ВЕЖОН ЧӦЖӦН ВӦЛӦМТОРЪЯС

Локарноса договор.

Декабр 1-ӧд лунӧ Лондонын капиталист государствояс кырымалісны Локарноын лӧсьӧдӧм договор. Кырымалісны нёль сикас договор. Ми тані висьталам сӧмын ӧти, медтӧдчана кырымалӧм договор йывсьыс: гарантийнӧй договор йылысь.

Мый лоӧ гарантийнӧй договорыс?

Тайӧ лоӧ Европаын капиталист государствояс кост мирнӧй, войнатӧг олӧм лӧсьӧдӧм. Дерт, тайӧ лӧсьӧдчӧмыс кольӧ сӧмын бумага вылын, сӧмын тайӧ ылӧдчӧм. Капиталист государствояс войнатӧг овны оз вермыны. Со найӧ кывнас горзӧны: «Мир, мир», асьныс нуӧдӧны война Мароккоын, Сирияын.

Франция война бӧрти Германиялысь нетшыштіс вель уна аскӧдыс орчча муяс Версальскӧй договор серти. Сійӧ страсьт ёна полӧ Германияысь, полӧ нетшыштӧм муяссӧ Германияӧн бӧр мырддьӧмысь. Медым эськӧ сэтшӧм лёкыс Франциялы эз ло, сійӧ корис Англияӧс лӧсьӧдны ас костаныс гарантийнӧй договор. Сійӧ договор сертиыс, Франция шуӧ вӧлі, медым Англия эськӧ отсаліс сылы, уськӧдчас кӧ Германия Франция вылас.

Англиялӧн зэв ёна петӧ лӧгыс Франция вылӧ. Сылы зэв жаль Францияӧн Германиялысь муяссӧ босьтӧмысь. Англия узигас и, олігас и полӧ Францияӧн ёнмӧмысь, кыдзи повліс войнаӧдз Германияысь, зільӧ омӧльтны сійӧс. Сы вӧсна Англия зілис, медым гарантийнӧй договорсӧ кырымалас тшӧтш Германия. Тайӧн Англия думнас кӧсйӧ ӧтувтчыны Германиякӧд, медым, кор ковмас, ӧтув пуркӧдыштны Францияӧс, кывнас кӧть и мукӧд моз тшӧтш шуӧ: тайӧ пӧ договорыс колӧ мирнӧй олӧм понда, мир вӧсна.

Сэсся Франция зэв сулалӧ Польша дор, быд ногӧн отсасьӧ сылы. Польшаыд ӧд зэв бур пӧдан (ширма) Франциялӧн Сӧветскӧй Союзлы воча мунӧмлы. Польшалы Германиялысь война бӧрти зэв жӧ ыджыд кусӧк вундісны. Франция Англия водзын зілис, медым Германия эз мун войнаӧн Польша вылӧ, медым эз думыштчы Польшалысь мырддьыны бӧр ассьыс муяссӧ.

Англия зырӧ мӧдарӧ, зільӧ лӧгӧдны Германияӧс Польшакӧд, сэсся зільӧ кыкнаннысӧ сувтӧдны Сӧвет Союзлы воча.

Со кутшӧма торъялӧны тайӧ уджас Франция да Англия. Франция лӧгалӧ Германия вылӧ, Англия зільӧ Германияӧс кыскыны ас дорас да Францияӧс оз радейт.

Германиялы гарантийнӧй договорыд зэв лои сьӧкыд. Ӧти-кӧ, сылӧн ӧд муясыс кольӧны мукӧд государство киясӧ, мӧд-кӧ, лоӧ пыр видзӧдны Англия вомӧ, сійӧ тшӧктӧм серти йӧктыны нинӧм тай сы понда. Германияса буржуйяс эз видзӧдлыны, кутшӧм сьӧкыд тайӧ договорыс лоӧ рабочӧйясыслы, кырымасисны, шедіны Англия вугырӧ. Тайӧ договорсӧ оз пыдди пуктыны Германияын унаӧн. Весиг националист партия эз ӧти кывйӧ во договор йывсьыс, эз пыдди пукты сійӧс. Националистъяс мунісны правительствосьыс, эз кутны уджавны сэні. Сы вӧсна правительствоыслы лои петны отставкаӧ. Дерт нин, рабочӧй йӧзыд Германияын оз мунны Локарноса договор дор.

