ЫТВА ДЫРЙИ

Тӧвнас пӧшти эз и шондӧдлы. Вежонъясӧн чишкаліс кӧдзыдыс. Мыйта пес вӧлі ӧшинь улын, ставыс пач труба пыр тшынӧн петіс. Татшӧм поводдянад и скӧтлӧн вытьыс кык ыджда — кӧрымыс быран выйӧ воис. Но быдторлы волӧ пом.

Тулысыс медводз мыччис нырсӧ керка вевт дорӧ ӧшӧдӧм жӧлӧб помъяссянь: луннас — войтваӧн, а асывъясын — кузь йи нёньясӧн. Сэсся сійӧ петкӧдчис грезддорса нӧрыс вылын. Яръюгыд шонді да небыд лун тӧв некымын лунӧн нюлісны сэтысь сьӧдасьыштӧм лымсӧ.

Важӧн кодь нин юктавсис мӧсъяслы керка вевт вылысь дозмукъясӧ лэччӧм тӧвся кыз эшкыныс, челядьлы кокньӧд — лым ва.

Шоныд тӧвъянінысь воисны скворечьяс. Найӧ лунтыръясӧн ноксисны ӧшинювса кыдз вылӧ ӧшӧдӧм пӧв чомъяс, ваялісны позъяс быгалӧм турун да код тӧдӧ кытысь аддзӧм вурун ёкмыльторъяс, вӧв гӧн сіяс. Быдтор, майбыр, туйӧ стрӧйба вылас, медым сӧмын быдтасъясыслӧн небыдджык да шоныдджык лои вольпасьыс.

Грезддорса раскын асывъясын гораа кургисны-чушкисны сьӧд таръяс. Найӧ ас ногыс нимкодясисны водз воӧм тулысӧн, котралісны кыз лым улысь мездмӧм эрдъяс вывті, шпорӧдчисны бордъяснаныс, чуксалісны ӧта-мӧднысӧ кось вылӧ.

«Ко-ко-ко-ко! Ко-ко-ко-ко!» — видзӧдісны да ошкисны татшӧм гыбзьӧмсӧ ляпкыдик пуяс вылын пукалысь кӧнтаръяс.

«Ту-лу-лу-лу-лу. Ту-лу-лу-лу-лу!» — пемдыштӧм бӧрын вӧр тырнас лалгисны-чуксасисны ай кӧчьяс. «Та-ла-ла-ла-ла! Та-ла-ла-ла-ла!» — воча шыалӧны налы эньясыс.

Кеня горӧн, катша китшкӧмӧн, посньыд лэбачьяслӧн дзользьӧмӧн оліс тӧвся унмысь палялӧм парма.

Сулаліс мича поводдя. Дугдіс кынмавны весиг войясын. Луннас шондіа, а рытсяньыс кымӧртчыліс. Тулысыс быттьӧ поліс, мед кӧдзыд кодзувъяс да эзысь кӧлӧб кодь тӧлысь эз вермыны надзмӧдны сылысь воськовъяссӧ. Дзикӧдз мездысис лым эшкынысь ӧшинювса луд.

Локтысь кымӧръяс гожсякодьӧсь нин, пемыдрудӧсь, вылын енэжын муткырасьӧны: то вӧв мыгӧр артмылас, то великан-сьӧд морт чужӧм, но юрсиыс мыйлакӧ Опонь дедлӧн кодь, дзик еджыд. Оз весьшӧрӧ ветлӧдлыны татшӧм кымӧръясыс — быд пӧрйӧ шливкнитлас зэр, усьыштас лым. А кор юра кымӧръяс костӧд сявкнитлас чардби да вежавидзӧмӧн на муркнитлас гым — усьӧ катшашыдӧс.

— Ка-а-тшашы-ыд-ӧ-ӧс! — горӧдас керкасьыс медводз петӧм зонка да швучкӧ-тӧвзьӧ ёртъяс ордас, мед юӧртны тайӧ выльторсӧ, а сылы паныд котӧртӧ нин мӧд зонка, бӧрсяньыс — чоя-вока...

Ок и бур лым мач артмӧ катшашыдӧссьыд — пемдытӧдзыс лыйсям-шыбласям.

— Тулыс пуксис, ту-улыс! Воис гажа тулыс! — нимкодясям грездса посни йӧз.

Медъёна тулыслы радлім ми, челядь. Дышӧдіс нин кыскавны сьӧкыд кӧм-паськӧм, джуджыд лым пиӧд собавны турӧбъяс дырйи школаӧ. Котралам кӧмтӧг, ӧти дӧрӧм-гач кежысь луд вывті, ворсам мачӧн, резсям ва гӧпъяс дорын, сунис помӧдз кӧтӧдчам. Тадзи ми тӧдмавлім ас пӧвстысь медся повтӧмъясӧс. Резсигӧн медся унаысь ошкӧмыс вичмыліс Опонь дедлӧн Венялы да меным, а гортсаяссянь — ньӧр, кор пырам да дӧрӧм-гачысь ваыс виялӧмӧн виялӧ, а кокъясным гулю лапаысь гӧрдджыкӧдз кынмӧмаӧсь.

Тайӧ тулыслы эз радлыны сӧмын пӧчьяс, торйӧн нин зумыш вӧлі чужӧмыс Опонь дед гӧтыр — Матрен баблӧн.

— Нюжалас тулысыс, а ті, беспиян, нимкодясянныд, — ньӧрйӧн вӧтлывліс сійӧ миянӧс ва гӧпъяс дорысь.

— Кыдз нӧ, Матрен тьӧт, нюжалас, кор сійӧ воис нин? — юалі ӧтчыд пӧчлысь.

— Ог тӧд, пиӧ, кыдзи-мый. Сьӧд сизь тай висьталӧ... Вывті нин кузя асывъясын пуас таргӧ.

— Оз доймы нӧш юрыс, со и таргӧ, — серӧкті ме. — Кос конда йылысь пучӧйясӧс перъялӧ, вердчӧ.

— Йӧзкостса примета тайӧ, — дӧзмыштіс баб да сэсся немтор эз висьтав.

Ме, дерт, унаысь кывлі кырлысь водз асывъясын таргӧмсӧ.

«Тар-р-р-р-р!» — ӧжын кодь ён нырнас косьӧбтас-кучкас сійӧ кос пу йылӧ. Йӧлӧгаыс, быттьӧ зэв ыджыд барабан шы, кытшовтас став матігӧгӧрса пармасӧ.

Збыльмис Матрен тьӧтлӧн приметаыс, либӧ кылыс тшукис, но петіс вой тӧв. Камгис-кынтіс сылыштӧм нин му. Ки вомлӧс кызта йи дорис миянлысь повтӧмлун петкӧдлан гӧпъяснымӧс. Дугдісны поздысян уджсьыс да оз сьывны скворечьяс. Дугдісны койтны шонді петан кадӧ таръяс. Весиг кыр — сьӧд сизь — дугдіс таргыны асывъясӧ кос пу йылын.

Уси лым. Кутіс турӧбавны. Посни лэбачьяслӧн кӧрымыс — нидзувъяс, гут-гагыс, мый мыччысьліс эжа вылын, — ставыс бӧр тыри лым улӧ.

Бара тӧвся моз пасьтасьӧмӧн, шоныд кепысьӧн, кыз шарфӧн да гын сапӧгъясӧн ветлывлім школаӧ. Гажтӧм лои рытъясын.

Кӧдзыд поводдя нюжаліс. Вежон, мӧд дай коймӧд турӧбалӧ, кынталӧ.

«Кузь тулыс! Тшыг тулыс! Аттӧ да аттӧ, — акайтісны юкмӧс дорын ӧти кадӧ вала петны слӧймӧм нывбабаяс да пӧчьяс. — Кос гожӧм вӧсна турун этша чукӧрмис, кӧдзыд тӧлыс став кӧрымсӧ путшкис, а со тэныд, ещӧ и тулыссӧ нюжӧдӧ. Скӧтлӧн вердасыс сӧмын лэбув пельӧсын кольыштіс. Мӧсъясӧс кӧть кын му вылас идза йирны лэдз, кӧзаяс моз туй бокысь киськассьӧм турунсӧ ӧктыны...»

Кын вывті йӧз ветлісны видзьяс вылӧ, куралісны зорӧд пыдӧсъясысь быгалӧм турунсӧ да даддьӧн-мӧдӧн пыртлісны пӧсйылас. Тӧлалыштас-косьмыштас да и сійӧ мыджӧд.

