БОСЬТТӦМ ВОДЗӦС

Сизим класс помалӧм бӧрын, мыйта эг вӧзйысь, ремесленнӧй училищеӧ менӧ гортсаяс эз лэдзны. Некодлы пӧ лоӧ вайыштны пес да турун, овмӧс гӧгӧрысь мужичӧй уджсӧ бергӧдны. Ӧд батьястӧг быдмылӧм грездса зонкаяс дас кык-дас куим арӧссянь нин кужим мыйяскӧ черӧн лӧсалыштны и мӧлӧтӧн тувйыштны.

Эз кӧ лэдзны училищеӧ, и школаӧ эг мун. Эновтчи велӧдчӧмысь. Совхозӧ пыри. Но тӧвнад кутшӧм сэні рӧбӧта? Лунтырӧн додь турун вайышта либӧ чаньясӧс додь вож костын ветлыны велӧда. Дарья Коль, конюкыс, дӧверайтӧ вӧлі — тэныд удж пӧ и эм вӧвъяссӧ велӧдӧмыс. Пельк йӧзлы пӧ и вӧчны сӧмын тайӧ уджсӧ. И мынтысьлісны ӧд бура чаньяссӧ велӧдӧмысь. А кыдзи жӧ — вӧлі чань, весьшӧрӧ турун сёйысь, а вежон мысти, видзӧдан — сэтшӧм пӧслукман вӧлӧн лоӧ, турунла кӧть песла доддяв.

Но школа дзикӧдз эг жӧ эновт. Ветлӧм-мунӧм йӧз велӧдісны: армияын дас класс помавтӧг сьӧкыд лоӧ служитны. Веськалан сэтчӧ, кӧні сӧмын лӧма да зыръя удж бертӧны, кодъясӧс тай военнӧй строительясӧн шуӧны... А сійӧ нӧ служба?

Пыри рабочӧй том йӧзлӧн школаӧ. Кӧкъямыс час рытсянь дас кык час войӧдз велӧдчим, вежоннас вит лун. Велӧдчӧмыс, сідзсӧ, выль ёртъяскӧд аддзысьлӧм кодь — нёль частӧ нӧ мый пукалыштны. Арся няйт дырйиыс Шожымын Мишка Вань Ӧльӧксан ордын узьлывлі. Ӧти парта сайын и пукалім сыкӧд. А сэсся, лым усьӧм да вӧла туй пуксьӧм бӧрын, и гортӧ куті ветлыны, кӧть туйыс и эз вӧв дженьыд: куим верст Айкина-Шожым пыр и нӧшта, вӧр пыр, Митерасӧдз куим километр.

Повны ёна эг пов, но ӧткӧннас, вой шӧр бӧрын, оз жӧ сьылігтыр ветлыссьы. И йӧзас узьлыны ёна эз кыскы. А сьӧлӧмсянь кӧ висьтавны — гажтӧм и эм ӧткӧн кузь туй талявны, кӧть эновт школасӧ.

Коркӧ и мамлы норассьӧма.

— А тӧварышӧс аскӧдыд заводит новлӧдлыны дай гажаджык лоӧ, — сьӧлӧм сетӧ мам.

— Да-а, тӧваришӧс лӧсьӧда! Нӧшта шу, гӧтрась пӧ да кыкӧн кутанныд ветлыны.

— Но, гӧтрасьны ог на жӧ тшӧкты, — серӧктіс мам.

— Мишка Вань Ӧльӧксанӧс, сідзкӧ, чуйдны кута кайлывлыны мекӧд Митерасӧдз, — ог гӧгӧрво, кытчӧ мамӧ синӧ сёрнисӧ. — Колльӧд, мися, Ӧльӧксан, менӧ гортӧдз, гажтӧм меным да, а аски асывнас гортад лэччан?

— Мыйла нӧ Ӧльӧксансӧ? А Лыскоыд нӧ? Таковскӧй тай... Ветлӧдлас... Поннад, майбыр, оз ло гажтӧм...

— Вежӧра тай эськӧ и вӧлӧмыд. Ме кута велӧдчыны, а Лыско мӧдас катшъявны классын, йӧзыслысь серамсӧ петкӧдлыны?

— Но, классад ӧд, дерт, он пыртӧд... Пасьыс шоныд, кильчӧ улас виччысьлас, а урокъяс бӧрад сэсся ӧтлаын и кутанныд локны.

Тайӧ вот меным юрӧ эз и волы. А збыль ӧд. Шожым-Айкинаас ми кымынысь сыкӧд лэччывлім. Казялас кӧ мунӧмӧс, вӧтчас — нинӧмӧн сэсся он косӧд. Турунла Няшаӧ лэччылам — Лыско зорӧд улас лукйысьӧ, шыръясӧс корсьӧ. Рытнас лавкаӧ либӧ кодкӧ ордӧ пырала, оз нин, майбыр, коль. Виччысьӧ кильчӧ дорас, и кӧть ӧд мый дыра. Ӧтлаын и локтам сэсся гортӧ.

— А мый? Пӧжалуй, и виччысяс ӧд! Кымынысь сійӧ мекӧд удж вылӧ совхозӧ ветлывліс, ни ӧтчыдысь на эз кольлы... Колӧ либӧ и новлӧдлыны.

