1905 ВОСЯ РЕВОЛЮЦИЯ
Кыдзи Россияын рабочӧйяс кыпӧдчисны.
Кызь во сайын Россияын вӧлі медводдза революция. Тайӧ революцияыс эз друг ло: дас воясӧн пыр вочасӧн чӧжсис сэк кежлӧ уджалысь йӧзлӧн выныс.
Важӧн, во 50 сайын кымын, рабочӧйяс миян Россияын вӧлі зэв на этша. Крепостнӧй права бырӧдӧм бӧрын (1861 во) вӧлисти рабочӧйыд кутіс содны: уна крестьяна эновтісны ассьыныс деревняса овмӧснысӧ (видз-муыс воис этша да, пӧльзаыс некутшӧм эз вӧв уджалӧмсьыс) да мунісны каръясӧ пабрик-заводъясын уджавны. 1900-ӧд воясӧ вӧлі нин Россияын рабочӧй йӧзыс куим миллион морт саяс. Рабочӧйяслы овны вӧлі зэв сьӧкыд, капиталистъяс (фабрикантъяс, прӧмышленникъяс) уджӧдлісны 12−14 час чӧж суткинас, мынтылісны зэв этша. Рабочӧйяслӧн вӧлі кык туй мездысьны пиксьыс: ӧтикыс — бӧр мунны деревняясӧ да крестьянствоӧ кутчысьны. Сӧмын тайӧ туйыс оз вӧлі сет налы ыджыд кокньӧдъяс: ӧти-кӧ, на вылӧ крестьянаыс видзӧдӧны лишнӧй сёйысьяс вылӧ моз; мӧд-кӧ, крестьянаыслӧн асланыс олӧмыс вӧлі лёк, сьӧкыд, пӧдтӧны вӧлі найӧс быдсяма вотъясӧн. Мӧд туйыс рабочӧйяслӧн вӧлі сэтшӧм: ӧтвылысь корсьысьны кокньӧдсӧ да бурджык оласногсӧ, капиталистъяскӧд вермасьӧмӧн. Рабочӧйяс сэсся тайӧ туй вылас и петісны. Кутісны вӧчавны забастовкаяс, корны уджалӧмысь дон содтыны да асьнысӧ бурджыка видзны. Кӧнсюрӧ да корсюрӧ рабочӧйяс вермылісны — ичӧтик кокньӧдъяс перйылісны аслыныс.
1900 вояс бӧрын, помся кымынкӧ во, Россияын вӧлі «промышленнӧй кризис» (сійӧ лоӧ со мый: кор пабрик-заводъясын вӧчӧны уна тӧвар-кӧлуй, а инавныс-вузавныс некытчӧ абу туйыс). Сы понда уна пабрик-заводъяс чинтісны уджалӧмсӧ, посньыдджыкъясыс дзикӧдз тупкысисны. Уна рабочӧйӧс рӧщӧтайтісны (вӧтлісны), а коді коли уджавныс — донсӧ налысь ещӧ на чинтісны. Налы зэв сьӧкыд лои овны. Кутісны ёнджыка найӧ вермасьны сэки капиталистъяскӧд, забастовкаяс пондісны содны да паськавны. Рабочӧйяс пыр ӧтарӧ кутісны скӧрмыны капиталистъяс вылӧ да сарскӧй правительство вылӧ. Весиг «либеральнӧй» (выль олӧмланьджык водзмӧстчысь) буржуйяс кутісны дӧзмыны правительство вылӧ да корсьысьны аслыныс кокньӧдъяс — дерт, найӧ эз думыштлыны рабочӧйяс понда. Меньшевикъяс вӧлі тшӧктӧны рабочӧйясӧс ӧтувтчыны татшӧм буржуйясыскӧд. Большевикъяс (ӧні коммунистъяс) Ленинкӧд сулалісны мӧдарӧ: буржуйяскӧд пӧ рабочӧйясӧс ӧтлаавны оз позь; буржуйяс пӧ, мыйӧн налы сюрыштас ичӧтик кокньӧд, пырысь-пыр сувтасны правительство дор; рабочӧйяслы пӧ аслыныс колӧ ӧтувтчыны да чӧжны выннысӧ правительствокӧд вермасьны.
Сэки самӧй Микулай сар, гырысь капиталистъяс понда тӧждысьӧм кузя, объявитіс война Япониялы. Миянлысь войсканымӧс первой тӧлысьяссяньыс и кутіс жугӧдны японечыд — му вылын и море вылын. Йӧзыд ещӧ ёна скӧрмисны тайӧ война пондаыс. Рабочӧйяс сэсся кыпӧдчисны прамӧя нин вермасьны лёк правительствокӧд. Терпенньӧсьыс найӧ сэки петісны.
Январ 9-ӧд лун.
