ШУД ВАЙЫСЬ ЛЭБАЧЬЯС
Войнабӧрся тшыг воясӧ аспом градъяс да муяс вылын эз вошлы немтор. Арнас, картупель керигӧн, мусӧ маллявлім-сарпавлім, медым эськӧ сэтчӧ эз коль сьӧкыда быдтӧм урожай. Сэсся и шепасьлывлім на кык-куим пӧрйӧ. Сю идралӧм бӧрын ветлӧдлім муяс вывті падъянъясӧн, чукӧртлім шепъяс. Но он тай вермы курыштны ставсӧ. Урожайыс кольлывліс тшӧтш жоньяслы, кеняяслы да мукӧд лэбачьяслы. Тайӧ муяс вылас жӧ, гумладор йӧрын, вердчывлісны шоныд странаясӧ лэбысь турияс. Поздысянінас локтігӧн найӧс тані некод жӧ эз полошуйтлы.
Ми, зонпосни, праздникӧс моз виччысим тайӧ кадсӧ. Турияслысь кельӧб аддзӧм бӧрын эновтлім став уджъяс, ворсӧмъяс да котӧртлім гумладорлань. Кустъяс сайӧ дзебсьӧмӧн дыр видзӧдім лэбачьяс вылӧ, прӧщайтчим-чолӧмасим накӧд. Турияс ветлӧдлӧны му вывті, быттьӧ йирсьыны петӧм руд ыжъяс, кокалӧны шепъясысь гылалӧм тусьяссӧ. Найӧ нимкодя кливксӧны, гашкӧ, аслысногӧн аттьӧалӧны йӧзӧс, мый и налы гӧлиник урожайысь бур войтыр кольыштӧмаӧсь пай.
Кӧнкӧ лунвывса муясын аистъясӧс лыддьӧны шуд вайысь лэбачьясӧн. Найӧ оз волывлыны миянӧ. Но и войвывса вӧр-ва сійӧ кадас эз жӧ вӧв гӧльджык. Зверь-пӧтка парма тыр, а кыйны некодлы. Пӧчьяслӧн шуӧм серти, вӧліны и шуд вайысь лэбачьяс. Тайӧ пӧ турияс. Збыль-ӧ сійӧ — эг вензьылӧй. Но томдырся шудыс миян вӧлі курччӧм кӧлӧб кодь. Война вылӧ грездысь квайт семьяысь ветлісны дас ӧти пӧрнӧй мужичӧй, а бӧрсӧ эз бергӧдчыны некод. Турияс волывлісны миянӧ быд тулыс, а батьяс сідз эз и воны.
Ми, зонпосни, туриясӧн вайӧм шудсӧ гӧгӧрволім ас ног. Ӧд лои олӧма ещӧ ӧти кӧдзыд да тшыг нисьӧ пӧт кузь тӧв. Гожӧмын, майбыр, тшак-вотӧс вӧр тыр. Он кӧ дышӧдчы, пызан вылад пыр лоӧ руалан тасьті, медсясӧ, дерт, тшака шыд.
Мамъясным уджтӧ лунтыр кежлад кольлісны миянлы юр выв тыр. Ноксьылім град йӧрын, заптім скӧтлы турун, корӧсь. Но сюрліс прӧст здук и пыр жӧ котӧртлім сиктдорса раскӧ тшак-вотӧсла.
Грездын сійӧ кадас оліс ар сизимдас вита Опонь дед. Сійӧ нэмсӧ вӧралӧма да тӧдіс чӧдъя-пувъя местаяс. Унаысь висьтавліс Ю-Яг йылысь. Сэні пӧ вотӧсыд пев пом гырся, тувччынытӧ некытчӧ, но миянӧс, зонпосниӧс, некор эз босьтлыв сьӧрсьыс. Ылын пӧ, он воӧй. Ми, дерт, дузгысьлім, но Опонь дед вылӧ эг вермӧй скӧравнысӧ. Ветлас кӧ вӧрӧ — сьӧла-тар-дозмӧр вайӧ лаз тырыс. Ректас нопсӧ — быдӧнлы морт ӧти сьӧлаӧн сетас.
Медся тшӧкыда ме ветлывлі вотчыны Веня другкӧд, Опонь дедлӧн внуккӧд. Сійӧ меысь вӧлі кык арӧсӧн ыджыдджык, тӧдӧ ылыссаджык тшака-вотӧса местаяс. Мортыс повтӧм. Унаысь ветлывлӧма дедыскӧд кыйны лэчьяссӧ да кужӧ пӧльзуйтчыны компасӧн. Но и Веняӧс дедыс абу на нуӧдлӧма Ю-Ягӧдз. Быдмышт пӧ ещӧ во-мӧд да, ловъя кӧ лоа, ветлам сэки.
Ӧтчыд Венякӧд пӧшти лунтыр вотчим картасайса вӧрын, но эг вермӧй тыртны падъянъясӧс.
— Эк, шутёвтлыны эськӧ Ю-Ягӧ! — мунігмозыс гораа мӧвпаліс Веня.