Сійӧ жӧ рытнас Лыскоӧс шыд колясӧн пӧттӧдзыс верді дай и мӧдӧдчим школаӧ.

Понлы нимкодьыс! Котӧртыштлас ылӧ водзӧ — бӧр волас. Кодкӧ кӧ паныд локтӧ, ылісянь жӧ увтӧдас, кытчӧдз оз тӧд, мый ас сиктса сійӧ, паныд локтысьыс.

Унаысь весиг Рая чойкӧд паныдасьлім. Кӧрт туйвывса уджалысьясыскӧд Айкинаӧ няньла лэччылӧмаӧсь.

Любӧ Лысколы, ас мортӧс аддзас да. И кылӧ ӧд ёсь ныриснас — нопъяс чӧскыд кӧра роч нянь, чери либӧ нӧшта кутшӧмкӧ сёян вайӧ. Гортын сэтысь и сылы вичмӧдасны. Но локтысьяслӧн ме дінті прӧйдитӧм бӧрын, сӧмын неылӧдз найӧс колльӧдыштас. Бӧр ме дінӧ косӧ да мекӧд и мунӧ сэсся.

Ас морт эськӧ, ӧти семьяысь, но менӧ со кӧзяиннас лыддьӧ и пыдди пуктӧджык. А кыдзи нӧ! Арбыд ӧтлаын сьӧла-ур кыям, дозмӧрсӧ кымынӧс увтӧдліс. Урсӧ лыя да медводдзасӧ пыр и куля. Пӧсь яйсӧ сылы сета. Пажын дырйи и кыкӧс на сёяс. Коді сэсся сійӧс ме мозсӧ чӧсмӧдлывліс? Со и кӧзяитӧ мекӧд. Кытчӧ муна, сэтчӧ и сійӧ, путшпӧв, вӧтчӧ...

Школаӧ пырны ог тэрмась. Лысколы сумкаысь небыд кӧлӧб либӧ кӧлач сета, дурыштам-кутлысьыштам недыр. Том на понйӧй да дурнысӧ ёна радейтӧ, вур-вар на сетлас, быттьӧ курччасьӧ. Котралӧ гӧгӧр — кут пӧ! А сэсся инда кильчӧ улас.

— Вод, Лыско, вод. Ме тайӧ керкаас пырала, а тэ виччысь менӧ, эн коль. Петігӧн чукӧста...

Лыско пельяссӧ вӧрӧдӧ, бӧжнас ӧвтчӧ: гӧгӧрвои пӧ, гӧгӧрвои.

Аддзылас ӧдзӧсӧдыс пырӧмсӧ дай водас кильчӧ улас. А ме сійӧс ог жӧ рытывбыд кежлӧ эновт. Урок мыйӧн помассяс, перемена лоӧ да пыр и петала пон дорӧ ывлаӧ. Нянь тор, кӧлач, преник либӧ кампет петкӧда — мый эм сумкаын. Корсюрӧяс целлофан мешӧкӧ и лытор на босьтлывлі. Мед, мися, вильӧдчӧ нем вӧчигас.

Тӧлысь нёль, дырджык на, тадзи Лыскокӧд школаӧ ветлӧдчим. Зэв сьӧлӧма, терпеливӧй пон вӧлӧма. И эз ӧд вӧвлы, мед коркӧ сійӧ менӧ эновтліс. Гузькылӧ петам школаысь, шутёвта понлы да сійӧ и петас кильчӧ увсьыс. Чеччалӧ нимкодьысла, чужӧмӧс кӧсйӧ нюлыштны.

— Гортӧ, гортӧ Лыскокӧд мунам, — меліа сёрнита понкӧд. — Талун сэсся некытчӧ нин ог коль.

Школаса ёртъяс шензьӧны. Эсы дыра пӧ терпенньӧыс понйыдлӧн тырмӧ виччысьнысӧ. Ошкӧны Лыскоӧс, а нывъяс и жалитӧны. Кынмис пӧ, кӧнкӧ, коньӧр.

— Оз кынмы. Пасьыс зэв шоныд, — гӧныс кузь, пукыс тшӧкыд, — збыльсӧ нин висьтавла ёртъяслы. — Вӧралігӧн Модялӧн понйыс пыр ӧтарӧ зільӧ дзебсьыны вӧр керкаын нар улӧ, а Лысколӧн пыр ӧти места — пашкыр коз улын, арын кӧть тӧлын, узьлӧ. И гортын керкаӧ гежӧда пыравлӧ. Звӧз улӧ моздор турун шыбитлі, да сэні и узьлӧ.

Сёрниӧн-басниӧн Айкина тадзи прӧйдитам, Шожым сикт. Гортас пырысьлы «Видза колян!» шуам да водзӧ мунам.

— Гашкӧ, инӧ, узям миянын? — горт дінас воӧм бӧрын пыртӧдӧ ёртӧй, Ӧльӧксан. — Аски ӧд асывнас водз-водз бара ковмас локны совхозад. Унмыд оз веськав?

— Гортӧ муна-а-ам! Видзӧд со, Лыско вель ылӧ нин пуксьӧма туй вылас, гортӧ нуӧдчӧ... Колӧ мунны. Бур вой! Аскиӧдз...