Локарноын веніс Англия. Сійӧ договор йылысь сёрнисӧ паніс, сійӧ и веніс. Артмис ставыс Чемберлен (Англияса мукӧд государствояс кост удж нуӧдысь министр) шуӧмъяс серти. Чемберленӧс ошкӧны став англияса буржуйыс. Дерт, рабочӧйясыс оз ошкыны, найӧ ошкӧм пыдди зумыштчӧмӧн, лёкысь видзӧдӧны Чемберлен вылӧ, сійӧ удж вылӧ. Найӧ тӧдӧны — тайӧ договорыд мир вайӧм пыдди сетас гырысьджык, чорыдджык войнаяс.

Гарантийнӧй договорсӧ кырымалісны тшӧтш мукӧд капиталист государствояс: Бельгия, Польша, Чехословакия, мукӧд. Англияса буржуйяс моз найӧ тшӧтш радлӧны. Оз кольччы наысь и Франция, тшӧтш чиктылӧ-радлӧ. Сылы ӧд эськӧ нинӧм нин радлыны. Сідзи нин ас государствопытшса уджас абу долыд овны: сьӧм йывсьыс уджсӧ некыдз оз вермыны сувтӧдны, финансбокса уджыс пыр путкыльтчӧма. Сы вӧсна весиг правительствоыслы лои петны отставкаӧ, мӧдъяслы босьтчыны уджӧ. Сэтчӧ жӧ и тайӧ договорнад ортсыса олӧмыс омӧльтчис: Англия Германияӧс босьтіс ас кипод улас. Неуна кӧ Францияыд ёнмыштны кутас, Англия Германиякӧд ӧтув регыд на войнаӧн бӧр омӧльтӧдасны. Со тэныд и мир лӧсьӧдӧм!

Договорыс лӧсьӧдӧма СССР-лы воча.

Гарантийнӧй договор лӧсьӧдӧма СССР-лы воча. Кывсьыліс — лӧсьӧдӧмаӧсь пӧ гуся кӧсйысьӧм (соглашение) Германия пыр нуны францияса войскаяс СССР-ӧ, кор окотитасны капиталист государствояс уськӧдчыны сы вылӧ. Абу пӧ збыль тайӧ — шуӧны капиталист государствояс. «Мунӧ сэтысь! Сӧрӧны, сӧрӧны!» — вомсьыс быг петмӧн горзӧ Германия. Быть ӧд горзы, веськыда кӧ ӧд шуан тайӧ гуся кӧсйысьӧм йывсьыд, вермас СССР-ыд орӧдны став тӧргуйтӧмсӧ Германиякӧд. Германиялӧн бура миянкӧд тӧргуйтӧм сайын овмӧссӧ лэптӧмыс, сӧмын миян вылӧ надеяыс. Кӧть и тайӧ гуся кӧсйысьӧмыс абу, ми тӧдам — Германияыд договорсӧ кырымалӧмӧн, ассьыс юрсӧ сиралӧмӧн век жӧ нин лоӧ воча миянлы. Англияыд тшӧктас, кор окотитас.

Кыдзи? Англия зільӧ сюйны Германияӧс Лига Нацияӧ (капиталист государствояслӧн ӧтувтчӧм). Ӧні Лига Нациялӧн сессияыс та йылысь сёрнитны чукӧртчис нин Парижын. Дерт, Англияыд венас мукӧд государствоястӧ, вермас сюйны Германияӧс Лига Нацияас. Лига Нацияса уставын эм ӧти пункт (16). Сійӧ пункт сертиыс, Лига Нацияӧ пырысь государствояс кӧсйысьӧны ӧтув мунны воча сэтшӧм государстволы, коді мирнӧя олӧмсӧ торкас (нарушитас).

Дзик нинӧм абутӧмторйысь, мыйкӧ ас думнас лӧсьӧдӧмӧн Англия горӧдас: со пӧ СССР торкис мирнӧя олӧмсӧ. Тшӧктас: «Уськӧдчӧй СССР вылӧ». Чемберлен коддьӧмыдлӧн ӧд та вылӧ сямыд тырмас. Став капиталист государствояслы, накӧд тшӧтш Германиялы быть уськӧдчы миян вылӧ. Оз кӧ уськӧдчы, Чемберленыд юрӧдыс оз малышт. Шуӧны, Лига Нациялысь 16 пунктсӧ пӧ пыдди пуктыны Германиялы огӧ тшӧктӧй, вежыштам пӧ мӧд ногӧн. Кӧть и сідзи, век жӧ нин и Германиятӧ Лига Нацияад пырӧм бӧрти кыскасны миян вылӧ.

