ПӦЛА ЮСЬЯСЛӦН ПИЯН

Ёна и зӧркйис Митерас грездса войтырӧс нюжалӧм тулысыс. Тшыгъялісны и скӧт, и йӧз. Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі терпитны тшыглунсӧ миян — челядьлы. Тӧвъян жыр гӧбӧчным дӧза ыджыд, да арнас картупельным йиртӧдзыс вӧлі, а тулыснас пельӧсас сӧмын рӧчторйӧн кольыштіс. Но сэні ӧд и кӧйдыс, и сёйны на коліс вичмӧдны, и эз регыд кежлӧ — выль урожайӧдз мед эськӧ тырмис кӧктоина либӧ тшака шыдлысь кӧрсӧ вежыштны. Ӧд он кӧ картупельышт, татшӧм вӧлӧгаыд идзаса-кача няньтӧ эськӧ оз нин кылӧд, но ачыс вомад оз пыр. А бур няньсӧ ньӧбны и деньгаыс на эз вӧв. Колхозсьыд во помнас некымын дас шайт сетласны.

Тшыгъялысь спецпереселенецъяс велӧдісны, да коляс картупельыс и пуктасӧн, и сёянӧн лоис: нырладорсӧ, «веркушкасӧ», кыдзи найӧ шуӧны, чунь кызтаа кӧйдыс вылӧ вундам, тшукӧдлам пӧимӧ, мед оз сісьмы, да шердынъясӧ, мудӧд вылас нырсьӧдны пуктам, а асьсӧ «яблӧгсӧ», кышсӧ зэв вӧсньыда весйӧмӧн, шыдӧ шырам.

Картупель нырладорсӧ — кӧйдысӧ, чигсӧ — шыдӧ, а кышнас ыжъяс — вурун сетысьяс да мӧс — йӧв сетысь, чӧсмасьӧны. Картупель печеньлысь и кӧрсӧ вунӧдім: тӧлысьысь дырджык нин эг видлӧй. Кутшӧм нин сэні печенясьӧм лишавтӧгыс, шыдӧ кӧ кык-куим сӧмын вичмыліс.

Олан жырйысь эз кут петавлыны гыр. Рытъясын, водз асывъясӧ быд керкаын гымгисны-масьтісны нянь вылӧ рудзӧг идзас. Жугъяс мам китыр пызь пуктас, рытсяньыс кӧтас шомӧс, а асывнас кизьӧр рок кодь кыдъя гудыртассӧ пӧжавліс ыджыд прӧтивеньясын. Абу сӧчӧн ни абу кӧлӧб — кутшӧмкӧ ныас, но няньӧн жӧ шулім. Сёян сійӧс кӧктоина шыдӧн, йӧвторйӧн вом кӧртӧ вежан — кынӧмыд тырӧ, а он и пӧтлы. Сідзи и бергӧдчылім.

Зонпоснилӧн чужӧмъясныс вирпастӧм, лы вылас косьмис яйыс скӧтлӧн, но эз жӧ вӧвлы, медым кодлӧнкӧ, соседъяслӧн, аспом скӧтыс вердтӧмысла кувліс. Кыскысисны войтырыс кыдзкӧ-мыйкӧ, коді кыдзи кужис, видзчысисны и ускӧттьӧысь.

— А ёна жӧ нин ыжъяс да Сюрукным омӧльтчисны, — гидысь кайӧм бӧрын ышловзьыліс мам. — Лыыс да куыс и коли, гӧнныс кӧрымтӧмысла кутіс мыш вывсьыс усьны. Сюруклӧн йӧлыс, кӧть абу на куканясян кад, лунысь-лун чинӧ. Мыйӧн и кыскыны скӧтсӧ выль вежӧдӧдзыс?

Жаль миян омӧльтчысь мӧскыс. Сылы эськӧ сола нянь тор колӧ кыв вылас мыччыштны, но абу: весиг масьтӧм идзасысь пӧжыштӧм няньыс аслыным эз тырмывлы.

«Гӧрд маяк» колхозын, мам висьтавліс, мӧсъяссӧ пӧ тыртӧм ляснияс дорас кынӧм увтіыс гез вылӧ ӧшӧдӧмӧн сулӧдӧны. Подтӧг пӧ усьӧны, сувтӧны вӧвъяс, кулалӧны юрдой висьӧмысь.

Мый нин сёрнитны пемӧсъяс йылысь. Тшыглуныс тайӧ тулыснас Шожым грездысь морт-мӧд лов на, кывлім, нуӧма. Миян дорысь пӧ сэні йӧзыс нӧшта на сьӧкыдджыка вӧлӧганас бергӧдчылӧмаӧсь. Налӧн пӧ аспом муясыс ичӧтджыкӧсь, и некытчӧ паськӧдчынысӧ.

Вӧр шӧрӧ выльӧн на чужӧм миян грездын олісны сӧмын сизим семья. Войнаӧдзыс, во дасӧн водзджык, Эжва юбокса Тыдор грездысь торйӧдчылӧмаӧсь некымын семья — дед-бабъясным, верстьӧ челядьныскӧд: му-видзсӧ вӧлӧм юыс мырддьӧ-кырӧдӧ, да сыысь и пышйӧмаӧсь татчӧ, вӧр шӧрас. Дерт, бур, пӧтӧс олӧм вылӧ надеяӧн: уна видз да му кӧсйылӧмаӧсь вӧчны. И овмӧдчылӧмаӧсь ӧд, весиг водзӧ вылӧ эскӧмӧн, ышӧдана гора ним колхозыслы сетлӧмаӧсь — «Выль туйӧд», — кӧть грездын квайт керка и вӧлі, а сэсся школа ни лавка вӧр шӧрад эз кыптывлы.

И збыльысь пӧ озырмылӧма ичӧт колхозыс, няньсӧ трудодень вылас вит килограммӧн юклӧмаӧсь война водзвылас йӧзыслы, а му-видзьяснас воысь воӧ паськӧдчӧмны и паськӧдчӧмны, скӧтнас содтысьӧмны. Но пансьӧма тай вир кисьтана вӧвлытӧм чорыд войнаыс. Ыджыд корӧсьӧн моз сійӧ чышкыштӧма грездысь став мужичӧйсӧ, Венялӧн пӧрысь Опонь дедысь ӧтдор. И колисны грездӧ сӧмын пӧчьяс, уна челядя мамъяс да ми — зонкаяс да нывкаяс — пӧла юсьяслӧн пиян. Миян вылӧ, грездса посни войтыр вылӧ ӧшйис став гортгӧгӧрса уджыс: град йӧр вӧдитӧмыс, картупель муяс вылын пуктысьӧм-мудйысьӧмыс, скӧтлы кӧрым дасьтӧмыс, вӧр-ва вӧлӧга чукӧртӧмыс.

Аспом муясным син повзьӧдмӧн, лыдтӧм градъяса, мыйта кодлӧн выныс тырмӧ, сы мында и пуктысьӧ — воысь воӧ паськӧдчӧмӧн. Быдмам ӧд, вынным содыштӧ — содӧны и градъяс.

«Содтӧд ведра картупель — тӧлын печенясьнытӧ, чумали ид — кӧлӧб-шаньга вылӧ — и сійӧ водзӧ, и сійӧ мыйтакӧ сиӧдыштас», — шуас мам, и бара градтор вӧр бокас эжа вылас вӧчам. И мукӧдыс, кывла, сідзи жӧ сёрнитӧны. Картупель кӧйдысныс кӧ абу, выль мутор вылас сёркни кӧдзыштасны. Пуритӧ-быдмӧ.

А муяснас содтысьнысӧ вӧлі кытчӧ. Шор сайын, Пронь нӧвина вылын, Катыд гӧрӧм — войнаӧдзыс лӧсьӧдлӧм муяс — сідзи эз и чужтывны ид тусь ни сёркни, эз лоны картупель градъясӧн. Эновтӧм гӧрасыс миян син водзын и тырны кутіс кыддза-пипуа раскӧн. Сэтчӧ, кодлы абу дыш, кодлӧн уна-ӧ вын да кӧйдыс, и лӧсьӧдлісны содтӧд градъяссӧ. Эновтӧм муыд некодлы абу жаль. Аслыс жӧ, эжа бергӧдысьыслы, содтӧд ноксьӧмыс да ньылӧмыс сюрӧ.

Сійӧ вося тшыг тулысыс сьӧкыд гӧра-кӧдза миянлы вайис. Колхозысь вӧвсӧ некодлы эз вичмӧдны. Сылӧн аслас муясыс, кӧрымтӧм-слабмӧм вӧвъяснас, ёна сёрмӧмӧн, муртса и гӧрсис-агсавсис.

Мам шонді петӧмсянь пемыдӧдз колхоз муяс вылын мырсьӧ, а ми, чоя-вокаяс, ассьыным градъяснымӧс зырйӧн гӧрам-кодйысям. Соседъяслӧн челядьыс, видзӧда, ми моз жӧ лун-лун лукйысьӧны-ноксьӧны. Ок и сьӧкыд удж зырнад градъястӧ гӧрӧмыд. Коскыд мудзӧ, сойыд дубалӧ, а водзас быттьӧ он и во.

Медводз дышӧдіс тадзсӧ гӧрны Модялы.

