СЁЙ, ОШКӦЙ, СЁЙ...
Медся шудтӧм да медся мустӧм луннас челядь дырйи лыддьылі меным ӧчередьӧн мӧсъясӧс йирӧдны воан лун. А волывліс сійӧ вит мӧска ичӧтик грездын кык вежоннас куимысь. И некытчӧ сыысь он сайӧдчы. Сизим арӧссянь, креста волыса гача зонкаӧн, чойяскӧд пастукалі, а первой класс помалӧм бӧрын «кага» чинӧй уси.
— Некор меным мӧсъяс гӧгӧр гӧгравны, — сійӧ тулыснас жӧ и крапкис мамлы Саня чой. — Со, мужик нин быдмӧма! — индіс ме вылӧ. — Быдлаӧ — Саньӧ! Ёгӧсь картупель градъясным, видзӧдлан — юрыд кольмӧ, сы мында колӧ юравны, ёг турунсӧ весавны. Мукӧд гортса уджыс ӧтнамлы жӧ кӧвъясьӧма. Рая ӧд оз отсась, кӧрт туй вылын
— Сідзи, меся, ӧтнад и мудйысян да! — щӧтясьышті ме. — Ёг турунсӧ быттьӧ тэ и нетшкан?
— Ёг турун! Удж аддзӧмыд!
— Ачыд уджӧн лыддян да! Пӧшти медпервойӧн со и казьтыштін — сідзкӧ, удж, и вӧча сійӧс ме...
— Вӧчан, вӧчан! Видзӧд, киясыд гаддялӧмаӧсь! Пыр пельпом вомӧныд бӧрвыв кыйкъялан: оз-ӧ кӧнкӧ зонпосни мачасьны!
Весьшӧрӧ вензьӧмӧй лои. Мустӧм пастукалан удж ме вылӧ кӧвъясис, ковмис сетчыны. Школаӧ ветлан клеткаа дӧра сумкаӧ пукта вит-квайт гырысьджык картупель, сымында жӧ кыдъя-картупеля сӧчӧн, бутылка йӧв, и лунтыр кежлӧ лоӧ петны гортысь мӧсъяслӧн бӧжъясӧн рулитны.
А господьӧ! Луныс, луныс кутшӧм кузь! Мойдын моз, шондісӧ быттьӧ турун чӧвтан лэбынӧн пыкӧмаӧсь! Картупель печенча пӧжассьӧма, сёйсьӧма, йӧв сулея — сӧстӧм, шорын мыськӧма, сӧчӧнъяс агсалі-изі пиньяс улын, а век на лун шӧр: шонді улын вуджӧрӧй ӧти воськов кузя. Кор на квайт час рытыс воас? Кор мына быдса вит лун кежлӧ пастукалӧмсьыс, татчӧс гажтӧмсьыс?
Ог кӧсйы норасьны, мый луннас мӧсъяс дінын кодыськӧ пола. Ог пов, ворсыштны некодкӧд. Мачасьны ӧтиӧн он мачась, мӧсъяскӧд он ворсышт... А налы мый: варскасны час куим веж турунсӧ, водасны да ружтӧны-рӧмидзтӧны. Матвей гӧтырлӧн зӧр куль мешӧк джын ыджда вӧраа пӧрысь Чернукыс юрсӧ луд вылас нюжӧдӧмӧн весиг узьыштас.
Аклясясны-шойччасны час кымын, чеччасны, юыштасны шорысь да бара йирсьӧны. Найӧс гажтӧмлуныс, майбыр, оз босьт, кадыс лючки кольӧ и.
Тадзи гожӧм пуксигӧн, июньын, кор туруныс небыд, чӧскыд, шонді жарыс оз на сэтшӧма сот, лӧдзьяс эз на петны... Июльын, август заводитчигас ывлаыс жар пач кодь лоӧ, лӧдзьяс петасны — мӧс мыш вылысь кӧть китырнад кутав — воссьылӧ жӧ сэки кок песан кадыс, ок и сюрлӧ котравны! Мӧсъяс сӧмын асывводзсӧ и йирсьыштӧны да рытнас, шонді бергӧдчӧм бӧрас. Луннас пӧдтӧ, лӧдзьяс ӧдӧлитӧны. Йирсьӧны, йирсьӧны, видзӧда, а сэсся Давидлӧн йӧралӧн кузьта кокъяса, вӧвлӧн кодь зумыд статя-мыгӧра Сюрукыс таг зіб моз лэптас бӧжсӧ, горӧдлас лёк ногӧн да скачӧн уськӧдчӧ грездлань, медым мездысьны тайӧ адсьыс колхозлӧн ӧдзӧстӧм жыръя эновтӧм, джынвыйӧ киссьӧм сайкыд картаас. Мукӧд мӧсъяс, дерт, сы бӧрся. Весиг муӧдзыс блёнъялан вӧраа Чернуклӧн воссьылӧ кутшӧмкӧ дзиръяӧд гӧгӧрвотӧм вын и сійӧс суӧдны он вермы.