Оз бара гажтӧмыс понкӧд туй вылас босьтлы. Тӧдлытӧг, быттьӧ, и воам гортӧдз...

Ӧтчыд школаын контрольнӧй вӧлі да кык урок чӧж ывлаас эг петав. А сэсся, кор петі, дыр чуксаси — Лыско некытысь эз лок. Эз лок сійӧ и мӧд перемена дырйи, и урокъяс бӧрын.

Айкина кузя и Шожым пыр мунігӧн чуксаси-шутьлялі, но пон сідзи эз и лок.

— Кык урок чӧжыс эг петав да со эновтіс, — майшася, — гортӧ, тыдалӧ, ӧтнас муніс...

— А дерт нин, муніс... Локтіс ӧд эськӧ... Узь миянын, аски аддзысянныд, — пыртӧдӧ ас орданыс Ӧльӧксан.

— Кутшӧм нин узьӧм! Сьӧлӧм мыйкӧ абу местаын... Некор на ӧд эз кольлывлы тадзсӧ... Мый сылы юрас пырис? Мый вермис лоны?

Мӧдӧдчи гортӧ ӧтнам. Медбӧръя керкаясыс колисны бӧрӧ, Ӧньӧ му вуджи — пон абу и абу. Сідз некытысь эз и лок, эз вӧтӧд ни.

Лэччи Шожым кыр. Тӧлысь эзысь тазйӧн вӧртас весьтсьыс ёна нин вылӧ кайӧма, сьӧда-еджыдасӧ лючки нин торйӧда. Митерасӧдз сэтысянь куим километр вӧр пыр нин колӧ мунны. Шӧр гӧпсянь миян град йӧръясӧдз.

Вой шӧр бӧрын вӧр пыр ӧткӧн мунны, поннас велалі нин да, гажтӧмов, кӧть и повныыс нинӧмысь — абу мир туй, кыті эськӧ шпанаяс ветлісны. Сэсся, комын градус кӧдзыд чишкалӧ да, кутшӧм шпана? Шожымті мунігӧн ни ӧти пон оз увтӧд — узьӧны Шарикъяс да Тузикъяс.

Но, вайӧдіс менӧ вӧла туй вӧрӧ пыранінӧдзыс. Миян грездӧ гӧрысь-кӧдзысь тракторъяс кындзи кӧлесаа машинаяс, непӧштӧ тӧлын, гожӧмнас эз волывлыны. Квайт керкаа Митерас Емдін ув районса Айкина сиктлӧн вӧлі торъя государство кодьӧн. Лавка ни школа, би ни радио...

Война кадас, бӧрынджык, во-мӧдсӧ изаса-тшака нянь жӧ, кыдзи и быдлаын, сёйим, но грездын, кыдз помнита, тшыглы некод эз кувлы... Эг нин дзик абуас лэдзчысьӧй. Муяс тырмымӧн вӧчлім-паськӧдлім.

...Кежыштсис тай висьтасьӧмысь... Шӧр гӧп дорӧ вои со. Вӧрас нин пыри. Ывла кӧдзыдас кок улын юж лымйыс, мурч-марч — вӧрыслысь чӧв-лӧньсӧ шызьӧдӧ.

Видзӧда: кодкӧ меным паныд локтӧ... Оз лок — сьӧд вуджӧр ме дінӧ матыстчӧ... Воськов комын сайын... Дзик ӧд кок шыястӧг.

Лапниті синъясӧс — вуджӧрыс, видзӧда да, абу... Вӧлисти тай повзи!

«Морт кӧ вӧлі — эз вермы вошны, ру моз сывны, пон кӧ — увзӧдіс эськӧ, векньыд вӧла туйсьыс кежыштны корис, косіс эськӧ кӧзяин дорас да увтышталӧмӧн-эргӧмӧн ӧтлаын сыкӧд бӧр локтіс... Эз...

Господьӧй да Енмӧй, видз менсьым олӧмӧс-лолӧс, Исус Христосӧй! — повзи дай и Енмӧс со казьтыштсис, кӧть некор ог юрбитлы-пасъясьлыв. А со, пернапас вӧчи тӧлысьыслань чатӧртчӧмӧн.

Синъяс эз пӧръявны — кодкӧ локтӧ вӧлі меным паныд.

«Кӧин? — югнитіс юрын. — Кӧин! Мый нӧ вӧчны? Бӧр Шожымлань кӧ бергӧдчыны?.. Ог ӧд сиктӧдзыс вонысӧ удит! Ӧньӧ му кыр йылас и суас да вуз-ваз деритас... Дерт, кӧин кӧ... А пон кӧ? Ӧд мир смек, час войын кӧ кытчӧкӧ мӧда игӧдчыны... И мый висьтала налы?.. Сьӧд вуджӧр аддзылі. Повзи? Пета на сэки серам выв став Шожым вӧлӧстяс... Чаньясӧс пӧ нин велӧдны-пӧкӧритны вын и сям тырмӧ, а кутшӧмкӧ вуджӧрысь повзьӧма!» — дыркодь сулалі, ассьым, мый помнита, ичӧтдырӧс, челядь кадсӧ тайӧ лунӧдзыс бергӧдла юрын.

