ДАС ЛУНСЯ МУСЛУН
— Микол! Син вок! Тьӧссӧ вот сигӧр йывсянь бӧр ыньга, кежыштӧй, мед ог дойд!
— Мыйлакӧ? — Микол юалӧ.
— Сыла жӧ! Тьӧскыс муас кутшӧм нырӧн сатшкысяс, бергӧдӧй да вывлань юрӧн бӧр и мыччӧй! Коймӧдысь нин дін на дін, а веркӧтураас, сигӧр йылас катша моз пукалігас, меным кокни пропелеритнысӧ? Нёльӧд лун керкаторйӧс нёль мужик вевттьыны ог вермӧй! Лэччыла да, тувъяла ён сур лагунас тувсӧ — пиньнаныд ни гыжнаныд он перйӧй!
— Керкатор!.. Кӧрӧминаыд батьыдлӧн — о-о!
— А чинтыся нӧ? Морт сямӧн мыччалӧй тьӧсъяссӧ: йыв-дін, дін-йыв! Талун эськӧ помавны нин колӧ. Бӧрас гӧститӧй!
— Луныс оз на пожйӧ пыр, шондіыс — вый сывдӧ, аски ли аскомысь, но вевттям Вавилонтӧ. Вежон кежлӧ ӧд тэнӧ совхозса управыд лэдзӧма.
— Кывберит со меным! Лючки мыччалӧй да ӧдйӧджык! Керкаӧ, сур лагун дорӧ, пыравтӧг! Аркадей, командуйт, кутшӧм зюйдӧн тьӧссӧ лэптыны, горӧдлыв!
Ыджыд помка вӧлі рӧбӧтникъясӧс тэрмӧдлынысӧ: батьӧн да дедӧн комын во сайын кыпӧдлӧм керкаын вевт вылыс радсьыс тьӧскыс табакӧдз пракмӧма. Чорыд зэр дырйи олан жырйӧ пож пыр моз виялӧ — тасьтіяс-ведраяс оз тырмыны, а посйылын — Сюруклы тӧв джын кежлӧ турун тэчӧма-талялӧма, кӧтасяс — дуксяс, тшынавны кутас. Менӧ, колӧ артавны, вежон-мӧд мысти армияӧ босьтасны, бытьӧн! Кольӧм во нин сукар нопйӧн военкоматас лэччылі.
— Туяна! — став комиссияыс «годен» печатьяс пуктісны.
— Образованиеыд? — юалӧ военком.
— Ӧкмыс класс...
— А дасӧдсӧ? Дыш вӧлі помавнытӧ!? — скӧрмис военком.
— Велӧдча...
— Кӧні?
— Тані, том йӧзлӧн Айкинаса рытъя школаын, уджала совхозын.
— Пет татысь, пет! Мӧд во нырас и босьта!
Сёр арнас Айкатыласа местпром ньӧбӧма Митерас катыдысь бӧрйысянаӧн керасян вӧр юкӧн. Ковмӧма миян грездысь патераяс. Ылын Айкатыласянь ветлынысӧ, а миянсянь — верстӧн-джынйӧн!
Пӧрӧдчысьяссӧ, дас мортӧс, медводдза керкаса мужик Давид лэдзӧма, а вӧвъяснас катищеӧдз кыскасьысьяссӧ некод ордӧ овмӧднысӧ: быдӧнлӧн мӧс, а гожся гидыс — гурйыв, ӧдзӧстӧм. Миянӧ воисны. Могсӧ висьталіс технорукыс: нёль вӧвлы пӧ колӧ конюшня. Трелёвщикъяслы — патера.
— Лэдзам! Лэдзам! — мам вомсӧ на эз удит восьтны, водзалі нин: — Мӧсным да ыжъяс — тӧвся, шоныд гидын, а звӧз ув гидын бать пӧ кык вӧв видзлӧма. Конюшня! Гожӧмнас — мӧслӧн гожся гид, нёль вӧлыдлы местаыс уровью! — ыпъяла. — Ляснияс, дерт, ковмас быд вӧвлы торйӧн лӧсьӧдны.
— Лэдзанныд, сідзкӧ? — технорукыс мамлысь нин юалӧ. — Нёль вӧв, нёль кыскасьысь.
— Мед олӧны. Гожъян керкаын паччӧра ыджыд пач. Сӧмын вот пескыс? Асьным ичӧт жырйӧ тӧвйыны петім, гожъянас, кык жыръяас, уна ломтас колӧ. Пескыс кӧ асланыс — мед олӧны.
— Но, та понда эн шогсьӧй, вӧрас кос пуыс! Вӧлӧкушанас ваяласны, «Дружбаӧн» пилитасны. Ковмас, дерт, тэныд и пачсӧ ломтыны, пусьыны рыт-асывсӧ, идрасьны. Квартирасьыд мынтысям да тшӧтш и уджсьыд. Пӧварика-уборщицаӧс ӧд ог медалӧй.
— Мед нӧ олӧны бур войтырыс.
Вит час асылын мам ломтывліс патерантъяс жырйысь пачсӧ, эмаля ыджыд чугунын пуліс яя шыд, ыджыд чайникын пузьӧдліс чай. Садьмасны вӧр кыскалысьяс — став сёяныс пачводзын. Сёйыштасны, пажын ноптор лӧсьӧдасны да пемыдӧн на и доддясьӧны. Рытнас квайт-сизим часын, сап пемыдӧн локтӧны. Шоныд керкаын найӧс пӧсь сёян виччысьӧ. И тадз быд лун.
Пӧлучка лунӧ и пӧрӧдчысьяс, и катище вылӧ вӧр петкӧдлысьяс куим час лунын — Митерасынӧсь нин. Дасьтӧны сепысъяс, нопъяс да нёльнан вӧвнас, рӧзваль додьясӧ сӧлӧмӧн, тӧвзьӧны Айкатылаӧ, деньгала! Медводзын — Петро, Серкосӧ кыккокйыв вӧтлӧ, кантораас мед удждонысла оз сёрмыны.
И воссьылӧ вӧр лэдзысьяслӧн куим-нёль луна праздник: юӧны, картіасьӧны (воысьяслы — румка, ворссьӧмъяслы — вуджны пызан ув). А сідзсӧ, ставныслӧн коддзӧмыс артмывлӧ ӧтмындаӧн.
Вӧвъяссӧ асывводзын да рытъясын карта сай шорӧ юктавны ме лэччӧдлі. Серкокӧд дом повода, чепняа водзын восьлалам. Бӧрысь Гнедко, Рыжко да Чалӧй вӧтчӧны — горшныс ӧд косьмӧ. Туйсӧ тӧдӧны, унаысь трӧпитӧма-юждӧма.
Гашкӧ, кызь чепня юкмӧссьыс лэпта. Гурскӧны-юӧны. Горшсӧ веськӧдасны — шоныд конюшняас асьныс люзьтӧны-кайӧны, а Серко менӧ виччысьӧ. Пу зырйӧн коляс васӧ ортсӧ реза-коя, мед оз кынмы.
...Керка вевт ропмунӧма, выльмӧдӧм виччысьӧ. Вӧр колӧ пӧрӧдны, тьӧскӧ пилитны.
— Ньыв пу, пиӧ, тьӧс вылад медся туяна. Оз потлась, а косьмас, да лы кодь, — мам велӧдӧ.
И пӧрӧді лучковкаӧн местпром туй боксьыс, грездсянь верст ылнаысь медмича, медся увтӧм пуяссӧ, чинталі керка вевтвывса тьӧс кузьтаӧ.
Вӧр лэдзысьяслӧн тӧлысь пом — праздник воис. Лун куим-нёль вӧвъяслы шойччӧг.
— Меным эськӧ вӧв колӧ? — патерантъяс жырйӧ пыри юасьны.
— Гнедкоӧс доддявлы...
— Чалкоӧс босьтлы...
— Хе-хе! Тіян мухоротӧйясныд! — серӧктіс Петро. — Паша, чайта, важӧн нин синмаліс: «Серкоысь бурджык вӧлыс тані абу! Серко йӧра кодь вына... Нормаӧн-джынйӧн вӧрсӧ петкӧдам», — ошкӧ вӧвсӧ Петро.