— Кывзы, Веня, тіян ӧд кокньыдик да лэчыд амыся плугныд, — ӧтчыд рытгорув, мачӧн ворсыштӧм бӧрын, паніс сёрнисӧ Модя.

— Кокньыд и эм, — ошйысьыштіс Веня. — Вӧв бӧрысь колян во ме ачым нин и гӧри муяснымӧс, мамлы, кӧрт туй вылас мӧлӧтнас сьӧкыда уджалӧ да, гӧр воропас эг и сетлы кутчысьнысӧ. Но и мый, кокни кӧ? Вайӧд вӧвсӧ да гӧр. Ӧти сайын и миянлысь гӧрыштам.

— Кытысь таво вӧлыс?.. Ас вылын вай гӧрамӧй...

— Кыдзи ас вылын? Вӧв пыддиыс доддясьӧмӧн? Тэнӧ доддялам? — серӧктіс Веня.

— Мыйла менӧ? — дузгӧдчис Модя. — Ставӧн ӧтвылысь доддясямӧй... Ми петам кыкӧн, Лидакӧд, Паша — чойясыскӧд, тэ — Маша чойыдкӧд, Рита, Тоня... Артыштлы: кымынӧн чукӧрмам став грезднас кӧ ӧтувтчам!

— Д-да! Дасӧн чукӧрмам, нывкаяссӧ лыддьӧмӧн да ичӧт Валечкойтӧ кӧ, ньӧрйӧн вӧтлысь пыддиыс кӧть, тшӧтш жӧ петкӧдан. Сійӧ эськӧ и бригадир пыдди на шогмас: «Пейво-напейво, — шуас, — миянлысь гӧйам», — серӧктіс Веня.

— А мый эськӧ и сералан? — дӧзмис Модя. — Ме бур мӧвп вӧзъя, а тэ гӧрдлан... Видлыны колӧ... Мунны кӧ кутас уджыс, плугсӧ кӧ гез йылысь вермам кыскавнысӧ, ӧдйӧджык гӧрсяс, а мед эн падъяв, первойӧн тіян му вылӧ и сувтам. Лунбок кыр йывсянь и заводитам. Кыр горувсӧ лэччам гӧрыштӧмӧн, а вочасӧ амысьсӧ лэптӧмӧн кӧлеса вылас, тыртӧг кутам катӧдны плугсӧ. Кыр бӧртӧ, чайта, абу сьӧкыд гӧрнысӧ. Велалам да и рӧвнӧй муяссӧ сідзи путкыльтам... Ставлысь... Талун, шуам, ӧтилысь, а аски, выль вынӧн — мӧдлысь.

— Колӧ, сідзкӧ, видлыны, — сёрниӧ пырӧдчи ме. — Зырнас ноксьӧмыс меным биа висьӧм кодь жӧ: мудзӧмыс коскӧ да киясӧ сюрӧ, а лунтырӧн катша бӧжлы вевттьымӧн мутор и сьӧдвидзыштӧ.

— Босьтчылам инӧ, мыйкӧ артмас кӧ, — сӧглас сетіс и Веня. — Сёрнитлам ставыскӧд, чукӧртчылам да. Тэ, Пашӧ, чойясыдкӧд тӧлкуйтышт, ми гортын делӧсӧ бергӧдам, а сэсся и мукӧдсӧ ыззьӧдам.

Ме полі, мися, нывкаяс оз ошкыны Модялысь мӧвпсӧ, но найӧ миянӧс пыр и гӧгӧрвоисны да весиг ошкисны на Модяӧс.

— Ми тӧ мый, ми Тонякӧд кӧть талун дасьӧсь, — шуис Рита. — Ӧтвывтӧ быд удж кокньыдджык бергӧдны.

Кыдзи и шуліс Модя, гӧрны босьтчим Веняяслӧн дор градсяньыс. Уджас кутчысим асывсянь, мамъяс мунӧм бӧрын, налы висьтасьтӧг. Гӧр юрӧ сутугаӧн кӧрталім агасысь перйӧм кольча, шыркниталім сэтчӧ гез помъяс, а мӧдарсӧ волысалім пельпомъяс вомӧн.

— Н-но-о! Ӧлы, менам чож чибӧяс! — серӧктӧмӧн шуыштіс Модя гӧр воропъясас кутчысьӧмӧн. — Мичаа, веськыда лэччӧй, мед бӧрӧздаыс рӧвнӧй лоӧ, эн кежласьӧй, — велӧдӧ Модя. — Медводдза бӧрӧздаыс кӧ мича да бур артмас и гӧрӧмыс мича лоӧ. Но-о, Серкояс, Каркояс! Но-о! Мӧдӧдчылӧй! Небось! Ме бӧрӧдыс йӧткӧмӧн кута отсасьны!

Турки-тарки, кодлы кытчань кивывджык, сэтчань и нырйысьӧ-кыскӧ. Здук мысти Модялӧн гӧрйыс град вылӧ гижовтіс мыйкӧ «С» сямаӧс да воропнас шняпкысис му вылӧ. Ачыс, плугарыс, мӧдарӧ тутіс. Пласьтнитчисны кодсюрӧ и «вӧвъяс» пиысь. Риталӧн весиг гезйыс ори, да сійӧ, быттьӧ крут чой горув котӧртысь кӧч, патурликсис юр вывтіыс.

— Уп-п-п! — чеччӧм бӧрас ышловзис Модя, пыркӧдыштіс муӧссьӧм дӧрӧм-гачсӧ да чышкыштіс чужӧм вывсьыс чепӧсйӧм пӧсьсӧ. — Тьпу! Васа бесъяс! — сьӧлыштіс Модя. — Нинӧм менам тіянкӧд оз артмы... А тэ эськӧ, Рита, сісьджык гез на мед вайин. Куйӧд уланыд, картааныд-ӧ, кӧн-ӧ, гезтӧ видзанныд?

— Кутшӧмӧс аддзи, сэтшӧмӧс и босьті, — правдайтчӧ Рита.

— Кутшӧмӧс аддзин! А ті эськӧ, Пашӧ да Веня, а тісӧ кытчӧ эськӧ деританныд-кысканныд? Он аддзӧй важ бӧрӧздасӧ? — уськӧдчис Модя и ми вылӧ.

— Копыртчӧмнас оз тыдав водзсьыс да! — шуыштіс Веня.

— Оз тыдав тэныд? Йӧй Сеня пӧ ва гӧрӧ! Видзӧдлы, мый град вылад гижовтім, быттьӧ кырымпас чӧвтны кӧсйылінныд! Тэныд, Веня, медводзын колӧ муннысӧ... Туй индалысьнас, кыдз шуласны, палетур пыддиыс!

— Хы, медводзын пӧ! — арыштчыліс Веня. — Менам гезйыс дженьыд!

— Аддза нин... Дадь кӧвтӧ, тыдалӧ, вайӧмыд. Гезъяс босьталӧмныд!.. Ӧтилӧн — сісь, мӧдлӧн — сыв кузя! Ыж чукӧр моз ӧта-мӧдныдкӧд пельпом на пельпом зыртчанныд-йӧткасянныд! — скӧраліс Модя.

Вензьыштім тадзи, а сэсся Модя жӧ и тӧлксӧ корсис.

— Вот мый, ёртъяс! Медводдза гӧровтас увсӧ, кыті гӧр юрыслы муннысӧ, вай гижтам вешкаяс кузя. Ставсьыс водзын кутас Веня мунны, черта визь вылас талялӧмӧн, а мукӧдыс — сы бӧрысь... Лида, ветлы гортӧ да кумысь вай выль гез, ӧдзӧсыслы паныда стен тувъяс ӧшалӧ. Сійӧ и лоӧ Венялы — палетурыслы. А тэ, Веня, ассьыд дадь кӧвтӧ Риталы сетан...

Лида ветлігкості ми сувтӧдалім град вылӧ вешкаяс. Сэсся Модя, кыр джынйӧдзыс лэччӧмӧн, бедь йывъяс вылӧ видзӧдӧ да командуйтӧ, а ме да Веня йыла майӧгӧн топалӧм град бокӧ визь гижтам, быттьӧ прӧсек писькӧдам. Визьыс кытъяскӧ эз веськыд ло, да Модя тшӧктіс выльысявны, а важ гижтассӧ кокъясӧн бӧр чышким.

— Но, шуам, шогмылас, — медбӧрын шуис Модя. — Эн эськӧ веськыда гижтӧй, да сэтшӧм нин, тыдалӧ, сямныд!

— Командуйтнытӧ кокньыдджык! Мед, сідзкӧ, ачыд и сувтін чертитчынысӧ! — недӧвӧльпырысь шуис Веня.

— Аслад ӧд градйыд, позис и старайтчыштны, — веськодя вочавидзис Модя.

— Но, тадзтӧ кӧ! Немтор, сідзкӧ, и ыззьӧдны вӧлі йӧзсӧ! — дузгысис Веня. — Гӧрам! Гӧрам! Плугйӧн гӧрам!.. Нянь куд дорсьыд, мун гортад да, гӧр! Сылы эськӧ медтыкӧ пыр мыжаӧс корсьны... Парсалас мусӧ, а сэсся ми вылӧ жӧ и ыстысяс...

— А ачыд либӧ и кутчысь плуг воропъясас! — Бара тӧкӧтьӧ зык эз лыб.

