МИШАРИН ЁРТЛӦН ДОКЛАД

Асланым нянь миянлы оз судзсьы.

Ставныд ті тӧданныд, мый быд районын овмӧс кыптӧ, обласьтувса овмӧс быдмӧ тшӧтш. Но мукӧд районъяс дорысь ми кыпӧдчам ньӧжйӧнджык. Муыс, климатыс миян абу мукӧд районъяскӧд ӧткодь, сэсся кӧрт туйяс миян абу, абу пабрикъяс, заводъяс; со мый вӧсна ми ньӧжйӧнджык выль олӧм лӧсьӧдам. Миян Коми му войвылын, нянь миян сӧмын артмӧ лунвыв районъясын; сы вӧсна нянь миян оз тырмы. Быд во ми мукӧд губерняясысь ваям нянь. Таво урожай эськӧ Коми обласьтын бур, сӧмын няньыс оз жӧ тырмы, лоӧ вайны 1 миллион 200 сюрс пуд; ӧнӧдз вайӧма нин обласьтӧ 900 сюрс пуд.

Крестьянскӧй кӧзяйство сетӧ 12 миллион шайт.

Обласьтувса овмӧс позяс миян юкны кык пельӧ: крестьянскӧй кӧзяйство (98½%) да пабрик-заводса кӧзяйство (½%). Крестьянскӧй кӧзяйствоын нянь уджалӧм да скӧт вӧдитӧм вылӧ усьӧ 55 прӧчент, сэсся 43½ прӧчент — кер лэдзӧм вылӧ, заводъясӧ ветлӧм вылӧ, вӧралӧм вылӧ, окота вылӧ, кыскасьӧм вылӧ да мукӧд пӧлӧс уджъяс вылӧ усьӧ. Крестьянскӧй кӧзяйство вайӧ доход 12 миллион да 800 сюрс шайт, сэсь 7 миллионыс нянь уджалӧм вылӧ да скӧт видзӧм вылӧ усьӧ, 5 миллион да 780 сюрс шайт мукӧд уджъяс вылӧ.

Крестьяналӧн овмӧс кыптӧ.

Крестьяналӧн овмӧс кыптӧ. Кӧдзана площадьыс воӧ нин довоеннӧй нормаӧдз. Скӧт видзӧм содӧ. Скӧт лыд 1917 во серти 13 прӧчентӧн унджык; мӧд ногӧн кӧ шуны, со мый лоӧ: 1917 воын кӧ вӧлі 100 вӧв, ӧні 113 вӧв. Мӧс лыд содӧма 17 прӧч., ыжъяс — 40 проч., порсь видзӧм — 500 проч. Сэсся крестьяна заводитӧны муяс уджавны выль ногӧн, бурджык кӧлуйӧн. Революция бӧрын Коми обласьт пасьта разӧдӧма 10 сюрс плуг да уна мукӧд пӧлӧс машинаяс. Сӧмын уна на миян водзын уджыс. Коми крестьянин унатор на вӧчӧ важ моз. Скӧт видзан гидъяс пыр на тюрма кодьясӧс вӧчӧны; позьӧ сійӧ жӧ сьӧм вылӧ вӧчны шоныд да югыд гидъяс. Та вылӧ ковмас съезд вылын ёнджыка видзӧдлыны. Сідзжӧ скӧт вердӧны крестьяна пыр ӧти пӧлӧс кӧрымӧн: кос турун да кос идзас. Неуна скӧтсӧ бурджыка кӧ вердан, крестьяналӧн доходыс ёна содас. Коми нывбабаясӧс кӧ босьтам — мый найӧ пессясны шабді дінын: дерт, шабді колӧ миян ёна вӧдитны. Коми шабді бур, вилядьскӧй кодь жӧ; вилядьскӧй шабді вузалӧны 25 шайтӧн пуд. Сідзкӧ колӧ ёнджыка шабді вӧдитӧмсӧ паськӧдны, сӧмын оз ков дӧраӧдз воштыны, а вузавны кудельнас. Дӧраӧдз воштӧмнас убытка кындзи крестьянинлы нинӧм оз вай.

Кер лэдзӧм.