Серкосӧ, дерт, и босьті. Туй горувсьыс петкӧда трактор туй бокас ӧти керйӧн, а сэсся бур, йизьӧмӧдз юждӧм туй вылас нин вӧлӧкуша вылӧ кык кер нӧбӧда, кӧртала, ачым пукся.
— Но-о, Серко, гортӧдз! — сӧмын шуа, вӧзжиӧ босьтча.
«Лутш-латш, лутш-латш», — вӧв люзьтӧ-котӧртӧ, кокньыд доддьыс да, бӧжнас сӧмын ӧвтчӧ.
Кык лунӧн став керъясыс горт дорӧдз воисны, бунтӧдз.
Шойччан лунӧ пилитны местпромса ыджыд тракторнас лэччӧдім. Недыр кадӧн пилитісны. Тракторнас жӧ и бӧр гортӧ, тьӧсъясӧн нин вӧрыс воис. Тулыснас, градъяс пуктӧм бӧрын, дінышсӧ лӧсйи, стружӧн воргаалім, тэчим. Гожӧмбыд косьмисны керка вевт тьӧсъяс.
Войдӧр-войдӧр-войдӧрлун, рытнас нин, сентябр шӧр кадӧ, пыри совхоз отделениеса управляющӧй дінӧ.
— Александр Николаевич, меным эськӧ отпуск колӧ? — юала полӧмӧн.
—
— Но, отпуск...
— Эн и мӧвпав, ог сет!
— А меным ёна колӧ...
— Вӧравнытӧ?! Став мусӧ идралам, урожайсӧ йӧртӧд улӧдз вайӧдам — тӧлысь, кыкӧс босьт да вӧрав, а ӧні — эн и думайт!
— Вежон-мӧд мысти, Александр Николаевич, менӧ армияӧ босьтасны, а керка вевт пож кодь. Эськӧ служиті нин, но велӧдчи на кольӧм во да кольлісны.
«Нырас мӧд во босьта», — шуліс военкомыс.
— Но, сідзтӧ кӧ, вежон кежлӧ лэдзла... А коді картупельсӧ вӧвнас складӧдз му вывсьыс новлас?
— Сёрнитчи. Школьникъяс уджалӧны. Туркин Шур, дасӧд классын велӧдчӧ. Вына зон. Нимкодьпырысь босьтчис.
— Но, сӧмын вежон! Кылан? Вежон!
— Но... мед нин и сідз!
Отсасьысьясӧс сійӧ жӧ рытнас аддзи. Айкатылаысь — Аркадийӧс, воча чойлысь верӧссӧ, Эжва вуджалі перевозӧн. Ватоисьысь бать чойлысь писӧ кори. Шахтёр, Ксенофонт нимыс сьӧкыд да, Син вокӧн шулім. Кырсысь — воча вок, Николай, паровозвывса кочегар. Кыкнанныс отпускынӧсь.
Мӧд лун асывнас водз и воисны куим мужик отсасьны.
А рӧдняыд уджсьыс сьӧмӧн оз босьт. Куим ведра быгъя сур да кык ведра ён сур лагунъяс пӧгребын поводдясӧ да рӧбӧтникъясӧс матӧ кык вежон виччысисны. Сійӧ и ышӧдіс, но сійӧ жӧ со и падмӧдыштӧ уджнымӧс. Нёльӧд лун! Ньӧжйӧ поньтасям.
Син вок да Микол му вывсянь тьӧс мыччалысьяс, Аркадькӧд тьӧс ладитігкості — сійӧ жӧлӧбӧ тьӧс помсӧ сюйӧ-топӧдӧ, а ме ӧти кӧрт тувйӧн жбоньга сигӧр йылас! Сэк кості улысса рӧбӧтникъяс пыраласны керкаӧ сурасьны.
— Но, инӧ, шойччыштам, Аркадей, и ми! Мыччыв, Микол, сур кружкаӧн и миянлы. Горш косьмис. Шондіыс пӧжӧ, гожся кодь со!
Ӧдйӧ петкӧдіс Микол бидонын тагъя сур, кӧртыштіс гез помӧ. Кыпӧдлім, юыштім. Водзӧ вевттьысям-тувъясям. Кадыс, шонді серти, лун шӧрлань.
Улыс рӧбӧтникъясӧс чирыштӧм бӧрын найӧ кӧть и пыравлісны керкаӧ, но бур сурӧн горшсӧ веськӧдісны да тьӧсъяссӧ лючки мӧдісны мыччавны, кутшӧмӧс корам: паськыдджыкӧс, векньыдджыкӧс. Уджыс ӧддзис.
Пажын бӧрын бара керка вевт вылӧ Аркадькӧд кайим. Лӧсьӧдӧм тьӧскас дыр-ӧ кӧрт тувсӧ жбоньгыны, вичча выльӧс.
Дзорга сиктгӧгӧрса вӧр-ва вылӧ, нимкодяся коръя пуяслӧн арся мичлун вылас, быттьӧ прӧщайтча. Грезд помлань бергӧдчи, видзӧда: кутшӧмкӧ ныв кыр горувсяньыс котӧртыштӧмӧн сиктлань кайӧ. Сьӧд ковтаа либӧ жакета, чвета еджыд юбкаа.
«Коді нӧ татшӧмыс? — мӧвпала. — Тоня? Рита? Лида? Валя? — но татшӧм нӧбовтаснас грездса нывъясӧс эг аддзывлы: — Кодкӧ, буди, туйсӧ воштӧма? Абу митерасса. Грездсянь сӧмын ылі видзьяс вылӧ веськалан, некутшӧм оланін водзӧсӧ абу. Вӧр шӧрын Митерасным?»
— Ылалін? — Аркадь тьӧс помнас лядьвейӧ зутшкис.
— Да энлы тэ-э! Кодкӧ со, тӧдтӧм, миянлань котӧртӧ, — тьӧс помсӧ кыскышті жӧ вывлань, мед му вылас бӧр оз усь.
Ныв воис Давид дзиръя дорӧдз, сулалыштіс, йӧрас пыраліс да водзӧ, миянлань котӧртӧ. Столляясӧ сувтліс, Тоняясӧ, Веня керка дорӧ... Мыйкӧ юасьӧ. Воддза керкаясас, буди, некод эз вӧв, а Венялӧн ичӧт чойыс, Тамараыс — гортас. Нылыд Модяясӧ сэсся эз и сувтлы, миян ӧшинь улӧдз воис, тьӧс мыччалысьяс Микол да Син вок дорӧдз. Сёрнитыштісны кыв-мӧдӧн. Керка вевт вывті матыстчи лун бан помӧдзыс, пельпомӧдз ӧшӧдчи сарай дорас.
— Пашӧ-ӧ! Тэныд аски армияӧ! Со, кывзы:
Мӧлӧтыс киын вӧлӧма да сійӧ бруткысис-уси сигӧр вывсянь ӧшинь ув луд вылӧ, бур, улыссаыс бокынджыкӧсь вӧліны, некодӧс эг дойд.
Армияас ёна кӧсйи. Верстьӧджыкъяс ставныс нин служитлісны, Веня ёртӧй во нин армияын. Но мыйла аски?!
— Энлы, Николай, ноко вайлы повесткасӧ, — Син вок босьтіс, видзӧдліс:
— Э-э-э, нылӧй! Повесткасӧ кык вежон сайын мӧдӧдлӧмаӧсь! Кӧн нӧ тупльӧдлінныд?
— Ме ог тӧд, ме ог тӧд... Сельсӧветас кык тӧлысь на и уджала. Сетісны. Ӧдйӧ пӧ котӧртӧд Митерасас. Ме абу мыжа.
— Ог и мыждӧй тэнӧ. Микол, пырав керкаас карандашла...
— Менам эм, — нылыс карандаш перйис зепсьыс.
— Бур. Пасъям:
Микол котӧртіс пывсянӧ ва ваявны. Син вок ӧтнас, ош моз, кутіс тьӧсъяс бергӧдлыны-мыччавны. Аркадькӧд тэрмасьны жӧ кутім. Пемдӧм бӧрас нин карта бӧрӧдз воим.
