КЫДЗИ КУЙӦДЫСЬ БОСЬТНЫ УНДЖЫК ПӦЛЬЗА
1. Кутшӧм пӧльза куйӧдысь.
Куйӧд вынмӧдӧ му, сетӧ сылы сила: куйӧдтӧг му оз вермы сетны бур урожай. Тайӧс тӧдӧ быд крестьянин, но тайӧ абу на ставыс, кутшӧм пӧльза сетӧ куйӧд. Пӧльзаыс куйӧдысь унджык.
Крестьяна тӧдӧны, гашкӧ, му позьӧ вынмӧдны мукӧдторйӧн: чилийскӧй селитра, суперфосфат и калийнӧй сов — найӧн толькӧ киськав мутӧ. Тадзи вӧчлісны заграничаын, но дыр эз кутны босьтны ыджыд урожайяс. Сідзкӧ куйӧд муыдлы вынмӧдӧм кындзи мыйлакӧ ещӧ на колӧ.
Кор мутӧ уджалам: гӧрам, пинёвтам, сэк муыд зэв ёна ниртчӧ, торъявлӧ, лоӧ бус кодь. Зэрлӧм бӧрын вывті ёна топалӧ, корӧгзьӧ (комӧгӧссьӧ). Сэтшӧм му вылад оз вермы нинӧмтор быдмыны: ӧти-кӧ, оз тырмы сынӧдыс (воздухыс), оз вермы пырны; мӧд-кӧ, чорыдлаыс. Чорыд му сынӧдтӧг — кулӧм му. Кодыр сэтшӧм мусӧ куйӧдалан, мусинмыс вежсяс. Куйӧд сісьмигас ӧтлааститалӧ му бус чиръяссӧ да, муыс лоӧ шыдӧса. Сэтшӧм му пиӧ вермӧ пырны сынӧд да вӧтлыны вужъяс. Ӧні аддзам: куйӧдыд оз толькӧ вынмӧд мутӧ, но и бурмӧдӧ тшӧтш мусинсӧ да ещӧ бурджыка кутӧ ва.
Куйӧдысь сісьмигӧн муын лоӧны аслыспӧлӧс сокъяс; найӧ вӧчӧны ыджыд удж. Сокъяс вермӧны ас пытшкӧ сывдны уна сёянтор, коді колӧ вужлы. Сокъяс сэсся сылӧны-гудрасьӧны ва пиын. Вужъяс аслыс сёянсӧ оз вермыны муысь босьтны ва пиын сывтӧг. Сідзкӧ куйӧдтӧг оз вермыны босьтны муысь уна сёянтор. Куйӧд сісьмигӧн муыс сьӧдӧдӧ; сьӧд му ёнджыка кутӧ шоныд, дай куйӧдыс ачыс шонтӧ мусӧ; шоныд му вылӧ быдторджык да ӧдйӧджык быдмӧ. Наука аддзис зэв уна синмӧн аддзытӧм олысьторъяс, кодъяс наукаын шусьӧны бактерияӧн. Бактерияяс вӧчӧны муын зэв ыджыд удж, а куйӧдтӧг найӧ оз вермыны овны — найӧ сёйӧны толькӧ куйӧд (сісьмантор). Бактерияяс кӧ муын абуӧсь, сэтчӧ оз вермы немтор быдмыны.
2. Кутшӧм куйӧдӧн куйӧдавны му.
Эмӧсь: вӧв куйӧд, мӧс куйӧд, ыж куйӧд и порсь куйӧд.
Вӧв куйӧд медпӧсь да медкос. Сэтшӧм куйӧдӧн бурджык куйӧдасьны васӧд, сёйӧд, кӧдзыд му, сэтӧн вермас сетны ыджыд пӧльза: шонтас да косьтас. Крестьянинлӧн кӧ ставыс кос му, сэки колӧ вӧв куйӧд сорлавны порсь да мӧс куйӧдкӧд. Порсь куйӧд кӧдзыд да ва.
Мӧс куйӧд кӧдзыдджык вӧв куйӧдысь; ньӧжйӧнджык сісьмӧ. Сійӧн бурджык куйӧдавны лыаа муяс (супесок да суглинаяс); найӧс вынмӧдасджык дай топӧдас (вывті лыаа му абу бур). Мӧс куйӧд ӧдйӧджык вермас сісьмыны лыаа муын. Мӧс куйӧд бура видзӧмӧн (черӧдӧн) бур и топыд муяслы. Мӧс куйӧд мусӧ вынмӧдӧ омӧльджыка вӧв куйӧдысь; но бара жӧ мӧс куйӧдлӧн дырджык олӧ выныс, вӧв куйӧд мӧд вонас воштӧ нин вынсӧ.
Ыж куйӧд (кӧза куйӧд сэтшӧм жӧ) лоӧ неуна пӧсьджык дай косджык вӧв куйӧдысь. Пыр нин колӧ сорлавны порсь либӧ мӧс куйӧдкӧд. Ыж куйӧд лыаа муясӧ ньӧти оз туй.