Коми обласьт пасьта лыддьыссьӧ 30 миллион десятина вӧр, но миян вӧрсӧ абу лӧсьӧдалӧма. 4 миллион десятина вылын сӧмын вӧрыс лыддьӧма да делянкаяс лӧсьӧдалӧма. Колян во крестьяна кер лэдзӧмысь босьтісны доход 1 миллион да 650 сюрс шайт. Таво виччысям доход 2 миллионӧдз. Тӧвся нажӧтка крестьянинлӧн кер лэдзӧмысь кайӧ 77 шайтӧдз. Луннас рабочӧй босьтӧ 1 шайт да 32 ур, вӧла рабочӧй — 2 шайт да 50 ур. Таво нажӧткаыс колян вояс серти неуна соді.

Сэсся бура колӧ сувтӧдны миян кер лэдзӧмсӧ. Колӧ лӧсьӧдны, мед Северолесын уджалӧны миян асланым коми йӧз, коми крестьяна. Обисполком 4-ӧд обласьтувса Сӧветъяс съезд шуӧм серти лӧсьӧдіс торъя организация — «Коми Северолес». Сідзжӧ таво заводитісны кер лэдзны Печӧраын; сэн лӧсьӧдӧма «Печоралес». Местнӧй бюджетӧ медыджыд доход воӧ кер лэдзӧмысь; сідзкӧ колӧ кер лэдзӧмсӧ бурджыка лӧсьӧдны. Колӧ посни юяс вылӧ кайны, петкӧдны кер ылысь делянкаясысь. Колӧ бырӧдны лёк ногӧн кер лэдзӧм (хищнический способ заготовки).

Вӧралӧм.

Вӧралӧмысь (окота) колян во коми крестьянин босьтіс 1 миллион 200 сюрс шайт. Вӧралӧм сетӧ ыджыд нажӧтка крестьянинлы, сы вӧсна колӧ вӧралӧм вылӧ ёнджыка видзӧдлыны да лӧсьӧдны вӧралӧм уджсӧ лючки: ӧні миян охотникъяс зверъяссӧ кыйӧны кыдз вермӧны и мыйӧн вермӧны. Колӧ шуны водзӧ кежлӧ: мед, кор оз позь вӧравны, некод эз кый сэки. Колӧ лӧсьӧдны государственнӧй звер быдтанінъяс. Сэсся ковмас чӧс туйясӧн кыйӧм йылысь мыйкӧ шуны: важӧн вӧралысьяслӧн быдӧнлӧн вӧлі асланыс чӧс туй; революция бӧрын ставыс сорсис, мӧда-мӧдыс чӧс туй вылас мырддьысьӧны, мӧда-мӧдлысь чӧс туйяссӧ соталӧны, сотчӧ сэк вӧр, бырӧ сьӧла, звер. Колӧ татшӧмторъяссӧ бырӧдны.

Кӧр видзӧм.

Коми обласьтын Ижмаын видзӧны кӧр. Став кӧрыс 560 сюрс гӧгӧр. Кӧр видзӧм сідзжӧ сетӧ ыджыд доход. Важӧн Печӧра завод пыр мунліс 100 сюрс замша; ӧні сы мындаыс абу на. Колӧ кӧр видзӧм вылӧ ёнджыка видзӧдлыны, колӧ кыдз вермам бура сувтӧдны кӧр видзӧмсӧ. Тундраын олысьяслӧн кӧрыс — став олӧмыс: сійӧ налӧн вӧв, мӧс, вердысь. Ковмас восьтыны тундраын базиснӧй складъяс, мед кӧр видзысьяс вермисны сэсь судзӧдны нянь да мукӧд колантор. Сэсся таво лоӧ восьтавны Ижмаын замша вӧчан пабрика. Обисполком сёрнитіс нин сы йылысь норвежскӧй фирмакӧд. Тайӧ заводыс лоӧ первой на Сӧвет республикаясас; сэтчӧ кутасны вайны вӧчӧдны кӧр куяс Сибырысь. Тулысын Ижмаӧ ваясны нин машинаяс: воӧн-джынйӧн мысти кымын пабрикаыс лоӧ дзик нин гӧтов.

Пушнина.