Грездӧ воліс колхозса конюк — Дарья Коль. Кевмысис быд керкаын. Он кӧ пӧ отсыштӧй турунӧн, тулыснас ас выланыд ковмас гӧрны, усьӧны кӧ вӧвъясыс. Нӧбйӧн, кыкӧн быд керкаысь сетісны. Ми, челядь, отсалім бур дядьӧлы тэчны додьсӧ, а сійӧ топыда таляліс турунсӧ. Ёна и аттьӧаліс мортыд бабаясӧс. Доддьыс ыджыд лоис да ачыс подӧн вӧв бӧрсяыс лэччис.

Сэсся и коркӧ кутіс пӧльтны лун тӧв. Сійӧ вӧтліс дзор юра кымӧръяс. Бара мӧдіс нюмъявны шонді.

Шоныд муясысь воисны дыр виччысян гӧстьяс, сырчик гозъя, кодъяс уна во нин дорвыв быдтысьлісны ӧшинь юрйылын. Найӧ здукӧн пуркӧшитісны-жуглісны кольӧм вося воймӧм-кӧтасьӧм познысӧ да кокъяснаныс тэрыба койисны-резісны торпыригъяссӧ мудӧд вылӧ.

Тӧлаліс-косьмис сырчикъяслӧн выль стрӧйба местаыс. А найӧ тшапа ветлӧдлісны луд вывті, ва гӧпъяс дорын, лайкйӧдлісны кузь бӧжъяснаныс, корсисны нидзувъясӧс да эжа веркӧс вылӧ петӧм гагъясӧс, шойччисны кузь туй бӧрас — тыртісны зобъяснысӧ, чӧжисны челядьсӧ быдтігкежлӧ вын-эбӧс. Тривкъялӧны да оз-оз и доровтчыласны синъясыс ӧшинь юрйывлань.

Помнита, гожӧм помнас сырчикъяслӧн гӧныс вӧлі вижӧдӧма, сынавтӧм юрси моз пушкыртчӧма, юр чук выланыс сьӧд бархат шляпаыс рудӧдӧма. А со, кыдзи тулыснад вӧччӧмаӧсь свадьба кежланыс! Тапъялӧны, любуйтчӧны-нимкодясьӧны ӧта-мӧд вылас, ёрта-ёртыслысь вежсӧ петкӧдлӧны. «Сыр-р-чик! Сыр-р-чик! — варовитісны, ыдждӧдлісны ӧта-мӧднысӧ, катлӧдлісны кузь бӧжъяснаныс да быттьӧ висьталісны, — регыд, регыд нин чегам Эжва вылысь кыз йисӧ, вежӧдны кутас гӧгӧр, пуксяс тӧвся тшыг олӧмыслы пом».

Лӧзӧдіс Эжва веркӧс. Сыліс йиыс да сьӧд-лӧз ванас гӧвкнитчисны тыяс. Бузгӧны шоръяс, тыртӧны ванас быд гӧп, быд вад, быд ты. Воисны лунвылысь уткаяс, юсьяс. Вӧр-ваын тыр ӧдӧн шыаліс тулыс.

Веня другкӧд ми воштім ун. Водз асылын, школаӧ мунтӧдз, а рытъясын ёна пемдытӧдз ветлӧдлім тар койтъяс вылӧ, вӧтлысим Нёмыд ю бокъясын уткаяс бӧрся, но сюсь пӧткаяс эз матыстлыны миянӧс лыйӧм ылнаӧ.

— Ассьыныс сёйӧны бордъя ловъясы-ыс, — жальпырысь шулывлас мам. — Кынмӧдчанныд, йӧйяс, вӧр-васьыс прӧстудасӧ кураланныд, ки-кокъясаныд висьӧм корсянныд. Ӧні он кылӧй, а арлыдӧ воанныд да имитас лы-сьӧмад.

Но окотатӧ тешитӧмыд висьӧм кодь вӧлӧма: веськалас прӧст здук, и Венякӧд — вӧрынӧсь либӧ ва дорынӧсь нин...

Ӧтчыд вӧскресенньӧӧ асывсяньыс рытӧдзыс кык друг кузь лунтыр келалім. Первой тар койт вылын вӧлім, а сэсся Нёмыд бокын да тыяс гӧгӧр кытшлалім. Таръяс дінӧ эг сибалӧй, а уткаяс, син ӧдва судзӧ, сы ылнаын уялӧны. Сідзи и довгам гортӧ, кокъясын мудзсӧ ваям, а лазъясным тыртӧмӧсь.

— Ок эськӧ, Шожымка кузя кӧ кылӧдчыны, — аслысмоз шуис Веня — но ӧткӧн абу делӧ, сэтчӧ бур, повтӧм ёрт колӧ.

— Пыж и, — содті ме, — судзӧдны эськӧ кыськӧ?..

— Пыж оз ков. Татшӧм визув паныдсӧ ю йылӧдзыс пыжнад кык вежонӧн он во, — орӧдіс менсьым мӧвпъясӧс Веня. — Пурйӧн сӧмын позьӧ кылӧдчыны ю йывсяньыс Шожымӧдз. Дедкӧд ми кылӧдчылім нин. Пывсян вӧрным ӧд Ю-Ягысь, Тури нюр бокысь. Дедуш сись кодь пожӧмъяс тӧвнас пӧрӧдлӧма, чинталӧма да кырссьӧма. Ми вӧрсӧ тыкӧлаӧ буз-баз шыблалім, нёль судта пур вӧчим да быттьӧ кӧвчег вылын кывтім. Кӧть пур помас йӧкты, оз-ӧ вӧйышт либӧ шатовтчыв. Лунӧн и воим Шожым грездувса ласта берегӧ. А уткаяссӧ мыйта аддзылім. Нёль горда да кык вӧзьӧс лыйим. Позис на ещӧ камӧдны, но дед оз сет: «Эн горшась, пиӧ», — шуис.

Тайӧс висьталігӧн Венялӧн ӧзйисны синъясыс. Ме гӧгӧрвои: сійӧ зэв ёна кӧсйӧ мӧдысь на кылӧдчыны тайӧ ю кузяыс пурйӧн.

— А кывтам либӧ! Ми ӧд тэкӧд огӧ повзьӧй васьыд, — радпырысь горӧді ме. — Мамъяслы висьталам, мися, сэні уткаыс зэв уна да ноп тыр пӧтка яй ваям. Нуӧдлы, Вень, а?

— Татшӧм сёрни кӧ кыпӧдан, ружьеяснымӧс дзебасны да ещӧ и ньӧръяласны, — кӧритыштіс Веня. — Некоднаннымӧс оз лэдзны.

— Сідзкӧ, гусьӧн, медым оз тӧдлыны, — шӧпниті ме, быттьӧ тані, вӧрас сёрниӧс вермис кывны менам мам. — Тури-нюр дорад ӧд юасьтӧг жӧ ветлім.

— А вӧям кӧ? — юаліс Веня. — Коді сэки мыжаыс лоӧ? Ме?..

— Ог вӧйӧй! — эскӧді ме. — Ме кута тэнсьыд кывзысьны.

Кык друг сёрнитчим локтан субӧтаӧ жӧ кайлыны Шожымка йылӧ. Ме запті весиг кӧрт тув тубрас. Но Веня сӧмын серӧктіс:

— Сімӧм кӧрт тувъяснад пурным медводдза чукыляс пусь-пасьмунӧ да сэки нин збыль вӧям. Дедуш пурйыслысь сӧмын нёль пельӧссӧ песӧм льӧм пу ньӧрйӧн кӧртавліс. Эз-ӧ, майбыр, кыткӧ вӧрзьыв либӧ вежыньтчыв. Кыкӧн ньӧръяссӧ песім, кӧртасим, — ошйысьыштӧмӧн висьтасис Веня. — Сэтшӧм жӧ ён кӧвчег вӧча — кӧть мореӧдз кывт. Гез корсьлы гортсьыд. Миян абу. Берег вылӧ чеччылігӧн домыштчывны ковмас.

— О-о-о! Гезйыд, майбыр, сюрас! — ошйысьышті да петкӧдлі кузькодь дадь кӧв.

Ёртӧй пыр и ӧвтыштіс кинас:

— Тайӧ гезсьыд кӧзаныд йирсигас орӧдчас. Ён гез колӧ. Татшӧмыд оз туй.

— Бурджыкыс абу жӧ, — мыжа морт моз вочавидзи ме.

— Домасянтор быть колӧ. Кӧть нин чаль чунь кызта небыд сутуга либӧ кутшӧмкӧ ён кузь крук, мед берегас якӧритчыны.

Лун-мӧд корсьысим, но сутуга ни крук некытысь эг аддзӧй.

Школаысь локтігӧн ми тшӧкыда отсасьлім Дарья Кольлы юктавны вӧвъясӧс, сёдасьны. А гезъясыд конюшняас вӧліны быдсямаыс.

— Конюклысь корлам, — шуа Венялы. — Бӧр ӧд ваям.