— Нинӧм! Ӧклупеньяссӧ да поньтӧдъяссӧ аски куим мужик кыпӧдам, эн шогсьы, Пашӧ, — Микол сьӧлӧм бурмӧдӧ.
Горъя жар пывсянын нёль мужик бура и пывсим-корӧсясим.
Жарсӧ ме эськӧ и радейтлі, но Микол да Син вок нӧшта на кызджык жарӧн пывсьӧны, кӧш бӧрся кӧш гор вылас коялӧны, и пыр на этша:
«Николай, содтышт нӧшта кӧш джын!» — Син вок корӧ.
Куимысь ли нёльысь Аркадькӧд ковмыліс петавны кӧджӧ пальӧдчыны.
Войыс пӧшти узьтӧг коли. Рӧбӧтникъяслы мам «Московскӧй» доз сувтӧдіс. Ён сурыс и бур сурыс лагунъясын — кыпӧдмӧн на. Войбыд сёрнитім. Микол — вӧвлӧм десантник, Син вок — моряк-балтиец. Велӧдӧны, кыдз колӧ армияын служитны. Асъядорыс ныровтлі жӧ час-мӧд кежлӧ.
«Ы-ы-ы, чечча, чечча, — мам чуксалӧ, да ымза. — Нӧшта здук и...»
— Но чеччы нин... Военкоматад сёрман...
Рытсяньыс вежӧрӧ тшукӧм «военкомат» кывйыс ӧдйӧ пальӧдіс.
Чеччисны и воча вокъяс, Аркадь зять. Ноп чукӧртыштім.
— Сукарсӧ вот дасьтытӧм лои? Шаньгаяс эськӧ пӧжышті, — майшасьӧ мам. Абу и узьӧма.
— Ӧні лавкаын сёяна быд вузӧсыс нин эм, — Микол такӧдӧ. — Некутшӧм сукар оз ков. Шаньга-кӧлӧбтӧ пуктышт, стерлядь черинянь, ыджыдджыксӧ, пукты, олас!.. Эжваыс миян кыйдӧса на...
Лыско, кычансянь быдтӧм понйӧй, грезд пом кыр йылӧдз колльӧдіс. Пуксьылім пурысь потшӧс бокӧ. Разьлі нопйӧс. Кык шаньга сёйис.
— Но, но, бур пон! Вотчигӧн гӧрд урсӧ луннас унаӧс увтлін, ур яй кӧрсӧ тӧдан.
Пон люннитіс бӧжсӧ, дыша гортлань мӧдӧдчис. Унаысь сувтліс, ог-ӧ бӧр чукӧст. Но эг чукӧст да быть ковмис люньгыны гортланьыс.
Вӧра туйсӧ тэрмасьӧмӧн муні. Военкоматӧдз — часӧн-джынйӧн. Сідз кымын кад кежлӧ воӧдчӧм вылӧ и петі гортысь, но Шожымын манитчи. Школаын велӧдчигӧн пӧшти быд керкаын узьлі: бур кино либӧ турӧба поводдя — кытчӧ пырам зонпосни да нывъяс, сэні и узьтӧдӧны, вердӧны. Нянь сӧмын и ньӧблывлім.
Эг вермы сійӧ либӧ мӧд керка дорті мунны пыравтӧг, «аттьӧ» висьтавтӧг, а пӧрысьяскӧд и прӧщайтчытӧг. Быдӧн ордӧ здук кежлӧ, но пыралі. Совхоз кантораӧ кежалі.
— Служитны муна, армияӧ, Александр Николаевич. Со нопъя нин.
— Кыдзи сэтшӧм тэрмасьӧмнас босьтісны? — чуймис управляющӧй.
— Пӧвесткасӧ сельсӧветас сісьтӧмаӧсь. Тӧрыт пажын дырйи вайисны.
— Вот тай... Колльӧдтӧм со лои... Рӧштшӧтыд босьттӧм... Деньгаыд эм туй вылад?
— Ог мӧс ньӧбны мун, — серӧкті, — а туйыс — асьныд тӧданныд — билет оз ков.
— Но, бур туй! Бура служит! — киасьӧмӧн янсӧдчим.
Военкоматӧ часысь унджык сёрмыссьӧма. Керка дорас чукӧрмӧма морт сё. Мунысьыс на пӧвстысь, синвидза, морт кызь. Мукӧдыс — колльӧдысьяс: мам-батьыс, чой-вокыс, ёртъясыс. Няжгӧ гудӧк, сьылӧны-йӧктӧны, оз ӧд фронт вылӧ зонсӧ колльӧдны. Кынь-кыньӧн пыри на костті военкомат залӧ. Ӧти зон военком ӧдзӧсдорса лабич вылас юрсӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧ.
— Тэ медбӧръяыс?
— Пыралі нин. Тшӧктіс петны. Виччысь пӧ калидорас, выльысь корам. Сёрми перевозас, а Эжвасӧ ӧд ог вартчы.
— Менӧ корлісны? — овӧс висьталі.
— Кыкысь нин чукӧстлісны.
Тотшкӧдышті ӧдзӧсас, пыри.
— Со, нӧшта ӧти сёрмысь! — чукыртчыліс вом доръясыс военкомлӧн. — Повесткасьыд локтан чассӧ эн видзӧдлы?
— Со нӧ, — нурбыльті да мыччи повесткаӧс. — Сёрӧн вайисны. Керка вӧлі вевттям... Кырымпас водзас час лыдсӧ индӧма.
Военком видзӧдліс кабала вылас.
— Да-а-а! Бура уджалӧ сельсӧветныд!
— Пошта пыр кӧ, мӧдӧдан рытнас жӧ вермис воны. Кодкӧ да кодкӧ, митерасса, быд лун эм пошта вылас кежалысьыс...
— Но, петав. Регыд выльысь корам, залас виччысьыштлы, ылӧ эн мун, мед корсьны оз ковмы.
— Но мый? Ме моз жӧ, вӧтлісны? — юаліс ӧдзӧсдорса лабичын пукалысь зон. Чужӧмыс муртса югдыштіс: кӧть нин абу ӧтнас сёрмысьыс. Шогсӧ ӧд, кыкнад, пыр нин кокньыдджык пыкны.
— Виччысьлы, шуис.
— Виччысьлам. Мӧд призывӧдз, — курыда серӧктіс зон. — Окота вӧлі эськӧ тайӧ командаас веськавны. Танкистӧ ӧд босьтӧны! Армия бӧрын вӧвлӧм танкистыд совхозын — механик!
— А ме, сідзкӧ, вӧзйыся... Поездӧдзыс — ой-ой-ой! Нёль часын Айкатыла станциясьыс Микуньланьыс вӧрзьӧ... Абу ме мыжа сёрмӧмсьыс. Босьтасны-ы!
— Вӧзйысь, пырав выльысь да, — курыд нюмӧн вочавидзис зонмыс.
— А пырала! — тотшкӧдчытӧг пыри, ас бӧрысь топыда пӧдлалі ӧдзӧссӧ, быттьӧ кодкӧ ме бӧрын нӧшта пырас да торкас кевмысьӧмӧс.
—
— Ну, разрешаю, — военком бурпырысь видзӧдліс, весиг нюмдіс военнӧй моз шыасьӧмысь.
—
— Юрист! — серӧктіс военкомкӧд орччӧн пукалысь гражданскӧй паськӧма мужичӧйыс. Серӧктіс и мича погонъяса военком.
—
Танкыд, дерт, бур! Кинояс вылысь аддзывлі, кыдз вына машинаыс нырӧ фашистъяссӧ, но лётчик вылас ме эськӧ сӧгласджык вӧлі да бурмис дзугыльмӧм сьӧлӧмӧй.
Выль повесткаас, военком кисьыс киӧ сетіс, армияӧ мунан кадӧй — ноябр кызь нёльӧд лун. Тӧлысь да джын мысти!
Пыралі совхоз кантораӧ.
— Но, новобранеч! Бӧр тай мыйкӧ? Эн туй? — управ кыдзкӧ пычкӧм нюмӧн ме вылӧ видзӧдліс.
— Сёрми. Выль пӧвестка сетіс. Нояб кызь нёльӧд лунӧдз прӧст...
