А 35 во сайын ставыс на вӧлі лючки...

Коми войтыр юксьӧ кык ыджыд юкӧн вылӧ: зыран-коми да перым-коми. Официальнӧя тшӧтш торйӧдӧны и перым-коми да миянлысь кывъяснымӧс. Сыктывкарса канму университетын велӧдчигӧн тадзи жӧ висьтавлісны, кык торъя кыв пӧ эм. Сӧмын ме сэки ни ӧти перым-коми мортлысь сёрнисӧ эг кывлы. 1986 воӧ, 35 во сайын, ми М. В. Таскаевкӧд шуим ветлыны Коммуӧ Мыс сиктӧ медым лючки тӧдмавны, збыль-ӧ миян да налӧн сёрниыс сэтшӧма торъялӧ? Позьӧ-ӧ збыльысь сёрнитны торъя кывъяс йылысь? Сӧмын та йылысь водзӧ кыв шуам.

А таво Кыв, литература да история институтысь кык туялысь, филологияса кандидатъяс Светлана Сажина да Елена Федосеева ветлӧмаӧсь Мыс сиктас да чукӧртӧмаӧсь озыр кыв материал. Сэк жӧ сэтчӧс талунъя фотосерпасъяссьыс менӧ шогӧдіс: Мыс сиктас матӧ став керкаыс вальгысьӧма, сӧмын нёльлаын пӧ кольӧма олысьыс, кызвыныс пӧрысюлов.

Окота лои казьтыштны 35 во сайын миянлысь сэтчӧ ветлӧмсӧ, дай кольӧмаӧсь на сэки гижалӧм пасйӧдъясыс, кодъяс бура серпасалӧны сэкся ловъя на олӧмсӧ.

* * *

Медводз, мыйла ковмис мунны стӧч тайӧ сиктас? Ӧти-кӧ, сэтчӧс йӧз олӧны Кулӧмдін районса Габовсянь да Дзольсянь медся матын, на костын сӧмын 40 километр гӧгӧр вӧр, войвылынджык сэсся перым-коми оланіныс абу.

Перым-коми автономия кытш вӧлі котыртӧма 1925 вося февраль 25 лунӧ. Гайны район меститчӧма кытш войвылын, сы пыр визувтӧ паськыд Кама ю. Мутасыс вель ыджыд, гӧгӧр шувгӧ помтӧм-дортӧм пожӧма вӧр. Гайны юрсиктыс — важ, рочьясӧн медводз овмӧдӧм сикт, коми грездъясыс Мыс, Иванчино, Данилово. Олысьясыс — зэв важысянь нин вӧралысьяс, чери кыйысьяс, му вӧдитысьяс.

Мыс крайӧ юрсиктсянь туйыс абу дженьыд: колӧ катерӧн кайны ыджыд Кебраты посёлокӧдз, а сэсянь куим час мунны кык кӧлеяа векньыд кӧрт туй кузя мотовозӧн. Тӧвнас эм сэтчӧ зимник.

Ӧнія картаясын уна посни сикт ним абу, эм сӧмын Жемчужный посёлок, кодӧс вӧлі котыртӧма кольӧм нэмся 60-ӧд воясӧ.

Мыс сикт пӧлӧн визувтӧ абу ёна паськыд Лупья ю, кытчӧ усьӧны ичӧтджыкъяс — Вӧръю, Люм, Лёкшор, Пушкор, Ужанъёль, Аньшор, Соч.

Водзті гӧгӧрыс вӧлӧма вель уна посни сикт — Верхняя вӧвлӧм Лупья, Пашкыб, Мӧд горт, Пурга, Коса-сотчӧм, Тошшуб. Ӧні найӧ тыртӧмӧсь, йӧзыс вуджӧмаӧсь овны посёлокъясӧ да юрсиктӧ.