— А код тӧдас, кӧні сійӧ Ю-Ягыс? Коді сэтчӧ лэдзас миянӧс?
— Ме тӧда. Лэч туй гӧгӧртігӧн петім сэтчӧ нуӧдысь ордым вылӧ. Дедӧ шуӧ, этайӧ туйыс пӧ нуӧдӧ Ю-Ягад, — висьтавліс Веня. — А юасьӧмнад и збыльысь оз лэдзны. Колӧ мунны гусьӧн. Ветлам?
Мем окота жӧ лои ветлыны пармалӧн тайӧ озыр пельӧсас, но падъялі.
— А ылалам кӧ? Вошам кӧ?
— Веськыда шу — пола, — скӧрмис Веня.
Ӧта-мӧд водзын ми медся ёна яндысим полӧмысь.
— Ветлам, — сӧгласитчи ме. — Асывнас лок миянӧ.
Аскинас вӧр туй кузя мудзтӧдз мунӧм бӧрын вуджим паськыдкодь визирка.
— Татысянь заводитчӧ миян лэч туйным, а Ю-Ягад нуӧдӧ этайӧ ордымыс, — индіс Веня. — Дедӧ шуліс: ещӧ пӧ верст вит.
Векньыдик ордым вайӧдіс тӧдтӧм ягӧ.
— Тайӧ, колӧ лоны, и эм Ю-Ягыс, — эскӧдана шуис Веня. — Пыралам веськыдвыв.
Ми сетчим веськыдвыв.
Пувйыс ягын быдмис зэв гырысь, но эз нин сэтшӧм уна, кыдзи висьтавліс Опонь дед. Ми копыртчӧмӧн ветлӧдлім вутшъяс дорті. Эг полӧй вошӧмысь. Шондіа. Венялӧн пестерас куйліс ещӧ и компас. Ветлӧдлыны ковмис уна, но падъянъяс тырисны мича гырысь вотӧсӧн. Грезд дорын он аддзы татшӧмтӧ.
Тӧдлытӧг вежсис поводдяыд. Кымӧръяс сайӧ вошис шонді. Тӧвзьысис. Кутіс войтасьны. Зэрмис. Кӧтасьӧмысь дзебсим пашкыр коз пу улӧ. Шуим нуръясьыштны. Веня восьтіс пестерсӧ.
— Компас ни нянь! — повзьӧмӧн ойкнитіс сійӧ. — Тэрмасьӧмнад ставыс кольӧма залавка вылӧ.
Менсьым сӧчӧнъясӧс сёйим локтігӧн на. Сідзкӧ, ковмас терпитыштны.
Регыд кобис.
— Петам туй вылӧ, — шуис Веня да кутіс восьлавны водзын.
Мунім вель дыр, но туй эз во.
— Мӧдарӧ мунсьӧма, — шыаси ме.
Сетчыштім боквыв, сэсся ещӧ кежим. Туйсӧ быттьӧ гусялісны. Дзикӧдз вошим.
Ме, ылі вӧрад волытӧм мортыд, надейтчи сӧмын Веня вылӧ. Сійӧ ыджыдджык, ветлывлӧма дедыскӧд кыйны лэчьяс, кутшӧмакӧ тӧдӧ вӧрсӧ, но компастӧгыд вӧлӧма синтӧм морт кодь жӧ.
Дыр на келалім. Мудзим, кӧтасим лысванас, кынӧмным сюмалӧ. Сьӧктісны вотӧс тыра падъянъяс. Кольны эськӧ найӧс кутшӧмкӧ пу улӧ. Сэки ветлӧдлыны лоӧ кокниджык, но жаль пувйыс.
— Эн пов, — сьӧлӧм сетӧ Веня, а ачыс, казяла, повзьӧма жӧ. Абу шутка, ва паськӧмӧн кӧ ковмас узьмӧдчыны вӧрын.
Кытчӧ мунсьӧ, кодарлань, ми эг тӧдӧй. Дерт, и кытшлавсьӧ. Кыкысь петалім кутшӧмкӧ йӧнӧдӧ.
Дыр ветлӧдлӧм бӧрын веськалім зэв вотӧса местаӧ. Збыльысь тувччыны некытчӧ. Но миянлы ӧні вӧлі веськодь.
— Эк, компас кӧ эськӧ, — майшасис Веня.
Вирдалісны-сюмалісны кынӧмъяс, но пувнад тай он жӧ пӧт. Веня чегис пелысь пуысь ӧти рос да кутіс нямлявны сійӧс.
— Видлы, — шуис сійӧ. — Дедӧ висьтавліс, отсалӧ пӧ, содтӧ вын. Унаысь пӧ мездывлӧма сійӧс пелысьыс.
Роскыд меным эз во сьӧлӧм вылӧ — вывті нин курыд, весиг тасалӧ горшӧс.
Вӧрын лоис ещӧ на шуштӧмджык. Бара кутіс войтасьны. Юрӧ кутісны пырны шуштӧм мӧвпъяс: «Локтас кӧ татчӧ ош?»