— Рӧштшӧт вылад приказыс эськӧ бухгалтерияын нин. Мед и вӧчасны. Мынтам удждонтӧ, тшӧтш и кык вежонся пособиесӧ, а тэ ӧд отсыштан на картупельсӧ идравны?
— А ог нин, буди?.. Повестка — киын. Вӧралышта. Том понйӧс вӧрыскӧд бурджыка тӧдмӧда. Горт гӧгӧр мужичӧй уджсӧ бергӧда...
— Но, сідзтӧ кӧ, дерт, кутны ог вермы. Аски волы деньгаыдла.
Эг аски, а вежон мысти удждонла локті. Оз, майбыр, пышйы. Воча вокъяскӧд керка гӧгӧр кык лун на ноксим. Кильчӧ выльмӧдім. Лагунъяс кушмытӧдз братанъяс уджалісны. Сы бӧрын Лыскокӧд Шожымка ю йылӧ кайлім, кык вой Никӧнор пывсянын узи. Гӧрд урсӧ, кучикыс оз на туй, ӧтикӧс и лыйи. Понлысь ныриссӧ ур вылас восьті. А сьӧласӧ, миян вӧрын воробей мында, ноп тыр вайи. Лыско кык вийӧрӧс котыръясысь увтӧдіс. Велӧда — бур пон лоӧ.
Нянь быри. Колӧ Айкатылаӧ лэччывны, но и рӧштшӧтла тшӧтш. Пыри кантораӧ. Сьӧм босьті. Управӧс буретш жӧ пызан сайсьыс суи.
— Труд книжкаыдла Емдінӧ ковмас аслыд ветлыны. Но, государственнӧй удж эм, босьтчан кӧ? Мынтысьӧ сельсӧвет... Кызь шайтӧн лун.
— Но-о-о! Эсы мында? Совхозад вӧлӧн картупель катлыны та дон — куим лун!
— Землеустроительяс локтісны. Нелямынӧд воясӧ писькӧдлӧм, сиктъяс гӧгӧр кытшовтысь прӧсекъяссӧ выльмӧдны-восьтны кӧсйӧны. Визир вылас кызь воӧн быдмӧм летороссӧ керавны колӧ. Корсь пӧ мортӧс, коді матігӧгӧр вӧрсӧ бура тӧдӧ, черӧн вӧдитчыны кужӧ.
— Но, татшӧм ыджыд нажӧтка вылад — позьӧ-ӧ, сӧглас инӧ...
— Сідзкӧ, юӧрта телефон пыр, мед ӧні жӧ и локтас инженерыс. А сыкӧд ачыд сёрнитчы.
— Но, час мысти корӧй сійӧс кантораад. Айкатылаӧ ветла няньла.
Дырджык ли, регыдджык ли ветлӧмӧй лоис, мышноп тыр тупӧсьясыс, пыри кантораӧ. Землеустроитель-инженерыс управляющӧй кабинетын пукаліс. Арлыда нин, тошка. Тӧдмасим. Николай Петровичӧн висьтасис.
—
Географиясӧ велӧдлім, радейтлі. Кыдзи планъясӧн карта вылӧ серпасалӧны, велӧдысь тӧдмӧдліс. А грездгӧгӧрса визиръясӧдыс сёысь, сьӧла кыйигӧн, вотчигӧн, ветлывлі.
— Со — Митерас... Прӧсекыс пельӧсӧн-пельӧсӧн грезднымӧс кытшовтӧ... Нёмыд берегсянь лунвыв нырвизьыс Шожымлань грезд войвывті петӧ. Мясотрестӧдз воӧ, водзӧсӧ ог тӧд, эг ветлывлы. Шожымӧдзыс бура тӧда, вӧралігӧн унаысь и мир туйӧдзыс волывлі.
— И сӧглас уджыштны?
— Сӧглас. Айкина — Микунь туйӧдз. Водзӧсӧ вӧрыс меным тӧдтӧм. Талун жӧ и каям Митерасӧ. Миянын и овны кутанныд. Нёмыд боксянь и босьтчам писькӧдчыны. Матын миянсянь уджным лоӧ, оз ковмы тіянлы кузь туй Шожымсянь талявны асывнас да рытнас, мудз кокӧн.
— Но, сідзкӧ, виччысьлы здук, кӧлуйла «Колкозник керкаас» ветла. Локтам. А ті, Александр Николаевич, тайӧ зонсӧ вежысьӧс, водзлань визир писькӧдысьӧс корсьӧй.
Инженер регыд мысти и пырис кантораӧ: мышнопторъя. Бокас — планшет, киас — весьт кык кузьта, весьтӧн-джынйӧн пасьта лакӧн мавтӧм ящик — теодолит сэні. Инженерлӧн отсасьысьыс — пыста кодь нывка. Машаӧн нимӧдчис. Штормовкаа, мышкас нопъя. Тшӧтш и геодезическӧй кузьсьыс-кузь линейкасӧ кантора жырйӧ пыртіс.
Ставсӧ вӧлі водзвыв нин сёрнитчӧма, арталӧма, стӧчмӧдӧма. Инженерӧс, отсасьысьсӧ мамлы гӧсти вайӧда. Ме нянь нопъя, инженер — теодолит кудъя, нывкаыс — кузь линейкаа. Кӧртӧн линейкасӧ дорӧма. Пуд не пуд, а видзӧда, нылыслы сьӧкыд сійӧс пельпом вылас кыскынысӧ. И тӧлакодь поводдяыс, линейкасӧ пропелеритӧ. Кольччӧ нывкаыс.
— Куим верст миянӧдз. Вай аньбордтӧ^Аньборд — важ крестьяналӧн кысян уджын сунис каттян-тӧбъян крестӧвина./^ ме нуа, укшальман, подтӧг усян, — кӧсъя босьтны ныв пельпом вылысь сьӧкыд линейкасӧ.
— Да мый ті! Оз ӧд позь, тадз техникумын велӧдлісны. Инженерыс мый на шуас, йӧз киӧ кӧ сета? Мый на гижас мен, практиканткалы?
— Ог тӧд, кыдзи тіянӧс велӧдлісны, ог тӧд, мый гижас инженерыс, но линейкатӧ вай, ме грездӧдз катӧда, мудзтӧдас, — мырдди. — Ноко, суӧдам, колим со мыйта.
Нёмыд поскӧдз воим. Вӧвлӧма коркӧ пос. Нёль вугъя, код тӧдас кымын пудъя кӧрт бабаӧн куйліс берегас (зонпосни ӧтув эг вермывлӧй вӧрзьӧдны муас вӧйӧм-нитшкасьӧм кӧрт нӧшсӧ), гезйӧн вугъясас кӧрталӧмӧн, вӧрӧтӧн, буди, сюръяяссӧ тувъявлӧмаӧсь. Кадыс, быд вося ытваыс, йи палакъясыс путкыльтӧмаӧсь поссӧ, пӧлыньтӧмаӧсь сюръяяссӧ. Ми, том йӧз, ваыс юсьыс ямас да, быд тулыс ветки пос, подӧн ветланаӧс, нюжӧдлам. Ӧти гожӧм кежлӧ, выль ытваӧдз.
— Но, шойччыштӧй, Маша, а ті, Николай Петрович, восьтлӧй планныдтӧ. Со прӧсекыс, эсійӧ ыджыд пожӧм бокӧдыс вӧрас пырӧ, понӧльнас ёна тырӧма да тӧдтӧг оз и сюр. Некод сэт оз ветлывлы, а бӧрланьын — ю ковтысас — видзьяс, прӧсек оз ков. Аски татысянь и босьтчам писькӧдчыны миянлань. Пожӧм дінсяньыс. Сюръяыс абу нин, но мырйыс кольӧма на. «ГЛ» — «КЛ» клеймоа. Мый эськӧ «КЛ»-ыс?
— Государствоыс торйӧдлӧма вӧрсӧ колхозъяслы. Дон босьттӧг пес вылӧ:
— Но тай, мися, пес билетсӧ ог и босьтлӧй, Шожымсьыс на вӧла-доддьӧн кос пула кайлӧны — быдӧнлы тырмӧ вӧрыс.
