ТУРИ НЮР

Войнабӧрся тшыг воясӧ аспом градъяс да муяс вылын эз вошлывлы немтор. Арнас, картупель керигӧн, мусӧ зыръявлім-гӧрлім, медым эськӧ сэтчӧ эз коль сьӧкыда быдтӧм урожай. Сэсся тулысын шепасьлывлім кык-куимысь на. Сю идралӧм бӧрын ветлӧдлім муяс вывті падъянъясӧн, чукӧртлім шепъяс. Но он тай вермы курыштны ставсӧ. Урожайыс кольлывліс тшӧтш жоньяслы, кеняяслы да мукӧд лэбачьяслы. Тайӧ муяс вылас жӧ, гумладор йӧрын, вердчывлісны арын ылі шоныд муясӧ лэбысь турияс. Поздысянінас локтігӧн найӧс эз жӧ полошуйтлы миянын некод.

Ми, зонпосни, праздникӧс моз виччысим тайӧ кадсӧ. Турияслысь кельӧб аддзӧм бӧрын, эновтлім став уджъяс, ворсӧмъяс да котӧртлім гумла дорлань. Кустъяс сайӧ дзебсьӧмӧн, дыр видзӧдім лэбачьяс вылӧ, прӧщайтчим-чолӧмасим накӧд. Турияс ветлӧдлӧны му вывті, быттьӧ йирсьыны петӧм руд ыжъяс, кокалӧны сю шепъясысь гылалӧм тусьяс. Найӧ нимкодя кливксӧны, гашкӧ, аслыс ногӧн аттьӧалӧны йӧзӧс, мый и налы гӧлиник урожайысь бур войтыр кольыштӧмаӧсь пай.

Кӧнкӧ лунвывса муясын аистъясӧс лыддьӧны шуд вайысь лэбачьясӧн. Найӧ оз волывлыны миянӧ. Но и войвывса вӧр-ва сійӧ кадас эз жӧ вӧв гӧльджык. Зверь-пӧтка парма тыр, а кыйны — некодлы. Пӧчьяслӧн шуӧм серти, вӧліны и шуд вайысь лэбачьяс. Тайӧ пӧ турияс. Збыль-ӧ сійӧ — эг вензьылӧй, кӧть томдырся шудыс миян вӧлі курччӧм кӧлӧб кодь, джынъя.

Война вылӧ грездысь квайт семьяысь ветлісны дас ӧти пӧрнӧй мужичӧй, а бӧрсӧ эз бергӧдчы некод. Турияс волывлісны миянӧ быд тулыс, а батьяс сідзи и эз воны.

Ми, зонпосни, туриясӧн вайӧм шудсӧ гӧгӧрволім ас ног. Ӧд лои вуджӧма ещӧ ӧти кӧдзыд да тшыг нисьӧ пӧт кузь тӧв. Гожӧмын, майбыр, тшак-вотӧс — вӧр тыр. Он кӧ дышӧдчы, пызан вылад пыр лоӧ руалан тасьті.

Мамъясным уджтӧ, дерт, кольлісны миянлы юр выв тыр. Ноксьылім град йӧрын, заптім скӧтлы турун, корӧсь. Но сюрліс прӧст здук, и пыр жӧ котӧртлім сиктдорса раскӧ тшак-вотӧсла. Гожӧмбыднад куштылім матігӧгӧрса вӧръяс.

Грездын сійӧ кадас оліс ар сизимдас вита морт — Опонь дед. Сійӧ нэмсӧ вӧралӧма да тӧдіс чӧдъя-пувъя местаяс. Унаысь висьтавлывліс Ю-Яг йылысь. Сэні пӧ вотӧсыд пев пом гырся, тувччынытӧ некытчӧ, но миянӧс, зонпосниӧс, некор эз босьтлыв сьӧрсьыс. Ылын пӧ, он воӧй. Ми, дерт, дузгысьлім, но Опонь дед вылӧ некыдз вӧлі лӧгасьнысӧ. Ветлас кӧ вӧрӧ — сьӧла-тар-дозмӧр вайӧ лаз тырыс. Ректас нопсӧ — быдӧнлы морт ӧти сьӧлаӧн сетас.