Ӧти боксянь кӧ, некод кӧ оз аддзыв, тайӧ эськӧ и бур: мынлан недыр кежлӧ пастукалӧмысь, но аддзыласны кӧ гырысьяс, ёна жӧ видӧны скӧтӧс «картаын йирӧдӧмысь», весиг штрапуйтны на вермасны — мӧд лун дорвыв тшӧктасны видзны.
Аръявыв мӧсъясӧс видзны нӧшта на сьӧкыдджык. Сӧрмӧм-чорзьӧм турунысь мӧсъяслӧн оз бурмы сьӧлӧмыс, да найӧ ӧтарӧ зільӧны пырны вӧрӧ. Кватлалыштасны шыранькытш, вӧрса клевер, коръя турун, и мыйӧн пӧтыштасны, кутасны вотчыны — гобъяс корсялӧны. Он кӧ бӧр бергӧд, ылаласны тшакас, чӧсмаласны да кӧть и гортад оз локны.
Ӧтчыд Нёмыд ю вомын йирӧді мӧсъясӧс. Шожымка берегсӧ колхозса скӧт подмӧдтӧдзыс йирӧмаӧсь, а Нёмыд ю вомӧ найӧс абу лэдзлӧмаӧсь да шыранькытша-бобӧняня туруныс пидзӧсӧдз. Ок и йирсьыштісны сюрукъяс. Лӧддзыс шӧр спас праздник бӧрын гым-зэрнас уси нин, а номъяссьыд-ӧвадсьыд мӧсъяслы веськодь, йирсьӧны пемӧсъяс, дышиника бӧжъяснас ӧвтчигтыр. Пӧтісны, водӧдчисны шойччыны. Ме пажнайті жӧ да немтор вӧчӧмысь лэччи Нёмыд вылӧ. Посни чериясӧс повзьӧдла. Видзӧда: ӧти кузькодь ляпкыдик куръяӧ ыджыд, весьтӧн-джынйӧна сир пырӧма, шонді югӧр улас нюжвидзӧ.
Берег вылас шытӧг кайи, корси вакылач краж, лэччӧді пельпом вылын куръя вомӧ дай и шняпки-томналі сирлысь петанінсӧ.
И мый сэні лоис! Тув джынъя сирпиыс кыліс кражлӧн усигӧн ваыслысь сыркмунӧмсӧ да лыйыштіс петанінас, а сійӧ и пӧдса...
Ок и визъяліс-гежмаліс жӧ куръясӧ, лэптіс пыдӧссьыс нюйтсӧ. Видзӧді-видзӧді, кытчӧдз сирпи эз лӧнь, а сэсся и кутасьны мӧді. Ваыс гудыртчис, сирпи кытчӧкӧ нюйтас дзебсис. Здук виччыси — аддзи жӧ, но кутны бара эз удайтчы. Дыр тадзи ӧта-мӧдкӧд шыра-канясим, да кыдзкӧ удайтчис жӧ кутны сирпиӧс.
Котӧрӧн кайи берегӧ. Бипурӧй ваймӧма да кусӧма, мӧсъяс абуӧсь...
«Аминьӧ, аминьӧ! Кытчӧ нӧ эськӧ мунісны?» — мӧвпала. Уськӧдчылі Нёмыд берегті увлань, сэсся кузякодь муні ва катчӧсыс — мӧсъяс юсӧ абу вуджӧмаӧсь. Дерт, найӧ вӧрас пырисны, вотчыштісны, а сэсся Давидлӧн йӧра кодь сюрукыс код тӧдӧ кытчӧ стадасӧ нуӧдіс.