Шынь-шань гортын кокньӧдчим, пӧрччысим. Пывсянӧ ва пыртлі, ломті. Пывсим. Инженерыс жарсӧ ёна радейтӧ, кыкысь вӧтлыліс кӧджӧ.
— Сибирын чужлі. А миян мужикъяс жарсӧ радейтӧны, сэсся юӧ бузгысьласны.
Швачӧдчис да швачӧдчис китыра корӧсьӧн, а сэсся корис менӧ юкмӧс дінӧ — пывсян дорын сійӧ, орччӧн — пожъёвтчыны. Дас чепня юр вылас, пельпомъяс вылас кисьті кӧдзыд васӧ.
— Ой, хорошо! Ой, спасибо! — ыкъялӧ.
Миян бӧрын мам да Маша лэччисны пывсянӧ. Регыд и бӧр кайисны. Бабаяс ӧд пуль-паль и пывсьӧмаӧсь нин, жар оз ков...
Маша банйӧма, мичаммӧма. А морӧсыс! Кутыштлыны эськӧ нывсӧ, топӧдлыны сывтырйӧ да окавны, окавны! Вом дорсӧ и морӧссӧ... Но йӧз дырйиыс? Ӧтнаным кӧ эськӧ вӧлім? Артмис-ӧ эськӧ окасьӧм-кутласьӧмыс?
Инженерӧс пач дор крӧватьӧ водтӧдім. Ме — паччӧрӧ. Мам да Маша пыді комнатаӧ узьмӧдчисны. Гожся жырйын на олім. Кык крӧвать сэні.
«А лэччыла кӧ? Лэччывны кӧ? Мый эськӧ нылыслы и шуа? Радейтчи юр вежӧр воштытӧдз? А полошитас кӧ ставнымӧс? Юр яндзим ӧд!»
Ог помнит, кор унмовссьӧма. Войбыд, югдандорӧдзыс, пӧсь паччӧр выв кирпичьяссӧ мышкӧн и кынӧмӧн зырті.
Чуксалісны. Мам сьӧла шыд бекаръяс пызан вылӧ нин ваялӧ.
— Ме тӧрыт, буди, кольмӧді Пашатӧ жар пывсянас? — инженер вашъялӧ.
Пуль-поль чужӧмӧс мыськышті. Пызан сайӧ пукси. Маша вылӧ видзӧдлыны ог лысьт. Мыжа морт кодь. Чужӧм рӧм кӧ вежсяс — сэки мый? Горӧдны: «Мамӧ, гӧтрася!» Вир йӧй ӧд лоа!..
Мӧдӧдчам. Кышалі вӧралан паськӧмӧс, козъяна тасмаӧ лэчыд чер ётшки, зыр, ковмас сійӧ, посводзын, пищаль босьта.
—
Маша та вылӧ гылыда серӧктіс, быттьӧ джоджӧ анькытш китыр койыштіс.
— Локтіг-муніг сьӧла-мӧд лыя. Аски, шыд вылӧ. Но, ог либӧ босьт, ог.
Сійӧ лунас верст джын эг вуджӧй. Ёна тырӧма визирыс ветлытӧминтіыс. Ляк баддьыс, коз тіль, кыдз-пипу пуритӧма. Кӧрт туй вуджим, Чумпель шор вомӧнтім, косджык, пожӧма яг вылӧ пырим. Столбуйтчыны колӧ. Кӧстер ӧзті. Пес лӧсьӧді, мед лӧдсалӧны бипурсӧ, жар би пестӧны да кыз ӧгыр вылас клеймояссӧ, вит тувъя чугун бӧлванъяссӧ еджыдӧдз донӧдӧны. Ме сэк кості сюръясӧ дасьті, кырсси, лӧсйи клеймо местаяссӧ.
Эськӧ и кос пуысь кӧстерсӧ пестім, но шомӧдзыс ваймӧдім, клеймояссӧ донӧдім — кык час лун югыда кадыс воши. Гортӧ воим пемыдӧн.
—
—
—
— Ну, голова! Давай!
Ружьеӧн мӧді ветлыны. Сюръяяс прӧсек вывті новлігӧн, гортӧ локтігӧн нопйын сьӧла куим вая. Асылын — свежӧй сьӧла шыд. Ог манит уджсьыс пищаль вӧсна, да инженер немтор паныдсӧ оз шу.
Ӧддзис уджным. Инженер мынтӧдас теодолитсӧ, чукӧртчас, локтас выль местаӧ, сувтӧдас куим кока «пызансӧ», крепитас-мурталас теодолитсӧ, а ме сэк кості сюръяяс новла колана местаӧдзыс. Ладмим и уджӧн, и кыйсьӧмӧн. И быд лун — сьӧла шыд! Пажун вылӧ кыкӧс босьтам, асыв и рыт чӧсмасям пӧтка яйӧн и шыдӧн.
Витӧд луннас Митерас карта сайӧдз воӧдчим. Инженер-геодезист сувтӧдӧ ассьыс приборсӧ да индалӧ кинас ӧвтчӧмӧн, кытысь кутшӧм пу пӧрӧдны. Трубаӧдыс сылы бура тыдалӧ, кутшӧм пу либӧ коз-пожӧм лап мешайтчӧ. Ме керася-сапйӧдла мешайтчысь пуяссӧ. Локта Маша дінӧдз.
— Эн на мудз керасьнытӧ? — вашъялӧмӧн юалӧ Маша.
— Эм на кӧ, Машенька, рушкуын асъя нурыс — ме мудзлытӧм. Пӧт кынӧмӧн да нӧшта и тэ дінӧ матыстчигӧн кутшӧм мудзӧм, ӧддза и ӧддза!
— О-о! Со тэ кутшӧм вӧлӧмыд! Мудз тӧдтӧм?
— Уджсьыд эг мудзлывлы. А тэ вот, видзӧда, мудзӧмыд...
— А мыйӧн эськӧ и тӧдан?
— Аддза ӧд... Счас, дугдан мудзны, — пыралі визир бокас, керышті вӧсньыдик вожа пелысь пу, дінсӧ ёсьті. Петкӧді.
— Ноко, лӧсьӧд лючки аньбордтӧ. Вот, лючки сувтіс, — пыки вожканас. — Сулалӧ?
— Но, тадзи ӧд и куті. Веськыда сулалӧ.
— А тэ сэсся эн кут. Мед этайӧ чалля-вожкаыс тэ пыдди стӧрӧжитӧ линейкатӧ. Видзӧдлы, чӧдйыс визир бокъясас пев пом гырся, зэръясыс эз вӧвны, пужйыс эз усьлы, шоныд лысванас чӧд-пувйыс гырсялӧма, чӧскыдсьыс-чӧскыд. А мырпомыс! Вӧрын сійӧ кынмавтӧдзыс оз гылав — ма! И бур пувйыс, вутш вылын кӧ — чӧсмасянтор нин. Начальникыд со ӧдва и тыдалӧ, а линейкатӧ... Со тай, вожкаыс кутӧ. Чӧсмась кисьмӧм вотӧснас.
— Но и Паша, вежӧра вӧлӧмыд! — Маша бара анькытш китырӧн серӧктіс.
— Ыджыд сюсьлун татчӧ оз ков, — серӧкті жӧ.
Видзӧдлі инженерлань — кинас ӧвтчӧ.
— Но, Маша, чӧсмась вотӧснас. Менӧ со начальникыд корӧ. Котӧрта...
Здук, и геодезист дорын нин.
— Видзӧдлы вот трубаас.
— Но. Ы-хы! Увтасас быдмысь козъясыслӧн увъясыс линейкасӧ и збыльысь сайӧдӧны. Ог аддзы визирсӧ, кыр горулас линейка помыс оз тыдав.
— Пӧрӧдны кык коз колӧ.
— Сывтыръясӧ? Этатшӧм мича пуяссӧ тшыкӧдам?
— Но ӧд!? Визирыс восьттӧм лоӧ. Ковмас пӧрӧдны.
Выльысь видзӧдлі. Кык пуын улыс увъясыс мешайтчӧны.