Грездса челядь эг вӧлӧй коньӧр кодьӧсь... Нывка кӧть зонка. Но юр пуктыны кутшӧмкӧ кӧин водзын, мед укӧдитіс менӧ, олӧмӧс орӧдіс — зэв эз кӧсйыссьы... Сэсся юрӧ воис мӧвп: «Паныдасьысьыс ӧд, дзебсис кӧ, ачыс меысь полӧ. Сідзкӧ, меным и наступайтны колӧ!»

Гораа куті аскӧд сёрнитны, быттьӧ ёна видча кодкӧ вылӧ, муна аслам туйӧд...

«Со, сійӧ, со-о! — Аддзи тӧлысь югӧр улас коз пиян сайын сулалысь сьӧд вуджӧрсӧ. Понйысь джуджыдджык, станыс кузьджык... — Кӧин, гашкӧ да?»

Но ӧд миянладор вӧръясын найӧ оз овны. Ошъяс эмӧсь, а кӧинъяс некор эз кывсьывны.

Медым повзьӧдны локтысьсӧ, кӧть коді сійӧ эз вӧв, куті горзыны быд ногыс, аскӧд сёрнитны, видчыны.

«Ак, тэ зверь, тэ зверина! — горза. — Он-ӧ тэ менӧ сёйны кӧсйы?»

Ньӧжйӧ, но пыр матыстча и матыстча. Синъясӧн, быттьӧ шылаӧн, быд сьӧдтор бытшка, повзьӧдны локтысьсӧ кӧсъя. Пӧрччи полёвка-сумкаӧс, ӧвтча сійӧн, юр гӧгӧр гартла.

— Сёйны менӧ кӧсъян?! — аддзи коз пу сайысь зверсӧ.

Кӧин чеччыштіс водзлань нӧшта кыкысь да воши вӧрас, пышйис либӧ сэні и сулалӧ, ог тӧд — кок шыыс тай оз кыв-а.

Некымын воськов бӧрӧн, а сэсся зэв тшӧкыда бергалӧмӧн, мед мыш вылӧ оз гужелясь да голяӧс мед оз орӧд, ньӧжйӧ-ньӧжйӧ куті ылыстчыны повзьӧдлана местасьыс. Воськов сё сайын, дзик вӧла туй дорас, вӧлі зумыд потш-майӧгъяса картупель йӧр.

«Сэтчӧдз кӧ воа, сэсся спаситча, — бергалӧ юрын дорйысяна мӧвп. — Чега зор да медым сэсся сӧмын матыстчылӧ, юрсӧ поткӧда!»

О господьӧй! Туй шӧрас быттьӧ ыжӧс начкӧмаӧсь! Вӧла туй южсӧ быттьӧ вирӧн пожъялӧма!

Пыр и гӧгӧрвои: руд рӧзбойникыс Лыскоӧс джагӧдӧма да гатшйӧма. Лы ни ку абу кольӧма...

Ок и ёна жӧ скӧрми: вӧралан понйӧс, школаӧ ветлан ёртӧс ӧд ад горшыс сёйӧма! Кратш чеги ас кузя кымын сой кызта ён потш пом да котӧрӧн муні кӧинкӧд паныдасян местаӧ. Ловсӧ эськӧ босьті, но... Потш чегӧмыс матігӧгӧрсӧ шызьӧдліс, быттьӧ ружьеысь лыйӧм шы. А сэсся мыйла зверыслы, пӧт кынӧм вылас, нӧшта и ме ковми — пышйис, дерт...

«Лы-ы-ысӧ... Лыско-о-ӧй! Гортын тэ али абу?» — кежавлі жӧ звӧз улӧ, но сэні некод эз вӧв.

Иганыс миян — кык сой кызта майӧг. Рытъя школаӧ мунтӧдз, мед нин не садьмӧдны гортсаясӧс, керсӧ напаръяӧн писькӧді, гез пратьӧн кӧрталі иганлысь воссян помсӧ — сӧмын лэптыштлы, и воссяс...

Школаысь локта час вой бӧрын да ог кут игӧдчыны, мамлысь да чойлысь унсӧ пальӧдны. Ачым восьта кильчӧ ӧдзӧссӧ, чӧв-чӧлӧн пыра керкаӧ, ӧзта карасина лампа, но мам, кӧть ог чуксав, садьмылӧ тай.

«Шыдыс пачын. Сёйышт да вод», — шуас да бӧр унмовсяс.

А тайӧ войнас гортӧ бӧрдӧмӧн пыри да эг сёянӧ кутчысь. Перйи шкапысь дрӧб-порок видзан ящик да куті зарадитчыны.

— Мый нӧ лои, бласлӧ кристос? — повзис мам.

— Лыс-с-коӧс кӧин сёйӧма! — шлюпъяла-бӧрда. — Аски кӧсъя водзӧссӧ косӧдны, вӧтлысьны сы бӧрся кута...

— Господьӧ, господьӧ! Понтӧг колин! — жалитӧ менӧ мам.

— Аски, мамӧ, вит час асылын чуксав! Бы-ы-ыть! Лӧз-лӧз югыднас на меным колӧ воштысьны Шӧр гӧп дорӧдз. Муртса югдігас и кута трӧпитны руд шпанасӧ, босьта на ме сылысь Лыскоысь водзӧссӧ!