Нинӧмла вӧлі грездӧдз кайлынысӧ: йӧръясын потшӧсъяс бурӧсь. Непӧштӧ мӧсъяс, ыжъяс градъяс да кӧдза муяс вылӧ оз вермыны пырны. Тӧда тайӧс, но век жӧ кытшовті грездгӧгӧрса став муяссӧ, кыйкнитлі кукъяслӧн важ гидӧ — некӧн абуӧсь мӧсъяс. Аръявывсӧ, лӧдзьяс абуӧсь да, сэтчӧ оз и пыравлы некутшӧм пемӧс. Тӧда нин тайӧс, но корсьыссьӧ тай и сэтысь, кӧні, пӧшти надейнӧ, абуӧсь.
Друг юрӧ быттьӧ кучкисны:
«А Рӧдь нӧвина вылӧ кӧ мунісны? Водз ытшкылӧм видз вылын небыд ӧтаваыс весьт джуджда нин туӧма-быдмӧма. Виддзыс кӧрт туй бокын... Грездӧ ветлан вӧла туйсянь километр да джын сэтчӧ вӧла туй катӧдӧ, дзик кӧрт туй боктіыс... Петасны кӧ кӧрт туй вылас да таляссясны?..
Регыд Айкинасянь Микуньӧ пассажирскӧй поезд каяс... А збыль кӧ поездыс талялас? Уна-ӧ нӧ вежӧр пӧрысь Чернуклӧн юрын? И восьласыс — мунӧ нисьӧ оз, быттьӧ узьӧ. Таляссяс кӧ, асланым Сюрукӧн ӧд ковмас мынтысьны?» — пӧсьӧ быдсӧн шыбитліс тайӧ мӧвпсьыс.
Скачӧн котӧрті Рӧдь нӧвиналань. И удиті ӧд поезд прӧйдиттӧдзыс, но мӧсъяс сэтчӧ абу волӧмаӧсь.
Видзӧдлытӧм местаыс, менам чайтӧм серти, ӧти коли — Шожым горувса муяс. Сэні и кӧдзаясыс, и капуста да анькытш муяс колхозыслӧн потштӧмӧсь. «Сэнӧсь кӧ ӧд мӧсъяс да веськаласны кӧ кодлӧнкӧ син улӧ, мамлысь гожӧмбыдъя став трудоденьсӧ пӧтравасьыс чиркасны!»
Нинӧм бурджыкыс оз ло, кодкӧ кӧ ас грездса сэтчӧс муяс вывсьыс мӧсъясӧс вӧтлас да пӧпуттьӧ гортӧ вайӧдас. Ас грездса, дерт, колхозса начальстволы оз кутны удтысьны, но мӧсъясӧс мӧд лун, кыдзи штрапниклы, видзны ковмас быть.
Котӧрті Шожымлань, кытшовті миянладор став муяссӧ — мӧсъяслӧн весиг кок туйыс абу. Бӧр кайи грездӧ, вӧр пырыс локті, кань моз, пывсян дорӧ, а ӧшинь улын мый вӧчсьӧ! Грездса бабаяс, ставныс кӧрт туй вылын уджалӧны да гортанысӧсь нин квайт час рытнас, топӧдӧмаӧсь чойясӧс.
— Мӧсъясӧс колӧ лысьтыны, а кӧнӧсь найӧ? Кӧні шпана-вокыд? Небось, воштіс скӧтсӧ да дзебсясьӧ ӧні кӧнкӧ посйылад, турун пытшкад! Корсьлӧй!
— Корсьӧй, колӧкӧ, пырӧй да! — ыджыдджык да, абуджык полысь да, воча щӧтитчӧ Рая чойӧй, но менӧ, кыла, оз жӧ дорйы: — Волас сійӧ талун, тасмаӧн и куля!
— Кульнысӧ куль, колӧкӧ, а мӧсъяссӧ корсьӧй да вайӧдӧй! — стрӧга тшӧктӧ Модялӧн мамыс. — Саньӧ, мый сэн дуввидзан? Мун вок дінад, тӧдӧмысь, сійӧ кӧнкӧ матын, кывтыд либӧ катыд пурысь бокын пукалӧмӧн мӧсъяслысь локтӧмсӧ кыйӧдӧ!..
— Да-а-а! Аддза ме сійӧс кыськӧ? — бӧрддзис Саня чойӧй. Пемдыны нин кутіс да, тӧда, полӧ сійӧ вӧрланьыс ӧтнас мунны.