— Оз сет, — орӧдіс ёртӧй, — видас на. Юртӧ, шуас, пудъяланныд. Верстьӧ йӧз оз ошкыны ытва дырйи пуръяс вылын челядьлысь вильшасьӧмтӧ...

Турун кыскалан гез, пӧръялім да, конюк сетіс. Степшор, шуим, ойдӧма, вуджны гортӧ мунігӧн некыдз да кымынкӧ кер колӧ вомӧн ног кыскыны. Челядь чукӧр отсаласны.

— Школаад лэччигӧн ваянныд, кор прӧстмас да этатчӧ, тувъяс и ӧшӧдӧй, — шуис сетігас.

Субӧтаӧ, школаысь лэдзалӧм бӧрын здук кежлӧ пыралім столӧвӧйӧ, ньӧбим кык кӧрышӧн морт вылӧ нянь да котӧрӧн кайим гортӧ.

Ми ӧдйӧ чукӧртім Венялысь нопсӧ. Пусьӧд вылӧ ёртӧй босьтіс шӧна, вый тор, сов. Нопъяс кӧрыш нянь дзумгис.

— Быттьӧ сӧмын сёйны и мунан вӧрас, — серӧкті ме. — Кытчӧ та мында вӧлӧгасӧ?

— Э-э, другӧ! Вӧрӧ мунан лун кежлӧ, а сёянтӧ босьт вежон кежлӧ, — ӧдйӧ аддзис воча кывсӧ ёртӧй, — тадз шулӧмаӧсь пӧрысь вӧралысьяс.

— А сёйтӧгыс, сёйтӧгыс кытчӧ? — шай-паймуніс Матрен тьӧт.

— Некор, бабӧ, туйным кузь, — вочавидзис петігас Веня. — Дед пывсянын выя проса рокӧн чӧсмасям.

Гортын ме висьтаси, мися, мунам Опонь дедлӧн пывсянӧ, узям сэні да нюр вывсьыс аскинас дозмӧр койт корсьлам. Сакарысь, няньысь, кружка-паньысь да пӧртйысь ӧтдор ещӧ и картупель на босьті. Мам мырдӧн пуктіс сёян, запасыд пӧ оз сьӧктӧд: ёртӧй моз жӧ сёрнитӧ.

Вылын шондіӧн на петім туйӧ. Дзебасысь Веня босьтіс гез.

— Пукты нопъяд, — шуис, — кодкӧ кӧ паныдасяс — гӧгӧрвоас, мыйла Шожымка ю дорӧ гезнас мӧдӧдчим...

Некод миянлы эз вочаасьлы. Ю-Ягӧ, тэрмасьӧмнад, кык часӧн и воим. Аддзим Опонь дедлысь вӧрса ёль бокӧ кыпӧдӧм керкасӧ. Пывсян ыджда и эм. Горъя пач. Ломтім пачсӧ, пузьӧдім ва. Веня кисьтіс пуан пӧртйӧ кружка тыр шӧна, ичӧт пань тыр сов да ылыстыштіс би весьтсьыс мӧтырсӧ.

— Мед пусьӧ, а миянӧс талун удж на виччысьӧ, — кӧзяин моз сёрнитіс сійӧ. — Пӧрӧдчам да ю берег дорас кыскалам пур вылӧ вӧрсӧ.

Веня эз кут корсьны пос: ур моз, керка пельӧсӧдыс кайліс йирк вылас да мыччис меным сімыштӧм, но лэчыд пиньяса кык воропа пила. Черъяснымӧс босьтім.

Петім ю берег вылӧ. Опонь дедлӧн пывсян весьтті Шожымка дӧза на паськыд вӧлӧма, берегысь берегӧ метр дас лоӧ. Сідзкӧ, ыджыд пур позьӧ вӧчны да повтӧг кывтны. Ваыс берегъяссьыс абу на жӧ петӧма, быттьӧ кык потшӧс костті визувтӧ. Шыбиті бедь тор — ыджыд воськовъясӧн ог вермы суӧдны, котӧртыштавны лоӧ.

«Татшӧм визув ю вылад ӧдйӧ на и черияслы сам вылӧ шедан!» — повзи кодь.

Веня вайӧдіс пожӧм нӧрыс вылӧ. Кос кондаясыс сэні — лыддьымӧн. Кузьӧсь, йылас видзӧдлан да шапкаыд усьӧ. Шожымкасянь кыркӧтш улӧдзыс вис пырӧ. Оз и ковмы ёнасӧ мырсьыны пур вӧчигӧн.

— Со миян корабельнӧй вӧрыс, а со и судоверпыс, — серӧктӧмӧн рочалыштіс Веня. — Оз ков визув вылын пуръясьны. Пӧрччыв, ёртӧй, купайкатӧ, пуджлы сосъястӧ, лесорубалыштам здук.

Регыдӧн и пӧрӧдім дас кык конда, чинталім квайт воськов кузьтаӧ. Быд пуысь куим кражйӧн петіс. Пельпомъяс вылӧ эг и кыпӧдлӧй кражъяссӧ. Веня сатшкис черсӧ чинтӧм конда помӧ и мӧдіс кыскыны кертӧ кыр горув, быттьӧ кӧзаӧс сюрӧдыс домалӧма да ас бӧрсяыс нуӧдӧ.

— Час, час отсышта! — уськӧдчи отсӧг вылӧ.

— Оз ков, кокньыд. Ме моз жӧ кокньыдикъяссӧ кыскав, а кызъяссӧ — кыкӧн.

Меным дас кык арӧс на вӧлі и Веня, тыдалӧ, поліс, мед ме ог доймы. Но ме вӧлі вына нин, лэччӧді жӧ кер. Гылыда вӧлӧм и локтӧ лым вывті усьӧм кырся кос пуыд.

— Кер помсӧ му вылас коль, — кылалас кӧ — став уджным зра вошӧ, — нарадитӧ ёртӧй.

Здукӧн, пемдытӧдзыс на гурйӧдлім нӧрыс вылысь заптӧм вӧрсӧ. Медся кыз керъяссӧ Веня меддорас пуктіс. Крепость вылӧ пӧ, шуис. Йылӧн-дінӧн вольсалім пурлысь подув. Видзӧда, Веня вомӧналіс ӧти кер, мӧд рад пуктӧ, быгыльтігмозыс ветліс пур помас, лэчыд чернас медся кыз, кык доръя керъясыслысь помъяссӧ тшупыштіс, быгыльтіс вомӧнасӧ да чашка кодь керасаас сійӧс клопкылӧ пуксьӧдіс. Мӧд радсьыс доръя керъяссӧ бара жӧ тшупӧдӧ пуксьӧдім. Пур помъясас ещӧ ӧти керйӧн вӧйтім, коймӧд рад нин.

— Тайӧ брустверъяс, ут пыдди, медым лыйсьыны лӧсьыдджык, — шуис Веня. — Водзсӧ-бӧрсӧ лыскӧн вевттьыштам — ог кутӧй тыдавны. Сӧмын кылӧдчы да камӧд уткаястӧ, тырт ноптӧ... Ок, другӧ, яяссьылам на тэа-меа тайӧ кӧвчег помсьыс... Сӧмын, мед сьӧктасьыс пурным эз вӧй, да кильчӧ постӧ кайигӧн ыджыд нопсьыд гӧгйыд эз вӧрзьы.

Сьӧлӧм вылын кыпыд: татшӧм пурнад ми кодь кык жоньыдлы кӧть Котласӧдз кылӧдчы, кӧть море вывті плавъяв. Пур помас ветлі, йӧктышті — быттьӧ джоджын.

Вӧр керкаӧ мунігӧн Веня керыштіс лыж бедь кызта дас кымын кузь льӧм пу ньӧръяс.

— Бура пӧжам гор вылын, вӧчам пу гезъяс да и кӧртавлам, пурнымлысь пельӧсъяссӧ, — висьтавлӧ Веня. — Ё-он гез артмӧ, додь заветки кодь. Оз-ӧ ор. Дедӧлӧн вӧчӧм додьсьыс сювйыс бырӧ, а заветкисӧ оз и вежлыны. Со кутшӧм крепыд пу гезйыд...

Пывсян горным ваймӧма, ни ӧти ӧгыр тор абу кольӧма, но бура рокным пусьӧма-нӧгыльтчӧма. Веня пуктіс сэтчӧ кык пань тыр мӧс вый да дыр гудраліс. Ок и чӧскыда жӧ сёйсьӧ мудзыштӧм бӧрад! Вӧр керкаын пуӧм мӧс выя проса рок дзик нӧк кодь, кывтӧ ньылыштан. Здукӧн и кодйим пӧртнымӧс. Рушкуяс доймытӧдз сёйим, а быттьӧ, вӧлі кӧ ещӧ, дасысьтӧ ме эськӧ синмӧс куньӧмӧн на паньышті.

