ТУВСОВ КӦДЗА СЮ

Коми крестьяна зэв на омӧля тӧдӧны тувсов кӧдза сю йылысь, а мукӧдыс колӧкӧ весиг эз на и кывлыны. Куим переменаӧн му уджалігӧн коми крестьяна сӧмын кӧдзӧны арся кӧдза сю, ид да кӧнсюрӧ зӧр.

Тувсов кӧдза сю лыаа муяс вылын ид дорысь бурсӧ ёна уна вайӧ. Тайӧс гӧгӧрвоисны нин крестьяна Зӧвсьӧрт вӧлӧсьтын (Емдін у.). Воысь воӧ найӧ унджык кӧдзӧны тувсов кӧдза сю ид местаӧ. Дерт, мукӧдлаын, рочын да кӧн да тувсов кӧдза сю вӧдитӧны зэв нин важӧн да ёна. Ме вит во нин кӧдзавлі тувсов кӧдза сю, аддзи сылысь бурлунсӧ ид серти. Аслам видлалӧм серти ме кӧсъя та йылысь висьтавны крестьяналы, медсясӧ нин налы, кодъяслӧн лыавыв муясыс. Ид кӧдзигӧн сэтшӧм муяс вылад шоч воас сійӧ бергӧдӧ-вештӧ крестьянинлысь уджсӧ.

Емдін уездын тувсов кӧдза сю заводитісны вӧдитны во 30 сайын, медвойдӧр Межӧг сиктса крестьяна. Кӧйдыссӧ вӧлі судзӧдӧмаӧсь рытыввыв Сибырысь. 1920 воын сёрниӧ воим ӧти межӧгса крестьянинкӧд (Фомин В. И.) да, сійӧ висьталіс меным: ме пӧ лыавыв муяс вылын кызь во нин ид пыдди вӧдита тувсов кӧдза сю. Бур воясӧ пӧ вайлывліс 15 пудйӧдз пуд кӧдза вылӧ. Омӧль воясас пӧ нин, кор идйыс ставыс вӧлі сотчас, тувсов кӧдза сю пӧ вайӧ пуд 6−7 пуд кӧдза вылӧ. Сэсся идъяс пӧ кынмавлісны, а тувсов кӧдза сю пӧ некор оз кынмав.

Менам став муыс вӧлі лыавыв да каржа. Бур ид муяс вылӧ некор эз волыв. Куйӧдалӧмӧн вӧлі кос воӧ ставсӧ сотас, зэра воӧ идзассӧ сӧмын ваяс, а куйӧдтӧг нинӧм нин оз артмы. Межӧгса крестьянинкӧд сёрнитӧм бӧрын ме думышті видлыны кӧдзны аслам муяс вылӧ тувсов кӧдза сю.

Видлалі ме вит во. Кыдзи воис менам тувсов кӧдза сюыс, позьӧ аддзыны тайӧ табличасьыс.

Вояс	Площадь квадр. сажень.	Кӧдзӧма вӧлі кӧйдыссӧ.	Урожай.
			Воис няньыс.	Пуд кӧдза вылӧ воис.	Десятина вылӧ вуджӧдӧмӧн воӧ.
1921	150	20 ф	3 п 20 ф	7	56 п.	Кӧдзаыс арся сю бӧрын куйӧдавтӧг. Кӧдзи киӧн.
1922	450	1 п	14 п 20 ф	14½	76 п 10 ф	Куйӧдалӧмӧн, тувсов кӧдза шобді бӧрын. Кӧдзи машинаӧн.
1923	120	17 ф	3 п	7	60 п	Куйӧдтӧг, картупель бӧрын. Кӧдзи кӧдзан машинаӧн.
1924	150	15 ф	2 п 30 ф	7	44 п	Куйӧдавтӧг, арся кӧдза сю бӧрын. Кӧдзи киӧн.
1925	340	1 п 5 ф	12 п 20 ф	9	88 п	Омӧля куйӧдалӧмӧн, картупель бӧрын. Кӧдзи кӧдзан машинаӧн.

Сюыс пыр вӧлі гырсянас и быд ногӧн арся кӧдза сю кодь жӧ. Ӧткодь му вылын жӧ, ӧткодя куйӧдалӧмӧн ид пыр воис омӧльджык. 1921−22−24 воясын идйыс воис этша, а 1923 воын эз удит воныс, тусьыс лои зэв посньыд да чужтӧм.