Вӧвлӧмаӧсь и ичӧтджык посёлокъяс — Ягдін, Ужанка, Писар яг, Лежневка, Дозовка. Кыдзи миянлы юӧртісны, кольӧм нэмся 30-ӧд вояс заводитчигӧн Дозовка посёлок лӧсьӧдӧмаӧсь Асыввыв Украинаысь да Белоруссияысь ыстӧм сюрс гӧгӧр спецпереселенеч. Джынйыс на пиысь висьӧмысь, кӧдзыдысь да тшыгъялӧмысь медводдза воясас жӧ кувсьӧма. Ӧні жӧ Мыс крайын сӧмын ӧтилаын и олӧны коми-пермякъяс: Жемчужный посёлокын да сы гӧгӧрын Нӧрыс, Кӧнӧпля, Мыс да Сойга грездъясын.

Сэтчӧс став йӧзыс сёрнитӧны комиӧн. Олысьяслӧн висьталӧм серти, Мыс сиктӧ медводз овмӧдчӧмаӧсь Мизёвъяс да Златинъяс. Кызвын йӧзыслӧн овъясыс татшӧмӧсь, сӧмын мукӧдлаысь воӧмаясыс Остаповъяс, Лесниковъяс, Еремеевъяс.

Колӧ пасйыны, стӧч тайӧ местаясысь Пера да Мизя йылысь вӧлі гижӧма героическӧй легендаяс, миянлы бура тӧдса нин Пера-багатыр йылысь висьтъяс. И ӧні на енбиа мойдчысь Лукерья Ильинична Златина казьтыліс Пера-багатыр да сылӧн подвигъяс йылысь.

Татчӧс йӧз тӧдӧны сылысь дзебанінсӧ, висьтавлӧны, мый сійӧ изйӧн мачасьлӧма, кер шыблавлӧма. Весиг петкӧдлісны Сойга грезд дорысь ыджыд из, кодӧс быттьӧ Пера-багатыр шыбитлӧма вит километр сайсянь ассьыс вын петкӧдлӧм могысь.

Кӧть ӧні сэні вӧр лэдзысьяслӧн посёлок, бырӧдӧма видз-му вӧдитан овмӧссӧ, орчча деревняясын нэмӧвӧйся олан укладыс бура на кольӧма. Быд семья вӧдитӧ град выв пуктас — картупель (сэні шуӧны картук), лук, капуста, сёркни, торъя градъясын быдтӧны ид да сю. Эм скӧт, торйӧн нин уна мӧскыс, ыжыс да кӧзаыс, кодсюрӧлӧн и вӧвъяс.

Кӧдзлӧны пырджык майын, весиг эм шусьӧг: «1 май — лошадь запрягай, 9 май — лошадь выпрягай!». Уна керкаын вӧдитчӧны на ки помысь изкиӧн, из дискаӧн. Дисксӧ бергӧдлӧны кузь воропа беддьӧн.

Грездса олысьяс войдӧр ставныс вӧралӧмаӧсь и чери кыйӧмаӧсь. 75 арӧса вӧвлӧм вӧралысь Аристарх Иванович Златин висьтавліс, мый водзті матігӧгӧр ягас вӧлӧма зэв уна ур да тулан, этшаджык ош да йӧра. Бӧръя воясӧ вӧр пӧрӧдӧм вӧсна пемӧсыс тӧдчымӧн чинӧма, но бара пӧ содӧма кӧиныс. Вӧралан сезоныс вӧлӧма октябрсянь март первой лунӧдз. Кольӧма на сылӧн лузан, кучикысь вурӧм сапӧг. Тӧвнас сійӧ ветлывлӧма гортсьыс дыр кежлӧ, овлӧма аслас вӧр керкаын, сёян-юансӧ да прӧмыссӧ кыскавлӧма нортӧн, векньыдик кузь даддьӧн. Пасйис, бӧръя кадӧ пӧ матігӧгӧрын ёна рӧдмис вӧрпорсь.

Оланіныс сэні шусьӧ керку, сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ставнас кытш пасьтала. Керъясысь тшупӧм кык сигӧра, 2–3 ичӧтик ӧшиня керкаын пырджык эм сӧмын кык вежӧс. Керка пытшкас шӧр местасӧ босьтӧ ыджыд пач, вежӧс стен пӧлӧнас — пу лабичьяс. Унджык олысьыс (челядь, том гозъяяс) узьлӧны пӧлатьын, кытчӧ позьӧ кайны паччӧрсянь.

Юасигӧн тыдовтчис, мый пӧрысь йӧз бура тӧдӧны фольклор традицияяс, сьылӧны кӧлысьвывса сьыланкывъяс, висьтавлӧны мойдъяс.