— Ну, — шуас, — медым пуӧ мамыд, чӧсмӧдлӧ тіянӧс, пыстаясӧс пӧтка яйнас, ӧдйӧджык быдманныд.

Ми яндысьлім босьтны дарӧвӧй кыйдӧс. Но бур сьӧлӧма морт сэки ачыс гортӧдз вайліс кыйдӧссӧ. Видас ещӧ, ыджыдалан пӧ. Сэки нин быть босьт. Сиктын эз вӧв сэтшӧм морт, кодӧс Опонь дед эз чӧсмӧдлывлы кӧч яйӧн, сьӧла-тарӧн. Сійӧ, тыдалӧ, уна пӧткасӧ зілис кыйны сӧмын сійӧн, медым грездса олысьяс кокниджыка пыкисны сьӧкыд олӧмсӧ. Но ми, зонпосни, медсясӧ радейтлім сійӧс мойдчӧмъясысь да быдсяма висьтъяс тӧдӧмысь. Тӧлын ми исласим да котравлім Опонь дедӧн вӧчӧм лызьясӧн да дадьясӧн.

Медся тшӧкыда ме ветлывлі вотчыны Веня другкӧд, Опонь дедлӧн внуккӧд. Сійӧ меысь вӧлі кык арӧсӧн ыджыдджык, тӧдӧ ылыссаджык тшака-вотӧса местаяс. Мортыс повтӧм. Унаысь ветлывлӧма дедыскӧд кыявны лэчьяс да кужӧ пӧльзуйтчыны компасӧн. Но Веняӧс дедыс абу на жӧ нуӧдлӧма Ю-Ягӧдз. Быдмышт пӧ ещӧ во-мӧд да, ловъя кӧ лоа, ветлам сэки.

Ӧтчыд Венякӧд пӧшти лунтыр вотчим картасайса вӧрын, но эг вермӧй тыртны падъянъясӧс.

— Таво татчӧ ме сэсся волысьӧн ог ло, — кывкӧрталіс Веня. — Кутшӧм нин тані пув. Став Шожым-Айкинаыс вотчисны, подмӧдӧмаӧсь весиг нитшсӧ. Мӧдӧдчим гортӧ.

Абутӧминсьыд он вотчы. Ковмис шабашитны.

— Эк, шутёвтлыны эськӧ Ю-Ягӧ? — мунігмозыс гораа мӧвпаліс Веня.

— А код тӧдас, кӧні сійӧ Ю-Ягыс? Коді сэтчӧ лэдзас миянӧс?

— Ме тӧда. Лэч туй кыялігӧн петім сэтчӧ нуӧдысь ордым вылӧ. Дедӧ шуӧ, этайӧ туйыс пӧ и нуӧдӧ Ю-Ягад, — висьтавліс Веня. — А юасьӧмнад и збыльысь оз лэдзны. Колӧ мунны гусьӧн. Ветлам?

Мем окота жӧ лои ветлыны пармалӧн тайӧ озыр пельӧсас, но падъялі.

— А ылалам кӧ? Вошам?

— Веськыда шу — пола, — скӧрмис Веня.

Ӧта-мӧд водзын ми медся ёна яндысям полӧмысь.

— Ветлам, — сӧгласитчи ме. — Асывнас лок миянӧ.

Веня локтіс ме ордӧ кӧкъямыс час асылын. Ме вӧл дась нин. Мамӧлы висьтаси, мунам мися ельдӧгла. Сійӧ весиг ошкыштіс.

Вӧр туй кузя километр вит мунӧм бӧрын, вуджим паськыдкодь визирка.

