КӦКЪЯМЫС ВОСЯ УДЖ КРАСНӦЙ АРМИЯЛӦН

Октябрса революция бӧрын Сӧвет государство коли пӧшти дзик армиятӧг. Вӧліны сэки Краснӧй гвардия отрядъяс, сӧмын найӧ вӧліны омӧля велӧдӧмаӧсь косясьнысӧ. Дерт, мукӧд государствоса ёна велӧдчӧм, бур ӧружйӧа армияяскӧд Краснӧй гвардия эз вермы эськӧ дыр водзсасьны.

Январ тӧлысьын 1918 воын Сӧвет правительство лӧсьӧдіс декрет Краснӧй армия лӧсьӧдӧм йылысь (сійӧ декретсӧ вӧлі йӧзӧдӧма февраль 23-ӧд лунын).

Первойя кадас армияас босьтлывлісны сӧмын ас окотаысь пырысь йӧзӧс, добровольнӧ. Важ сардырся офицеръясыслы красноармеечьясыс эз вӧлі эскыны (веритны) да лои сэки командиръяссӧ пуктавны красноармеечьяснас бӧрйӧм йӧзӧс.

Краснӧй армияӧ ас вӧляысь пырны чукӧстчӧм вылӧ шыӧдчисны да локтісны медбур, медъюрвежӧра крестьяна да рабочӧйяс. Важ сар армияысь медгӧгӧрвоана йӧзыс ставыс жӧ пырисны Краснӧй армияӧ. Тайӧ отрядъясыс морӧснаныс вевттисны-косясисны революциялы паныд мунысь генералъяскӧд, кодъяс вӧлі косясьӧны мукӧд государствоса сьӧм вылӧ да надейтчӧны капиталистъяс штыкъяс вылӧ. Быдлаын сэки вӧлі чужӧны-артмӧны добровольнӧй Краснӧй отрядъяс. Найӧ сӧмын сэки мездісны, эз лэдзны босьтны сар генералъяслы центральнӧй районъяссӧ. Помала дугдывтӧг косясигӧн, би пытшкын артмисны да ёнмисны краснӧй отрядъяс. Сэсянь заводитчӧ лоны миян Краснӧй армия.

Сӧмын добровольнӧ Краснӧй армияӧ босьтӧмӧн оз вӧлі позь надейтчыны, мый пыр кутасны йӧзыс локны армияас тырмидз. Гражданскӧй война дырйи вӧлі колӧ ён, бура велӧдӧм армия, мед эськӧ сійӧ вермис водзсасьны гырысь белӧй армияяскӧд. Апрель 8-ӧд лунӧ 1918 воын Сӧвет правительство лэдзис декрет военнӧй комиссариатъяс лӧсьӧдӧм йылысь. Сійӧ декретыс индіс туйяссӧ лӧсьӧдны Краснӧй армия. Сэсся миян вӧлі этша командиръяс. Сы вӧсна Краснӧй армияӧ босьталісны важ сар армияса офицеръясӧс, кодъяс кӧсйысисны бура служитны Сӧвет власьтлы. Надейтчыныс на вылӧ ёнасӧ оз жӧ вӧлі позь да сы вӧсна лӧсьӧдалісны армияас военнӧй комиссаръясӧс, кодъяс вӧлі видзӧдӧны командиръяс удж бӧрсяыс. Военнӧй комиссаръясас вӧлі пукталӧны медъёна рабочӧй да крестьяна дор сулалысь йӧзӧс, революция дор мунысь йӧзӧс.

Став тайӧ ыджыд, сьӧкыд уджыс муніс белогвардеечьяскӧд косясигӧн. Сӧмын косясьӧмыс эз сувтӧд, а ещӧ ӧддзӧдіс Краснӧй армия ёнмӧдӧмсӧ. Коммунист партия фронтъяс вылӧ ысталіс уна сюрс коммунистӧс. Краснӧй армия ёнмис, весаліс Сӧвет государство став белогвардеечьяссьыс.

1921−22ʼ воясын дугдім косясьӧмысь, кутчысим стрӧитны, лӧсьӧдны уна во войнаясӧн киссьӧм овмӧс. Краснӧй армияын сійӧ воясас кутіс мунны демобилизация. Сӧмын миянлы армиятӧг оз вӧлі позь кольччыны, пыр вӧлі колӧ ён армия. Мукӧд государствоса капиталистъяс пыр на вӧлі видзӧдчӧны шыбитчыны да пӧдтыны Сӧвет государство. Мӧдарсяньыс, Сӧвет государство ёна вӧлі гӧльмӧма. Сы вӧсна лои чинтыны быдлаысь ёна рӧскодъяс. Сідзжӧ лои чинтыны рӧскодсӧ и армия вылӧ.

Армиясӧ миянлы лои чинтыны 562 сюрсӧдз.

Мед эськӧ капиталистъяс эз вермыны Сӧвет государствосӧ, мед Сӧвет государствоын уджалысь йӧз эз кольны военнӧй делӧ тӧдтӧг, лои лӧсьӧдны милиционнӧй система. Крестьяна да рабочӧйяс военнӧй делӧ тӧдмавны та ногӧн оз мунны кытчӧкӧ ылӧ военнӧй служба вылӧ. Найӧс маті вӧлӧсьтъясӧ, каръясӧ чукӧртлывлӧны мыйкӧ дыра кежлӧ велӧдны военнӧй делӧ. Гортас уджыс тадзтӧ велӧдігӧн оз эновтчы, а государствоыслӧн этшаджык мунӧ рӧскодыс Краснӧй армияын найӧс велӧдӧм дорысь. Налогыс уджалысь йӧзлӧн бара жӧ этшаджык лоӧ, рӧскодыс кӧ государствоыслӧн этшаджык лоӧ.

Тадзсӧ став йӧзсӧ ӧні ми огӧ на вермӧй велӧдны. Миянлы лоӧ на босьтны да велӧдны казармаясын во 2−4 мыйкӧ мында йӧзӧс. Тадзсӧ ӧні миянлы быть на лоӧ босьтавлыны. Капиталистъяс пыр на стрӧка корсьӧны миян вылӧ уськӧдчыны, а сэсся ми Краснӧй армияас велӧдам да лӧсьӧдам красноармеечьясысь посни командиръясӧс. Война кӧ лоӧ, ыджыд армиялы колӧ уна командир, а миян военнӧй школаяс оз на вермыны найӧс тырмымӧн лэдзны.

Капиталист государствояслӧн мир йылысь, армия да оружйӧ чинталӧм йылысь сёрни — сӧмын сёрни. Найӧ пыр на лӧсьӧдчӧны выль войнаяс кежлӧ. Сідзкӧ миянлы «колӧ кыдз-мый вермам ёнмӧдны Краснӧй армия, воздушнӧй да морскӧй флот, мед вермам водзсасьны, кодкӧ кӧ миян вылӧ уськӧдчас» (сідзи шуис коммунист партиялӧн 14-ӧд съезд).

М. Ш.