Уна висьтавлісны важ олӧм йылысь миянлы 74 арӧса Лукерья Ильинична Златина, код йылысь пасйылі нин, да 75 арӧса Домна Ильинична Златина. Кӧлысь ворслӧмаӧсь Мысын 3–4 лун, невестаясла ветлӧмаӧсь Гайныӧ, Веслянаӧ, Зыранӧ (Дзолльӧ, Габовӧ). Приданӧй пыдди озыръяс сетлӧмаӧсь 19 вӧв, шӧркодя олысьяс — 9, гӧльяс 3 вӧв. Венчайтчытӧдз невеста 3–4 вежон ветлӧдлӧма чышъянӧн дорышсӧ вомас сюйӧмӧн. Пӧттшуйтлӧмаӧсь гӧсьтъясӧс чериняньӧн, яйӧн, косьтӧм чериӧн, юктӧдлӧмаӧсь сурӧн (сэні шуӧны квасӧн).

Водзті венчайтчылӧмаӧсь Гайныын вичкоын либӧ часовняын. Важӧн Сойгаын вӧлӧма кык часовня, Николай Чудотворец да Вежа Григорий нима, но кольӧм нэмся 20-ӧд вояс помын найӧс разьӧмаӧсь-жуглӧмаӧсь. И ӧні сиктъясын став вичкоыс нин киссянвыйын. Кудымкарсянь неылын пӧ эм сӧмын ӧти уджалан вичко.

Важся обрядъясысь бура кольӧма пузчужӧм кагаӧс величайтӧм, такӧд йитӧдын гажӧдчӧм. Тайӧ гажсӧ шуӧны кашалӧӧн: «кашалӧ ветлам, ведра брага керам». Чукӧртчылӧмаӧсь рӧдвуж, тӧдсаяс, суседъяс. Ӧні Мысса олысьяс тшӧкыда сёйлӧны азь, пачын пӧжӧм азьгум, шуӧны, зэв пӧ чӧскыд. Сёйӧны и пикан, азьлысь почкасӧ. Тшака вӧлӧгаысь позьӧ пасйыны кропук, изӧм да косьтӧм тшак, мыйысь тӧвнас пуӧны аслыссяма тшаква либӧ пӧжалӧны тшака нянь.

Пӧрысь йӧз зэв на бура тӧдӧны тунъяс, тӧдысьяс, васаяс да лешакъяс йылысь висьтъяс, весиг казьтыштісны важся тӧдысьсӧ ним-овнас. Интереснӧ, мый васаяссӧ сэні нимтӧны аслысногӧн — русланъясӧн. Кӧть чудь кыв оз бергав сёрниас, эм прилагательнӧй чудӧвӧй гу. Сійӧ жӧ Аристарх Иванович Златиныс висьталіс, мый ӧтчыд аддзылӧма вӧрса кӧзяинӧс — тошка, кузь тушаа, салдатӧн пасьтасьӧм мортӧс, коді видзӧдлӧма вӧралысь вылӧ да сійӧ жӧ здукас вошӧма. Казьтыштісны миянлы и уна примета, суеверие, збыльмӧм вӧт.

Мыс гӧгӧрса сиктъясын олысьяс важысянь кутӧны топыд йитӧд зыранъяскӧд, кыдзи асьныс миянӧс шуӧны, медводз дзольсакӧд да габовсакӧд. Коравлӧмаӧсь ӧта-мӧдныслысь невестаясӧс, ветлӧмаӧсь тӧргуйтны, уджавны. Унаӧн казьтывлӧны на, кыдзи коркӧ волывлӧмаӧсь Зыранӧ. И ӧні на эмӧсь йитӧдъяс, гожӧмнас мотора пыжӧн Лупъя кузя да тӧвнас зимник пыр подӧн позьӧ воӧдчыны Дзолльӧдз.