— Татысянь заводитчӧ миян лэч туйным, а Ю-Ягад нуӧдӧ этайӧ ордымыс, — индіс Веня. — Дедӧ шуліс: ещӧ пӧ километр вит. Сідзкӧ, коли сӧмын джын туй.

Векньыдик ордым вайӧдіс кутшӧмкӧ ягӧ.

— Тайӧ, колӧ лоны, и эм Ю-Ягыс, — эскӧдана шуис Веня. — Пыралам веськыдвыв.

Ми сетчим веськыдвыв.

Пувйыс яг вылын быдмис зэв гырысь, но эз нин сэтшӧм уна, кыдзи висьтавлывліс Опонь дед. Ми копыртчӧмӧн ветлӧдлім вутшъяс дорті. Эг полӧй вошӧмысь. Вӧлі шондіа. Венялӧн пестерас куйліс компас. Ог вошӧй. Ветлӧдлыны ковмис уна, но падъянъяс тырисны ӧдйӧ. Грезд дорын он аддзы татшӧм вотӧстӧ: гырысь, кисьмӧма.

Тӧдлытӧг вежсис поводдя. Кымӧръяс сайӧ дзебсис шонді. Тӧвзьысис. Кутіс войтасьны. Зэрмис. Кӧтасьӧмысь дзебсьылім пашкыр коз пу улӧ. Шуим нуръясьыштны. Веня восьтіс пестерсӧ.

— Компас ни нянь! — повзьӧмӧн акнитіс сійӧ. — Тэрмасьӧмнад ставыс кольӧма залавка вылӧ.

Менсьым сӧчӧнъясӧс сёйим локтігӧн на. Сідзкӧ, ковмас терпитыштны.

Регыд кобис. Но вӧлі зэв лысва.

— Петам туй вылӧ, — шуис Веня да кутіс восьлавны водзын.

Мунім вель дыр, но туй эз во...

— Мӧдарӧ мунсьӧма? — шыаси ме.

Сетчыштім боквыв, сэсся ещӧ кежим. Туйсӧ быттьӧ гусялісны. Дзикӧдз вошим.

Ме, ылі вӧрад волывтӧм мортыд, надейтчи сӧмын Веня вылӧ. Сійӧ ыджыдджык, ветлывлӧма дедыскӧд кыявны лэчьяс, кутшӧмакӧ тӧдӧ вӧрсӧ, но компастӧгыд вӧлӧма синтӧм морт кодь жӧ.

Дыр на келалім. Небыд ош нитш вылас вӧйласям пидзӧсӧдз. Мудзим, кӧтасим лысванас, кутісны сюмавны кынӧмъяс. Сьӧктісны вотӧс тыра падъянъяс. Кольны эськӧ найӧс кутшӧмкӧ пу улӧ. Сэки ветлӧдлыны лоӧ кокниджык, но жаль пувйыс.

— Эн пов, — сьӧлӧм сетӧ Веня, а ачыс, ме казялі, повзьӧма жӧ.

Абу шутка, ва паськӧмъясӧн кӧ ковмас узьмӧдчыны вӧрын. Кытчӧ мунсьӧ, кодарлань? Ог тӧдӧй. Кытшлавсьӧ, дерт. Кыкысь петалім кутшӧмкӧ йӧнӧдӧ. Раз-мӧд волім вотчанінӧ. Весиг сапӧгъяслӧн туйыс тӧдчӧ, а вошим!

Дыр ветлӧдлӧм бӧрын веськалім зэв вотӧса местаӧ. Пувйыс сы мында — тувччыны некытчӧ. Но миянлы ӧні сійӧ вӧлі веськодь.

— Эк, компас кӧ эськӧ, — майшасис Веня.