Сэк кості Лида вайис гез. Кӧрталім да сійӧ медкузь лои, збыль палетурыслы кодь.

Модя эськӧ вӧзйӧ вӧлі, мед гӧр бӧрсьыс Веня ветлӧдліс, но Веня татшӧм вӧвъяснад гӧр воропӧ эз кутчысь. Сідзи веськыда и крапкис:

— Татшӧм вӧвъяснад бара менам оз артмы гӧровтасыд! — шуис сійӧ да медводдзаӧн и босьтчис сылы вылӧ кӧрталӧм гез помас.

— Эн, сідзкӧ, тракйӧй! — ӧлӧдіс Модя да сувтіс аслас местаас.

Мӧдысьсӧ босьтчим тӧлкӧнджык нин: медводдза гӧровтассӧ сьӧкыдысла шатласьыштӧмӧн-кежласьӧмӧн, но, кыдзи аслыным чайтсис, Веня бӧрся лючки ног мунім да и кыр горулӧдзыс коркӧ воим. Видзӧдлім: гӧровтасным — чукыль-мукыль.

— Быттьӧ порсь мунігмозыс кудзалӧма! Тьпу! — пиньяс пырыс сьӧлыштіс Модя.

— Сідзи кутін гӧрсӧ! — асьсӧ, Модяӧс, и мыждіс Веня.

— Сідзи нуӧдін ас бӧрсяыд йӧзсӧ! — став мыжсӧ бӧр Веня вылӧ кӧвъяліс Модя. — Тэныд не палетурын ветлӧдлыны, а медбӧрас!

— Верма и медбӧрас! Мед сідзкӧ Паша ме местаӧ сувтӧ...

— А мыйла эськӧ ме? — ог жӧ кӧсйы ас вылӧ став кыв кутӧмсӧ, а сідзкӧ и мыжсӧ босьтны. — Мӧд гӧровтасыс, видзӧдан да и, веськалас... Пельпомӧс тай вот гезйыс вундӧ... Колӧ эськӧ купайкаасьны...

Ветлім да ставӧн купайкаасим-пальтоасим, быттьӧ тӧлын. Жар, дерт, тадзтӧ, пыр и пӧсялім, но пельпомъяс озджык доймыны.

Бӧрӧзданым мӧд гӧровтаснас нин тӧдчымӧн веськаліс, но градйыс видзӧднысӧ шогмытӧм артмӧ.

— А зэв жӧ эськӧ изйӧсь муныд! — ӧні нин градсӧ мыжаліс Модя. — Он вермӧй чоя-вока картупельтӧ керигӧн изсӧ идралыштны?

— Кыдзи ог! — дорйис Веняӧс Маша чойыс. — Арнас, ведра бӧрся ведра, горулас, ӧтрӧстеляс, лэччӧдлам, гырысьджыкъяссӧ нӧсилкаӧн новлам, а петӧ тай со кыськӧ, пом абу. Кӧть эновт мусӧ изъяс радиыс, но картупельыс Лунбокад, шонді водзас, артмӧ да — жаль...

Збыль вылассӧ Венялысь чойсӧ Магдалинаӧн батьыс нимтылӧма. Аддзӧма тай кыськӧ татшӧм нимсӧ, гражданскӧй война вылӧ на ветлӧм мортыд. Сійӧ и Венялӧн медыджыд вокыслы, коді оліс Урдомаын да уджаліс паровозвывса кочегарӧн, код тӧдӧ кытысь аддзӧм ним пуктӧма — Ксенофонт. Веня сійӧс Син вокӧн шуӧ. Сэсся и аслас, Венялӧн, тыр нимыс — Вениамин. Митерасын эськӧ Венянас шуанаыс мӧд абу нин, да и Шожым гӧраас, тӧдӧмысь, кык-куим сӧмын аддзысяс. Со ӧд кутшӧм шоча паныдасьлысь нимъяс бӧрйылӧма челядьыслы Венялӧн батьыс.

Маша быдлаын пыр и дорйыштас Веня воксӧ. Со и ӧні сы дор сувтіс, ас дорыс и. А мыйӧн нӧ чоя-вока мыжаӧсь, муыс кӧ сэтшӧм изъя.

Квайт-сизим воськов пасьта и вӧлі Веняяслӧн градйыс, но сы вылын пажынӧдз ковмис ноксьыны. Та мынданад эськӧ зырйӧн кодйыссис. А кыдзи гӧримсӧ нӧшта — сідз, тышкас-мышкас, телезнаясӧн. Бӧрысь сійӧ и кылам кыдзи гӧрыс гальскӧ. Пуктысигас ковмас выльысявны.

Но, кӧть кутшӧм-мый эз артмы, а ӧти град — паськыд сійӧ, кӧть векни, — век жӧ лоис помалӧма, и таысь миян, дерт, вӧлі нимкодь — делӧыс артмас. Веняысь кындзи быдӧн радлісны. А сійӧ вӧлі зумыш: ӧд сылысь градсӧ став челядь котырӧн, ӧтвылысь тшыкӧдім, а лӧсьӧднысӧ пуктысигас ковмас Венялы да Маша чойыслы. Та вӧсна Венялы и ӧбиднӧ вӧлі. Сэсся абу ӧд на сӧмын и изъя муыс мыжа: ми, челядь котыр, асьным на медся мыжаясыс — кужтӧг да нӧшта медся лёк, сёйӧд, паччӧр выв кодь чорыд, изъя градсяньыс босьтчим да.

— Мый нӧ дузгысин? — юаліс Венялысь Модя. — Нимкодясьны колӧ, быдса град со гӧрсис!

— Да-а-а, нимкодясь со, — нурбыльтіс Веня. — Пуктысигас тані быдса лун вошӧ...

— А тэ эн шогсьы! — тапнитіс Венялӧн пельпомӧ Модя. — Ӧні вын абу, кынӧм гуръялӧ-сюмалӧ, а пажын бӧрын ставӧн ӧтвыв зыръялыштам-лӧсьӧдыштам и — став шогыс!

— Ме кӧин кодь жӧ тшыг! — висьтаси. — Мудзи и. А пажын бӧрас петалам и эм. Аслыным жӧ, мамъяс аддзыласны да, юр яндзимыс лоӧ...

Сёйыштӧм бӧрын, ставӧн ӧтчукӧрӧн жӧ, Нёмыдӧ купайтчыны лэччылім. Шойччыштім да бара на нуръясьыштім: сёйӧмыд сёйӧм вылад лӧсялӧ тай.

Дыр шойччӧмнад да сёйыштӧмнад, мудзным быттьӧ эз и вӧвлы: час-мӧдӧн и лӧсьӧдыштім Венялысь градсӧ. Ёртлӧн чужӧмыс бӧр югзис. Сэсся и миянлысь град гӧрим. Эз жӧ мича ло, но шуи: олас.

Сійӧ рытас мамлысь локтӧмсӧ ни ме, ни чойяс абу кывлӧмаӧсь: узим сы ни садь.

— Кыдзи эг чуксав мӧс вӧра йӧв юыштны, но сідзи эг и вермы садьмӧдны. Сэтшӧма мудзӧмныдӧсь — нистанныд-узянныд, — жалитыштіс мам. — Градъяссӧ тай нӧ плугӧн гӧрӧмныдӧсь! Эн кӧть орӧдчӧй, эн доймӧдчӧй...

— О-ог, ми ӧд шойччыштӧмӧн. Купайтчыны на лэччылім и... Эн майшась, мамӧ, микӧд немтор оз ло... А зырйӧн дорысь тадзсӧ ӧдйӧджык лоӧ и кокньыдджык на, кос оз мудз, а медсясӧ — унанас, ӧтвывсӧ — кыпыда уджавсьӧ...

— Но, инӧ, но, пиӧ, — дӧвӧльпырысь мургӧ мам. — Морт кыкӧн сьӧкыд удж кежлад кольк кута пулывлыны. Талун кежлӧ со пуи нин.

Мукӧдсӧ мамъясныс ошкӧмаӧсь жӧ, кодлӧн мый эм пӧтӧсджыкыс-чӧскыдджыкыс, асывнас пуӧмаӧсь-пӧжалӧмаӧсь. Ӧтлаын нывкаяс-зонкаяс уджалам да ӧтвыв и пажнайтам быд лун, чӧсмасям, коді мый лэптас луд выв пызан вылӧ.

Лун дас тадз ӧтчукӧрӧн уджалім-гӧрим, а сэсся и пуктысим ӧтвыв жӧ. Аспом град йӧръясын уджным, колхоз серти кӧ, матӧ кык вежонӧн водзджык эштіс.

Коркӧ мыччысисны и петасъяс — картупель коръяс, ӧзим кутіс вежӧдны. Пуритӧ-быдмӧ ставыс. Картупель мудйыны коканъяс нин лӧсьӧдім. И сэки, ӧти войӧ, став кӧдзанымӧс тшыкӧдіс. Войнас чорыда пужъялӧма. Кильчӧ вылын ведраын ва вӧлі, да вевдорас чаль чунь кызта йи артмӧма. Шондіыс нин вылын, а вуджӧр сайясын туруныс чажгӧ на, кын. Картупель кор лычкыс, мыйта удитӧма нин петны, му веркӧсӧдзыс лапмунӧма-чукыртчӧма. Ид ӧзим лётмунӧма, рудзӧг, лунвывлань бана муяс вылын дзоридзавны нин кутчысьліс, кынмӧма жӧ.