Колян во заграничаӧ муніс пушнина 1 миллион да 200 сюрс шайт дон вылӧ. Позьӧ тайӧ доходсӧ ёна на лэптыны. Колӧ пушнинасӧ вӧчӧдны асланым обласьтын, сэки сылӧн доныс каяс. Кӧсъям восьтыны Сыктывдінкарын мехӧвӧй пабрика.

Сьӧла

ӧнӧдз миянысь омӧля мунліс; Мӧскуаын, Ленинградын ёна ньӧбӧны сьӧласӧ. Ковмас та йылысь тшӧтш думыштны, гашкӧ, кӧнсюрӧ лоӧ восьтавны ледникъяс, мед сьӧлаыс оз тшык.

Чери кыям.

Печӧраын чери кыйӧм вылын олӧ тырыс йӧз; уна кыйӧны сэні быдсяма чери. Кардор пыр важӧн Печӧраысь мунліс 400 сюрс пуд, сэсся Якша пыр тырыс жӧ петкӧдлісны, прамӧя ми ог тӧдӧ. Бура колӧ тӧдмавны ставсӧ чери кыйӧм йылысь да тайӧ уджсӧ сувтӧдны. Чери кыйӧмысь крестьяна вермасны босьтны уна нажӧтка.

Мукӧд нажӧткаяс.

Сэсся коми крестьянин уналаын вурсьӧмӧн, тюни гындӧмӧн нажӧвитчӧны, заводъясӧ ветлӧны, кыскасьӧны. Тась воӧ доходыс крестьяналы сюрс 500−600 кымын.

Заводъяс.

Коми обласьтын эм куим завод: Кажимскӧй, Нювчимскӧй да Сереговскӧй. Нювчим заводын колян во вӧчисны 35 сюрс пуд чугун. Таво план серти кӧсйӧны вӧчны 40 сюрс пуд. Пуд чугун заводын сулалӧ 4 шайт да 80 ур. Чугун ньӧбалӧны ёна. Колян во уна нулісны Волга вылӧ, сэн вузалан дон вӧлі 6 шайт пуд. Заводыс колян во убыткасӧ эз нин вай, сӧмын заводыс важ, машинаясыс киссьыны заводитӧмаӧсь. Колӧ заводыслы отсыштны ремонт вӧчны (плотина лӧсьӧдны). Водзӧ кежлӧ колӧ думыштны завод паськӧдӧм йылысь, сӧмын войдӧр ковмас тӧдмавны, уна-ӧ рудаыс Нювчимас да Нювчим гӧгӧрас; гашкӧ, кӧнкӧ мӧдлаын бурджык лоӧ заводсӧ восьтыны, этша кӧ сэні рудаыс.

Серегов заводын сов бур; заводыс ӧні оз жӧ нин вай убыткасӧ. Сэні ковмас жӧ тӧдмавны, позьӧ оз водзӧ кежлӧ заводсӧ паськӧдны.

Сэсся ковмас целлюлознӧй (пуысь бумага да мукӧдтор вӧчан) завод стрӧитны. Та йылысь бара ковмас гӧгӧрбок лючки тӧдмавны.

Колӧ тшӧтш заводитны перйыны фосфорит (му бурмӧдантор). Таво кӧть ичӧтик да, завод лӧсьӧдны лоӧ. Войдӧрсӧ позяс лӧсьӧдны мельнича да вӧчны фосфорит пызь. Колӧ сетны завод лӧсьӧдӧм вылӧ 50 сюрс шайт кымын. Вӧчны тайӧ уджсӧ колӧ регыдджык.

Быд пельӧсын капитал.

Сэсся кӧлӧ тӧдмавны, уна-ӧ миян Ухтаын эм нерп; колӧ сідзжӧ тӧдмавны печӧраса из шом (каменный уголь). Коркӧ миянын ыджыд заводъяс кыптыласны, уна буртор миян эм да ещӧ ставыс ӧти местаын.