— Но, пусӧ ог пӧрӧд. Кавшасьла сывйӧн да увъя. Кинаныд петкӧдлӧй, эсійӧс-сійӧс, сорся кӧ. Аски стрезуб босьтла. Зібйӧ крепита. Увсяньыс кута пилитавны визирланьыс плавгысьӧм увъяссӧ.
— Д-да-а! Ме эськӧ тэнӧ пыр кежлӧ отсасьысьӧн босьті, но... Армияӧ, шуан, мунан? Колӧ, дерт, и сэтчӧ ветлыны. Институт бӧрын кык во служитлі пехотаын. Сюрліс!
Лӧсялім дядьӧыскӧд. Лӧсялам-ӧ Машакӧд? Ой, колӧ эськӧ армияӧдз гӧтрасьны, но кыдз тайӧс аслыс нылыслы висьтавны? Да нӧшта мунас-ӧ ме сайӧ. Сёрниа прыттялӧмыс-анькытш китыра сералӧмыс оз на висьтав сьӧлӧм воссьӧмсӧ. А ме кыдзи эрдӧда сылы ассьым, сӧнъясӧс топӧдлысь дойясӧс? Кор? Кӧні эськӧ бурджык воссьыны ныв водзас? Тані, чужан муын, парма шӧрас, али гортын, мам дырйи ныв водзас сьӧлӧмӧс восьтны? А бӧрыньтас кӧ? Но сэки нин и шабаш! Мам водзын, ас водзын! Да, весиг ас водзын яналӧма лоа!
«Аддзылі кутшӧмкӧ чикышӧс и радейтчи? Радейтчи, а пӧра-ӧ? Этша ӧмӧй бур нылыс, мичаыс и шаньыс? Армия бӧрын нӧ ог аддзы? Мусмис со, а кыдзи эськӧ воссьыны, висьтасьны? — майшася. — Колӧ вот кыдзкӧ небыда, гусьӧн пеляс шӧпнитны: «Ме... тэнӧ...
Стрӧкаыс татшӧмыс вот кор на сюрас, кӧть сизим лун нин ӧти пызан сайын сёям, вӧрын ӧтлаын пажнайтам. Но дыр кӧ ӧтиторсӧ юрад песан, мед кӧть кутшӧм, но мӧвпыс воас жӧ.
— Маша, а тэ ружйӧсьыс лыйлывлін? — пажын дырйи юалі.
— Эг.
— Кӧсъян? Велӧда!
— Оз мешайт...
Томиник кыддзысь перйи сюмӧдсӧ. Тетрадь лист ыдждаӧ черӧн тшӧтшкырті, кызь вит воськов сайӧ, визирбокса козйӧ кос коз пу увйӧн жбоньӧді, сюмӧд шӧрас сэрапомӧн пасйи чут.
— Бура тыдалӧ? — юалі.
— Синма на, — серӧктіс Маша.
— А ӧні видзӧд, — перйи ружьеысь патронсӧ. — Со, тайӧ канавка пырыс корсь мушкасӧ, ствол помсьыс дрӧб туськодьсӧ. Ӧтвесьтӧд. И — лый. Ноко босьтлы. Прикладсӧ пельпомад топӧд. Вит сюмӧдас. Ставыс мед, визирыс моз жӧ, ӧти визьын.
— Но? Лыя, инӧ?
— Куроксӧ лэпты, чуньтӧ татчӧ, и... ньӧжйӧ, ньӧжйӧ, ружьесӧ дзик вӧрзьӧдтӧг личкы сӧбачкаас.
Щёлк.
— Эз лый да?
Инженер гӧрӧктіс, нитш вылас гатшасис:
— Патронтӧгыс...
— Но, тадзтӧ кӧ, — Маша дӧзмыштіс весиг.
— А ӧні и патронӧн. Но, лэптін курок, а сэсся вит... Увтас круксӧ... Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ...
Гымӧбтіс вӧр тырнас пищаль. Котӧртлі, вайи сюмӧдсӧ. Пожйӧдз розялӧма.
— Да-а, снайпер!
Тайӧ рытас инженерӧс миянӧ ӧтнассӧ ыстім. Туйсӧ тӧдӧ, Машалысь линейкасӧ гортӧ эг вайлывлӧй. Нӧбасас-чехолас сюям да туй бокас, ылӧджык, нуа — пашкыр коз улын войколалас.
Машакӧд гортлань жӧ мӧдӧдчим, сьӧлаа сикас пыр, вӧрӧдыс кытшлалыштӧмӧн. Ме чипса энь сьӧла ног, Маша — бӧрын, пищаля.
«Жбыр-р-р!» Сьӧла-кавалер локтас, орчча пуӧ пуксяс. Маша лыйӧ. И усьӧ ӧд. Нимкодь и меным, пусянаӧсь аски кежлӧ. Кутыштла нылӧс. Пель бокланьыс окышта. Гигзьӧ. Оз, дерт, окыштӧмысь. Прӧмыссьыс нимкодь сылы.
Быд рыт сэсся Машакӧд вӧравны кутім. Ме чипса энь сьӧла гӧлӧсӧн, петукъяссӧ чуксала, а ныв сӧмын и камӧдӧ. И эз ӧд вӧвлы инмытӧм лыйӧм. Нёль-вит пӧтка быд рыт ваям.
Быд кыйдӧс усьӧм бӧрын Маша анькытшӧн кисьтӧ-сералӧ, а ме сійӧс ошкӧмӧн морӧс бердӧ топӧдла, бандзибсӧ окышта. Нимкодьысла лигышмунлӧ, но ӧд нитш вылас сы водзӧ пидзӧс вылӧ ог жӧ лэдзчысь, вомӧй кӧ пыр на калича.
Ичӧт грездын быдмылӧм зонъяс йӧз син водзын нывкӧд кутчысьӧмӧн лунын эг лысьтлӧй улич кузя мунны. Модялӧн, Тонялӧн, Лидялӧн ичӧт чикышъясыс-чойясыс пыр эськӧ и сьылыштасны:
Тили-тили — теста,
Жӧник да невеста.
Невеста! Невестаяс грездын миян вылӧ, куим зон вылӧ, кык да джынйӧн эськӧ, но некод вылӧ эз ыштывны, эз радейтчывны. Карасина лампа биаӧсь, радиотӧмӧсь... Налӧн и мӧвпныс, тыдалӧ, эз чужлы, мед нэм кежлас кольччыны татчӧ, мича раска джуджыд кыркӧтш вылӧ. Кодъяскӧ салдатъяскӧд йӧктыны-окасьны Шожымӧ, кӧрт туй станциядорса гарнизонӧ, ветлывлісны. Надеяӧн, дерт, оз-ӧ петкӧд салдатыс пемыд пельӧссьыс Россияса паськыд муясӧ. Кодкӧ и Виздінӧ, ыджыд сиктӧ, кадриль йӧктыны ветлывліс. Том кокъясыдлы бӧра-водза кызь верстыд? «Бордъяӧсь» миян нывъяс вӧлісны, авъяӧсь, мичаӧсь, уджачӧсь. Тонялы батьыс, Матвей, дона косасӧ кузнечаын ичӧтмӧдыштіс — ытшкигӧн коклябӧртӧ кералӧ:
«Ӧдйӧджык ӧвтчы косанад!.. Коктӧ керала!» — сералӧ ныв.
Гортын Машалысь кыйдӧссӧ нопйысь вылӧ кыпӧдлӧмӧн пызан вылӧ тэча:
— Мамӧ! Маша талун квайтӧс лыйис. Тявканъяссӧ^Тявкан — нимкодь нюм пыр Матрен пӧч тадз шуліс пӧтка гӧнсӧ./^ нетшкы, арыс кузь на, вермас и юрлӧс артмыны. Аскинас витӧс пу, пажын вылӧ мед тшӧтш лоӧ, мукӧдсӧ — рыт кежлӧ.
Керася, уджала, а лунъясыс — вый моз сылӧны: кӧкъямыс, ӧкмыс лун нин визиръяс выльмӧдам. Ош моз мырка-керася, да нӧшта и ӧддзӧдчи на, сям пыр содӧ. Пуяс вылас сэсся эг кут кавшасьлыны: лэчыд ножовкаа куим метр кузьта зібйӧн кыз пуяссьыс мешайтчысь увъяссӧ чилскӧда.