— Троица ӧд, троица виччысям, и на тэныд — этадзи кынталіс! — синва пырыс шуасис Венялӧн Матрен бабыс. — Енмыс кӧ нин лӧгасис а? Ид ӧзимыд, дерт, бӧр сувтас, заыс петтӧм на да, а рудзӧгыс, дзоридзаліс нин, прӧпадитіс. Скӧтлы сӧмын кӧрым вылӧ сюсӧ ытшкыны коли. Кынмалӧм картупельыд — джын урожай, идсьыс — кор на сувтас — чумалисьыд куд нянь сӧмын кутас усьны... Ойя жӧ нин да ойя!..

Кынмалӧм-пужъялӧм бӧрын сэсся шондӧдіс. Картупель кор, кынмылӧмыс, табак кодь лоис, сьӧдасис. Выль коръясыс гежӧда петалісны, лычкыс тшӧтшыд йыла, быттьӧ скӧт йирӧма, быдмис жебпырысь, лоис ляпкыдик. Весиг ми, челядь, гӧгӧрвоим: ыджыд урожай виччысьны арнас некытысь. Ид ӧзим бӧр ловзис, кутшӧм кӧть, но быдмӧ-трубитчӧ, а рудзӧгсӧ актируйтісны, ытшкисны да вежнас, косьтытӧг-зорӧдавлытӧг и лэччӧдлісны телегаа вӧвъясӧн колхозӧ. Ытшкытӧдзыс вежонӧн водзджык комиссия воліс, тшӧтш мыйлакӧ и югыд кизьяса, нагана милиционер, быттьӧ сюсӧ кодкӧ вред вӧчӧм могысь кынтіс. Милиционер мыйкӧ сёрнитіс мамкӧд — мам ӧд война чӧжыс вӧлі сельсӧветса депутатӧн, а депутаттӧ и сэки пыддиджык пуктылісны, сылы эскисныджык, — да бумагасӧ милиционерыс кырымаліс медбӧрын, быттьӧ и ыджыдалыштіс на: ас кадӧ-ӧ пӧ кӧдзлісны?..

Гожӧмнас ми, грездса челядь, турун пуктан кадӧ, коді мый вермис, отсасим колхозлы дасьтыны скӧтлы кӧрым, а кор пӧрӧдісны да зорӧдалісны матысса видзьяссӧ, асланым гидъясын олысь пемӧсъяслы нӧбйӧн-нӧбйӧн, кытысь сюрыштас, турун дасьтім, корӧсь чегъялім, вотчим.

Аръявылыс миян муяс вылӧ уськӧдчисны гусясьысьяс. Модя первойӧн казялӧма тайӧс.

— Лэччи Лунбок кыр горулӧ, мися, свежӧй картупельсӧ пӧрт кымын лукйышта, а видзӧда: то ӧтилаын, то мӧдлаын ыж ку ыджда плешинаяс, — висьталіс Модя. — Да ӧд медкузь, медкыз лычка картупельсӧ нетшкӧмаӧсь. Тіянсьыныд и, Веняяслысь и... Мукӧдыслысь сэсся эг нин и видзӧдлы. Дерт, кӧнкӧ, нетшкисны жӧ.

Чукӧстім Веняӧс, лэччылім градъяс дорӧ куимӧн. Видзӧдам: пакӧститӧмаӧсь-урӧстӧмаӧсь градъяснымӧс. Быдӧнлысь ичӧтикаӧн картупельсӧ нетшкӧмаӧсь.

— Тайӧ бара вотчысьяслӧн, айкинасалӧн либӧ микуньсалӧн пеж уджыс! — шуӧ Веня.

— Рочьяслӧн кок туйясыс, — стӧчмӧдіс Модя. — Сапӧг пӧтшваясыс, видзӧд, гырысь серъяса: сиктсаяслӧн сэтшӧм кӧмыс абу.

— А вермисны ӧд и пышйысьяс картупельтӧ керны? — юалӧмӧн вочавидзи ёртъяслы.

— Коді тӧдас? — шыасис Модя. — Найӧ казеннӧй кӧм жӧ ӧд новлӧны...

— А колӧ и тӧдмавны! — жаль лои меным гусялӧм картупельыс. — Колӧ Айкинаас лэччывны да висьтавны шынеля югыд кизьяса милиционерыслы, коді тай миянӧ воліс. Медым канвоеръясӧс мӧдӧдлӧ, сыщик понйӧн. Сыщик понйыд, ой-ой! Ӧдйӧ аддзас гусясьысьяссӧ!

— Чӧв нин сэні, канвоеръяснад и сыщик поннад! — ӧвтыштіс кинас Модя. — Кутас кодкӧ ноксьыны тэнад картупель вӧсна!

— А Альчиктӧ кӧ, Веня, вайӧдлыны, сьыліас гезтор кӧртыштам да? — бергӧдчи Венялань. — Тіян ӧд сійӧ ныриса? Колӧкӧ и корсяс? Кыдзи тэ думайтан, Веня, аддзас?

— Ог тӧд да? Миян ӧд вӧралан пон, оз пышйысь-гусясьысьясӧс корсь, а уръясӧс увтӧ.

Модя эскытӧма чӧвтліс синъяссӧ Веня вылӧ, видзӧдліс ме вылӧ, топӧдліс пельпомъяссӧ, но паныдсӧ нинӧм эз шу. Ми ветлім Веняясӧ, домим ёртлысь Альчик понсӧ, Веня нӧшта и берданка пищальсӧ да куим патрон босьтіс, и ми мӧдӧдчим туясьны. Альчик, пищаляӧсь да, радысла увтышталӧмӧн, нетшкысьӧмӧн, водзын котӧртӧ.

— Вот видзӧдлӧй! Тайӧ бара, зэв нин ныриса да сюсь да, и аддзас шышъястӧ! — тапниті Венялы пельпомас. — А унаӧн кӧ гусясьысьясыс? Меным, гашкӧ, Вень, босьтлыны жӧ пищальӧс?

— Оз ков, — шуыштіс Веня. — Тырмас ӧтиыс.

Воим гусясьысьяслӧн кок туйяс вылӧ.

— Корсь, корсь, Альчик! — Веня матыстіс понсӧ медся тыдалана кок туй дінас.

Альчик, тшӧктӧны да, окотапырысь тшукӧдліс нырсӧ кок туйӧ, исасьыштіс, но гусясьысьяс бӧрся водзлань эз чепӧсйы. Сійӧ тыр синъясӧн видзӧдліс кӧзяин вылас, терпенньӧсьыс петӧмӧн никӧстіс да мӧдіс кыскыны Веняӧс дзик мӧдарӧ, вӧрлань. Веня мӧдысь тшӧктіс исавны, но понйыс сэсся эз нин и лэдзлы юрсӧ: морт кок туйыд сылы вӧлі веськодь.

— Корсь, Альчик, корсь! Усь! Усь! — тшӧктӧ Веня, но пон, вӧрас сійӧс оз лэдзны да, гортланьыс кутіс петитчыны, зільӧ мынтӧдчыны домӧдсьыс.

— Лэ-эдз понтӧ, эн дикйӧдлы! — ӧвтыштіс кинас Модя. — Он мӧй аддзы: вӧравны, чайтӧ, босьтім сійӧс. Сыщик понъястӧ нарошнӧ мортӧс корсьны велӧдӧны. Ме кино вылысь аддзылі...

Веня разис Альчик сьыліысь гез помсӧ, да понйыс пыр и котӧртіс вӧрӧ. Здук мысти сэсянь кыліс нин сылӧн ёсь гӧлӧсыс.

— Со, урӧс нин аддзис! — шуис Веня.

— А, гашкӧ, ветлам? — юала ёртъяслысь.

— О-о-ог! Дедуш оз тшӧкты гӧрд уръяссӧ лыйлыны. Понсӧ дэльӧдӧм лоӧ и. Увтас-увтас да локтас гортӧ, кор дышӧдас увтнысӧ. А мый нӧ сэсся шышъясыскӧд вӧчны кутам? — юала ёртъяслысь.

— Быттьӧ и кутін нин, арестуйтін? — кӧритыштіс Модя. — Мый пӧ вӧчны кутам...

— Эськӧ эг и сідз шу... Пыр и крукасяс кывъяд! Вӧля сетан да став картупельтӧ нетшкасны-керасны!

— Велалісны-чӧсмалісны да зэв вермасны мӧдысь дай коймӧдысь на волыны! — ме дор сувтіс Веня. — И збыльысь градъястӧ куштасны. Колӧ войяснас караулитчыны...

— Сэтчӧ, вӧрас, пищальясӧн пуксьыны да войбыд пукавны-ы? — ыдждӧдіс синъяссӧ Модя. — Ӧні войясыс кӧдзыдӧсь нин, кынмам... Пемыд да гажтӧм и...

— Н-но-о, ог, шуам, вӧрас пукалӧ... Кыр йылас биасям да печенясьны кутам...

— А локтасны кӧ? Лыям? — юала. — Мортыслы лысьтан лыйны дай?

— Мортыдлы дрӧбнад ог лый, — эз кӧсйысь Веня.