Ковмас заводитны тӧдмавны водопадъяс да Емваса порогъяс, лӧсьӧдны сэтчӧ гидроэлектростанция. Емва порогъяс вылӧ позяс сувтӧдны станция 20 сюрс киловатт вылӧ. Кутшӧм ыджыд сійӧ станцияыслӧн выныс лоӧ, позяс шуны Нижньӧй Новгородса гидроэлектростанция серти. Сылӧн выныс 20 сюрс киловатт жӧ, сетӧ энергия став заводъясас да позяс ещӧ на сы мында жӧ завод лӧсьӧдны, энергияыс тырмас на. Электростанция кӧ лоӧ, сэк позяс уна буртор вӧчны; позяс сэк Ухтаын нерп перйыны, рудаяс Емдін уездысь перйыны да сідз водзӧ. Дерт, тайӧ ӧтпырйӧ ставсӧ он вӧч, но тӧдмавныс лоӧ. Вот кутшӧм ыджыд озырлунъяс эм Коми обласьтын, быд пельӧсын куйлӧ ыджыд капитал, сӧмын бура тӧдмавтӧм на.

Вузасьӧм.

Ми шулім нин, коми крестьяна вонас босьтӧны доход 12−13 миллион шайт. Крестьяналы сы вылӧ колӧ тӧвар. Колян во вӧлі обласьтӧ вайӧма тӧварсӧ 4 миллион да 300 сюрс шайт дон вылӧ. Таво вайӧма 4 миллион да 300 сюрс шайт дон вылӧ; вузалан донӧн кӧ лыддьыны, каяс 6 миллионӧдз.

6 миллион пиысь 2½ миллион дон вылӧ вайӧма нянь да 3½ миллион вылӧ мукӧд тӧваръяс. Тӧваръяс вайӧны кооперативъяс да госторг. Гашкӧ, кодъяскӧ шуасны, мый став вузасян уджсӧ колӧ босьтны кооперативъяслы. Сідз эськӧ сійӧ да, сӧмын миян этша на велӧдчӧм йӧз, оз на позь кооперативъяслы сетны став вузасян уджсӧ. Колӧ велӧдчыны ичӧтиксянь ньӧжйӧникӧн.

Тӧвар вайӧма 6 миллион шайт дон вылӧ, сӧмын сійӧ оз на судзсьы, унатор на миян абу; колӧ та йылысь думыштны. Сэсся колӧ шуны, мед вузасьысь организацияяс вайлісны колан тӧвар, мед куим воӧн тӧваръясыс оз куйлыны. Оборотнӧй капиталыс ичӧт на миян да, колӧ кужны капиталсӧ унджыкысь бергӧдны.

Вузасьӧм мунӧ миян кооперативъяс пыр 60 прӧч., 36 прӧч. госторг пыр да 4 прӧч. частнӧй тӧргӧвӧй пыр. Сідзкӧ кооперация миян кыптӧ. Пушнина унджыкыс мунӧ кооперация пыр. Тӧвар миян абу дона. Неуна донаджык сӧмын нянь; нянь дон колӧ миян чинтыштны.

Сельскокӧзяйственнӧй прӧмыслӧвӧй союз

организуйтӧма колян во арын. Тайӧ организация зэв миянлы колӧ; колӧ уджсӧ сылысь бурджыка пуктыны: мед союз вермас крестьяналы отсавны овмӧс кыпӧдны, мед судзӧдас колан машинаяс, мед крестьяналысь тӧваръяссӧ вермис вузавлыны, мед кооператив пыр гӧль крестьяна шӧркоддьӧма олысь крестьянакӧд йитчасны.

Удждысьӧм.

Основнӧй капиталыс банкын 50 сюрс шайтсянь кайлӧма нин 1 миллион да 300 сюрс шайтӧдз, 750 сюрс шайтсӧ банкыс удждылӧ, сӧмын крестьяналы удждысьныс ёна на сьӧкыд. Удждысьтӧг, дерт, крестьяна оз вермыны ассьыныс овмӧссӧ кыпӧдны. Колӧ крестьяналы удждавны сьӧмсӧ кузьджык срокъяс кежлӧ (долгосрочнӧй кредит) да этшаджык прӧчент босьтны. Сэсся тӧргӧвӧй организацияяс уджӧн сеталӧмаӧсь крестьяналы 1 миллион да 200 сюрс шайт (кооперация 700 сюрс). Водзӧ вылӧ колӧ бырӧдны сэтшӧм удждысьӧм.

Мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяс.

Колӧ ёнмӧдны, мед сэтчӧ пырасны став крестьяна. Сэсся отсӧг йылысь: ӧнӧдз мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяс сетавлісны 5−6 шайтӧн. Сідз водзӧ кежлӧ кольныс, дерт, оз позь; колӧ куим-нёль гӧль крестьянаӧс ӧтлаавны да налы сетны отсӧг вӧв ньӧбӧм вылӧ.

Сэсся инвалидъяслы отсалӧм йылысь. Тані бара жӧ колӧ шуны, мед отсӧг вылас сетавлӧм сьӧмыс вайис кутшӧмкӧ пӧльза. Колян во сеталӧма вӧлі 6 сюрс шайт. Сійӧ сьӧмыс ставыс сідз разаліс. Кымын вӧв эськӧ позис босьтны квайт сюрс вылад.

Сёрнитыштны тшӧтш ковмас страхуйтӧм йылысь; дона кӧ нормаыс, лоӧ лэдзны.

Бюджет.

Колян во местнӧй бюджет миян вӧлі 2 миллион да 223 сюрс; таво 3 миллион да 125 сюрс, содӧма 40 прӧчент. Рӧскод ми чинтім административнӧй аппарат вылӧ, а содтім школаяс вылӧ, туйяс вылӧ. Областнӧй бюджет лоӧ 933 сюрс шайт, уезднӧй бюджет — 1 миллион да 125 сюрс, вӧлӧсьтувса бюджет — 866 сюрс шайт (колян во вӧлі сӧмын 126 сюрс). Водзӧ кежлӧ ковмас вӧлӧсьтъяслы сетны вӧр доход. Медыджыд доход сетӧ местнӧй бюджетӧ вӧр, сэсся государственнӧй налогъяссьыс торйӧдӧны. Сельхозналогысь воӧ сӧмын 238 сюрс. Водзӧ кежлӧ сельхозналог, ме чайта, ковмас лӧсьӧдны доход серти, сы йылысь ковмас жӧ тан сёрнитны. Став бюджет — местнӧй да государственнӧй — Коми обласьтын 4 миллион да 275 сюрс, рӧскод государственнӧй учрежденньӧяс вылӧ 1 миллион да 50 сюрс; сідзкӧ государстволы колӧ на 386 сюрс. Ми сідзнад огӧ на государство вылын кыссьӧ, асьным ми вермам ас вынӧн бергӧдчыны. Душ вылӧ миян бюджет усьӧ 15 шайтӧн.

Туйяс.

Туйяс миян абу. Сы вӧсна надзӧнджык на мукӧд районъяс серти миян кыптӧ овмӧс. Колӧ лӧсьӧдны туйяс. Ковмас Печӧра Камакӧд канаваӧн ӧтлаавны; водзджык лоӧ лӧсьӧдны шоссейнӧй туй Якша−Еловка кост. Центр сы вылӧ сьӧм лэдзис нин, туйяссӧ заводитісны нин вӧчны. Екатерининскӧй канава сідзжӧ вӧчны. Наркомпуть тшӧктӧ сійӧ уджсӧ заводитны.

Колӧ грунтӧвӧй туйяс лӧсьӧдны. Половники−Ухта тракт вылӧ сетӧма нин 100 сюрс шайт. Сідзжӧ колӧ Удораӧ туй вӧчны. Висер вожті, Лӧкчимын туйяс абуӧсь. Печӧраӧ, Кебраӧ, Верхолузьйӧӧ — быдлаӧ колӧ заводитны туй вӧчны.

Пермякъяскӧд ӧтлаасьны колӧ — ковмас туй вӧчны. Сэсся «Волгокаспийлес» кӧсйысис договор серти кер лэдзӧмысь Коми обласьтын вӧчны туй Камасянь Керчомъяӧ, Лӧкчимӧ, Кажымӧ. Договорас шуӧма туйяс вӧчны 10 воӧн. Ковмас выль исполкомлы та вылӧ видзӧдлыны ёнджыка да тшӧктыны заводитны вӧчны туйяссӧ.