Порсь куйӧд медкӧдзыд да ва. Лыаа муясын дыр оз вермы сісьмыны, а сёйӧд муясӧ дзикӧдз оз туй. Порсь куйӧд бурджык сорны ыж либӧ вӧв куйӧдкӧд. Бурджык лоӧ куйӧдыс, порсьыдлы кӧ ёнджыка вольсалан.
3. Куйӧд и вольӧс.
Бурлуныс куйӧдлӧн овлӧ уна сикас вольӧс помысь; кутшӧм вольӧс, уна-ӧ вольсалан — сэтшӧми и куйӧд. Ещӧ колӧ кужны вольсавны. Идзас некор оз ков дзоньӧн вольсавны, колӧ керавны кык-ӧ-куим пельӧ; сэки лоӧ бурджык куйӧдыс, идзасыс вермас юны унджык куйӧд ва, дай гӧрны лӧсьыдджык. Керавтӧг вольсалігӧн оз вермы лоны ёна бур куйӧд; став куйӧд ваыс оз вермы пырны идзас пытшкӧ. Идзасӧн, кӧть кыдзи, он вермы кутны став куйӧд васӧ и сійӧ вошӧ прӧста. Мед эськӧ оз вош сэтшӧм буртор, колӧ сійӧс кутны; сійӧс зэв бур кутантор эм трунда. Трунда ачыс куйӧд кодь. Трунда колӧ заптыны гожӧмсянь, мед тӧв кежлӧ косьмис; видзны сэсся косінын лэбулын. Трунда йылысь гижӧма «Коми Сиктын» № 27 да уна роч нигаясын. Сійӧн куйӧд вермас лоны кык-куим мында. Карта вылӧ со кыдзи колӧ вольсавны: куйӧд петкӧдӧм бӧрын картаӧ джоджас (либӧ муас) вольсавны трунда (мед вӧлі вольсалан трунда кос) 3−4 вершӧк (12−17 сант.) кызта, сы вылӧ вольсавны идзас 1½−2 вершӧк кызта. Кор сійӧ кӧтасяс, талясяс скӧт кок улын, колӧ бара вольсавны. Мӧдысь-коймӧдысь и водзӧ колӧ вольсавны трунда 2 вершӧк кызта, вылас идзас. Тадзи вольсасигӧн став куйӧд васӧ юас трундаыс, ньӧти оз лэччы бокӧ, куйӧдыс лоӧ зэв бур, дай картаыд абуджык дука, сынӧдыс чистӧй, сэтшӧм картаын олігӧн скӧт здоровджык.
Кутшӧмсюрӧ кӧрымӧн вердӧмӧн лоӧ кутшӧмсюрӧ куйӧд; бура кӧ вердан скӧттӧ, бур и куйӧдыд лоӧ, омӧля кӧ, омӧлик и лоӧ. Мӧстӧ кӧ вердан идзасӧн да омӧлик турунӧн — куйӧдыс омӧльджык, вердан кӧ жмыкӧн, картупельӧн да мукӧдторйӧн — и куйӧдыс лоӧ бур. Порсь видзигӧн: рӧд вылӧ кӧ — куйӧдыс омӧльджык, видзан кӧ яй вылӧ (тшӧгӧдан) — куйӧдыс бурджык. Сідз жӧ и мукӧд скӧтлӧн.
4. Куйӧд видзӧм-чередитӧм.
Этша на вӧчны бур куйӧд, сійӧс ещӧ колӧ кужны видзны; мед оз тшык, мед оз вошны да косьмыны куйӧдысь коланторъясыс.
Куйӧд медбур видзны скӧт кок улын. Лючки вольсалӧмӧн, мед пыр скӧт кок улыд вӧлі кос — сэки артмӧ дай видзсьӧ бура куйӧдыд и скӧтыдлы лӧсьыд. Куйӧд оз тшык, кор топыда пукалӧ (абу руш). Топыд куйӧд пытшкӧ оз вермы пырны сынӧд, а сынӧдтӧг оз вермы тшыкны. Скӧт улад куйӧд медъёна вермас топавны. Пыр кӧ куйӧд видзсьӧ скӧт кок улын, сэки и куйӧдыс ӧткодьджык лоӧ; сэтшӧмыс и бур. Толькӧ колӧ ляснитӧ (скӧт верданін) новлӧдлыны кык вежалун мысьт пельӧсысь пельӧсӧ либӧ местаысь местаӧ, мед быдлаті ӧткодя талясяс.