— А ми вот мый! Патронъяссӧ солӧн зарадитам да — сітанас! — зэв збыльысь шуис Модя. — Совнад оз кув, а сітансӧ вежон зӧлитны-чӧсӧдны кутас. Мед сэсся гыжъясьӧ! Мед оз гусясь дай! Помнитны кутас!

Куимнанным гылыда серӧктім. Рытгорувсӧ Лунбок кыр вылӧ ваялім пес, ӧзтім бипур, лукйӧмӧн-бӧрйысьӧмӧн керим ведра картупель — быдӧнлысь, коді локтіс, квайт-сизим картупельӧн: ӧтиӧс ӧд он рӧзӧрит. Быдӧн ассьыс картупельсӧ кутас пӧжавны. Печенясьны окотаысла, дежуритны локтісны и нывъяс. Грӧз пыдди, Веня да тшӧтш и ме, пищальяс босьтім. Зепъясын — кык-куим патронӧн. Патронъяссӧ совнас эг зарадитӧй. Сэки нин быть ковмас лыйны: ур-сьӧла вылӧ сов зарадӧн оз ветлывлыны. А весьшӧрӧ лыйнысӧ дрӧб-порокыс и меным, и Венялы жаль: дас ур ку вылӧ, либӧ сьӧла гоз кӧ сдайтан, килограмм — стӧкан джын — дрӧб да пачка порок сӧмын лавкасьыс Ӧсь Вань сетас. Сы мында дрӧб-порокнад он на быдлаӧ камӧд.

Кор ывлаыс пемдіс, Лунбок кыр вылӧ ӧзтім бипур. Печенясям-варовитам. Ӧтчыд куим ёрт весиг градъяссӧ кытшовтны кӧсйылім, но югыд вывсьыс, пемыдас вешйим да, дзик синтӧммим. Кысь нин гусясьысьясӧс аддзыны, сійӧ и видзӧд ачыд кытчӧкӧ ӧкрӧметясян. Эновтчим. Сідзи и пукалім войбыд бипур дорысь вешйывтӧг.

— Веня, лый ӧтчыд, — кора. — Повзьӧд шышъяссӧ.

— Ачыд лый, сюсь кылан! — жалитӧ патронсӧ Веня.

Сідз некоднанным эг и лыйӧй. А асывнас казялім: картупель градъяс вылӧ сійӧ жӧ кӧма йӧзыс волӧмаӧсь, кушинъясыс кык пӧв паськалӧмаӧсь-содӧмаӧсь и.

— Караульщикъяс петӧмаӧсь! Нӧшта и пищальяс пельпомъяс саяс бовйӧдлӧны! — дӧзмӧмӧн, пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Модя. — Жаль лои патроныд? Гоз-мӧдысь кӧ лыйинныд, повзисны эськӧ гусясьысьясыс, пышйисны. И понтӧ коліс босьтны, сійӧ эськӧ казяліс шышимеритчысьяссӧ, увтны кутіс...

А мый ми сылы татчӧ вочавидзам, збыльысь и жаль лои патроныс да. Морт ӧтиӧн кӧ, горувланьыс неуна лэччыштӧмӧн, лыйим, сэки эськӧ, дерт, пышйисны кушӧн. Но коді нӧ вермис тӧдны, мый печенясигкості, ныр улын, градъяс вылын, шпанаяс шышимеритчӧны? Тӧдім кӧ эськӧ — мӧд делӧ. И понсӧ коліс босьтны, но со, некодлы юрас тайӧ мӧвпыс эз волы.

Мӧд рытнас дежуритны петім пищальясӧн жӧ да тшӧтш и понйӧн. Веняяслысь Альчиксӧ босьтім дом йылын. Вердам сійӧс печеньӧн, а сэсся усьӧдам, кыр горув лэччылам да, кор Веня, а кор и ме, камгам-лыям вӧрланьыс. Альчик быд лыйӧм бӧрын дыр оз вермы лӧньнысӧ ыззьылӧмысла, а миян сійӧ и любӧ, горзам да нӧшта на ёна повзьӧдлам гусясьысьясӧс.

«Укоди, шпана! Сейчас тебя стрелять будем! Не уйдешь добром — в жопу пулей дырку сделаем! Не воруй, не кради, а то злую собаку пустим — штаны порвёт, а самого поймаем да под ружьями в тюрьму поведём! Не будешь больше воровать!» — коді мый кывлӧма, мый сяммӧ, сійӧс и горӧдӧ.

Пемыднас волісны-ӧ, эз-ӧ гусясьысьясыс, но сійӧ вояс ни ӧти картупель поз эз вӧв нетшыштӧмаӧсь. А ми велалім караулитчынысӧ да быд рыт вӧлі понйӧн-пищальӧн петам. Сэсся и смелмим на, градъяссӧ войнас куим-нёльысь гӧгӧртам. Веня — водзын, понъя. Ме сы бӧрысь муна, пищальӧй киам. Ме бӧрысь нывкаяс локтӧны, а Модя медбӧрын — видзӧ шпана гусялӧмысь нывъясӧс. Найӧс кӧть эськӧ и ог босьтӧ, но ӧтнанныс бипур дорӧ оз кольччыны, со и вӧтлысьӧны. А унанад да ӧружиенад, да нӧшта и поннад и аслыным гажаджык. Тадзи и караулитчим арӧдзыс, кытчӧдз картупельнымӧс эг идралӧй. Сюрлі бурпӧт и печенясьны.

Кыдзи и шуліс Матрен баб, и картупель, и ид — джынйыс сы пайысь, мыйта мукӧд арнас босьтім, чукӧрмис. Сідзкӧ тӧв шӧрсяньыс нин ог кутӧй аддзывны пачын пӧжалӧм пӧсь картупель печень, а тӧв чегӧмсяньыс бара ковмас тоинӧн гырйын масьтысьны, сёйны идзас сора кыдъя нянь.

Тайӧ воас, тыдалӧ, Кассян видзӧдлӧма Митерас грезд вылӧ. Вывті ыджыд шог уси Веня чоя-вокалы — семьяыслы ставнас: кулі Опонь дедыс, а вежон кык мысти Кӧдза-Ягӧ колльӧдім и Матрен бабсӧ. Сійӧ, дерт, зэв пӧрысь жӧ нин вӧлі, но, тыдалӧ, шогысла на медсясӧ, Матрен бабыс верӧс бӧрас сэтшӧм регыдӧн тасдор югыдсьыс муніс. Мамыс Венялӧн эз жӧ тыр-бур здоровьеа вӧв — пӧдіс, тшӧкыда нёрпаліс.

Венялӧн — дед ни баб, чой ни вок — ставыс разі-пели торъяліс. Бать йывсьыс, фронт вылысь, усьӧм юӧр волӧма. Виччыссьӧма нин...

Венялысь Маша чойсӧ Син вокыс кӧрт туй вылӧ уджавны иналӧма вагонъяс арталысьӧ — списчицаӧ пӧ. И мӧдӧдӧны пӧ сійӧс ылӧ-ылӧ, кытчӧкӧ войвылӧ, Кожваӧ. Сэні пӧ и кутас овны.

Опонь дед семья орӧм путшпӧла гез кодь лоис, нимыс сӧмын колис. Модялӧн Лида чойыс карӧ, пусьысьӧ велӧдчыны муніс. Сэні кӧть пӧ водзӧ вылӧ кынӧмыс пӧт лоӧ. Ачыс, Модя, эз жӧ дыр зевайт, Микуньӧ, ЖУ-ӧ шыӧдчӧм сетӧма. Вагонникӧн кӧсйӧ лоны. Кӧрт туй вылас сійӧ кадӧ мукӧдлаын дорысь унджык мынтісны. Ӧд нянь карточка кӧть во-мӧд нин эз вӧв, но деньганас йӧзыс ой дзескыда олісны. Пызан вылын сиктад сёяныс эз бурмы. Со и мунісны войтырыс, гӧль ар бӧрас тшыг тӧвсӧ виччысьтӧг, коді кытчӧ инасис — бурджык олӧм вылӧ надеяӧн. Но эз, эз кокни олӧмӧ сетчӧм могысь — ас нянь вылас петісны...

Тужа-нужаыс быд керка кытшовтіс. Сідз жӧ, кыдзи и гожся пужйыс быдӧнлӧн му вылӧ воліс, кӧдза-пуктасъяссӧ быдлаысь сотіс-чишкаліс, йӧзыслы быдӧнлы и шогсӧ, и тшыглунсӧ ӧтмоз вайис, но юрси паныдсӧ малыштіс медводз челядьӧс.

Неминучаыслӧн гыжйыс парсыштіс и миянлысь семьянымӧс. Керканым грездын медбӧръя, дзик вӧр дорас сулаліс. Ӧтчыд, аръявыв нин, вотчигкості шышъяс пыралӧмаӧсь да кумысь, сундукысь, став бурджык новланторсӧ нуӧмаӧсь, батьлысь ньӧблӧмторъяссӧ на: кашемирӧвӧй шальяс, чойяслысь да мамлысь платтьӧяс, батьлысь выль костюмсӧ, коді меным вель на ыджыд вӧлі, да ме сійӧс эг на новлы, бобрик пась да весиг тюпель кӧвъяс да карандашъяс. Кӧть кутшӧм тшыг вояс эз вӧвны, мам кӧлуйсӧ эз таргайт, эз вузавлы, сёян-юан вылӧ эз вежлавлы, и со — озырмӧдчӧма кутшӧмкӧ шпана.