Ни компас, ни сёян... Ставыс гортын. И миян сэтчӧ жӧ колӧ. Но со, он на тай босьт... Ылалім. Боки вӧрын, ылын вошим. Менам вирдаліс-сюмаліс кынӧмӧй. Сёйи пув, но сійӧн он на тай вӧлӧм пӧт. Нянь. Кӧть кутшӧм, а колӧ нянь. Жуялі...

Веня, дерт, тшыг жӧ, но оз норась. Сійӧ чегис пелысь пуысь ӧти рос да кутіс нямлявны сійӧс.

— Видлы, — шуис сійӧ. — Дедӧ висьтавліс, отсалӧ содтӧ вын. Унаысь пӧ мездывлӧма сійӧс пелысьыс.

Ньӧр сёяныд меным эз во сьӧлӧм вылӧ — вывті нин курыд, весиг тасалӧ горшӧс.

Вӧрын лоис ещӧ на шуштӧмджык. Бара кутіс войтасьны. Юрӧ кутісны пырны повзьӧдчана мӧвпъяс: «Локтас кӧ татчӧ ош?»

— Вень, а ошъясыс збыльысь усьласьӧны йӧз вылӧ? — полӧмӧн юалі ме.

— Кытысь тэ сійӧс кывлін? — дӧзмӧмпырысь лэптіс юрсӧ ёртӧй.

— Шожымысь Пельтӧм Егор пӧ том дырйиыс бура вӧлӧм кылӧ. Ошлӧн уськӧдчылӧмыс сы выйӧдзыс сійӧс вайӧдӧма.

— Дед висьтавліс, ачыс пӧ мыжа. Син на син паныдасьӧмаӧсь зверыскӧд. Егорыд повзьӧм вывсьыс косьӧбтӧма-лыйӧма ур зарадӧн. Сійӧ скӧрмӧма да и кучкӧма Егорыдлы пель дінас. Сэсянь и пельтӧм. Дедӧ нэмсӧ вӧралӧ да абу на сулӧма сійӧс сэтшӧм неминучаыс.

Дзикӧдз лигышмуні. Медым ичӧтика шойччӧдыштны кокъясӧс, пукси пӧрӧм пу вылӧ.

— Биасьлыны эськӧ, — шуи ме.

— Э-э-э!.. Кыкнанным нин ӧткодьӧсь. Кӧні истӧгыд?

Истӧг, компас, нянь — ставыс вунӧма.

Шувгысь парма шӧрын куткырвидзам кык зонка. Отсӧгсӧ виччысьны некодсянь. Ме кутлі горзыны — чуксавны йӧзӧс.

— Ланьт! — вомаліс Веня. — Горзытӧгыс шуштӧм. Петас шонді — аддзам туйсӧ. А ӧні... А мый эськӧ и ӧнісӧ? Ва паськӧмӧн водны — изӧймитан. И вӧрӧд шӧйтны весьшӧрӧ. Вошим!

«Кур-ли-и-и! Кур-ли-и-и! — чӧв-лӧньсӧ друг орӧдіс турилӧн горӧдӧм. Сылы шыасис мӧд, вӧсньыдджык гӧлӧса. Лэбачьяс, тыдалӧ, пукалісны. Найӧ кливксісны ӧти местаын.

Мем веськодь, весиг повзьӧдчанаӧн кажитчисны тайӧ нор шыясыс, а Веня чошкӧдіс пельяссӧ.

— Ту-ри-яс! Ту-ри-яс! — звирк чеччыштіс кокъяс вылас Веня да кутіс йӧктыны, кекеначасьны. — Со кӧнӧсь туй индалысьясным. Ӧні оз ков и компас.

Нем гӧгӧрвотӧг ме сувті жӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧді ёрт вылӧ. А сійӧ радысла сывйыштіс менӧ да жбут шыбитіс нитш вылӧ. Ме уси падъян вылӧ. Сійӧ путкыльтчис.