Аски дасӧд лун... Менам уркӧвӧйлы, казакалӧмлы — медбӧръя лун! Верст джын и коли писькӧдчыны Айкатыла — Удора туйӧдз, и сюръяыс места вылас нин, пажын дырйи нуи.
Верст джын, но ёна ковмас керасьны, сой кызта коз тілльыс быттьӧ шабді му. Визиртіыс морт ни пон абу ветлывлӧма, пӧтка абу пыравлӧма. Зу кодь коз тілля, лыа нӧрыс.
Ошъяс пӧ сэні и тӧвйӧны, висьтавлісны вӧралысьяс, но чуньяс кузьта ёсь гыжъя варгӧс зверсӧ кыйысьыс эз жӧ вӧв. Йӧз полісны сэтчӧ пыравны, а сідзсӧ и нинӧмла: вотӧс ни тшак сэн оз быдмы.
Машакӧд сійӧ рытнас инженерсӧ, кыдзи и быд рыт, ыстім, да вӧр пырыс бара сьӧла оланінъясӧд кытшолӧн мӧдӧдчим. Куим сьӧла нылыс котшкӧдіс.
«О-ой!» — Маша друг горӧдіс.
— Мый нӧ, мый? — бергӧдчи да котӧрӧн сылань.
— Вутш вылас тальыштчис. Вильснитіс кокӧй. Мургыльті, буракӧ, шуйга кок лапаӧс... О-о-ой! — Маша лигышмунӧма.
— Ноко, пӧрччыв сапӧгтӧ.
Пӧрччис.
— Кыдзиджык тувччин?
— Эталань вильді...
Кок лапаӧдыс летышті, нетшышті.
«О-ой!» Збыль мургыльтчӧма.
Майкаӧс складникӧн лестукалі, зэлыда коксӧ тӧби.
— Веськыдасӧ верстӧн-джынйӧн. Воан, али гужӧльӧн^Гужӧльӧн — кӧшӧльӧн (Улыс Эжваса ног)./^ нуа? — час джын кымын шойччыштӧм бӧрын юала.
— Мый тэ! Воа ас кокӧн.
Вожа пелысь пу бедь вылӧ кералі, кӧстыль модааӧс.
— Гортын мам майтӧга пӧсь ваын песас, аски кежлӧ бӧр лоан кока. Вӧрзьӧмыд абу чегӧм, ӧдйӧ бурдас.
А кӧсйи ӧд, кӧсйи тайӧ рытнас висьтасьны Машалы радейтчӧм йылысь, но ӧнісӧ кыдзи? Мортыс ас вылас абу рад.
Гортын мам нывлысь коксӧ выльысь веськӧдіс. Бара на кык-куимысь лотшмуніс, вӧрзьӧмыс веськаліс. Небыда тӧбис...
— Ой, кутшӧм лӧсьыд! Абу быттьӧ и доймыссьылӧма, — серӧктіс Маша. — Паша кӧшӧльӧн кӧсйис вӧрсьыс вайӧдны.
Ачым чотликаси-вои.
— Пыктыны удиттӧм доймӧминыд ӧдйӧ бурдас.
— Пашаыд бурдӧдіс нин, но, тыдалӧ, локтігӧн бара на вӧрзис кадъя вӧрас.
— Николай Петрович, ӧкмыс лун вӧрынӧсь, эг шойччылӧй, эг пывсьывлӧй... Выкоднӧй аски... Пывсям... Машалӧн кокыс бурдас.
—
Сёр рытнас, кор уджӧдысь инженер да менсьым сьӧлӧмӧс косьтысь узисны нин — патронъяс зарадитавны пукси.
—
Вит час да джынйын — нопъя нин. Понйӧс керкаӧ кори. Аддзис пищальӧс — радыс!
— Лысук, талун кольччыв... Урыс абу на воӧма...
Понйӧ лабич улӧ пырис, никсӧ, ог босьт да.
— А оз, шуан, сьӧлатӧ повзьӧдлы да, босьтлы, — мам жалитыштіс понсӧ.
— Фь-ть! Мӧдім, сідзкӧ! — шутёвті негораа.
Катыд шор сайысь и увтӧдіс гӧрд уртӧ. Матыстчылі: «Мӧдім, Лыско! Водз на уравнысӧ».
Пӧв-мӧдысь на увтчыліс, но матыстчыла, чукӧста, водзӧ мунам. Коркӧ и дозмӧр матысь кыпӧдчис да, кыла, неылӧ и «шлоп-шлоп» пуксис.
— Лыс-с, Лыс-с, Лыс-с! Босьт, босьт, босьт! — чуйді шӧпкӧдӧмӧн.
Пон уськӧдчис да недыр мысти и кутіс увтӧдны дозмӧрсӧ.
Матыстчи, лыйи. Понлы нимкодьыс: «Ай-ляй-ляй!» — выя няньтор сеті, бансӧ окышті. — «Корсь татшӧмсӧ, корсь! — исӧді. — Корсь!»
Мӧд дозмӧрсӧ Лыско ачыс нин кыпӧдӧма. Дозмӧрыс: «Кот-кот-кот» — дэльӧдчӧ. Пон ливкйӧдлӧмӧн увтӧ, оз ур вылӧ моз камгы-кисьт.
Нёль сьӧла да Лыско увтӧм улысь кык дозмӧр гортӧ вайи.
Водз на вои, югыдӧн. Пӧткаясӧс куимӧн куштім: мам, Маша да тайӧ пӧрйӧ и ме отсаси. Пывсян горйын, кыз ӧгырас чишкалім.
— Тайӧ тіян, — дозмӧрсӧ да сьӧлаяссӧ инженерлы петкӧдла. — Мам, аски пуктан. А вийӧрсӧ асывнас пу.
— Да-а!
— Аски бӧръя сюръяӧдз воӧдчам — менам уркӧвӧй помассьӧ.
— Бура уджалан, нӧшта эськӧ? — инженер водзӧ вылӧ надеяӧн юалӧ.
— Водзсьыс вӧрсӧ ог тӧд. Визирыс муяс вомӧн вуджӧ, сӧмын Айкина помсяньыс бӧр вӧрас пырӧ. Митерассянь сэтчӧдз сизим километр. А бӧра-водзасӧ? Управляющӧй, чайта, аддзис нин сэтчӧс вӧрсӧ тӧдысьӧс...
Лун шойччӧм да пывсьӧм бӧрын Машалӧн кокыс бурдӧма. Водзӧ керася. Инженер «треногаа» телеприбор пырыс видзӧдчӧ, меным индасьӧ. Маша витсё воськов сайын сулалӧ, линейкасӧ кутӧ, но меным сӧмын йылыс тыдалӧ. Сэтчӧ и нырчча, бӧрӧ да водзӧ видзӧдлігтыр.
Шондіыс — пажын кадлань. Керася.
«Уп-уп-уп!» — Маша котӧрӧн воис.
— Мый нӧ нин?
— Ошъяс! Ошъяс! — лолыс тырӧма, шӧпкӧмӧн висьтасьӧ, гӧлӧсыс вошӧма. —
— Да-а! — уджнымӧс падмӧдӧ.
Ӧвтчыны куті инженерлы. Аддзис кыкӧнӧс, локтіс.
— Мый нӧ?
— Пияна ош эстӧні. Машаӧс повзьӧдӧмаӧсь. Ветламӧй...
Матыстчим. Воськов комын ылнаын, увтӧм пожӧм вылын, пӧшти йылас, быттьӧ шапка, ошпиыс гоньвидзӧ.
— Но, лый нӧ! — Маша шуӧ.
— А мамыс? Уськӧдчас! Пияныд ӧд и каньлы жальӧсь. Лыям кӧ кагасӧ — оз пышйы мамыс, а дзебсьылас. Шабаш! Косявлас!
— А мый нӧ либӧ? — Маша инас оз ӧшйы. — Ме сэтчӧ ог мун.
— Тӧлыс сэтчань... Этатчаньджык вешйыштӧмӧн матыстчыштам нӧшта да бипур ӧзтам... Вӧтлам ошсӧ.