Мамлы чуксавны эз и ковмы менӧ. Эг ӧд и удит водлынысӧ да. Войбыд зарадитчи пуля-порок жалиттӧг, патронташ тыр. И пуляа, и картеча, и дрӧбъя патронъяс тырмымӧн лои. Зептӧ сюйи компас. Сёйышті, пасьтаси, петны нин гортысь дась.

— Лунтыр кежлӧ ӧд мунан, босьтыштін-ӧ кӧть сёянтортӧ? — юалӧ.

— Эг-г...

— Мый тэ? Мый нӧ тэ? Жуялан ӧд! Яй тор да кык-куим кӧлӧб тубырта, босьт... Жуялан, гортад он во... Код тӧдӧ, кытчӧ сійӧ тэнӧ нуӧдас.

Лӧз югыдӧн на вои Шӧр гӧп дорӧ, кежи вӧрас, кӧин кок туй вылӧ, мунышті километр кымын, видзӧдлі компас вылӧ... Кӧин мунӧма асыв-войвывлань.

«Рӧдь нӧвиналань сетчӧма руд рӧзбойниклӧн, — артышті, кытчӧ кутӧ зверыс нырвизь. — Меным, артмӧ, кивыв... Ӧд рытыввывлань, Айкиналань, Вомынлань кӧ сетчас, тӧдтӧм вӧрын ковмас вӧтлысьны. Ӧти лунӧн ог кый — воштысяс-пышъяс. Сэтчӧс вӧръясӧдзыс ӧд гортсянь верст дас вит лоӧ, вывті ылын... Мед эськӧ асыв-войвывланьыс пыр и мунас, гортлань, миян грезддорса пармаӧ, — кевма думсьым да тшӧкта: — Сэтчань и мун, сэтчань...»

Миша эрд кыр йывті зверыс бура и кӧчасьӧма: сетчылӧма шуйгавыв, крута шыбитчылӧма веськыдвыв, но туйсӧ, казяла, Рӧдь нӧвиналань кутӧ. Гӧгӧрвои тайӧс да веськыда сэтчань и куті мунны. И бура ӧд артыштсьӧма: кӧинлысь кок туйсӧ витысь вомӧналі. Сэсся, веськыда кутіс мунны да, сылӧн туй вывті и мӧді вӧтчыны...

Кынӧм зэлавтӧдзыс сёйӧм зверь рытъя паныдасьланінсянь, дзик веськыдалӧмӧн кӧ, верст вит сӧмын и мунӧма узянінӧдзыс. А ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧмнас — куим пӧв унджык лоӧ. То шуйгавыв сетчӧма, то бӧр веськыдвывлань кежӧма. Час куим, буди, дикъялі. Ветлӧдлі-ветлӧдлі да ӧтилаын бӧр аслам лызь туй вылӧ петі. Первойсӧ эг эскы весиг: кодкӧ, мися, мӧд вӧралысь мунӧма. Но бурджыка видзӧдлі — аслам и мунсьӧма...

«А кӧні нӧ кӧиныс? Абу ӧд бордъя, эз лэб», — жугла юрӧс, сюся кыйӧдчӧмӧн лызь туй кузя муна.

И аддзи ӧд! Морӧсӧдз коз понӧль сикас вомӧн вывлань зыбнитчӧмӧн чеччыштӧма, но бӧръя кокъяссьыс гыжъяснас чиркнитыштӧма лым туктасӧ. Кежи крута веськыдвыв да метр куим ылнаысь, посни пуяс сайсьыс, и аддзи туйсӧ...

Узьӧма зверыс зэв джуджыд кодзувкоткар вылын, мед сэтысянь ылысьджык кылас и аддзас, мыйкӧ нелючки кӧ...

Менӧ кылӧма, мый рытыввывсянь локта, да асыввыв, Рӧдь нӧвиналань, Митерас грездлань ыджыда сывкъялӧмӧн сетчӧма. Кытшовтан лызьничаӧс восьсаинті, гашкӧ, метр нёль кузяӧ чеччыштӧмӧн вомӧнтӧма да Гӧрд шорӧ лэччӧма. Чеччалӧмнас пельӧдзыс вӧйласьӧ да, небось, латшиктӧмӧ регыд вуджӧма. Сідзсӧ оз вӧйлась, лапаыс блюд пасьта да.

Ме лэччылі жӧ — гиблӧй места: бадь тіль да нӧшта пӧрӧм вылӧ — пӧрӧм, мунны ог вермы. Сійӧс и видзӧд, мед лызьӧй оз чег. А кӧинлы майбыр: леторосъяс косттіыс кань моз чуклялӧмӧн мунӧ, а увъя пӧрӧм пуяс вомӧн улітіыс кыссьӧмӧн либӧ вывсяньыс чеччыштӧмӧн вуджӧ, а меным колӧ пӧшти быд пу кытшовтны. Увъя пуяс вылас лымйыс потшӧс судта.