— Турияс горзӧны Дон нюрын, — киссьӧм пув чукӧртны отсалігмоз шуис Веня. — Ме лэч кыялігӧн сэні вӧлі куимысь. Дедӧ висьтавліс, быд гожӧм пӧ найӧ быдтысьӧны сійӧ нюрас.

Час джын мысти ми сулалім нин Опонь дедлӧн лэч туй вылын, а сёр рытын, пемыдӧн нин, воим гортӧ.

Мудзӧмӧйла ме эг вермы сёрнитны. Мӧс вӧра йӧв кружка юӧм бӧрын, воді пӧлатьӧ да чорыда унмовси сійӧ жӧ здукас...

Пужйыс уси мӧд асывнас. Сӧмын на садьми, мам мыччис ныр улӧ картупель печень тыра тасьті, идзаса нянь кӧлӧб да йӧв кружка. Ставсӧ агсалі. Унмӧй эськӧ локтӧ на — асмогасьны петалі пӧсйылӧ. Пыригӧн и кутіс мамӧ дӧрӧмӧд.

— Шог вӧчысь тэ, шог вӧчысь! — тайӧ кывъяс улас кыкысь шлопнитіс паськыд тасмаӧн мышсянь улӧджык, пуксис лабичӧ да бӧрддзис. Казьтыліс война биын сотчӧм батьӧс, казьтыліс кутшӧмкӧ вердысьӧс... А меным сэтчӧдз-ӧ? Кылӧны тасма туйясыс. Вевттьыси гын вольпасьӧн, эшкынӧн.

Венялы мамсяньыс вичмӧма ньӧрйӧн.

— Едрӧна корень! — вӧлі медводдза кывйыс и Опонь дедлӧн. Но сійӧ эз тышкась. — Падъян пувйыдла позис и Катыд шор сайӧ ветлыны. Шызьӧдінныд став грездсӧ.

Опонь дед дыр нюшкис каллянсӧ. Юасис. Скӧраліс. А сэсся, гашкӧ, пӧтіс куритчӧмнас либӧ Веняыслӧн висьтыс воис сьӧлӧм вылас — бурмис.

— Киа-кока морт пармаын тшыглы оз кув, а вот тывкӧрттӧгыд весиг рынышъясдорса раскӧ эг пыравлы. Маткаӧн ни компасӧн ог вӧдитчыв — эг ылавлы. И ті со, чикышъяс, вежӧртӧмныдӧсь, туйнытӧ индӧмаӧсь турияс... Сідз жӧ ветла и ме, кывза пармалысь сьыланкыв...

Колисны вояс. Быдмим Венякӧд. Мамъяс эз нин кутны ылі вӧръясӧд ветлӧмысь. Шойччан лун — пемыд на, а Веня игӧдчӧ нин.

— Шойччыштінныд эськӧ, уннытӧ пальӧдӧм местаӧ, — жалитӧ миянӧс мамӧй.

— Любава тьӧтка, ми шойччыштны и мунам, — гигзьӧ-сералӧ Веня. — Лӧсьӧд пельсатӧ, уна и ельдӧг ваям. Тури нюр дорӧ ветлам. Гаж бырис.

И вайлывлім. Тшак и пув. Тыртӧг некор эг волывлӧй.

Ветлывлім и Ю-Ягӧ. Сэтысь вотлывлім чунь пом гырся сьӧд-гӧрд пув, а гортӧ локтігӧн быть кежавлім Дон нюр дорӧ, кодӧс нимтім ас кежын Тури нюрӧн. Аддзывлім и туриясӧс. Ми дыр гусьӧн видзӧдім-нимкодясим налӧн вердчӧм вылӧ, аттьӧалім пикӧ волігӧн миянӧс мездӧмысь. «Видза колянныд, турияс!» — тадзи прӧщайтчӧм бӧрын, волысавлім пельпомъяс сайӧ вӧр-валӧн озыр йӧртӧдысь чӧскыд вотӧс тыра кузовъяс да пестеръяс.