Кӧртӧд вылӧ кералӧм бедьяс крепитім матич бердӧ, тупкалім пывсян стенысь тшын петан розьяс, пӧрччысим дӧрӧм-гач кежысь да водім кос турунӧн вольсалӧм джоджӧ.

Асывнас садьмим водз, кӧть Опонь дедлӧн вӧралан керкаыс абу и кӧдзавлӧма, оз тай узьсьы делӧ вылӧ петім да. Льӧм пу бедьяс киясӧс сотӧны, кырсь пырыс льӧм сирыс войталӧ, сідзи пӧжсьӧмаӧсь миян гезпуясным.

— Киӧс тай сотӧ-а, пӧжсьӧмаӧсь, буди, — висьталі Венялы.

— Пусигкості небзьыштасны на. Весав картупельтӧ. Ме вала лэччыла. Роксӧ дыр лоӧ пуны, манитчам.

Сёйим выя картупель, юим сэтӧра чай. Веня бонзьытӧдзыс чер тышнас небзьӧдіс льӧм пу бедьяс, бӧр на пуктавліс дон гор вылӧ пӧжны, а сэсся ӧтар-мӧдар помӧдыс, кутӧмӧн, кинымӧс сотӧ да, паськӧм пӧлаӧн помсӧ гартыштӧмӧн, быд бедь песім-гартім. Сійӧ — ӧтарӧ, ме — мӧдарӧ. Бур и гезъяс лоины, кӧть ноптӧ кӧртав, сэтшӧма небзисны-нюдзмисны, быттьӧ пышына кудельысь гезъяссӧ кыим. Кольчаӧ Веня и гартіс, мед пӧ пу пратьясыс нюжалыштасны колана ногӧн шоныд вывсьыс да оз кутны чездавны-оръясьны.

Шоныд войын висын ваыс содӧма. Видзӧдам: миян пурным берегсяньыс метр дас ылнаын, полой шӧрас гӧвкъялӧ:

— Тьпу, — сьӧвзис Веня. — Кӧсйылі ӧд кӧртавны да тэрмасьӧмысла вуні. Бур на дзикӧдз эз кылав... Тэ тожӧ чипан юра и...

— Ме ӧд, Веня, эг жӧ тӧд, мый ваыс та мында туас...

Мый лоӧма — лоӧма. Кӧвчегнымӧс колӧ мездыны. Турун кыскалан гез помӧ кӧртыштім потш пом да мыйкӧ и шыбласим жӧ пикӧ воӧм кык ёрт. Но весьшӧрӧ. Тачкысяс-усяс пур вылӧ майӧг джын кузьта бедьтор, но сӧмын на ва веркӧс вылас кыпӧдчылас гезйыс — сирпи моз тульсмунас-усьӧ ваӧ пурнымӧс самалан да кыскан «вугырным». Ой, дыр жӧ тадзи вуграсим-кыйсим.

— Пӧрччысьла да варччыла пур вылӧдзыс, — шуа Венялы.

— Эн йӧйяв! Турдан йиа ваас. Вӧян — мый мамыдлы висьтала?

— Либӧ выль пур вӧчам, ичӧтикӧс да сійӧн и сӧлам кӧвчег выланым.

— Дыр лоӧ... — Веня мыйкӧ мӧвпалыштіс да котӧртіс яг вылӧ. — Сулыштлы...

Веня здук кежлӧ и вошліс — вайис сюра-пеля кокньыдик мыр. Ёсьтіс вуж помъяссӧ — аслыссяма якӧр лоис.

— Дедӧкӧд татшӧм якӧрӧн жӧ кывтім...

Кыкысь и шыбитліс ёртӧй ассьыс якӧрсӧ — пурным берегӧдз воис.

— Со кыдзи колӧ, — лэптыліс певсӧ вывлань, — а тэ: «Пӧрччысьла да варччыла...» Тайӧ якӧрыс миянлы туйын на служитас... Дедушлӧн, дерт, вит пӧв ыджыдджык вӧлі якӧрыс, но нинӧм, миян и тайӧ туяс, весиг кивывджык, кокньыдджык да...

Льӧм пу ньӧръясысь песӧм гезъясӧн кык пӧвстӧн кӧртавлім пурлысь быд пельӧс. Кӧть мый вынысь зэлӧдім, но личыдкодь лоис да керъя-кӧртӧда костъясас кык конда клинъяс жбоньӧдім. Сэсся керыштім зэв кузь кык зіб — тӧдӧмысь, быдлаӧд ю пыдӧсӧдзыс судзасны, зорӧд пыдӧсысь курыштім кык-куим моздор быгалӧм кос турун да вайим пур вылӧ. Бур и вольпась лои.

Йӧткысим берегысь. Зібъясьӧмӧн петім визув вылӧ. Кылӧдчам. Пурнымӧс оз бергӧдлы. Сійӧ лючки-ладнӧ руньгӧ-кывтӧ ю шӧрті. Зібъяс оз и ковны, пуктім бокӧ, водім небыд турун вольӧс вылӧ, дзебсим бруствер сайӧ — сӧмын азьгумъяс моз пищаль стволъясным водзлань чурвидзӧны.

Прӧйдитім ӧти чукыль, мӧдӧс. Со Веня камӧбтіс-лыйис ӧти жыдачӧс.

— Пусьӧдӧ! — радлунсӧ дзебтӧг горӧдіс ёртӧй, кватитіс зіб да пелька кутіс йӧткасьны шуйга береглань да тшӧтш и ва горув, медым ӧдйӧджык суӧдны кыйдӧссӧ. — Отсышт! — горзӧ да ковмис жӧ босьтчывны зібйӧ и меным.

Шедӧдчиг-судзӧдчигкостіыс прӧйдитім ещӧ ӧти чукыль. Сэки водзысь кыпӧдчис горда чукӧр. Ӧдва и кыпӧдчисны бордъяс выланыс, сэтшӧм гырысьӧсь да госаӧсь. Найӧ вӧчисны кытш да пыртчисны кытчанькӧ ю йывланьыс.

— Тэнад жыдачнад дай ставнас... Тьпу! — сьӧвзи да шыбиті кок улӧ зібйӧс. — Со кӧні яйыс, лэбыштіс так лэбыштіс! Залпуйтны кӧ эськӧ, ноп тырӧн мортысь, колӧкӧ, вӧлі нин... Кый-дӧс! — босьтлі да бӧр жботки Веня ныр улӧ нэриник утка ёкмыльсӧ. — Нырыс сӧмын... Кӧч кыян зыр кодь, а яйыс — пань тыр.

— Пӧръяссим тай, — жальпырысь жӧ кайтыштіс Веня. — Мый сэсся вӧчан... Лэбисны кӧ, сідзкӧ, эз миянлы вылӧ быдмывны... Ёнасӧ эн маитчы, туйным кузь на.

Куим-нёль чукыль бӧрын и меным мойвиис: лыйи кутшӧмкӧ уткаӧс. Веняысь ыджыдджык, но гордаысь ичӧтджык.

— У-си! У-си! Ой, сю-ри! — нимкодьӧйла чеччышті кокъяс вылӧ, пищальӧс тӧкӧтьӧ ваас эг кӧвдав, кватиті зіб да мый вынысь куті йӧткасьны, ӧддзӧдны пур.

— Вод. И сідзи вӧтӧдам, — сӧмын китӧ сэки нюжӧдлы да босьт, — тшӧктӧ Веня. — Друг бара кутшӧмкӧ утка кельӧб повзьӧдам.

— Да-а, вод! Йӧйӧс аддзӧмыд, — нерышті Веняӧс. — Менам уткаыс абу тэнад жыдачлы вочча. Кык ыджда со, буракӧ. А вӧйӧ кӧ... Сир ньылыштас ли... Сэки — кук-ку, пук-ті... Кӧк моз. Судзӧда-а-а!

— Вӧзь тайӧ... Айыс. Лӧз бордъя со, — висьталіс Веня, кор уткаыс лои менам киын. — Со и тэ кыйдӧса... Шулі тай: ставыс на, мися, водзын. Эн няргы...

Водзӧ кывтам кӧвчегӧн, куйлам небыд турун вылын, уткаясӧс кыям. Венялӧн нопъяс жыдач дорас вӧзь дай горда содіс, а менам — ещӧ ӧти жыдач. Сійӧ сюсьджык синма, пищальыс бурджык: ылісянь аддзас да оз-ӧ зевайт. И усьӧ ӧд. А менам со, эг ылісянь и лый, а кутшӧм ыджыд сера бордъя утка лэбис. «Кре, креыс» сӧмын коли. Нопъяд сійӧс он сюй. Мем весиг завидькодь.

Шонді кыпӧдчис вылӧ нин. Уткаясӧс пыр гежӧдджыка кутім аддзывлыны. Кӧть ог тыдалӧй, но пурсьыд, ёна югдіс да, полӧны, ылісянь лэбӧны.