«Сю-усь! Тӧдан, небось, мый татшӧминтіыс мунігӧн менӧ ылӧ бӧрӧ колян и дзебсьынытӧ меысь кокньыд — комын воськолысь ылӧ водзсьыс тіль вӧснаыс нинӧм оз тыдав. Но и ме тэнӧ гӧгӧрвои, тӧда: лун шӧр лунӧ, кӧть ньӧръяв, вӧла туй вылӧ он пет. Рӧдь нӧвиналань ныртӧ веськӧдӧмыд! — мӧвпышті тадзи да шор бок яг вылас кайи. — Лыссьы, лыссьы, мудзтӧдчы шорӧдыс, а ме тэнӧ боксяньыд конвоируйтны кута. Пыр шортіыс ӧд он мун, коркӧ и берег вылас петан, шуйга берег вылас, кыті со ме муна. Сэки кутшӧмкӧ эрд вылын и чолӧмала тэнӧ, руд шпанаӧс! Гӧрд шорыс кӧрт туй вуджӧ. И тэныд сэті ковмас вуджны! Петав эрд вылас!»

Час кымын козъя-пожӧма ягті муні, кӧрт туй дінӧ матысма. И сэки кылі паровозлысь тутӧстӧм, и зэв ӧд аслысногаӧс: «Тут-ту-ту-ту-у! Тут-ту-ту-ту-у!» — тадзи тутсӧны сэки, кор кодкӧ туй вывсьыс оз кеж.

Мый вын вӧлі, содті ӧдӧс и вои ӧд кӧрт туй дінас поезд прӧйдиттӧдзыс.

— Кӧ-ӧин! Кӧин! — горзӧ кочегарыс, Паш Коль. — Вӧтӧд, Пашӧ, лый! Лы-ый!

Гогниті юрӧн: «Давай, давай! Ӧдйӧджык прӧйдитӧй! — воча горза.

Кӧрт туй, а сэсся и Рӧдь нӧвина вуджӧм бӧрын, кӧин вомӧналӧма ягсӧ да лэччӧма Степ шорӧ. Вуджалі сійӧс — зверлӧн мӧдарас абу кайӧма, а бара шор кузяыс вывлань мунӧ. А тайӧ шорыс Митерас грездлань йывнас сетчӧ, — бара меным кивыв.

Кайи берег вылас, кузь вӧраинас, кӧин бӧрся сэті муна, гортлань нырӧн. Котӧрта верст джын, лэччыла шорас, видзӧдла, мунӧма-ӧ кӧиныс, да бара, мыйта вынӧй да сямӧй судзӧ, водзӧ уськӧдча вӧтчыны. Чужӧм вылысь, сьыліысь ньылӧмыс шорӧн кутас лэччыны, сувтыштла, мыссьышта лымнас да бара суӧдчыны босьтча.

Километр квайт тадзисӧ муні, шорас, гашкӧ, дасысь лэччылі — мунӧ водзын, но ог тӧд, ылын-ӧ — шыыс оз кыв, вуджӧртчӧмсӧ эг жӧ аддзыв. Гашкӧ, ылын, а гашкӧ, и матын. Поездыс, дерт, ёна манитіс, а ӧні со пемдӧ...

Степ шорсянь гортӧдз — верст кык.

Юышті соддзӧн кынмывлытӧм шорсьыс васӧ, кигуг ӧвтышті кӧин вылӧ и мӧдӧдчи гортӧ... Град йӧръяс горулӧ вои...

Но мокойӧ! Кӧиныслӧн вӧлӧма тай наянлуныс! Град горувъясті, колӧ жӧ, туйӧс и вуджӧма. Пемыд нин. А пемыднас нӧ кутшӧм кыйсьӧм-туясьӧм артмас. Гортӧ колӧ мунны.

Немторйӧн ошйысьтӧг висьтавлі гортын кӧин бӧрся лунтыр вӧтлысьӧмӧс.

«Но и пӧръявліс, но и пӧръявліс!» — скӧрала думысь.

— Аски, мамӧ, чуксав югдытӧдзыс на... Йӧръяс горувтіыд ӧд кӧиныс Шожымкалань сетчӧма...

Сёйи-ӧ эг-ӧ — паччӧрӧ и усыртчыссьӧма тай...

— Пашӧ-ӧ, Па-а-шӧ! Тшӧктылін, да чуксала? — тӧрмӧшитыштіс мам.

— А-а-а! Л-л-лыс-ко-ӧ-ӧс! Счас! Счас! — здукӧн палялі. — Сейчас чечча, — шуа, но мудз абу на прӧйдитӧма да мам мӧдысь чуксаліс.

— Кытчӧ нӧ эськӧ талун мунан? Кытысь мӧдам корсьны лысьӧмтӧ? — тӧкӧтьӧ оз и бӧрд мамӧй пажын тубрастор гартігас. — Ас вылад кӧ уськӧдчас! Косявлас кӧ! Коді, кытысь и корсяс?!

— Оз ков менӧ корсьны! Ме сійӧс, Лыскоӧс сёйысьӧс, виа!

Кӧин пинь улӧ, смерть корсьӧм вылӧ, кӧть и дасьтіс мам сёянтор, оз вӧлі лэдз...

— Ӧвсьы, ӧвсьы, пиушко... Асьтӧ зверыс ӧд сёяс-калечитас, кытысь корсьнысӧ кутам? Ойя да ойя! Коді нӧ сэсся горт гӧгӧрын чера уджсӧ вӧчны ку-у-тас?