И Модялы, и Венялы, и чой-вокыслы, мед сӧмын арлыдныс судзсис, бокад уджавнысӧ мунны позьӧ вӧлі — мамъясныс кӧрт туйвывса рабочӧйяс. Колхоз налысь челядьсӧ бокӧ мунӧмысь эз кут. А миян Раялы — сёрнитчӧма бригадирыскӧд, кӧрт туй вылӧ босьтӧны — мыйта ковмис котравны, мед справка сетасны паспортсӧ судзӧдны, но весьшӧрӧ. Гортын чой норасьліс «Гӧрд маяк» колхозса председатель вылӧ:

— Справкасӧ некыдз оз сет Илья Егорович. Сэтшӧм пӧ олӧмыс: чужин кӧ колхозниклӧн семьяын, и тэ колхозничаӧн лоан. Ме тэнӧ бокӧ лэдза, а менӧ мыждасны колхоз кисьтӧмысь... — Эз меным и сет паспорт судзӧдан бумагасӧ.

Арнас Митерасса зонкаяс пӧвстысь школаӧ ветлӧдлысьыс ме ӧтнам коли. Модя вагонникъясӧс дасьтан училищеас, Микуньӧ муніс. Веня, кӧть бокас велӧдчынысӧ эз на мун, арлыдыс на эз судзсьы, да некытчӧ эз и босьтны, но сизим класс бӧрын школасӧ шыбитіс. Сідзи гортас и оліс — гортгӧгӧрса уджъяссӧ вӧчис, а унджык кадсӧ зимӧгоритіс: то Кожваӧ — Магдалина чой ордас ветлас, то Урдӧмаын, Ксенофонт вок дінас гӧститыштас — вежонъясӧн вошласис. И новлӧдлісны поездъяс Веняӧс то войвывлань, то лунвывлань, а сылы, тыдалӧ, и веськодь вӧлі, кӧні кынӧмсӧ вердны.

Кор Веня гортас волас, рытъяснас, дерт, сы ордысь ме гежӧда петавлі: окота жӧ тӧдмавны, кыдзи ветліс-гӧститіс, мый аддзыліс, кыдзи йӧзыс ылі муясас олӧны-вылӧны.

— Син вок миян бура олӧ: брускысь кыпӧдӧм кык судта керкаын быдса куим жыр! — ошйысьӧ Веня. — Керкаыс шоныд, батареяясӧн, пӧсь ваӧн шонтӧны жыръяссӧ, кӧть кӧмтӧгыд джоджӧдыс ветлӧдлы. Деньгасӧ, паровоз вылын уджалӧ да, зэв уна босьтӧ. Гӧтырыс врач. Оз, небось, ми моз идзаса няньтӧ сёйны. Чайсӧ юны выя еджыд няньтӧг оз пуксьывлыны. Бура Син вок гӧститӧдӧ. Ноп тыр сукар со мӧдӧдіс, гущенка йӧв, выйтор, яблӧкъяс. Ставыс сылы сюрӧ... Ми коркӧ Син вок ордӧ тэкӧд кыкӧн ветлам. Каникул дырйиыд. Гортӧ локтігӧн паровоз кабинаас вайӧда. Паровоз кабинаас, дерт, дзескыд. Пуклӧсыс сӧмын кык — машинистыслӧн да воклӧн. Ме из шом лоток вылас важ пуфайка вылын пукала. Урдӧмасянь Микуньӧдз локтігӧн вок менӧ сёысь чеччӧдлас, кор ломтассӧ паровоз топкаас колӧ шыблавны. Сэки менӧ аслас местаӧ пуксьӧдас, мед ог мешайтчы. Видзӧд пӧ, мед, кодкӧ кӧ кӧрт туй вывтіыс мунӧ, оз таляссьы, висьтав меным — тутӧстам. Ме, дерт, рад сылӧн местаын пукалыштны... Ок, Пашӧ, интереснӧ паровоз кабинаас! Приборъясыс быдсямаыс сэні эм. А ӧтчыд весиг Син вок меным тутӧстны сетліс... Эз ӧтнамлы, ачыс тшӧтш кутчысис тутсан воропас, но тутӧсті тшӧтш и ме. Исковтӧдла на ме тэнӧ коркӧ паровоз кабинаас, Пашӧ, муса другӧ!

Ошйысьӧ тадзи Веня, но Ксенофонтыс сійӧс пыр кежлас овнысӧ мыйлакӧ со оз жӧ босьт. Гӧститӧдас вежон, лун дас уна вылӧ, а сэсся нопйӧдас дай мӧдӧдас ичӧт воксӧ гортас, идзаса-картупеля сӧчӧн сёйны. Вывтіджык, буди, Веня ошйысьӧ. Окота лои уськӧдыштны Ксенофонтсӧ:

— Тэ и исковтӧдлан? — эскытӧма видзӧдлі Веня вылӧ. — Ошйысь вай! Мый коркӧ висьтавлін? Кыдзи Син вокыд тэнӧ ислӧдлӧ? «Товарищ механик, можно — брат с нами до Микуни поедет?» — «Нэ-эхай едэ пацан!» — гогнитӧма юрнас машинистыс. Сідз висьтавлін? Сідз! Машинистыс на, тыдалӧ, паровоз вылас кӧзяиныс, абу Ксенофонтыд... Сідз ӧд?..

— Но... Сідз тай шусис менам, — дорйыштчис Веня. — Машинистыс, дерт, но тшӧтш и Син вокӧй. Кочегартӧгыс ӧд машинистыс поездкаас оз жӧ пет... Кыкӧн лоам да ме тэнӧ аскӧд босьта, а вок нин сэсся и машинистыслы миянӧс вӧзъяс. Ветлам да и гӧститыштам вок ордын...

— Ветлам, — кӧсйыси.

Магдалина чой ордас ветлӧм йылысь Веня оз ошйысьӧмӧн, а весиг майшасьӧмӧн висьтавлӧ. Некор эг кывлы: Кожваын пӧ гӧститі.

— Маша чойлӧн, баракыс важ да, жыръяс кӧдзыд. Тӧвнас патераас ывлаын кодь: чеччан да — ва ведра вылас кык чунь кызта йи чӧлан. Мыссян дозъяс кольыштӧм ваыс пыдӧсӧдзыс кынмӧма. Маша чеччӧмыскӧд тшӧтш плита пачас би тшукӧдас, чайникас ва пузьӧдас, кисьтыштас кӧш мында пӧсь васӧ и мыссян дозъяс да вӧлись позьӧ мыссьыштны. Асывнас сьӧд нянь торйӧн чай юыштам, да Маша удж вылас котӧртас, а ме, кор кӧдзыд, гортас гажтӧмала. Рытнас пачкаа кизьӧр шыд жӧ сӧмын паньыштлам да бара чай юам.

Деньганас чойӧ оз жӧ ошйысь. Уна-ӧ нӧ мынтыштасны вагон бокъяссьыс цифраяссӧ гижыштӧмысь, а мудзыс, коньӧрлы, сюрлӧ! «Ок и котралышті талун! — шуас гортас воӧм бӧрын. — Зэв уна вагоныс вӧлі да пӧшти эг и пуксьыштлы».

Видзӧда да Машалӧн быттьӧ челядь удж и эм: котралӧ ӧти вагонсянь мӧд вагон дінӧ, номеръяссӧ да кытчӧ вагонсӧ колӧ мӧдӧдны, пасъялӧ, мыйысь, сідз кӧ нин шуны, мынтыны ыджыд деньгасӧ, но кыв кутӧмыс ыджыд жӧ — видлы сорсьыны! Сэки вагонсӧ код тӧдас кытчӧ нуасны, а вошӧ кӧ? Верман на пӧ и сэтчӧ веськавны, кӧні йӧзсӧ винтовкаа канвоеръяс удж вылас новлӧдлӧны. Он ёна нимкодясь и сэки, вагоныс кӧ дырджык станцияас сулалас — став убыткасӧ Маша чойлысь бергӧдасны да нӧшта и удж вывсьыс вермасны вӧтлыны. Со и лоӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ кӧчасьны асывсяньыс рытӧдзыс, а войя сменаын кӧ: рытсяньыс — югыдӧдз, тшыг нисьӧ пӧт... Жаль меным Маша чойӧй, мамлы жаль и. Но бӧр гортӧ он кор... «Сэні жӧ мортас вермас петны, быдмыштас да, велӧдчыштас да...» — мам тадзи шуӧ. А ачыс, Маша, мӧд удж жӧ корсьӧ... Кӧсйысьӧмаӧсь билет вузавлысьӧ, станцияас босьтны... Сэні пӧ и деньгаыс воӧджык, и шоныдінын. Маша чой ордӧ, Кожваас, ме сылы сёянӧн отсыштӧм могысь и ветлывла, медсясӧ, сорвасӧ мед вежыштны, мам мӧдӧдлас. Картупель ведра-мӧд нуышта, яйтор, капуста туис — быдторсӧ мам пукталас, нумӧн...