— Ве-ень! Сэсся та мында и сюри эта ылнаас волӧм вылӧ? — шыаси ёрт дорӧ.

— Абу на гортынӧсь да... Кыям на, — вочавидзис сійӧ.

Куйлӧмысь мудзис бокӧй да сувті. Видзӧда гӧгӧр, нимкодяся ытванас, тувсов ывла вывнас. Друг водзысь аддзи кутшӧмкӧ ыджыд руд ӧтка мыгӧр.

— Веня, Веня, видзӧдлы, со нӧ эстӧні... Видз вылас абу-ӧ йӧра петӧма? — инді киӧн водзлань.

— Шуан жӧ — йӧра! — серӧктіс Веня. — Косьмӧм лыска коз. Чардби, тыдалӧ, кучкӧма, чегӧма йывсӧ — со пуыс и косьмӧма...

Веня бӧр водіс аслас местаас.

— Но инӧ, абу кӧ зверь, — яналыштӧмӧн сетчи сёрниӧн, куті видзӧдны мӧдлаӧ, а ачым мӧвпала: «Кӧть мый, но абу пу. Вужля инӧ гашкӧ...»

Веня быттьӧ вунӧдіс меӧн аддзӧм «йӧра» йылысь, а ме ог-ог да и видзӧдла сэтчань, кытчӧ ыджыд нырд кытшовтіг-вуджигӧн саяліс кутшӧмкӧ аслыссяма мыгӧр — не то зверь, не то вужля. Медводз и аддзи виччысянторйӧс.

— А-а, зо-о-орӧд вӧлӧма, — веськодя шуи ме. Пӧртмалісны синмӧс шонді югӧръясыс.

— Збыль тай! — шензьыштіс ёртӧй. — Эндӧма со, эновтӧмаӧсь... Ытшкисны-идралісны-керисны и со... Этатшӧм тшыг воӧ... Но и но.

— Код тӧдас? Кодлӧнкӧ вӧлыс эз собав джуджыд лымйӧдыс. Либӧ чайтісны, мый водзас сэсся абу нин туруныс. Дзик со бечевник помас... Вӧр ковтысыс сайыштӧ и...

— А вай тэа-меа сӧвтам пур вылӧ да лэччӧдам, — ӧзйисны синъясыс Венялӧн.

— Мы-ы-ый? — эг виччысь татшӧм йӧйталӧмсӧ ёртсянь.

— Лэччӧдам, мися, гортӧ...

— Миян Сюруклы туруныс тырмас, а ме сійӧс ог сёй, — крапкӧбті, медым помавны тайӧ, некытчӧ лӧсявтӧм сёрнисӧ... — Мися, турун кылӧдысь кодьӧсь и эм. Оз ков мем туруныс.

— А коді шуӧ: тэныд? Колхознӧй турунсӧ. Кутшӧм ӧд горш кылӧ: ставсӧ тэныд!

— Оз мем ков туруныс, оз, шуа, но миян немтор оз артмы. Вӧям — мый сэки гортын шуасны? Висьталам — митӧг, гырысьяс лэччӧдасны...

— Эновтам, сідзкӧ?

— Ог эновтӧй, а кольлам. Пышъяс тэнад зорӧдыд! Ме наперво кыйсьыны вон да бурпӧт талун кыйся-а...

— Некутшӧм гырысьяс, асьным лэччӧдам. Гӧриг-кӧдзигкежлӧ вӧвъяслы вердны, — оз сетчы Веня. — Помнитан, кыдзи Дарья Коль турунсӧ нӧбйӧн-нӧбйӧн чукӧртіс?

— Ог вӧвъясӧс, а чериясӧс асьнымӧн кутам вердны, — повзи ме. — Вӧ-ӧям ӧд, вӧ-ӧям!

— Кӧть мый, а та мында турун кольны оз позь. Эта ылнаас йӧзӧс нарошнӧ ыстывны?.. Миян ӧд пӧпуттьӧ... Ещӧ оз на аддзыны...

— А ме шуа — некутшӧм турун!.. Ме нӧ та ылнаас турун кылӧдны али кыйсьыны вои? — юалі Венялысь да ачым жӧ и вочавидзи: — Кыйсьыны. Мем некутшӧм турун оз ков... Аддзасны, митӧг кылӧдасны...

— Кыйсим нин, абу тыртӧм нопйыд. Тырмас. Эм яй, ещӧ лоӧ турун...

— Тэд, дерт, тырмас, мый аддзылім, ставсӧ аршалін да. Нопйыд со тыр.

Веня лӧгпырысь видзӧдліс ме вылӧ, нинӧм сэсся эз шу, муніс пур пельӧсӧ, кватитіс ассьыс якӧрсӧ да ӧдӧбӧн шыбитіс сійӧс берег дорын быдмысь пуяс пӧвстӧ. Гезъя якӧр сибдіс пуяс костӧ. Ӧдйӧ исковтіс пур вылысь коляс гезйыс, зэлавліс струна моз да сунис моз брунмуні-ори.

— Но вот, вӧчин ассьыд — лёк уджтӧ, — повзи ме. — Ӧні сэсся сувтлыны ни кӧртасьны — збыльысь мореӧдз кылӧдас.

Кӧть и ори, но гез век жӧ чинтіс пурлысь ӧдсӧ, вежис туйсӧ. Сійӧ зітшмуні воддза веськыд пельӧснас берегӧ да ньӧжйӧникӧн кутіс бергӧдчыны. Эг тай дыр мӧвпав: кватиті нопйӧс, пищальӧс да чеччышті берегӧ.

— Кывт, колӧкӧ, ӧтнад, а ме Ю-Яг пыр, вӧр пыр лэчча. Колӧкӧ и тар либӧ сьӧла на кыя.

— Ме тэныд петкӧдла вӧр пыр лэччӧм, — пузис Веня да кватитіс зібсӧ. — Шожымка юас чериясӧс кутавны мӧдӧдла... Ёрт жӧ шусян!

Зібйыс эз подйыв ю пыдӧсӧдзыс. А пур дурпоп моз бергаліс, пельӧсъяснас люкавліс берегсӧ.

Ме видзӧдлі водзӧ да сувтліс лолӧй: водзын, воськов дас сайын дӧввидзис паськыд куръя. Ӧтар помнас сійӧ тшукӧма Шожымкаӧ, а мӧдарыс код тӧдас кӧні. Куръя кодь тай-а, но вермас лоны и ю. Паськыд, дерт, и джуджыд. Мун да и вудж сійӧс либӧ кытшовт йылӧдыс, гашкӧ, сё верст сайті.

Татшӧм лёкторсӧ аддзис да повзис и Веня: оз тӧд, мый вӧчнысӧ, чаллясьӧ зібнас берегӧ, но немтор оз артмы — зібйыд абу багыр.

«Ме верма сылы отсавнысӧ, — воис юрӧ мӧвп. — Сувтӧдны колӧ пурсӧ, кытчӧдз абу сёр».

Ӧдйӧ суӧді Веняӧс, кватиті зіб помсӧ да вынысь кыскышті сійӧ здукас, кор пурлӧн нырыс вӧлі петӧ нин кык ва ӧтлаасянінӧ. Шожымкалӧн визулыс отсыштіс, либӧ пурсӧ бергӧдлысь выныс кежӧдіс сійӧс, но видзӧда: пур гунькылӧ пырис менсьым туйӧс потшысь ва вылӧ. Сэні зіб джынйӧдзыс ваыс вӧлӧма. Куръя и вӧлӧма, ойдлӧм увтасін. Веня ӧдйӧ йӧткасис, тшукӧдіс пурсӧ лажмыд берегӧ, чеччыштіс му вылӧ да кулакъяснас уськӧдчис ме вылӧ.

— Тэ тадзи кӧсъян, — горӧдіс сійӧ, — ёрт пыдди босьті, а тэ со кутшӧм вӧлӧмыд. Пышъян?

Ме повзи да уськӧдчи котӧртны. Веня, видзӧда, эз кут вӧтчыны, бергӧдчис пур дорас, кыскыштіс сійӧс берег вылас. Ме дугді котӧртны, но и матыстчыны ог тэрмась: мед кӧдзыштӧ ыпнитлӧмсьыс. Мынтӧді крукасьӧм якӧр, гарті сюръясас гезсӧ, пукси мыр вылӧ да виччыся, мый лоӧ водзӧ.

— Но лок, лок, мый сэні пукалан, — лӧня нин шуис Веня, но кылӧ — гӧлӧсыс дӧзмана на.

— А тэ он кут тышкасьны?

— Ог, ог, лок, — эскӧдана шуис Веня, — мый нин тэнӧ тышкалан...