1905 вося революция заводитчис Питерын январ тӧлысьын. Путиловскӧй заводын вӧтлісны нёль рабочӧйӧс. Рабочӧйяс кутісны корны, мед бӧр босьтасны найӧс уджавны. Налысь эз кывзыны. Путиловскӧй заводын уджалысь рабочӧйяс сэсся вӧчисны забастовка (январ 3-ӧд лунӧ важ ногӧн). На дінӧ сэсся сувтісны мукӧд пабрик-заводъясысь рабочӧйяс. Став бастуйтысьыс бӧръявылыс чукӧрмис морт 200 сюрс кымын. Сэки питерса рабочӧйяслӧн вӧлі организация «Пабрик-заводъясын уджалысьяслӧн общество» («
Сы бӧрын рабочӧйяслӧн дзикӧдз нин воши сар вылӧ вераыс. Тайӧ лыйлӧмыс вылӧ воча кыпӧдчисны рабочӧйяс став Россия пасьтаысь. Тшӧтш вӧрзисны та бӧрын и крестьяна. Найӧ кутісны жуглыны да сотны помещикъяслысь овмӧсъяссӧ. 19 губерняысь вӧлі дзикӧдз пазӧдӧмаӧсь помещикъяслысь 2000 кӧзяйство саяс. Революция кутіс содны-паськавны.
Сар ӧдйӧджык миритчис Япониякӧд: кык фронтӧн (ас мувывса кыпӧдчысь рабочӧйяскӧд да Япониякӧд) ӧтпырйӧ сьӧкыд. Буржуйяслы кӧсйысис сетны кутшӧмсюрӧ кокньӧдъяс да лӧсьӧдны Государственнӧй Дума, кӧні найӧ (буржуйяс) вермасны тшӧтш тӧлкуйтны Россияӧн бергӧдлӧм йылысь.
Октябр тӧлысьын.
Рабочӧйясӧс сьӧкыд нин вӧлі лӧньӧдны босьтчӧмсьыныс. Бастуйтысь рабочӧйяс лэптісны гӧлӧс не толькӧ ассьыныс оласногсӧ кокньӧдӧм йылысь, найӧ кутісны нин шуны: «Мед эз вӧв сарскӧй власьт!»
Октябр 13-ӧд лунӧ Питерын воссис медводдза Сӧвет Россияын. Сійӧ шуис мырдӧн босьтны рабочӧйяслы права уджавны толькӧ 8 час, тшӧктіс ӧтувтчыны рабочӧйяслы профсоюзъясӧ, вӧчны ноябр 2-ӧд лунсянь ӧтувса забастовка став Россия пасьтала.
Октябр 16-ӧд лунсянь босьтісны бастуйтны кӧрт туй вылын уджалысьяс, став кӧрт туйыс сувтіс.
Сэки правительство прамӧя повзис да Микулай сар лэдзис «манифест» (октябр 17-ӧд лунӧ) «свободаяс» йылысь. Сы бӧрын рабочӧйяс этша ланьтыштісны, кутісны лӧсьӧдчыны (организуйтчыны) да путкыльтны самодержавйӧ (сар власьт).
Буржуйяс колины здӧвӧльӧнӧсь «манифестӧн» да ланьтісны, сувтісны правительство дор.
Сӧмын тай «свободаыд» эз ло дыр кежлӧ, регыд сійӧс правительствоыд бӧр мырддис.
Октябрса манифесттӧ сарыд лэдзліс сійӧн, медым этша лӧньыштасны рабочӧйяс, а сы кості лӧсьӧдчыны найӧс жугӧдны. Сідзи и лои.
Декабрса кыпӧдчӧм рабочӧйяслӧн.
Питерса Сӧвет первойсяньыс гӧгӧрвоис: сарлӧн «манифестыд» прӧстӧй бумага, некутшӧм «свобода» оз сет. Сӧвет дугдывтӧг чуксаліс рабочӧйясӧс чорыдджыка ӧтувтчыны, лӧсьӧдчыны косясьны оружйӧӧн правительствокӧд. Эз узь сэки и сар правительство. Сійӧ сідзжӧ лӧсьӧдчис. Удждіс Франциялысь сьӧм, содтіс пӧличасӧ, жандармъясӧс, войскасӧ дай уськӧдчис рабочӧйяслысь «бунтуйтӧм» бырӧдны.