Веняӧс, сылӧн висьталӧм серти, виччысьліс и озыра олысь Ксенофонт вокыс. Дерт, гырысьджык чой-вокыслӧн бырӧ жӧ ичӧтджык воксьыс гажыс, сэсся ӧд Веня выль юӧртӧ гортсьыныс и грездысь ваяс, гаж бырӧмсӧ чой-вокыслысь личӧдас, но тӧдӧмысь, и Ксенофонтыс гортса сёянтӧгыс эськӧ сьӧкыда жӧ бергӧдчис, кӧть и деньгаа пӧ.

— Син воклы, медсясӧ, картупель нулывла, — висьталӧ Веня. — Базар вылас пӧ картупельыс зэв дона. Ёна он на и сёй, сідзкӧ, жаритӧм картупельтӧ. Сійӧ ӧд гортын — вестӧм-мератӧм, а тьӧтӧыдлӧн, вок шуӧ, картупельыс пӧ курччасьӧ. Со мам и нопйӧдас.

Ветлӧдлӧ тадзи Веня Урдӧмаӧ да Кожваӧ, но оз на и позь шуны, мый сійӧ тӧв чужъялӧ. Орны заводитӧм семьякостса йитӧдыс на Веня, сійӧ гезйыслӧн медъён путшпӧлыс, семьяыслысь ӧтувъялунсӧ кутысьыс — мамыс да ыджыдджык чой-вокыс костын связнӧй пыдди на сійӧ лоӧ. Со и ветлӧдлӧ Веня поездъясӧн и лунвывлань, и войвывлань, йӧзлы видзӧдны — зимӧгоритӧ, а семьяас — медся колана морт на.

Со и тайӧ пӧрйӧ, кадыс эм да, Маша чой дінас Веня ветліс да лун-мӧд сэні оліс, а сэсся и бӧр петіс туйӧ. Магдалина чойыс нопъяс сӧмын кык шӧрӧм нянь и пуктіс — абусьыс оз лышкыдась, но мортӧс моз жӧ Веняӧс мӧдӧдіс: ньӧбис Микуньӧдз билет да пуксьӧдіс пассажирскӧй вагонӧ. Магдалина кутліс Венялысь гегдыштӧм кисӧ, а аслас весиг синваыс петаліс.

— Но, Веня, эн жӧ сэсся дивит да эн вунӧд менӧ... Волы коркӧ бара... Гаж бырӧ гортысь, а кор тэ волан, ме, быттьӧ, ачым грездсакӧд аддзысьла-сёрнитышта. Митерассалы, коді гортас, быдӧнлы привет-поклон месянь висьтав. Бура, шу, тырмана олӧ, ас патераас, но гортсьыс гажтӧмтчӧ жӧ... Коркӧ, шу, кад бӧръяс да, волас...

«Быдӧн ӧд тырмана олысьӧ пуксьӧны, кӧть асланыс и сёйнысӧ нинӧм! — Маша чойыс ошйысяна поклонсӧ тшӧктіс висьтавны да, дӧзмӧмӧн мӧвпыштіс Веня. — Асывнас со чайторйӧн пожйыштіс кынӧмсӧ да сы вылын и котралас-уджалас лунтыр, а сэтчӧ жӧ — «висьтав, бура, шу, олӧ, тырмана». Кожваас со джагавтӧдз кыскыси, а Машалӧн лишаліс сӧмын кык шӧрӧм нянь... Меным, туй вылын курччыштны, а мамыслы — нинӧм?» — мӧвпыштіс тадзи Веня, а чойыслы кӧсйысис:

— Висьтала, висьтала... Горт гӧгӧрысь песка-туруна уджсӧ вӧчышта да регыд бара и вола... Кос паренча на вайышта и... Другысьӧн, водзвыв дасьтысьтӧг, лои мӧдӧдчӧмыс-локтӧмыс да галанкаыс путӧм-косьтытӧм лои... Мӧдысь локтігӧн вайышта... Пӧжалӧм сёркни на и... Рудзӧг няньыд ӧд паренча ванад зэв чӧскыд... Модялӧн чойыс, Валечкойыс, шуӧ: «Юдзӧг няньысь да каянка ваысь чӧскыдыс сэсся нинӧм абу!»

Маша татчӧ пыльснитіс-серӧктіс да шуис:

— Волы, волы, сёйыштам юдзӧг няньсӧ каянка ванас... Сукар на гортӧ вичмӧдышта чайтӧ юны...

Микуньӧдз Веня воис бура. Пажын кадӧ на, но кынӧмыс сюмаліс, да станцияас сёйыштіс. Ӧти шӧрӧмыс быри. Юыштіс чепӧн кӧрталӧм кружкаӧн бакысь чӧскыдтӧм ва — пӧтіс, быттьӧ. Ӧні сэсся сылы дас кӧкъямыс километр ковмас подӧн лашйыны ыджыд юра, уна дӧмаса гын сапӧгнас. Машина вылӧ, кыдзи и пыр, лача эз кут: пӧшти быд пӧрйӧ подӧн ветлӧдлӧ. Но немтор, туйыс тӧдса, рытӧдзыс воас.

Веня кӧрталіс ноп юрсӧ, лэптыліс сійӧс ки вылас — мешӧкыс тыртӧгыд косьтытӧм баля ку моз люньмунӧма.

«Сэсся нӧ тыртӧм нопйӧн и лоӧ локны гортӧ? — шога мӧвпыштіс Веня. — А мый, гургывны кӧ Урдӧмаӧдз, Син вок ордӧдз? — визнитіс Венялӧн юрын. — Сэні ме тӧлысь нин эг вӧвлы. А ветлыны кӧ талун? Дзик нинӧм вот ог вайышт да? — майшасьӧ. — Но да ӧтчыдтӧ ӧд позьӧ и куш нопйӧн ветлыны... И поезд со, сы шӧрӧ-водзӧ воис.

Веня сёйигас на кывліс, кыдзи грымакыліс вокзал дінын, дзурталыштісны вагон кӧлесаясыс да поездыс сувтіс. Веня, оз вӧлі сылы ков да, эз и асьвартлы поезд вылад: локтіс и — локтіс, сулыштас да и водзӧ мунас. Ӧшиньясыс вокзалас гыӧртӧмаӧсь, да Веня весиг вуджӧрсӧ поездыслысь эз аддзыв. А ӧні, юрас выль мӧвпыс чужис да, тӧд вылӧ уси поездыс.

«Кытысянь нӧ эськӧ сійӧ локтіс? — зілис уськӧдны тӧд вылас Веня. — Эсысянь, кажитчӧ, грымакылӧмыс матысмис, войвывсянь локтӧ... Сідзкӧ, лунвывлань, Урдӧмалань мунӧ... Сэтчӧ, сэтчӧ, Урдӧмаӧ мунӧ! Ветла Син вок ордӧ...»

Веня петіс вокзалысь. Кыйкъялыштіс: поездыс вӧлі юртӧм — паровозыс ва босьтны мунӧма. Вагонникъяс ылын нин тоньӧдісны кузь воропа ичӧтик мӧлӧтъяснаныс вагон кӧлесаясӧ, видлалӧны, абу-ӧ потӧма рельс помъясас зӧркӧдӧмысь гӧгыльясыс, а ӧти сайын и кисьтыштӧны кӧлеса чӧрсас машина вый. Вагонникъяс вӧчисны ассьыныс быд лунъя уджсӧ, да налы, дерт, некутшӧм мог эз вӧв кутшӧмкӧ зонкаӧдз.

Веня матысь аддзис вевта, эжӧм бока тамбура вагон. Сэні и тӧвнас ветлынысӧ майбыр — некодарсянь кӧдзыдыс оз пӧльт, он нин кынмы.

Ёртлӧн висьталӧм серти, сійӧ ни Ксенофонт ордас мунігӧн, ни Магдалина чойыслы гӧснечтор нуыштігас билетсӧ некор оз ньӧблы — пассажирскӧй поездас оз и пуксьыв да. Деньгаыс мортыдлӧн абу, да пассажирскӧй вагонас «кӧчӧн» ветлыны поліс. Веня унаысь аддзывліс, кыдзи ревизоръяс куталӧны сэтшӧм поезднӧй кӧчьяссӧ, штрапуйтӧм могысь, дерт, но унджыкыслӧн ни деньга, ни некутшӧм документ абу, да ревизорыслӧн судыс дженьыд — чеччӧдас медводдза сувтланінас, кӧть кутшӧмкӧ разъездӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ — ревизорыдлы веськодь, кӧчӧн эн ветлы дай. Та вӧсна Веня эз и пуксьывлы билеттӧгыс пассажирскӧй поездас, ветліс тӧварнӧйӧн: тыртӧм вагонын либӧ тамбурын. Ылӧджык нуӧдӧмысь оз пов: Микуньын, Урдӧмаын и Кожваын — чойсяньыс и воксяньыс кывліс — паровозъясас ва босьтӧны, быд поезд сувтлӧ. Дерт, Ксенофонтыслы ни Магдалинаыслы Веня кӧчӧн ветлӧм йывсьыс эз ошйысьлы — видасны доймӧмысь и лёк войтыр улӧ веськалӧмысь, но ачыс, мый вӧчнысӧ, тӧдіс. Сійӧ, кодкӧ кӧ матын эм вагонникъяс пиысь либӧ тамбурас мунысь, сы дінӧ и матыстчас да юалас: «Товарищ механик, позьӧ, ме тайӧ поезднас Урдӧмаӧдз муна? Босьтӧй, пӧжалуйста...» И босьтӧны. Кодлы нӧ жаль, татшӧм пыста кодь зонкаыс кӧ тшӧтш, пӧпуттьӧ муныштас. Унаысь, дерт, овлӧ, мый тайӧ «товарищ механикыс» сы кодь жӧ поезднӧй кӧч, билеттӧг ветлысь-мунысь, но бура юалӧмыд тай рок выялӧм кодь жӧ, лӧсялӧ. Пыр и пуксьӧдасны, весиг бурджык места на вичмӧдасны.