Матыстчи Веня дінӧ. Сійӧ чушъялыштіс на, броткыштіс. Берег вылас сёйыштім, а сэсся йӧткасьӧмӧн кайлім куръя йылас. Сэні, берег дорсяньыс воськов кызь ылнаын зымвидзис додь кыка зорӧд. Веня сюйліс кисӧ зорӧд пытшкӧ да кыскис сэтысь веж турун клӧк.

— Кӧть мый, а татшӧм турун кольны оз позь, — шуис сійӧ.

Ме полӧмла, мися, вӧям, вензи сыкӧд.

— Сӧвтам пур вылас да видзӧдлам. Позьӧ и ӧтнассӧ лэдзны. Сикт улын кутасны, — мудераліс либӧ сетчис сёрнинас Веня.

Веня лэптіс менӧ зорӧд вылӧ, да ме регыдӧн и пусь-пась вӧчи сійӧс джынйӧдзыс. Сэк кості ёртӧй катліс берег вылӧ нопъяс, ружьеяс, зібъяс да моздорнас кутіс котрӧдлыны пур вылӧ турун. Сэсся, кор зорӧдыс ляпкаліс да сы вылын мортыс эз нин кут ковны, ме тшӧтш куті лэччӧдлыны турун. Уджыс кутіс мунны кык ӧдъя. Тэчам ассьыным вавывса додьнымӧс, ёна талялам, мед ляпкыдджык лоӧ. Метр джуджда и кыптіс сӧмын, паськыд да кузь пур вылад, пельпомӧдз ӧдва лоӧ. Кос конда кражъясыд ыджыд груз вӧлӧм кыпӧдӧны: ӧти радыс пурлӧн вӧйи, а мӧдыс пӧшти ставнас веркӧсас тыдалӧ. Весиг турун пыдӧсыс эз кӧтась.

— Океанскӧй корабль дай сӧмын, — серӧктіс Веня.

— Мӧд та мында турун на, вӧлі кӧ, мыш вылас нуас. Мыччав вай кӧлуйнымӧс да мӧдӧдчылам водзӧ.

— Кыдзи мӧдӧдчылам? — лэпті Веня вылӧ синъясӧс.

— Тэ жӧ шуин: пурсӧ ӧтнассӧ лэдзам, а асьным Ю-Яг пыр — подӧн.

— Но, подӧн ог жӧ мунӧ, этатшӧм вӧв эм да.

— Вӧям, эн дур, вӧям!

— Нем абусӧ эн доль. Со, ветлӧдла помысь помӧдз да оз и катлась. Сӧв вай, сӧв ӧдйӧджык. А гортӧ воам да, немтор кӧ сэсся оз сюр, жыдачӧс тэд сета. Ӧтнамлы ӧд ва вылас ёрттӧгыд гажтӧм жӧ.

— Но инӧ, ставыс кӧ лючки лоӧ.

Зібъясьӧмӧн бӧр петім Шожымка вылӧ. Груз тыра небыд пур вылын вӧлӧма бурджык на кывтнытӧ. Оз дзӧръяв визув вылын берегысь берегӧ кӧвчегным, тӧдӧ ассьыс туйсӧ, тюрӧдӧ визув шӧртіыс. Юыс паськаліс, вабергача ыджыд йиръяс кутісны паныдасьлыны, но миян веськодь. Вабергачсӧ ыджыд ӧд вылын юковтам да бара водзӧ шлывгам шог тӧдтӧг. Зібъяс пӧшти киӧ ог босьтлӧй. Ружьеяс бокын куйлӧны. Лун шӧр бӧрас уткаясӧс сэсся эг аддзылӧй. Тыдалӧ, кӧнкӧ, вӧрса тыяс вылын дзебсьӧмӧн вердчӧны. Но и мед. Ми кыйдӧсаӧсь нин. Сэсся та вылнаын пукалігӧн он на и судзӧд лыйӧм уткатӧ ва веркӧссьыс.

Кывтам, мойдчам, вӧралӧм йылысь сёрнитам. Кынӧмъяс кутісны сюмавны, но берегӧ петалӧм йылысь мӧвпыштны ог лысьтӧй. Ӧні сьӧктӧм пуртӧ сувтӧдсьӧма нин. Пӧртйӧн гумовті кӧдзыд ва, сакаралім, шӧралім нянь, выялім да сідзи и пажнайтыштім. Уна миян и колӧ, пӧтім тай. Водзӧ кывтам, кыйдӧс да турун ваям.

Шондіыс рытъядорлань катовтіс. Вылын на, но часысь часӧ пыр вӧртаслань исковтӧ.

— Тадзи кӧ кутам кывтны, рытнас, час кӧкъямыс кежлӧ конюшня весьтӧ воам, — шуӧ Веня.

Час кык со бара кывтім. Кузя кодь вӧр пыр лэччим, сэсся бара кутісны паныдасьлыны эрдъяс — колхозлӧн матысса видзьясыс да пӧскӧтинаяс. Вӧр бердсьыс, лоссьыс аспом скӧтлы турун пуктывлӧны. Арнас доддя, додь джынъя зорӧдъяс аддзылім.

— Гортӧдз уна вылӧ километр дас коли, — висьталіс Веня, — ставыс со, кыдзи колӧ, лючки мунӧ. Матынӧсь нин. Таті, дерт, визулыс сэсся ньӧжмалӧ, ойдӧм Эжваыс Шожымкасӧ пыкӧ, но миян и сійӧ кивыв — кокньыдджык лоӧ ичӧт ӧднас сувтны берегӧ.

— Кӧть юасьтӧг ветлім, а век жӧ ми тэкӧд ыджыд буртор вӧчам, машина пес кылӧдам, кык додь турун, — лыддьӧдла, — кыйдӧсаӧсь и. Мойвиис жӧ тэа-меалы. Лоӧ мый казьтыштны, ёртъяслы висьтавны.

Вочавидзнысӧ Веня эз удит. Шожымка крута чукыльтіс веськыдвыв, а сэні, водзас, миянлысь туйнымӧс вомӧналӧма зэв кузь пӧрӧм пожӧм. Йылыс ю шӧрӧдзыс нюжӧдчӧма, лыс лапъяснас нюлӧ ва веркӧссӧ. А визулыс чукыляс, тӧдӧмысь, личкас миянӧс шуйга берегланьыс да зутшнитас нэмӧвӧйся пӧрӧм пожӧмӧ.

«Воим тай! Пуыс чышкыштас пур вывсьыным ставсӧ — турун, кӧлуй, нопъяс, пищальяс да ӧти сайысь и миянӧс тшӧтш», — визьнитіс юрын повзьӧдчана мӧвп.

Мыйкӧ колӧ вӧчны, а мый?

— Зібъясь! Зібъясь! — горӧдіс Веня. — Веськыд береглань колӧ сетчыны. — Сійӧ кватитіс ассьыс зібсӧ да тульснитіс помсӧ ваӧ. Ме босьті жӧ зібйӧс, но весьшӧрӧ. Кузь потш эз и подйыв ю пыдӧсӧдзыс.

— Джу-джы-ыд! — ыкӧстіс Веня. — Сын вай, сын веськыдвывлань. Пу йывладортіыс колӧ кылӧдчыны. Сэті прӧйдитам, а пуксьӧдас кӧ пу дінладорас, ковмас тувсавны тані...

Но татшӧм ыджыд груза пурйыд абу пыж. Бедь-пелысъяснад сынӧмысь тӧлкыс вывті этша, а пожӧмӧдз дас метр, гашкӧ, коли.

Кыкнанным кутчысим гезйӧ, сетчыштім кытчӧдз позьӧ пур бӧрлань. Веня удитіс асланьыс и пищальяснымӧс кыскыштны. Куни синъясӧс. Сэки кыдз тай тракнитас! Ӧдӧб вывсьыс сирпи моз тювниті водзлань. Эг кӧ водзвыв бура кутчысь гезъяс, эськӧ торпеда моз ваас тутышті.

Вӧр тырнас дзуртыштіс-ойӧстіс пӧрысь пожӧм. Пуыс жугалӧм мельнича кӧлеса моз бергӧдчыштіс джынвыйӧ, сетчыштіс горув, вӧйи ваас, а сылӧн веж кудриа-лыска юрыс саяліс кытчӧкӧ пур улӧ. Кӧвчег сунсьыліс нырнас, вылӧ лыбліс сылӧн бӧрыс, но тадзи, пӧшти помвыв, здук сулалыштӧм бӧрын, жаялӧм ёді моз бӧр пласнитчис кынӧм вылас.