— Вень, а ошъяс збыльысь усьласьӧны йӧз вылӧ? — полӧмӧн юалі ме.
— Кытысь тэ сійӧс кывлін? — дӧзмӧмпырысь лэптіс юрсӧ ёртӧй.
— Шожымысь Пельтӧм Ёгор пӧ том дырйиыс бура вӧлӧм кылӧ. Ошлӧн уськӧдчылӧмыс сы выйӧдзыс сійӧс вайӧдӧма.
— Дед висьтавліс, ачыс пӧ мыжа. Син на син паныдасьӧмаӧсь зверыскӧд. Ёгорыд повзьӧмвывсьыс косьӧбтӧма-лыйӧма зверыдлы ур зарадӧн-дрӧбйӧн. Сійӧ скӧрмӧма да и кучкӧма Ёгорыдлы пель дінас. Сэсянь и пельтӧм. Дедӧ нэмсӧ вӧралӧ да абу на сулӧма сійӧс сэтшӧм неминучаыс.
Дзикӧдз жуялім. Медым ичӧтика шойччӧдыштны кокъяснымӧс, пуксим пӧрӧм пу вылӧ.
— Биасьлыны колӧ, — шуи ме.
— Вӧлі кӧ эськӧ истӧгыс, — ас вылас скӧралыштіс Веня. — Истӧг, компас, нянь — ставыс коли залавка вылӧ.
Шувгысь парма шӧрын куткырвидзам кык зонка. Отсӧгсӧ виччысьны некодсянь. Ме эськӧ раз-мӧдысь горӧдлі, но весьшӧрӧ.
— Ланьт! — пыр и вомаліс Веня. — Горзытӧгыс шуштӧм. Петас шонді — аддзам туйсӧ.
«Кур-ли-и-и! Кур-ли-и-и! — чӧв-лӧньсӧ друг орӧдіс турилӧн горӧдӧм. Сылы шыасис мӧд, вӧсньыдджык гӧлӧса.
Мем ӧні веськодьӧн, весиг повзьӧдчанаӧн кажитчисны тайӧ нор шыясыс, а Веня чошкӧдіс пельяссӧ. Лэбачьяс, тыдалӧ, пукалісны. Найӧ кливксісны ӧти местаын.
—
Нем гӧгӧрвотӧг ме сулалі да шӧйӧвошӧмӧн видзӧді друг вылӧ. А сійӧ радысла сывйыштіс менӧ да жбут шыбитіс нитш вылӧ. Ме уси падъян вылӧ. Сійӧ путкыльтчис.
— Турияс горзӧны Дон нюрын, — киссьӧм пув чукӧртны отсалігмоз шуис Веня. — Ме лэч кыйигӧн сэні вӧлі куимысь. Дедӧ висьталіс, быд гожӧм пӧ найӧ быдтысьӧны сійӧ нюрас.
Регыд мысти ми сулалім нин Опонь дедлӧн лэч туй вылын, а сёр рытын, пемыднас, воим гортӧ.
— Шог вӧчысьяс ті, шог вӧчысьяс, — синва сорӧн видіс менӧ мам.
Мудзӧмӧйла ме эг вермы сёрнитны. Йӧв кружка юӧм бӧрын воді шоныд, небыд эшкын улӧ да чорыда унмовси сійӧ жӧ здукас.
Колисны вояс. Ми быдмим. Мамъяс эз нин кутны ылі пармаӧ ветлӧдлӧмысь. Шойччан лунӧ, пемыд на, а Веня ми ордын нин.
— Пасьтась, — шуӧ, — ветлам ельдӧгла либӧ пувла.
— Шойччыштінныд эськӧ, уннытӧ пальӧдӧм местаӧ, — жалитӧ садьмӧдны менӧ мамӧй.
— Ми, Любава тьӧтка, шойччыны и мунам, — гигзьӧ-сералӧ Веня. — Лӧсьӧд пельсатӧ, ваям уна тшак-вотӧс.
Вотчӧм бӧрын ёрткӧд унаысь кежавлім Дон нюр дорӧ, кодӧс кутім шуны Тури нюрӧн. Ми дыр пукавлім сэні, ылісянь нимкодясьлім туриясӧн, а мунігӧн ӧвтыштам киясӧн да меліа бурсиам: «Видза колянныд, шуд вайысь лэбачьяс! Регыд ті петанныд кузь туйӧ и мед жӧ кокньыдӧн, шудаӧн, тӧв ньылыд лоӧ сійӧ тіян и челядьныдлы тшӧтш. Бура, пӧтӧса тӧвйӧй шоныд муясас да тулыснас бӧр локтӧй чужан муаныд. Быдтысьӧй, рӧдмӧй, турияс, миянын, войвылын! Кутам виччысьны локтан тулысӧ тіянӧс, шуд вайысь лэбачьясӧс.
«Кур-ли-и, кур-ли-и! Кли-ив, кли-ив!» — вель ылісянь аддзӧны миянӧс, кылӧны гӧлӧсъяснымӧс да воча шыалӧны найӧ миянлы, быттьӧ аттьӧалӧны бур туй вӧзйӧмысь.