Арся кӧдза сю дорысь тувсов кӧдза сю этшаджык локтӧ. 1923 воын арся кӧдза сю бура уджалӧм да ёна куйӧдалӧм коськӧм му вылӧ кӧдзӧмӧн десятина вылас воис 132 пуд, а 1925 воын 135 пуд. Сӧмын оз ков вунӧдны, мый арся кӧдза сю мусӧ кутӧ кык во (коськӧмас ӧти восӧ тыртӧгыс олӧ).

Тувсов сю кӧдза вӧдитігӧн оз ков вунӧдны со кутшӧмторъяс:

1. Кӧйдыс колӧ весавны машинаӧн;

2. Кӧдзны кыдз позьӧ водзджык, мыйӧн муыс косьмыштас тулыснас: ӧзимыс тувсов кӧдза сюлӧн кӧдзыдысь оз пов.

3. Тувсов кӧдза сю улӧ мусӧ бур гӧрны арсяньыс. Тулысыс кӧ лоӧ кос, позьӧ кӧдзны мӧдысь гӧртӧг (арся гӧрӧм вылас). Дерт, сійӧ позьӧ сэк, он кӧ тулыснас мусӧ куйӧдав.

4. Тувсов кӧдза сюлы зэв ёна лӧсялӧ куйӧд. Куйӧдалӧм му вылын урожайыс локтӧ прӧчент 40−70-ӧн унджык куйӧдавтӧг му вылын дорысь. Сӧмын вывті кӧ уна лоӧ куйӧдыс, тувсов кӧдза сю дырджык оз во.

5. Картупель бӧрын кӧ кӧдзан — урожайыс бурджык локтас. Арся кӧдза сю бӧрын да мукӧд няньяс бӧрын сэтшӧм бура оз лок.

6. Кӧдзан машинаӧн кӧдзӧмӧн урожайыс локтӧ прӧчент 20−30-ӧн унджык киӧн кӧдзӧмӧн дорысь. Кӧдзныс колӧ ½ либӧ ¾ вершӧк судта.

Ӧні висьтала, мыйӧн бур тувсов кӧдза сю ид дорысь:

1. Тувсов кӧдза сюлы этшаджык колӧ ва, сійӧс гожся кос жар поводдя озджык вермы косьтыны.

2. Кӧйдысыс ӧтыджда му вылӧ мунӧ сӧмын джын мындаыс ид дорысь.

3. Кыдйыс тувсов кӧдза сюлӧн абу ньӧти, идйыдлӧн зэв уна.

4. Тувсов кӧдза сю быдмӧ омӧльджык муяс вылын, лыавыв муяс вылын, кытӧн идйыд ньӧти оз лок. Дерт, кымын муыд бур, сымын и сюыс бур локтас.

5. Тувсов кӧдза сю позьӧ кӧдзны водз, сійӧ оз пов тувсов кынмалӧмысь.

6. Омӧльджыка ид дорысь тшыкӧ арся кынмалігъясын.

Омӧльторъясыс, позьӧ кӧ шуны омӧльторъясӧн, тувсов кӧдза сюлӧн со кутшӧмӧсь: зэв дыр сійӧ чужӧ, лун 7−8. Идзасыс сылӧн зэв чорыд, омӧля шогмӧ скӧтлы кӧрым вылӧ. Сэсся муыс тувсов кӧдза сюлы колӧ ёгтӧм. Дерт, бура му уджалӧм, да мед ёгыс эз вӧв, колӧ быдпӧлӧс пуктаслы.

Ме ногӧн, ид дорысь тувсов кӧдза сю ёна бур вӧдитны. Сы вӧсна ме ӧні ид дугді дзикӧдз кӧдзӧмысь.

Ме ӧні со кыдзи вежлала кӧдзаяссӧ:

1. Коськӧм куйӧдалӧмӧн;

2. Арся кӧдза сю;

3. Картупель куйӧдалӧмӧн;

4. Тувсов кӧдза сю.

Тайӧ менам тувсов кӧдза сюсӧ видлалӧмыс сӧмын вӧлі вӧчалӧма кос лыавыв муяс вылын. Кутшӧма вайӧ сійӧ урожай мукӧд пӧлӧс муяс вылын — ог тӧд.

Зэв эськӧ лӧсьыд вӧлі тӧдны, кыдзи быдмыны кутас, кутшӧм урожай ваяс тувсов кӧдза сюыс агрономъяс велӧдӧм, индалӧм серти бура вӧдитан муяс вылын татчӧс Совхозъясын.

Тобольскӧй губерняын тувсов кӧдза сю кӧдзӧны быд во уна дас сюрс десятинаясӧн. Арся кӧдза сюыс сэні этшаджык нин кӧдзсьӧ.

М. Колычев.