Ковмас сэсся кӧрт туйяс. Колі та йылысь лючки тӧдмавны да мӧд съезд кежлӧ лӧсьӧдны проект. Миян та йылысь мунӧ спор Кардоркӧд да Устюгкӧд: найӧ корӧны стрӧитны сэтшӧм туйяс, мед эськӧ туйясысь сӧмын налы вӧлі пӧльзаыс. Миян ногӧн, колӧ туйсӧ со кутшӧмӧс стрӧитны: Мӧскуа − Сыктывдінкар − Ухта да мӧд туй: Омск − Мылдін (Троицко-Печорск) − Ухта − Индиго. Индигоыс порт, кынмывлӧ сӧмын 3−4 тӧлысь кежлӧ, Индиго пыр сибырса тӧваръяс вермасны медматі туйӧн петны заграничаӧ. Сідзкӧ Индиго ставмувывса портӧн вермас лоны. Со кутшӧм проект миян; ковмас сійӧс ёна тӧдмавны. Сідз кӧ ставыс лоӧ — миян Комиын лоӧ Америка (одобрительный смех). Тайӧ уджсӧ ковмас регыдджык вӧчны. Узьны оз позь, вермасны мукӧд губерняяс панйыны.

Районированньӧ йылысь.

Ӧні быдлаын губерняяс ӧтлаасьӧны экономическӧй районъясӧ, организуйтӧма нин Сибыр, Урал. Миян сідзжӧ лоӧ организуйтчыны. Коми обласьт кӧсйӧны сюйны Асыв-Войвыв обласьтӧ (Кардорӧ). Съезд вылын ковмас шуны тшӧтш та йылысь мыйкӧ. Кардорӧ пырны ми ог вермӧ. Миян кӧзяйство мунӧ мӧд туйӧд, некутшӧм йитӧд Кардоркӧд миян абу. Коркӧ заводитлісны нин ӧтлаасьлыны торъя учрежденньӧяс, сӧмын пӧльзаыс сэсь некутшӧм эз ло. Хлебопродукт ӧтлаасьліс ӧти контораӧ, да сы вӧсна рӧскодыс соді 5 прӧчент — лои бӧр юксьыны. Сэсся миян унджык тӧварыс мунӧ Ленинград пыр. Комилӧн аслас культура. Съезд вылын колӧ шуны, кыдз миянлы водзӧ кежлӧ стрӧитны асланымлысь олӧмсӧ — кольччыны абу миянлы торъя обласьтӧн либӧ лӧсьӧдны Коми республика.

Сэсся обласьтувса районированньӧ йылысь тшӧтш ковмас сёрнитыштны. Миян уездъясӧ лоӧ кайны ва паныд (Кулӧмдін, Визин), сідз абу лӧсьыд, сідз некӧн оз овлы.

Советскӧй стрӧительство.

Коми йӧз велӧдчыны ёна зільӧны: кутшӧмкӧ профессор коми йӧзӧс грамота серти пуктӧ коймӧд местаӧ — немеч да еврейяс бӧрын (смех). Сідзсӧ гашкӧ эськӧ и абу, но коми йӧзыд югыдланьыд ёна кыссьӧны. Ӧні миян уджалӧ 254 школа (434 комплект), велӧдчӧ 14772 школьник — 77 прӧчент став челядь письыс. Таво восьтӧма 90 выль комплект. Ыджыд школаясын велӧдчӧны 250 студент.

Больничаяс, докторъяс пыр содӧны. Колӧ велӧдны миян асланым докторъяс — роч докторъясыд оз овны миянын дыр. Колӧ ёна велӧдны, мед асланым профессоръяс лоӧны (смех).

Исполкомъяс важ дорысь ӧні бурджыка уджалӧны. Вӧлі гожӧмнас лӧсьӧдлӧма волисполкомса секретаръяслы курсъяс. Крестьяна Сӧветъяс бӧрйысигӧн ёнджыка нин волывлӧ. Бӧръя бӧрйысигас 40 прӧчент нин став йӧз пытшсьыс бӧрйысисны.

Мый позьӧ вӧлі вӧчныс — Обласьтувса исполком вӧчис. Пуктӧм уджсӧ ассьыс нуис чорыда.