Кыла, быд ногыс менӧ видӧны-вочӧны-ыдждӧдлӧны, и некод доръяна кыв оз шу, и мӧсъясӧс ӧтвыв корсьӧм йылысь некодлӧн дум абу. Мам колхозсьыс пемыдӧн нин волывлӧ, а сійӧ эськӧ ӧтнас кӧть кытчӧ мунас: оз пов ни пемыдсьыс, ни шуштӧм пармасьыс. Сыкӧд эськӧ корсим, но он на босьт — ӧтнамлы ковмас.
Кынӧм, кыла, вирдалӧ-сюмалӧ, но он на гортӧ нянь торла пырав, кор ӧшинь улын татшӧм войнаыс мунӧ. Вӧчны немтор, йӧзыслы синъяс улас петкӧдчывтӧг довги катыд йӧр помлань вель ылӧдз. Биасьлі кос росъясӧ, жариті сирпиӧс. Но совтӧгыд да няньтӧгыд ӧдва и кылаліс, а бӧрнас весиг вукӧдны кутіс. Пӧтӧм пыдди, кажитчӧ, ёнджыка на кынӧмӧй кутіс сюмавны.
Дыркодь сулалі кусӧм бипур дорын: гортӧ мунны оз позь, а кытысь корсьны мӧсъясӧс, ог жӧ вермы вежӧртны.
«Вӧрын, дерт, ӧні оз шӧйтны... Мӧсъясыд абу каньяс, войнас налы тшакыс оз жӧ сюрав, — мӧвпала ас кежысь. — Узьмӧдчисны, кӧнкӧ, кутшӧмкӧ дзоляник видзтор вылӧ... Кытчӧ нӧ эськӧ?.. Кывтыдсӧ ставсӧ лои гежмалӧма-ветлӧдлӧма. Сідзкӧ, катыдлань нырӧн кӧ Нёмыд нырдсяньыс сетчисны, кӧнкӧ грездсянь катыдланьӧ и узьмӧдчисны? Кытчӧ нӧ эськӧ? Гӧгӧр ӧд сук козъя вӧра парма. Сэні весиг туруныс оз быдмы, а сӧмын керка лэптан шепта нитш, пидзӧсӧдз. Ош нитшкӧн миян сійӧс шуӧны... Кытчӧ нӧ, кытчӧ нӧ, вежӧртӧмъяс, воштысинныд? Гортӧ кӧ эськӧ локтінныд, быдӧнлы на помӧй ведра лишаліс, а со, узьмӧдчисны вӧрын, йӧраяс быттьӧ! Тьпу! Кытысь и корсьны, кытысь и корсьны?..»
Тадзи юрӧс жугліг-мӧвпалігтырйи эг и тӧдлы, восьлавсьӧ вӧлӧм менам Ванюк туй кузя Шожымкалань. Видзьяс вылӧдзыс ылын — сизим километр и, дерт, сэтчӧ мӧсъяс эз мунны...
«А Туйвыв йӧнӧдын кӧ узьӧны?» — воис юрӧ лача кутан мӧвп. — И матын сэтчӧдз, кык километрысь абу и унджык шыльыд вӧла туй кузя... Котӧртла! Чайта, сэнӧсь!»
Но Туйвыв йӧнӧдын мӧсъяс эз вӧвны.
Горув йӧнӧд весьтӧ вои. Туруныс сэні пырей сора, но зэв тӧзьӧсь, некодлӧн пӧ тӧвнас мӧскыс оз сёй. Арбыднас тӧлӧдзыс нӧшта на тшыкыштас. Некод оз и ытшкы. А миян Сюрук сёйӧ, кӧть джынсӧ жӧ кок улас лэдзӧ, вольӧсӧ вӧчӧ, но сёйӧ. Ми сӧмын тайӧ куим дзоляник додюла видзсӧ и пуктылам.
«А Горув йӧнӧдас кӧ мӧсъясӧй? — воис юрӧ мӧвп. — Сӧмын сэтысь и коли видзӧдлыны, а сэсся, войнад, дзик некытысь корсьны. Быдлаысь ӧд нин лои гӧгӧртӧма-видзӧдлӧма... Эз сюрны тай мӧсъяс, эз сюрны... Аски выльысь ковмас пастучитны... А ошъяс кӧ сёйисны? Сэки мый? Сідзкӧ, ӧти сайысь и менӧ сёй, сёй! Помыс, тыдалӧ, ӧти!»