Изьваын да мукӧдлаын куйӧдсӧ карта вылысь шыблалӧны ывлаӧ, карта бокӧ. Сэні куйӧдсӧ зэр, лым и вевт вылысь лэччысь ва пожъялӧны, кольӧ толькӧ идзас кодь либӧ идзас, а медвынаторъяссӧ нуӧ ва. Колӧ картаысь петкӧдлӧм куйӧд тэчны лэбулӧ, лючки чукӧрӧ, куим-нёль аршын (2−2 мет. 80 сан.) пасьта да кык аршын судта, кузясӧ — мыйта позяс. Чукӧрӧ колӧ тэчны топыда, топӧдны трамбовкаӧн. Куйӧд тэчтӧдз местасӧ колӧ киськавны трунда муӧн, абу кӧ — прӧстӧй кос муӧн куим вершӧк кыза; вевдорсӧ тэчӧм-топӧдӧм бӧрын колӧ чукӧрсӧ вевттьыны 2 вер. (8 сант.) кыза трунда либӧ прӧстӧй муӧн; водзсӧ позьӧ кольны сідзи, выльысь куйӧд тэчны. Лэб гӧгӧр колӧ кодйыны канава, мед лэб вылысь лэччысь ваыс муніс бокӧ, а эз чукӧрмы лэбулас. Тадзи чередитігӧн куйӧд зэв бура видзсьӧ косьмӧмысь и пӧратӧг сісьмӧмысь.
То кутшӧм пӧльза вайӧны кыдзсюрӧ чередитӧм-видзӧм куйӧдъяс: вӧлі босьтӧма дзик ӧткодь муяс 3 десятина. 1-ӧд десятинасӧ куйӧдалісны мӧс кок улын видзӧм куйӧдӧн. Мӧдсӧ лэбулын видзӧм куйӧдӧн — вӧлі тэчлӧма ёна топыда и вевттьылӧма муӧн; коймӧдсӧ — вевттӧг чередитӧм куйӧдӧн. Первой десятинаысь босьтісны 120 пудовня сю да 270 пуд идзас, мӧдсьыс — 109 пуд сю, 204 пуд. идзас, коймӧдсьыс — 61 пуд. сю, 140 пуд идзас, а муяссӧ чередитісны ӧткодя. Со ӧд кутшӧма колӧ кужны чередитны куйӧдтӧ.
Му вылӧ куйӧд колӧ тэчны гырысьджык чукӧрӧ да топыдджыка, тулысын мед омӧльджыка косьмис, тӧлаліс да тшыкис. Разӧдны колӧ ӧткодяджык.
5. Кутшӧм куйӧд бурджык мулы.
Быдтасъяс быдмӧны бурджыка важджык куйӧдӧн куйӧдалӧм му вылӧ. Веж куйӧд (
Куйӧд колӧ гӧрны (му пиӧ сюйны) ва муяс вылысь косджык пӧраын; зэра дырйи кӧ гӧран, куйӧд зэв дыр оз вермы сісьмыны, ёна кос лыаа муясысь колӧ гӧрны зэр бӧрын. Зэв пыдӧ муӧ оз ков гӧрны куйӧд. Пыдӧ гӧрӧм куйӧд дыр оз сісьмы, вужъяс пыдӧдз оз вермыны пырны, кос воясӧ муыд вывті ёна косьмӧ. Кос лыаа муӧ колӧ гӧрны пыдӧдзджык, мед веськаліс ульджыкинӧ, но мед эз вӧв куим вершӧкысь пыдынджык. Сёйӧд муясӧ 1½−2 вершӧк пыдна. Мед эськӧ муыс небзис пыдӧдзджык, куйӧд гӧригӧн колӧ плугӧ пуктыны мусин пыдтӧдысь (почвоуглубитель), сійӧ мусӧ оз путкыляв, толькӧ небзьӧдӧ.
Уна-ӧ колӧ куйӧд му вылӧ: сю вылӧ, картупель вылӧ, мукӧдтор вылӧ? Оз позь веськыда висьтавны. Кутшӧм ӧд му. Лыаа муясӧ колӧ унджык 100 додь кымын (75−30 пудъя) десятина вылӧ; сёйӧд муясӧ этшаджык — 75 додь кымын. Эмӧсь омӧлик куйӧдавтӧм муяс, сэтчӧ, дерт, зэв уна ковмас, а бур муяс вылӧ этшаджык. Мутӧ колӧ куйӧдавны кӧть и этшаджыкӧн, частӧджык.
Кутшӧм кӧдза-пуктаслы колӧ куйӧдавны и мыйтӧмӧн? Ид да зӧр дорысь сюлы куйӧд колӧджык; сюлы куйӧдавны колӧ, а ид да зӧр вермасны быдмыны и важ куйӧд вылӧ. Шабділы колӧ куйӧдавны арын, а веж куйӧд вылӧ быдмӧ кыдзсюрӧ. Кӧнтусьлы колӧ куйӧдавны унджык кык мында — додь 200 кымын (25 пудъятӧ) десят. вылӧ — мичаджыка быдмас. Анькытшлы ёна куйӧдалӧм оз ков, сэки быдмӧ толькӧ корйыс, пуртӧстӧг, 20−25 додь зэв шань. Картупель любитӧ куйӧда му, нӧ вывті веж куйӧд оз жӧ туй.
П. И. Т.