Аддзис Веня тупкӧс тамбура вагонсӧ, тэрмасьтӧг матыстчис сы дінӧ, кавшасис ступка вылас да тотшӧдчыштіс ӧдзӧсас. Пытшкӧссяньыс некод эз шыась.

Веня кӧсйис нин бӧр чеччыштны ступка вывсьыс: ӧтнасӧн тамбурсӧ овмӧдӧмсьыс вермасны видны, но татшӧм шоныд мунаніныс сэсся вермас и не сюрны — увлань личкыштіс вугсӧ. Ӧдзӧсыс гурйыв воссис. Пырис тамбурас. Сэні некод эз вӧв.

«Ме шыр, ичӧт шыр! Ме сідзкӧ и овмӧдча тайӧ теремокас да, оз кӧ нӧшта кодкӧ лок, ӧтнам и муна Урдӧмаӧдзыс, — ас кежас мойдса притчаӧн мӧвпыштіс Веня. — И муна, немтор татысь ог гусяв, ог жугӧд».

Тайӧ пӧрйӧ тамбурас Веня ӧтнасӧн и лои мунысьыс, некод сы дінӧ эз пыр. Сійӧ пуксис ящик бокӧ тэчӧм тыртӧм мешӧкъяс вылӧ, шоныдінӧ, да мудзысла регыд и унмовсис. Узьыштіс, кажитчис, здук. Садьмис тамбур ӧдзӧс воссьӧм шы вылӧ. Поездыс сулаліс, ывлаын вӧлі пемыд. Тамбурӧ пырисны кык дядьӧ, кӧрт туйвывсалӧн кодь сьӧд шынеляӧсь.

— А пацан куда едет? — юаліс на пиысь ӧтиыс.

— Урдому я, Урдому, дяденьки... Товарищи механики! — рочӧн жӧ вочавидзис Веня. — Уже приекали?

— Да не в Урдому, а в Кожву приехал! — вочавидзис сійӧ жӧ дядьӧыс.

— Кож-ву-у? — синсӧ сувтӧдіс Веня. Сы вылӧ быттьӧ кӧдзыд ва ведра койыштісны: «Сӧмын на асывнас Кожваысь муні, а некодлысь юавтӧгыд со бара Кожваӧ вои!» — дзугыльмис быдӧн сьӧлӧмыс.

— Да, в Кожву приехал... Поезд на Воркуту идет, за углем, видать... Что же делать-то? — шыасис дядьӧыс ёрт дорас. — Не ехать же ему в Воркуту, заплутает еще парнишка? Искать будут... К дежурному по станции отвести?

— Не кочу Воркуту! Дежурному тоже не кочу! — кутіс ӧвтчыны кинас Веня. «Дежурнӧй дінас кӧ нуӧдасны, код тӧдӧ на?.. Видтӧгыс эськӧ ог нин мын да», — мӧвпыштіс тадзи да сійӧн и пыксис. — Урдому я к брату екал, он кочегаром на паровозе работает... Ксенофонт Маслов... Может знаете? А здесь у меня сестра живёт... Списчицей вагонов работает.

Ставсӧ нин ӧтгудыр Веня висьтавліс, мед сійӧс некытчӧ оз нуӧдны, а ас вӧля вылас лэдзасны.

— Э-э! Да у тебя везде родня! Еще и железнодорожники! — серӧктіс мӧд дядьӧыс. — Иди тогда, погости у сестры!

Веня петіс тамбурысь, пырис станцияас, но сэні вӧлі кӧдзыд. Кук йӧр кодь жырсӧ кутшӧм пач вермас шонтыны, нӧшта кор сэні ӧдзӧсыс оз пӧдласьлы. Но «гӧститны» Магдалина ордас кокыс эз жӧ ну. Дыр пукаліс вокзалас, сёйис коляс нянь торсӧ, но асылӧдзыс кӧдзыдінас пукавнысӧ терпенньӧыс эз тырмы. Эз кӧсйы мунны чой ордас, но ковмис тай мунны. И эз тшыгысла — кӧдзыдысла. Кынмыны кутіс.

— Коді сэні? — калича ӧдзӧс сайсянь юаліс Магдалинаыс, кор Веня тотшкӧдчис чойыслӧн ӧдзӧсӧ.

— Ме тайӧ, Маша чойӧ, восьты, — рам гӧлӧсӧн шыасис Веня.

Клотшмуні калич, воссис ӧдзӧс.

— Гос-споди-и! Веня? Кытысь нӧ тэ войнас усин? Кӧні вӧлін? Эн ли мый гортад мун? — юасьӧмӧн тыртіс Магдалинаыс.

— Ветлі... Микуньӧдз...

— А сэсся нӧ — бӧр? Мыйкӧ вунӧдін ли мый? — оз гӧгӧрво воксӧ Магдалина.

— Син вок ордӧ кӧсйи ветлыны... Мӧдарӧ мунысь поездӧ тай со пуксьыссьӧма...

— Кӧвтчан-ветлӧдлан! Гортад уджыс, кӧнкӧ, тыр? Но пӧрччысь, чай шонтышта. Юыштан пӧсьсӧ да вод, мый сэсся тэкӧд вӧчан...

— Оз ков. Кынӧм оз сюмав, — ылӧдліс Веня. Сійӧ ӧбидитчис чой вылас. Кӧвтчысьӧн нимтіс да. Быдса ыджыд ноп тыр сёян вайис, а со мый сы йылысь думайтӧны.

Асывнас Веня дась вӧлі сёйтӧгыс и чепӧсйыны чой ордсьыс да котӧртны вокзалас, весиг паськӧм вылас нин синъяссӧ чӧвтліс мыссьӧм бӧрас, но эз жӧ лысьт: кыдз на нӧшта видзӧдлас Машаыс, ыдждавны кӧ кутас ичӧт вокыс. А Магдалина, удж вылас рытнас колӧ да, эз тэрмась: пуис проса рок, мортлы кык-куимӧн сӧмын, но пӧжыштіс тшӧтш блин, рок вылас и пӧжас вылас кисьтыштіс кӧнтусь вый да зэв на чӧскыда и завтракайтыштісны. Чайсӧ на Веня оз юышт, а блиныс ньылыштсьӧма нин. Сӧмын сы бӧрын Магдалинаыс колльӧдіс Веняӧс вокзалӧдз, бара ньӧбис билет да пуксьӧдіс воксӧ Воркута — Москва поездӧ. Тайӧ пӧрйӧ сёрниыс чоя-вока костын дженьыдджык нин вӧлі.

— Эн пуксьы тӧварнӧй поездъясӧ, — гӧгӧрвоис, кыдз ветлӧ Веня да ӧлӧдіс сійӧс Магдалинаыс: — Ой, ой, кыдзи доймалӧны йӧзыс, юртӧ эн пудъяв!

Микуньӧ воӧм бӧрын Веня сэсся весиг мӧвпыштлынысӧ поліс Урдӧма йывсьыс. Сылы кажитчис, мый Ксенофонтыс тӧдӧ нин Венялысь Кожваас ӧтарӧ-мӧдарӧ кыкысь ветлӧмсӧ. Оз кӧ тӧд — сы дырйи тӧдмалас: поездкаяс ӧд Кожваӧдзыс, висьтавліс, ветлӧ. Аддзысьласны чоя-вока, быть сы йылысь сёрниӧ воласны. Гортас и мӧдӧдчис Микунь вокзалас пыравтӧг.

Чой ордас ветлігӧн кокорнитчӧм бӧрын Веня дугдіс зимӧгоритнысӧ, эз ошйысьлы Син вокыслӧн тыр-бура олӧмнас, эз нуӧдчы сы ордӧ. Яндысис да сы вӧсна, тыдалӧ, выя еджыд нянь йылысь сёрни эз панлы ни.

А сэсся и гӧра-кӧдза уджъяс матыстчисны. Гожӧмнас Венякӧд колхозлы кӧрым мыйкӧ дыра дасьтім, а сэсся и гортса скӧтлы тӧв кежлас корӧсь да турун нӧбйӧн ваялім.

Арнас Ксенофонтыс Веняӧс Сыктывкарӧ, электромонтёрӧ велӧдчыны мӧдӧдіс. Миян ичӧтик грездын челядюловыс пӧшти эз коль, ставыс ас нянь вылас нырйысьны босьтчисны, коді кытчӧ инасис. А меным грездса зонка-ёртъястӧг, бара на кузь тӧв ковмис ветлыны школаӧ, сизимӧд классӧ. Арлыд судзсьытӧм вӧсна кытчӧкӧ велӧдчыны мунӧм йылысь эз вермы лоны некутшӧм сёрни.