Медся ыджыд лёк правительстволы вӧлі вӧчӧ Питерса Сӧвет. Сы вылӧ первой и уськӧдчис сійӧ. Ноябр 26-ӧд лунӧ арестуйтісны Сӧветас юралысьӧс — Хрусталёв-Носарӧс. Сы бӧрын сэсся заводитчис став Россия пасьтала водзмӧстчысьджык рабочӧйясӧс куталӧм-арестуйталӧм. Декабр 3-ӧд лунӧ Питерса Сӧветысь арестуйтісны став шленъяссӧ заседанньӧ дырйиыс. Сы пыдди рабочӧйяс бӧрйисны выльӧс. Сійӧ ӧтвылысь Мӧскуаса Сӧветкӧд кутіс чуксавны рабочӧйясӧс кыпӧдчыны ӧтувъя забастовка вылӧ. Вот тайӧ забастовкасьыс и лои сэсся прамӧй война рабочӧя-правительствоа костын. Питерса рабочӧйяс воддза вермасьӧмсьыс вӧлі ёна нин мудзӧмаӧсь да, эз вермыны чорыда босьтчыны медбӧръя косьӧ правительствокӧд. Медся ыджыд косьыс вӧлі Мӧскуаын.
Мӧскуаын забастовка заводитчис декабр 20-ӧд лунӧ (7-ӧд лунӧ важ ногӧн). Мӧд луннас став мӧскуаса рабочӧйыс нин кыпӧдчис. Рытланьыс быдлаын лоины митингъяс. Мӧскуаса генерал-губернатор Дубасов сувтӧдіс кок йылӧ став войскасӧ, став пӧличасӧ. Найӧ митингъяс кутісны разӧдны оружйӧясӧн, а Страстнӧй площадь вылын митингуйтысь рабочӧйяссӧ весиг винтовкаясысь лыйлісны. Сійӧ лунӧ киссис медводдза вир рабочӧйяслӧн. Лыйлісны оружйӧтӧм йӧзӧс. Сы бӧрын большевикъяслӧн боевӧй организацияыс да комитетыс тшӧктісны кыпӧдчыны рабочӧйяслы оружйӧӧн. Войнас декабр 23-ӧд лунлы паныд уналаын Мӧскуа кузя вӧчисны баррикадаяс, заводитчис сэсся прамӧй кось. Сӧмын рабочӧйяслы некытісянь отсӧг эз вӧв, а правительство пыр вочасӧн вайис Мӧскуаӧ выль войска, сы понда рабочӧйяс эз вермыны зэв дыр водзсасьны. Медбӧрын, асывнас декабр 31-ӧд лунӧ, ёна пушкаясӧн лыйсьӧм бӧрын, правительстволӧн войскаыс босьтіс Красная Пресня.
Уна рабочӧйяс усины сэки. Ещӧ унджыкӧс лыйліс генерал Дубасов.
Мӧскуаса восстанньӧ йылысь кывсис мукӧд каръясӧ. Сідз жӧ быдлаын рабочӧйяс кыпӧдчисны. Но правительство быдлаын вермис жугӧдны найӧс.
Сы бӧрын заводитчис Россия пасьтала уджалысь йӧзӧс пӧдтӧм, лыйлӧм, ӧшӧдалӧм, тюрмаясӧ да катаргаясӧ ысталӧм. Нарошнӧ лӧсьӧдӧма вӧлі карательнӧй отрядъяс, кодъяс ветлісны деревняысь деревняӧ да лыйлісны, нӧйтісны, сотісны крестьянаӧс. Уна деревняяс дзикӧдз пазӧдісны — пушкаясысь лыйлісны да сотісны.
Тадзи сар вир пиӧ пӧдтіс уджалысь йӧзлысь кокньыдджык олӧм корсьысьӧм.
Ылӧссӧ арталӧм серти, 1905 вося январ 9-ӧд лунсянь 1906 вося апрель 27-ӧд лунӧдз (1-ӧд Госуд. Дума чукӧртчытӧдз) сар правительство вӧлі виӧма 14 сюрс морт саяс, казнитӧма 1000-ысь унджык, ранитӧма 20 сюрс саяс (унаӧн куліны), арестуйтӧма, тюрмаясӧ пуксьӧдӧма да ыстӧма 70 сюрс морт саяс. Куш Прибалтийскӧй (Балтийскӧй моредорса) губерняясысь кык тӧлысьӧн вӧлі казнитӧмаӧсь 749 мортӧс.
Эз удайтчы тайӧ революцияыс медъёнасӧ сы понда, мыйла рабочӧйяс сэки эз на вермыны ӧтувтчыны крестьянакӧд, налысь (крестьяналысь) кыпӧдчӧмсӧ эз вермыны босьтны нуӧдны ас кипод уланыс организованнӧя.
1905ʼ вося революция велӧдіс рабочӧйясӧс бурджыка ӧтувтчыны, индіс, кыдзи колӧ вермасьны саркӧд да капиталистъяскӧд. Дас кык во мысти, октябрын 1917 воӧ, Россияса рабочӧйяс ӧтвылысь крестьянакӧд вӧчисны мӧд революция. Тайӧ революцияыс заводитчис Питерын сэтісянь, кытчӧ сувтліс сійӧ Мӧскуаын 1905 воын, став власьтсӧ уджалысь йӧз босьтісны аслас кипод улӧ.