Ыджыд ӧдӧн вӧлі кывтӧ пурным, а со тай: вынаджыкӧн вӧлӧмаӧсь нэмӧвӧйся пожӧмлӧн лыдтӧм-тшӧттӧм кузь вужъясыс, кодъяс кувтӧдзыс вердісны-юкталісны тайӧ вӧрса великансӧ. Зӧм сувтім, водзӧ ни бӧрӧ. Гӧвкъялам ва вылын арся вижӧдӧм пипу кор моз.

— Приекали! Наш караб сел на подводные камни, — курыд нюмӧн рочалышті ме.

Веня чеччис, ветліс пур нырлань, шутёвтіс да гыжйыштіс балябӧжсӧ.

— Пу йыв вылас топыда пуксьӧдіс, — майшасьӧмӧн рама шуис Веня, — и пусӧ керыштны тӧлкыс-ладыс некодарын абу.

— Тӧлкыс-ладыс! — нерышті Веняӧс. — Оз вӧлі ков горшасьны. Сёысь шулі: оз пышйы зорӧдыс, митӧг кылӧдасны... Эн кывзысь. Эз мунсьы Ю-Ягӧдыс?

— Эн увгы, мый лонысӧ лоӧма нин... Колӧ мӧвпыштлыны, кыдзи мынтӧдчыны тайӧ капкансьыс.

— Мӧвпавсьӧма нин, — ассьым ӧнтайся правлунӧс кылӧмӧн тшӧтяся ме. — Виччывны ковмас, кор ваыс ямас. Регыдик, гожӧмӧдзыс сӧмын... Либӧ варччы берегас...

— Эн, мися, дӧзмӧдчы! — ӧвтыштіс кинас Веня. — Мынтӧдчам...

А-а, гӧгӧрвои, — пыр на кӧрита Веняӧс сылӧн йӧйлуна мыжысь, — водолазӧ кӧсъян пӧртчывны. Со гез помыс, кӧртась крепыдджыка, сунсьыв пур улас лэчыд чернад, керав пусӧ и — мынам. Кор уджтӧ помалан, тракнит гезйӧдыс — здукӧн бӧр кыпӧда аслад судно вылад...

— Водолаз, шуан?.. Пусӧ керавны? Позьӧ и видлыны, — Венялӧн синъясас ӧзйисны би киньяс, чужӧмыс ловзьыштіс. — Видлам, видлам... Бур мӧвп.

— Эн йӧйяв! — ёртӧйлысь ыззьӧмсӧ аддзӧм бӧрын кутчыси сылы сояс. — Пропадитан! Видзӧд со, ытваыс — пом ни пыдӧс, а ваыс — кӧӧ-дзы-ы-ыд! Виччысьлам... Узьмӧдчам... Сулалас-сулалас да ачыс на и мынӧ пурным, выль, ёнджык визув либӧ гы воас да...

Веня ӧтдортіс киӧс.

— Ог, мися, лэдз! Вӧян! — горӧді.

— Видзӧд, а эн мешайтчы... Мый тӧлкыс весьшӧрӧ больгӧмсьыс да вензьӧмсьыс...

Веня босьтіс киас зіб, тунгыліс сійӧс ваас. Зіб эз подйыв. Сэсся сійӧ тулскӧдӧмӧн корсис вӧйӧм пу йыв, мерайтіс, пыдӧ-ӧ сійӧс ляскӧма пурным ваас. Дыркодь ноксис. Зіб помнас тотшкӧдӧмӧн видлаліс пур выв.

— Судзас чер воропӧ пожӧмӧдзыс. Пур дорышас сувтны позьӧ и... Керала пу йывсӧ — мынам.

Веня кос гӧгӧрыс топыда вӧнясис гезйӧн да ньӧжйӧник кутіс лэччыны пур пельӧсӧд.

— Гезсӧ крепыда кут, мед ог усь ваас, — стрӧжитіс сійӧ. — Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ слабинасӧ сет... Тырмас... Уф-ф.. Кок пӧв вылын эськӧ зумыда сулала, но тадзи, ӧшалӧмӧн да ещӧ ки пӧлӧн керасьны он вермы... Ещӧ личӧдышт гезтӧ... Тырмас, тырмас!

Шуйга кокнас пур дорыш вылын сулалӧмӧн, ӧти кинас турунӧ, а мӧднас гезйӧ шашаритчӧмӧн, ёртӧй ньӧжйӧ, вывті ньӧжйӧ кутіс лэдзны кок пӧвсӧ ваӧ.

— Ш-шмот-ри! Кут крепыда! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Веня. — Кӧні и пожӧм йылыс?

Видзӧда — чужӧм вылас пӧсьыс чепӧсйис.

— Кута, кута, эн пов, — да мед гӧгӧрвоис, мый надейнӧ кута, зэлӧдышті гезйӧс.

— Эн кыскы! Коскӧй орӧ! — никӧстӧмӧн артмис сылӧн.

Венялы сюри кок улас вӧйӧм пу йылыс. Пыдын вӧлӧма: резина сапӧг гӧленьӧдыс, ещӧ кӧ ки вомлӧс — ва ылькнитас кӧм пытшкас.

— Уф-ф-ф! — кокувса утыслысь качнитӧмӧн зумыдлунсӧ видлӧм бӧрын мынтӧдіс турунысь кисӧ Веня да паськӧм соснас чышкыштіс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ. Мӧд кисӧ гезйысь оз лэдз. Шойччыштіс: — Ноко, мыччыв менсьым черӧс... Бӧрыньтчышт гезнад, ёна эн зэлӧд. Шатовмунӧмысь сӧмын кутышт... Зумыда ӧні сулала, кыкнан кок вылын.

Веня кутіс керасьны. Тайӧс оз позь весиг шуны керасьӧмӧн: ки пӧвнас тульскӧ ваӧ черӧн, мӧднас гезйӧ шашаритчӧма. Гашкӧ, кызьысь тульснитас — чунь кызта чаг тор ва вылӧ кыптӧ. Брӧд кӧтасис мортыд. Тадзтӧ уджалігӧн, дерт, мудзис и. Он тӧд: ньылӧмыс-ӧ, резсьӧм ваыс-ӧ чужӧм вывтіыс дзольӧбӧн лэччӧ. Мортыс нин жаль лои, аслым яндзим и. Унаысь вӧзйыси вежлыны — оз кӧсйы.

— Ке-ра-ла-а, пу джынйӧдзыс ке-ра-ла-а! — сӧмын и шуыштас, но пур вылӧ оз кай.

Гашкӧ, час тадзи тольскӧдчис-керасис. Та дыранас яг вылысь пур тыр конда пӧрӧдім, а ва пытшкӧссьыд и ӧти пу йылыд некыдз оз ор.

— На, босьтлы черсӧ. Шойччышта, — тадзи ещӧ на керасьыштӧм бӧрын шуис Веня. — Сьӧвмӧса чагйыс со чуктіс — джынъяс вои. Этша нин коли — регыд визув выныс чегас пу йывсӧ. — Веня кайис пур вылӧ.

— Тырмас тэныд, сэсся ме лэччыла, — чорыда шуи ёртлы да рази коссьыс гезсӧ.

— Лэччыв инӧ, окота кӧ кӧтӧдчынытӧ, — сетчи Веня.

Кӧтӧдчыны мем эз вӧв окота. Став паськӧмӧс пӧрччи, Венялысь кӧтасьӧмсӧ кӧмалі-пасьталі. Кор кывтны кутам, кос паськӧмнас ёрткӧд юксьыны ковмас... Лэччи ва веркӧсӧ. Визулыс неуна юрӧс кольмӧдӧ, но первойтӧ пыр сідз овлӧ, сэсся велалан.

— Ча-ас, ча-ас, быд уджлы на помыс волӧма... А-а, ӧти чаг чуктіс, мӧд!.. — радла да аслым окота лои ӧддзӧдны уджсӧ. Веня надейнӧя гезйӧн кутӧ. Ышмышті, копрасьӧмӧн сӧтышта да сӧтышта. Венялӧн черыс бритва кодь. Вуні, мый пӧшти ӧшалӧмӧн керася — ёнджыка чатӧртчыссис и... Юрӧ ылькнитліс вирыс — тӧкӧтьӧ гатшӧн эг усь. Шашаритчи турунӧ да ур моз кавшаси пур вылӧ. Мыйкӧ тульсмуні.

Ы-ы-ы-ы! — Венялӧн шармисны синъясыс. — Вӧйтіс ӧд, вӧйтіс дедушлысь додь вӧчан черсӧ! — Веня кватитіс менӧ морӧсӧд, зырӧдӧ пур помлань: — Судзӧд! Судзӧд, мися!

Садь быртӧдз повзи. Скӧрйывсьыс ӧні збыль нин купайтас. Мышкӧн шнёпкыси турун вылӧ, чужъяся, нӧйза ӧтиторсӧ:

— Ассьым сета, ассьым сета! Эг ӧд нарошнӧ...