— А эсійӧ кодлы! Кӧрт стволыс! Не-е-е-бо-ось! Медым сӧмын аддзылӧм выйӧдз матыстчыла — зверсӧ бӧжсяньыс юрӧдзыс камӧда, пожйӧ вӧча, скаредьӧс!

Митерас грезд водзладорті, верстыс оз ло, — леспром веськыда Айкинаӧ трактора тӧвся туй писькӧдіс. Кор вӧрыс чукӧрмыштас, сэки лэччӧдӧны ӧтчыд-мӧдысь. Сэтчӧ ме и муні. Кӧин, сэтчань ныра да, быть вуджас сійӧ трактор туйсӧ. Оз нин, майбыр, чеччышт — матӧ сизим сыв пасьтаыс...

«Он небось пӧръяв менӧ, вуджин кӧ трактор туйсӧ».

Лэччи катыд шор туйӧдз, исковта кӧинлысь туйсӧ вомӧнавны.

Кытш вӧчи: «Дивӧ тай — зверыс, эз кӧ грезд пыр прӧйдит — ӧкладын!» — пӧсьӧ шыбитліс...

Ӧдйӧ, кыдзи кокъяс лызьясӧс сывкйӧдлӧны, кӧинлӧн рытъя кок туй кузяыс мӧдӧдчи... И мый? Бара ӧд кытш ковмис вӧчны... А вужлявывса тукта вылын и узьӧма кӧиныс...

Ёсь пельяснас, дерт, кылӧ менӧ, ружье мавтасыс да стволсьыс сотчӧм порок дукыс чамгӧ нырас. Лёкинті, ёна лёкинті менӧ новлӧдлӧ, но ог кольччы сыысь. Ӧтилаысь аддзылі сітсӧ — руалӧ на весиг вӧлі. Сідзкӧ, уна вылӧ, верст джын водзын меысь котӧртӧ, гашкӧ и ёна матынджык. Тшем вӧрсьыс, водзысь, мыйта тыдалӧ, быд пу колас синмала, но зверсӧ некытысь ог аддзыв.

Шондіыс лун шӧр петкӧдлӧ — кӧинлӧн кок туйыс менӧ Ванюк туй вылӧ петкӧдіс. Сэті Шожымка видзьяс вылысь вӧлаяс колхозлы быд лун турун лэччӧдлісны колхозӧ. А на бӧрся, дерт, и понъяс, гырысь и посни, вӧтлысьӧны. Вӧла туй вылас гыж туйыс тыр. Тӧдмав сэтысь, коді понлӧн, а коді кӧинлӧн? Шожымса Пельтӧм Ёгорлӧн Бускоыс — быд лун жӧ ветлӧдлӧ — ар джынъя кукань ыджда, лапаыс блюд пасьта, гыжъясыс чаль чунь кузяӧсь. Гашкӧ, сійӧ гырысь гыж туйяссӧ коляліс?..

Ӧтарӧ ветлі, мӧдарӧ, а сэсся туй кыр йывладорас вӧрас пыри, туй пӧлӧныс мунышті да аддзи ӧд зверь кок туйсӧ. Бара куті кӧин бӧрся вӧтчыны. Но менам корсьысиг-дикъялігкості сійӧ эз узь, ылӧ водзӧ удитіс воны. А кӧин, кыдзи и воддза лунас, туй юж вывсяньыс бара коз-пожӧм понӧльяс вомӧн чеччыштӧма, гашкӧ, куим сыв ылнаӧ, но тайӧ пӧрйӧ гыж туйсӧ тукта вылас абу кольӧма. И бара заводитчис пышъялӧм-вӧтлысьӧм...

Шожымка видзьяслань зверыс сетчӧ, казяла, но тӧда: нем сэн вӧчнысӧ — ни сикт, ни грезд, а репасысь кӧ, сӧмын ручлы тар-сьӧла-дозмӧрыс вичмывлӧ гежӧда, но оз кӧинлы. Найӧ ӧд сюсьӧсь жӧ, юрныс дона жӧ.

Кӧин бӧрся дугдывтӧг мӧд лун нин вӧтлыся. И зверь тайӧс кылӧ и тӧдӧ, дерт, да мынтӧдчыны меысь кӧсйӧ...

Котрӧдлі кӧинӧс пӧшти сап пемыдӧдз. Казяла, дзик шойччышттӧгыс зверыс и мудзӧма, и тшыг: лымсӧ апалӧ-сёйӧ — вынсӧ содтӧ. Рытъявылыс вӧла туй кузя километр кык мунӧма, вӧрас сюсявтӧг нин кежӧма да вель ыліті воча нин меным Туй выв йӧнӧдӧдз локтӧма, а сэсся войвыв, Микуньлань сетчӧма... Тӧді кӧ эськӧ! Ок!

Бара сап пемдіс. Мудзсӧ гортӧ ӧдва вайнысӧ верма. Но ӧд и кӧиныс мудзис. Сэсся ме ӧд пӧт, а кӧиныс кык лун нин сёйлытӧм. Кор нӧ сёяс? Лунтыръясӧн, медым кучиксӧ ог пӧрччы, пышйыны колӧ, а сы бӧрын, мудз кокъяснас, кутшӧм нин кыйсьӧм. Сідзкӧ, колӧ чайтны, лунысь-лун жӧ и усьӧ эбӧснас кӧиныс.

