1825 — 100 ВО — 1925
Аскиа лунӧ тырӧ 100 во декабристъясӧн кыпӧдчӧмлы. Декабристъяс пӧвстын унджыкыс (9⁄10) вӧліны военнӧй йӧз, эз прӧстӧй салдатъяс, вӧліны офицеръяс. Найӧ 1812 вося война бӧрын воисны Европасянь дай лыддьӧны вӧлі асьнысӧ медводзмӧстчысь йӧзӧн. Найӧ кӧсйӧны вӧлі Россиясӧ лӧсьӧдны Европаса государствояс сямӧн жӧ, лӧсьӧдны власьтсӧ мӧд ногӧн.
Ленинградса декабристъяс.
Сы вӧсна декабристъяс Ленинградын дай лунвывса Россияын гусьӧн вӧлі лӧсьӧдчӧны сувтны сарлы паныд. Ленинградса декабристъяслӧн кӧсйӧмыс вӧлі лӧсьӧдны Россияын сарӧс жӧ, сӧмын сылысь власьтсӧ неуна топӧдыштны, чинтыштны «йӧз» представительяс собранньӧ лӧсьӧдӧмӧн (йӧз улас тані оз ков гӧгӧрвоны крестьянаӧс — рабочӧйяс сэки Россияын эз на вӧвны — колӧ гӧгӧрвоны интеллигентъясӧс да помещикъясӧс). Найӧ жӧ кӧсйӧны вӧлі бырӧдны крепостнӧй права. Ленинградса декабристъяс эз вӧвны торъя революционнӧйӧсь (революция вӧчӧм дор сулалысьяс).
Лунвывса декабристъяс.
Лунвыв Россияын вӧліны збойджыкӧсь, революционнӧйӧсь. Сэні медтӧдчана мортыс вӧлі Пестель — полковник. Сійӧ зільӧ вӧлі лӧсьӧдны ыджыд кыпӧдчӧм оружйӧӧн сар власьт вылӧ, кӧсйӧ вӧлі кыпӧдчӧм бӧртиыс войсканас мунны Мӧскуаӧ да Ленинградӧ, тшӧктыны сэні мырдӧн сенатӧс да синодӧс пыдди пуктыны временнӧй революционнӧй правительство. Сӧмын тадзи вӧчны эз вермыны. Пестельӧс висьталісны сар правительстволы да, сійӧс арестуйтісны 1825 воын, декабр 1-ӧд лунъясӧ.
Кыпӧдчыны лӧсьӧдчӧм.
Сы бӧрти декабристъяс кӧсйисны кыпӧдчӧмсӧ вӧчны Николай 1-ойлы присяга сетан лунӧ (Николай 1-ойыс пуксьӧ вӧлі сарӧ Александр 1-ой кулӧм бӧрти). Декабристъяс салдатъяс пӧвстын кутісны висьтавлыны: Константинӧс пӧ Николай тшӧктіс мырдӧн ӧткажитчыны престолысь, сійӧ пӧ кӧсйӧ вӧлі Россиялы сетны конституция да (Константиныс вӧлі ыджыдджык вок Николайлӧн, сылы эськӧ и колӧ вӧлі пуксьыны престол вылас сар законъяс серти). Эм пӧ сар Александрлӧн сиӧм салдатъяслы служба сроксӧ чинтӧм йылысь (сэки вӧлі служитӧны 25 во), эм крестьяналы вӧля сетӧм йылысь. Сӧмын пӧ Николай тайӧс ставсӧ дзебис. Салдатъяс зэв ёна вӧлі кывзӧны декабристъяслысь. Сӧмын декабристъяс и сэки весиг оз тӧдны вӧлі, колӧ оз кыпӧдчыны оружйӧӧн Николай вылӧ, оз вӧлі веськыда, чорыда та йылысь думайтны.
Декабр 14-ӧд лун.
Декабристъяс эз лысьтны збоя сувтны сар вылӧ, найӧ повзисны йӧз кыпӧдчӧмысь, повзисны революцияысь.
1825ʼ воын декабр 14-ӧд лунӧ (выль ногӧн, декабр 26 лунӧ), сарлы присяга сетан лунӧ заговор (кыпӧдчыны гусьӧн лӧсьӧдчӧм) вӧчысьяс петкӧдісны ассьыныс салдатъяссӧ Сенатскӧй площадь вылӧ дай кутісны виччысьны, кор на дор сувтасны тшӧтш мукӧд полкъяс. Сэки жӧ петісны уличаяс вылӧ став ленинградса прӧстӧй йӧзыс, лоины дзик Сенатскӧй площадь тырыс дай матігӧгӧрса уличаясас. Найӧ кутісны лыйлыны сарлӧн генералъясӧс изъясӧн, лымйӧн, нетшкыны налысь эполетъяссӧ (погонъяссӧ). Кор Николай воис площадь вылӧ, рабочӧйяс вӧтлісны сэтысь сійӧс пес чуркаясӧн. Заговор вӧчысьяс аддзисны: уджалысь йӧз кутісны кыптыны, лыбны кутіс революция. Заговор вӧчысьяс повзисны сыысь, налы оз ков вӧлі йӧзлӧн революцияыс. Найӧ сы вӧсна эз сэсся лэдзны ассьыныс салдатъяссӧ оружйӧнас мунны сар вылӧ.
Ачыс Николай Палкин (сэтшӧм ним сетісны сарлы уджалысь йӧзыс) ёна повзис кыпӧдчӧмсьыс. Сӧмын сылӧн ӧткымын генерал эз повзьыны. Площадь вылӧ вайисны артиллерия да кавалерия. Тайӧ эз вӧв заговор вӧчысьяслӧн. Кавалерия уськӧдчыліс да рабочӧйяс бӧр вӧтлісны. Вӧтлісны бара жӧ сӧмын рабочӧйяс асланыс пес чуркаясӧн, заговор вӧчысьяс кивыль эз керны. Сэсся артиллерия кутіс резны-лыйлыны картечӧн да ӧти здукӧн ставсӧ разӧдіс.
Сы бӧрти сэсся и петкӧдліс Николай І-ой вир юны кужӧмсӧ, став лёклунсӧ ассьыс. Вит мортӧс, декабристъяс юралысьяссӧ — Пестельӧс, Рылеевӧс, Сергей Муравьев-Апостолӧс, Бестужев-Рюминӧс, Каховскӧйӧс ӧшӧдісны. Сёӧн-сёӧн ысталісны Сибырӧ катарга вылӧ. Сюрсъясӧн салдатъясӧс ыстісны Кавказӧ, кӧні ставныслы лои кувны Кавказ гӧра йӧзса пуляысь либӧ висьӧмӧн. Пӧдтӧдзыс юис Николай Палкин вирсӧ йӧзлысь.
Мыйла декабристъяс эз вермыны сарӧс?
Декабристъяс повзисны став йӧзӧн кыпӧдчӧмысь. Налы оз ков вӧлі сійӧ. Декабрист Штейнгель Рылеевлы висьтавліс: «Россияын республика оз вермы лоны. Кутам кӧ сы вылӧ ми вӧчны революция, ми асьным вошам. Сэки эськӧ куш Мӧскуаын сувтасны 90 сюрс рабочӧйяс да пуртъясӧн мӧдӧдчасны миян асланым жӧ бабаяс вылӧ, тьӧткаяс вылӧ, чойяс вылӧ».
1825ʼ воын декабр 14-ӧд лунӧ вӧлі первойя кыпӧдчылӧм Россияса буржуйяслӧн. Сӧмын тай революциясьыд повзисны да, нинӧм эз артмы.