— Ас-сьыд сетан! Ёна колӧ тэнад тупичаыд! Во-до-ла-аз! Видзӧдла вот, кутшӧм тэысь водолазыс артмас!

— Некутшӧм, некутшӧм... Мынтыся либӧ...

— Мыйӧн? Мӧснад? Тьпу! Отсасьысь петӧма. Коркӧ ещӧ кытчӧкӧ кӧ кок пӧвтӧ ме бӧрся кыскан!.. Задев...

Дыр тадзи чушъяліс Веня, а сэсся бара пасьталіс ассьыс ва паськӧмсӧ да лэччис керасьны менам ныж черӧн.

Коркӧ сэсся ва улас негораа пу йыв кратшмуні ӧтчыд, мӧдысь. Веня шыбитіс черӧс турун вылӧ, кавшасис. Видзӧда, пур кутіс бергӧдчыны, ньӧжйӧник кылавны. Мынім налькйысь, но радлунсӧ юкны вӧлі некодкӧд. Веня зумыша сулаліс пур помын да чӧв олӧмӧн пыдзраліс ва паськӧмсӧ. Дузъялӧ, оз босьт весиг кос дӧрӧм-гачӧс. Кывтам сёрниттӧг: Веня — оз кӧсйы, а ме, ёна мыжмӧм мортыд, пола скӧрмӧдны сійӧс.

«А збыль, гашкӧ, мынтысьны да?» — воис юрӧ мӧвп.

Жаль, но перйи нопйысь уткаясӧс да мыччи ёртлы.

— Босьт тайӧс...

— Оз мем ковны тэнад уткаясыд... Аддзысьӧма, вузасьӧ-ньӧбасьӧ...

— Дедыдлы ме ачым висьтала чер йывсьыс...

— Тэтӧг нин кыдзкӧ...

— Мый нӧ либӧ дузъялан...

— А тэ эськӧ нимкодясин? Сьывны горӧдін?

— Ме ӧд эг нарошнӧ... Повзи... Ачыд жӧ шулін: мый лоӧмаыс — лоӧма... Жаль черыс, вывті жаль. А гашкӧ, и сюрӧ на? Кылан, Ве-ень? Гожӧмнас... Кор ваыс пидзӧсӧдз лоӧ, волам сэтӧр вотны?.. Местаыс тӧдса — кералӧм йыла пожӧм... Сюрӧ черыд...

— Да-а! ӧдвакӧ сюрас...

Тайӧ кывъясыс, тыдалӧ, неуна личӧдыштісны Венялысь сьӧлӧмсӧ. Эз, сійӧ эз варовмы, юалӧмъяс вылӧ вочавидзліс дженьыда, коса, но дӧрӧм-гачӧс пасьталіс. Кӧдзыдысь повзьылі да гортысь петігӧн шоныда пасьтасьлі: кык дӧрӧм, кык гач, мый тӧрис, кокӧ нямӧдъяс гартлі — ӧні со сгӧдитчис.

«Кутшӧм гажа местаясӧд кывтӧ Шожымкаыс! Кутшӧм уна сэні тувсов уткаыс! А пур вылас кывтӧмыс! — ас кежысь мӧвпалі ме. — Тӧлкӧн-ладӧн кӧ — вунӧдлытӧмтор. Ӧд сідзи эськӧ и лоис, эз кӧ потш туйнымӧс этійӧ пожӧмыс. Эз сӧмын туйнымӧс потш, а Венякӧд, тыдалӧ, ёртасьӧмнымӧс орӧдіс. Тайӧ тулыс, тӧдӧмысь, пельпом на пельпом вӧравсис нин а. Ӧд кыдзи шуис: лысьтан кӧ пӧ сэсся ме бӧрся кок пӧвтӧ кыскыны! Но и пожӧм, но и пожӧм!!! Да пӧри кӧ нин ваас, мед либӧ и кылаліс... Абу тай со, вакульыс юрсиӧдыс кутӧма, миянлы лэч октӧма! Тьпу!»

— Мый нӧ сьӧласян? — пельпом вомӧныс юрсӧ бергӧдліс Веня.

— Да-а, эсійӧ пожӧмыс тай став сьӧлӧмӧс муткыртіс. Вакульыс сійӧс лэч пыдди видзӧма, кылавнысӧ абу сетӧма... Ог и тӧд, кыдзи ӧні тайӧ туйсӧ казьтывны — лёкӧн али бурӧн...

— Кутшӧм эм, сідзи и казьтыв...

— Дивъя-а, тадзтӧ вӧравнытӧ, но...

— Вӧрса ю... Кузь туяд быдсямаыс овлӧ... Пилас вунӧді, кӧсйи босьтны да вунӧді. Дедушкӧд босьтлім, а талун вунӧді. Сэки ми куим пуӧ крукасьлім. Ваад керасьнытӧ зэв абу кивыв, а пилитчынытӧ кокни, пила ваас быттьӧ выйӧн мавтӧма, шливгӧ, ветлӧдлӧ:гудж-гудж, и туй — восьса... А местаясыс тані мичаӧсь, прӧмысаӧсь и чериаӧсь: тулысын — утка, гожӧмын — сир-ёкыш, а арын — сьӧла-тар...

Ёна сёрмӧдіс миянӧс ковтӧг сувтлӧмыс. Конюшнялань матыстчим рӧмдігӧн нин. Лажмыд ласта берегъяс пӧлӧн Шожымка визувтіс йылӧдыс серти кык-куим пӧв ньӧжйӧджык: ю усяніныс матын да Эжваыс пыкӧ татчӧс васӧ, быттьӧ видзчысьӧмӧн аслас борд улас ичӧт чойсӧ босьтӧ. Шожымка таті ёна паськыд и тӧдчымӧн ляпкыдджык — зібъяс бура судзӧны сылӧн лыаа подулӧдз. Йӧткасьышталӧмӧн матыстчим берег дорӧдзыс, руньгам-кывтам.

Ылісянькодь на казялім: конюшня дінын, додьяс дорас мыйкӧ ноксис Дарья Коль, гашкӧ, кыскасян кӧлуйсӧ видзӧдаліс, абу-ӧ мыйкӧ жугалӧма. Сійӧ аддзис жӧ берег дінӧд кывтысь туруна пур, веськӧдчис, тільыштіс синъяссӧ, воськов-мӧд локтыштіс паныд да сэсся кутіс видзӧдны миянлань.

— Коля дя-а-адь! Отсышт сувтны! — горӧдіс Веня.

Конюк клопнитіс кияснас бокас, пыраліс конюшняас, петкӧдіс кузь воропа багыр да котӧрӧн лэччис ю дорӧ. Пур виччысигмозыс сійӧ мурталыштіс кузь воропа багырнас, судзас-ӧ миянӧдз да тшӧктіс:

— Зібйыштчӧй, йӧткыштчӧй татчань.

— Оз ков, — ӧвтыштіс кинас Веня да берег вылӧ шыбитіс мыр якӧра гез.

— Но и но, кытысь нӧ та мында турунсӧ куралінныд? — шензис конюк.

— Дедлӧн пывсян горулысь... Эг куралӧй. Эндылӧма быдса зорӧд... Сӧвтім и кылӧдім, вӧвъясыдлы вайим.

— Сы ылнаысь, этатшӧм ытванас! А вӧйинныд кӧ? Гезсӧ сідзкӧ пӧръялӧмӧн босьтлінныд? Ньӧръявны эськӧ тіянӧс мамъясныдлы буриника колӧ асныралӧмсьыныд да юрнытӧ пудъялӧмысь... А ме... ме тайӧ турунсьыс копыра сё аттьӧ висьтала... Гӧра-кӧдза кадӧ татшӧм уна веж турун! Аттьӧ, бур пиян, аттьӧ... Кампетыд вот абу, — малыштіс миянӧс юръясӧд Дарья Коль.

Туйным лючки помасис, но менам сьӧлӧм вылын ёна кокньыдыс эз вӧв: «Мый думайтӧ ӧні Веня?» Но ӧд веськыда тадзи он юав, лоӧм нелючкисӧ выльысь он казьтышт: «Вӧйті ӧд Венялысь че-ер, бур чер!» Туй чӧж кыв-мӧдӧн сӧмын шыбитчим. Мунім чӧла. Смелмӧдчи шыасьны гортӧ кежигӧн нин:

— Тэ сэсся, Веня, ӧтнад кутан кыйсьынытӧ ветлыны?

— Мыйла ӧтнам?

— Он тай кӧсйы сэсся некытчӧ босьтны... Шуин тай...

— Ме эськӧ коркӧ мыйсӧ эг шулы да... Мун да шойччы... Энлы... Менам кыйдӧсыс унджык, босьт жыдачсӧ... Ӧтлаын вӧралігад прӧмыстӧ шӧрипӧв юкӧны.