Кежи Ванюк туйысь, лэччыны куті Горув йӧнӧдлань кадъя, чуклялысь ордым кузя. Воськов дас-дас вит мысти джӧмда коз пу вужйӧ да ӧкрӧметяся кымынь. Туй чукыльын и пуӧ люкасьла — сэтшӧма нин пемдіс.
Коркӧ вои жӧ йӧнӧдӧ, пыри видз вылас. Неуна и мунышті — сьӧкыда ружтыштӧм шыяс ӧтчыд-мӧдысь кывлісны...
«Ошъяс?» — воис юрӧ зэв повзьӧдлана мӧвп. Джӧм сувті. Водзӧ кокъяс оз воськовтны и бӧр гортлань котӧртны ог лысьт — вӧтӧдасны ӧд! Дыр тадзи сулалі. Кыла, неылын бара ружтыштіс, дівсмуні мыйкӧ кызӧдӧм сямаӧ...
«Да тайӧ жӧ Чернук, Матвей гӧтырлӧн древльӧыс! Сійӧ шойччигас пыр тадзи ышлолалӧ, кызӧктыштавлӧ и... Кук йӧр кодь ыджыд да кӧдзыд гидас ӧтнасӧн олігас кызӧдан висьӧм кӧласьӧма, — кывзысьышті нӧшта. — Бара дівсмуні-кызӧдыштіс. — Чернук! Чернук тайӧ, Чернук!»
Вынысь опӧсті-горӧді. Непӧштӧ видз вылыс, матігӧгӧрса вӧрыс шызьыліс. Кузь бадь ньӧр чеги да варыш моз уськӧдчи мӧсъяс вылӧ. Давидлӧн Сюрукыслы ӧтчыд мыш кузяыс сюрлі, кодӧскӧ кыкысь-куимысь ньӧрйыс малыштіс. Ӧдйӧ тай пальӧді-чеччӧді, веськӧді гортлань. Ньӧрйӧн пуясӧ швучйӧдла, нимкодьӧйла горза, вӧрсӧ шызьӧда, ошъясӧс, думысь, весьӧпӧрта. Ӧні сэсся абу нин ӧтнам, мӧсъяскӧд да унанад некутшӧм полӧм нин абу. Ванюк туй вылӧ петім да мӧсъясӧс гӧнечӧн мӧдӧді. Чернук, пак вывтіыс сёйӧма да месянь воськов-мӧд ылнаын котӧртӧ, ньӧрйыслысь кӧрсӧ некымынысь на видліс. А мый сэсся, дӧзмӧдісны этатчӧдз да. Сэсся, гашкӧ, сійӧ и узьмӧдчынысӧ чуйдіс, гортас локны эбӧсыс быри да?
Грездын быд мӧскӧс гортӧдзыс коллялі.
—
Мам гортын нин вӧлі, пыр и лэччыліс лысьтысьны.
— Талун пак вывтіыс йирсьӧмаӧсь да пӧдӧнчаӧ йӧлыс ӧдва и тӧрис, — дӧвӧльпырысь шуис сійӧ, но кӧритыштіс жӧ: — Мӧсъястӧ син увсьыд некор оз ков воштыны. Видзӧдтӧ, келавнытӧ сап войӧдз ковмис.
Мӧд луннас эськӧ Модя босьтчыліс жӧ зыртласьны. Мӧсъястӧ пӧ воштылін да выльысь ковмас видзны, но ме сылы кос кулак петкӧдлі, нимті уркай сёйысьӧн да ӧвсис.
А тайӧ кадсяньыс, кӧть и пемдандор, пармаӧдыс ветлыны эгджык кут повны. Ог шу, мый ӧтнамлы сэні сьывмӧн гажа да долыд, но воштысьласны кӧ мӧсъяс, ог туйясті да эрдъясті кытшлалӧмӧн найӧс корсь, а веськыда пармасӧ юковта-вомӧнала да наян пемӧсъясӧс регыдӧн и аддза. И повнысӧ, вӧлӧм, пармаас дзик некодысь, быдӧн сэні ас могнас ветлӧ, ас олӧмнас олӧ.