Кули уна сюмӧд. Кос мыръяс варкӧдім. Поткӧдлі, мед ӧдйӧджык ломзяс. Ӧзті бипур. Ош мам оз и думайт дитясӧ кольны. Мыччысьлас: паровоз моз чушкӧ, равӧстлас, бергалӧ пу гӧгӧрыс, вершӧка гыжъяснас пусьыс кырсьсӧ сӧмын и чашйӧ да миянлань сьӧласьӧ.
— Да-а-а! Тайӧ писӧ оз эновт! Том ош кӧ, важӧн пышйис, а тайӧ оз!
— А вай лыя! — бипур дорад Маша збоймис.
— Сьӧла дрӧбнас? Эн и думайт. Вӧтлыны колӧ ошсӧ.
— Кыдзи вӧтлан? Чушкӧ со, скӧралӧ, — инженер чукыртчыліс.
— Эсійӧ козсӧ пӧрӧда да увъя, а ті лыссӧ бипур вылас новлӧй. Тшыннас ошписӧ пӧдтам да ӧдйӧ лэччас.
Сідзи и вӧчим. Сук еджыд тшын вевттис ошпиӧс. Сійӧ кага моз бӧрддзис, несъяліс-несъяліс да, тыдалӧ, кольмис, шнёпкысис-уси муӧ, нитш вылас.
«А-а-а!» — кага моз бӧрддзис, доймыштіс жӧ, тыдалӧ, нёль-вит сыв вывсянь усьӧм бӧрас, кӧть и нитш вылӧ.
Ошпи уси, равзӧм-чушкӧм-сарпасьӧм-сьӧласьӧм лӧнис.
— Но мый, пажнайтам? Тані, би дорас! — котӧртлі нопла.
Час кымын шойччим.
— Но мый? Сюръяӧдзным — кыксё воськов. Помалам?
— Ме бара ог мун! — Маша шемӧсмӧма.
— Да ош мамыс, пиыс ловъя-дзоньвидза да, километр кык-куим сайын нин! Ёна ми сылы колам! Кагаыс жаль, со и дорйысис кыдз кужис! Вермис и уськӧдчыны, но би вылад, да нӧшта и куимӧн...
— Кӧть мый, а ме ог мун! — повзьӧма Маша ёна.
— Кыкӧн ветлам. Индан, кӧні кутін линейкатӧ, пыкам, ӧтнас сулалас.
— А кыкнаннымӧс кӧ сёяс ошкыс?
— Но, ме тэнӧ ошлы ог сет, а менӧ сёйны оз лысьт. Меным регыд армияӧ! Но, гыпкы ӧти патрон, сот нин, тадз кӧ, зарадсӧ.
Лыйис сынӧдас, а сэсся ветлім, сувтӧдім вешалӧсӧ кыдз колӧ, бӧр локтім бипур дорӧ. Недыр мысти инженер аслас визир синйысь прибор дінас муніс, ме куті керасьны, а Маша усьӧм-скокӧм козпиянсӧ визир бокӧ шыблаліс. Тадзнад уджным нӧшта на ӧддзис, да вылын шондіӧн на, кӧть сійӧ рытыввывланьыс ёна нин вешйис, нёровтчыштіс вӧртасланьыс — шабашитім. Инженер кӧлуй-приборъяссӧ чукӧртіс, нопъяліс, кыдз лӧсьыдджык, да тӧдса туйӧдыс шлопӧдіс патераланьыс. Горӧдіс на:
—
Ножовка-пила прӧстмӧді зібсьыс, зыркӧд ӧтлаын пашкыр коз улӧ меститі туй бокас, понӧль-козъяссӧ вылас шыблышті. Лун-мӧд-коймӧднад оз сім. Вола сьӧла кыйны — босьта. Ружьеӧс Маша нуӧ, ме, кык пельӧ дзирйӧдыс кусыньтім, томаннас клячалім да, «аньбордсӧ» пельпом вылӧ вожгӧді. Вуджыштім ягсӧ — мӧд визир вылӧ петкӧді, грездлань нуӧдӧ. Куим метра вель сьӧкыд линейканас он на ёна шлывъяв вӧр пырыд!
— Чипсы, но, — Маша тшӧктӧ. Велаліс лыйсьынысӧ.
Тшӧктіс — чипса. Недыр и мунім: кӧнкӧ зэв ылын: «Пип-пиппип-пири-пип!» — энь сьӧла ног чипсӧмӧс пӧтка-кавалерыс муса пӧвнас чайтіс. Мӧдысь чипӧсті — ёна нин матын шыасис. Коймӧдысь — «Жбыр-р-р!» Юр вывті лэбовтіс, борд тӧвруыс весиг сьыліӧ веськаліс. Мырйӧн, тыдалӧ чайтіс, но юрӧс бергӧдышті, водзӧ лэбис да воськов дас сайӧ кыдз чаль вылӧ пуксис. «Пр-сь, пр-р-сь» — прытькӧ. «Кӧні тэ, мусаӧй!» — ув кузяыс ветлӧдлӧ. Гӧныс пушкыртчӧма. Гӧрд сорса, голя улас — сьӧд баркат, галстук кодь.
Маша пельпом сайсьыс пищальсӧ киас босьтіс. Лыйны лӧсьӧдчӧ.
— Машук! Эн лый! Оз ков!
— Мыйлакӧ?
— Видзӧдлы, кутшӧм мича пӧткаыс! Мед рӧдмӧ, тулыснас петукалӧ эньсӧ... Бур воӧ тані ыджыд котыр лоӧ... А кылан, мусаӧ... Ме тэнӧ радейта... Вай аски жӧ загсӧ лэччылам, шыӧдчӧм сетам,.. — ылісянь, мичаа кӧсйи висьтавны сьӧлӧм пессьӧмӧс, но артмис, быттьӧ ныж черӧн кондаӧ керышті.
— Мый тэ! Мый тэ, Паша! Да тэныд жӧ тӧлысь мысти армияӧ! А меным во на колӧ велӧдчыны!
— Но и мый? Ог ӧд фронт вылӧ, война вылӧ мӧдӧдчы! Куим воыд чикыш борд вылын исковтас! Гажтӧмтчыны, дерт, гажтӧмтча, фотокарточкатӧ быд лун кута окавны — лыддьы: пыр ӧтлаын лоам. А кӧлысьсӧ... вокыд, шуан, во нин флотын, нёль во сылы, а мен куим. Ӧти кадӧ гортӧ воам! Ок, и гажъялам! Миянын и тіянын! А тэ велӧдчы, велӧдчы! Айкинаын тэ кодь профессияа специалистъясыс — зарни дон.
— Сэсся квайт керкаа грездад и кольчча? Би ни радио... Менӧ, гашкӧ, Кировӧ кольӧдасны... Пемыд грездӧ да нӧшта куим во виччысьны? Верӧс сайын — дӧва?.. Ог кӧсйы...
— Но, инӧ. Вай пищальсӧ. Накӧсала мышкӧ, талун кыйсьыссис.
Горт дорӧдз вайӧді Машаӧс.
— Тэ пыр, а ме ог на...
— Тэ нӧ мый, пырам но! — быттьӧ повзискодь.
— Пыр, эн йӧйяв! Локта!
Лыско звӧз дорын вӧлӧма. Аддзис, скачӧн воча котӧртіс.
— Мӧдім, ёсь пеля ёртӧй! Кайлам Шожымка ю йылӧдз, Никӧнор пывсянӧдз, — кор Маша керкаӧ пырис, чукӧсті понйӧс.
Кык вой Никӧнор пывсянын узи. Вӧралан керкаад сёяныс: сукар, шыдӧс, сов пыр эм. Лун-мӧд мысти Лысӧйкӧд бара татчӧ воам — сакар и сукар бӧр ваям. Гижтӧм вӧралан законъяссӧ важӧн тӧда. Водзӧсасьны позьӧ, а сёян да пес запас быть колӧ кольны.
Кык лун мысти вои гортӧ тыр нопйӧн: сьӧлаяс, кык дозмӧр.
— Мунісны? — мамлысь юала.
— Мунтӧг оз овны! Машаыс тай дӧжнасьыштіс: эз пӧ и колльӧд!
— А-а-а, мый нин! Кӧдзалӧм горйыд оз дзужгы...