Мед бара, колӧкӧ, капиталист государствояс кӧть кутшӧм договоръяс лӧсьӧдаласны, мед кӧть кутшӧм везъяс зілясны нюжӧдны миян вылӧ, ми огӧ повзьӧй. СССР ӧні ён, сылӧн овмӧсыс абу нин киссьӧма, сійӧ овмӧснас воськовтӧ войнаӧдз дырся овмӧсысь нин вылӧ. СССР дор воддза дорысь ёна нин уна капиталистъяс государствоса рабочӧйяс сулалӧны. Найӧ оз лэдзны миянӧс топӧдны, венны.

Дай рабочӧйясыс став капиталист государствояссьыс тшӧктасны бӧр разьны, вуштыштны Локарнскӧй договортӧ — выль войнаяс панӧмтӧ, оз сетны тайӧ договорсӧ нуны олӧмас.

Китайын.

Китайса йӧз тшӧктӧны лӧсьӧдны революционнӧй правительство.

Капиталист государствояслӧн китайса йӧз вирӧн вирӧссьӧм киныс кутіс дубавны, китайса йӧз вылын нартитчӧмлы кутіс воны пом. Медъён капиталист государствояс (Япония) дор сулалысь китайса генерал Чжан Цзолиньлӧн выныс уси. Сійӧ аслас пыр олан карсьыс — Мукденысь — пышйис. Сылӧн войскаыс сылі. Сы дор сулалысь генерал Го Сунлин сувтіс воча да аслас войскаӧн матысмӧ Мукден бердӧ. Япония ӧні кежлӧ сӧмын на лӧсьӧдчӧ ыстыны ассьыс войскасӧ Китайӧ. Го Сунлин кӧ локтас Маньчжурияӧ, вӧлисти кӧсйӧ ыстыны. Мед ыстӧ, сылы не нин кусӧдны Китайын ӧзйӧм пӧжар, не нин пановтны китайса йӧзӧс мездысьӧмсьыс.

Кымын водзӧ олам, сымын китайса йӧзлӧн асьнысӧ мездӧм кузя вежӧртасныс паськалӧ, сымын унджыкӧн тайӧ косяс босьтчӧны, сымын збойджыка корсьӧны мездлунсӧ (мездысьӧмсӧ).

Китайса йӧз тшӧктісны мунны Дуань Цижуйсӧ (министръяс вылын юралысьыс) правительствосьыс. Найӧ сэтшӧма дӧзмӧмаӧсь сы вылӧ, весиг лои босьтчыны видзны сійӧс, медым некод эз вӧрзьӧд, пекинса гарнизонын начальниклы Лу Чжунлиньлы 3-ӧд народнӧй армияса генерал Фэн Юйсян тшӧктӧм серти. Ӧні Китайын правительствоыс абу.

Китайын тайӧ кадын медъён армияяссьыс народнӧй армияяс. Кутасны-ӧ налӧн генералъясыс дорйыны китайса йӧзӧс? Кутасны, лоӧ дорйыны. Вӧчасны-ӧ найӧ китайса йӧз тшӧктӧм серти? Вӧчасны, лоӧ вӧчны.

Китайса йӧзыс садьмисны, найӧ оз нин ылавны, найӧ аддзӧны — коді на дор олӧ, коді мукӧд капиталист государствояс дор. Китайын лоӧ лӧсьӧдны китайса йӧз дор сулалысь правительство, народнӧй армиялы сэтшӧм правительство дор лоӧ мунны. Некутшӧм правительство оз вермы овны, оз кӧ сійӧ кут нуӧдны ассьыс уджсӧ йӧз тшӧктӧм серти — шуӧма Гоминьдан партия да китайса коммунист партия ӧтувъя юӧртӧмын (декларация). Китайса йӧз тшӧктӧ лӧсьӧдны революционнӧй правительство, кӧні уджсӧ нуӧдӧны асьныс китайса йӧзыс. Китайса йӧз тшӧктӧ бырӧдны, разьны став договорсӧ мукӧд капиталист государствояскӧд, кодъяс увтыртӧны китайса йӧзсӧ.

Китайын ас кост (гражданскӧй) войнаыс пыр ӧтарӧ на паськалӧ, регыдӧн оз на помась. Став СССР-са уджалысь йӧзлы колӧ ёна видзӧдны тайӧ война бӧрсяыс, сетны китайса йӧзлы сьӧлӧм горш капиталистъясысь мездысьӧм вылӧ.

Эн пӧ.