— Ойя, пиӧй, да ойя! — жалитӧ менӧ мам. — Висьӧм корсян, мудзтӧ чукӧртан... Ой, ой, ой!

— Мудзис ӧд и вир пузьӧдысьыс, тшыгмис, жуяліс... Талун Туй выв йӧнӧд кыр йылӧ пемдім... Узьмӧдчас. Аски быть вӧтӧда. Ог ло морт, ог кӧ Лыско вӧсна водзӧссӧ косӧд... Чуксав аски водз-водз, мед пемыднас на кок туяс вои...

...Коймӧд лун. Рытъя вӧтлысянінӧдзыс, поводдяыс небзьыштіс да, шыч-рач вои. Дыр на и югдӧмсӧ ковмис виччысьны. А сэсся и кӧин кок туй вылӧ пыри...

Куим кытш вӧчӧма. Пыралӧма-петалӧма аслас туй вылас... Артмӧ: ме сюсьма, а кӧиныс — куим пӧв на меысь тӧлкаджык!

Кад серти кӧ, час джынйӧн, эз кӧ унджык, менӧ и сійӧ асывнас пӧръяліс. Сідзкӧ, бара на миян костным вель ыджыд, да кузь лунтыр вӧтлыси. Бӧръяпомас кӧин, ёна ылӧдчытӧг-шыбласьтӧг нин, шор ковтысӧ пыралӧма да весьшӧрӧ мудзтӧдчӧма, а ме весьтасалі лёкинсӧ да ӧти яг помын и аддзи мышсӧ.

Колӧ, дерт, вӧлі пуля вежны, но пӧсьйывсьыс вунӧді: картечӧн лыйсис...

Кытысь нӧ! Эз, тыдалӧ, и во кӧинӧдзыс зарадӧй. А сійӧ тай — скачӧн да скачӧн, а сэсся тіль-ӧтрӧстель пыр, кыдз чардби, лыйыштіс... Эм тай выныс, он на суӧд!

Удитіс ӧд, морыд! Бара на, коймӧд лун нин, кӧин кучиктӧг гортӧ локті...

— Волкуйтӧ кӧиныс! Асывнас чеччас, сувтас бӧръя кокъяс вылас да кодарӧ тушаыс нёровтчас, сэтчань и прӧмыс вылас мунӧ, — кыськӧ кывлӧм притчасӧ висьталӧ мам. — Эновтчы асьтӧ песӧмысь, Пашӧ, эновтчы-ы, пиӧй! Волкуйтӧм вӧснаыс жӧ, шулӧмаӧсь, и пуля улас оз сюрӧдчы.

— Волкуйтас? Оз-ӧ! Зэв ылын вӧлі... Йӧйялі тай. Ещӧ эськӧ вӧтчыштны да пуляӧн... Туйыс ӧні сылӧн — бӧр пышйыны кывтыдлань. Аски бара на котралыштам... Сюсь, вывті сюсь, но мыйӧкӧ и менӧ велӧдыштіс нин... Видзӧдлам нӧшта аски: кодным — кодӧс.

А аскинас ёна видзӧдлынысӧ немтор нин вӧлі. Поводдяыс вежсьӧма: шондӧдӧма ёнакодь, лым усьӧ да турӧбалӧ на нӧшта. Но босьтчӧма да, нем вӧчны, кӧин бӧрся вӧтлысьны нёльӧд лун дорвыв пета. Ог тӧд, кӧні кӧиныс, да югдыштӧм бӧрас пывсян дорӧ, ас лызьнича вылӧ и локті, мед сэтысянь, аслам рытъя кок туйсянь, босьтчыны зверсӧ корсьны... А кӧиныс, но и сюсь, но и сюсь! Абу ӧд вӧла туй вылӧ петӧма, кӧть войнас и позис, абу, небось, ветланінад сетчӧма, а веськыда, сиктсянь верст кык войвылӧ, менам лызьнича вылӧ локтӧма да, вӧрас унаысь пыралӧмӧн, сэтысь бӧр петалӧмӧн, менам туй бокӧд пывсян дінӧдз со волӧма. Сэсся, воштысьнысӧ дзик нин некытчӧ да, ыджыда, гашкӧ кык сыв лоӧ, чеччыштӧма-вомӧнталӧма менсьым туйӧс. Повзьӧдлана кытшысь мынӧм бӧрын, зверь чуклявтӧг нин уттьӧма-кульӧма бӧр Шожымлань.

Миша эрд вывті, скӧтӧс начкан бойня бокті, сэтчӧ кежавтӧг, дерт, сетчӧма рытыввыв, кытысь, тыдалӧ, и воліс. Сідзи и пышйис-воштысис меысь руд гӧна рӧзбойникыс, эз сет пӧрччӧдны ассьыс шоныд пасьсӧ. Лыско вӧсна водзӧссӧ сылысь лои босьттӧм.

Оз весьшӧрӧ вӧлӧм шуны: «Кӧинтӧ кокыс вердӧ». Збыль, вердны — вердӧ, да нӧшта и юрсӧ видзӧ.