Кыв боксянь Мыс сиктса сёрни зэв жӧ интереснӧй. Тані уна лыда коми -яс суффикс пыдди вӧдитчӧны -эз суффиксӧн: луннэз, керкуэз, прилагательнӧйяслӧн эм аслыссяма рочысь босьтӧм -ӧвӧй суффикс — пуӧвӧй, турунӧвӧй, эмакывъяслӧн — -ок суффикс — баляок, идок. Уна торъя кывйӧн мысса сёрни торъялӧ комиысь, шуам, кин — «коді», чӧчкӧм — «еджыд», вачкыны — «шыбитны», ви — «вый», рушва — «кунва».

Кыдзи и миян сыктывйывса диалектын, сэні мукӧд кывйын оз шуны кыв водзын в шы — ой — «вой», ойтӧл — «войтӧв», ольпась — «вольпась».

Роч йӧзкӧд важысянь ёна волысьӧм вӧсна сэтчӧс сёрниӧ пырӧма нин вель уна роч кыв. Шуам, лыдакывъяс сэні шуӧны кызвынсӧ нин рочӧн — пять лет олі да четыре вёрста. Мукӧд рочысь босьтӧм кыв неуна нин комиӧдыштӧмаӧсь, скӧрӧ «регыд», наберука «наберушка», грып «тшак», виль гӧд «выль во». Уна важ аслыссикаслун эм фонетикаын и грамматикаын, тайӧс колӧ на пыдісянь туявны.

Сиктын да посёлокын, кӧні ми вӧлім, олӧмыс ёнасӧ оз торъяв миян республикаса сикт-посёлокъясын дорысь. Жемчужныйын уджалӧ «Верхнекамскӧй» леспромхозлӧн вӧрпункт. Эм и лесничество, кӧкъямыс класса школа, культура керка, пошта, сёянін, лавкаяс, детсад.

Совхоз бырӧдӧм бӧрын тані эндӧма уна дас гектар му да видз, уна дас километр кузяла быдмӧ кызвынсӧ ытшкывтӧм турун. Войтырыс уджалӧны вӧрын, но и вӧрпунктас унаӧн оз вермыны инасьны, оз тырмы и оланін.

Том йӧз мунӧны чужанінсьыс мукӧдлаӧ, кодсюрӧ весиг вуджӧны овны да уджавны Кулӧмдін районса Зимстан посёлокӧ.

Такӧд тшӧтш киссьӧны важ керкаяс, грездъясын кызвын олысьыс — пӧрысь йӧз. Сьӧктӧдӧ олӧмсӧ лючки туй абутӧм. УЖД кузя йӧзӧс новлӧдлан вагон волӧ луннас сӧмын ӧтчыд, абу юрсикткӧд телефон йитӧд (сы пыдди вӧдитчӧны рацияӧн), тшӧкыда куслывлӧ би.

Посёлокын да грездъясын кызвын олысьыс — коми йӧз, рочыс лыда. Сэк жӧ Мысын кӧкъямыс класса школаын чужан кыв да литература оз велӧдны. Перым-коми кытшын, кӧні олӧ 150.000 кымын коми-пермяк (став олыссьыс 70 прӧчент), оз пет ас кывъя ни ӧти газет, ни ӧти журнал, зэв шоча петӧ серпаса литература, лавкаясысь эг аддзӧй ни ӧти коми небӧг. Та вӧсна йӧзыс омӧля тӧдӧны перым-коми литература да культура йылысь.

Но та вылӧ видзӧдтӧг позьӧ шуны, мый миян шӧр могным — чукӧртны этнографическӧй да лингвистическӧй материал — лои пӧртӧма олӧмӧ. Воим тшӧтш кывкӧртӧдӧ: кык коми кыв торйӧдны нинӧмла, сёрниыс дзик гӧгӧрвоана.

* * *

Со татшӧм вӧлі серпасыс 35 во сайын. Кыдз тыдовтчӧ, кольӧм каднас некутшӧм сӧвмӧм сэні абу лоӧма, мӧдарӧ на — унатор дзикӧдз киссьӧма-бырӧма. Ставнас Мыс краяс пӧ, нывъяслӧн висьталӧм серти, ӧні олӧ 80 коми морт, на пиысь школаӧ ветлан арлыдаыс сӧмын куим (!!!). Сідзкӧ, и аскиалуныс сэтчӧс коми сёрнисикасыслӧн абу. А 35 во сайын ставыс на вӧлі, позьӧ шуны, лючки...