ПАРМА-МАМЛӦН ПИЯН

Пармашӧрса мыльк вылӧ пуксьӧм Митерас грездын чужлӧм ныв-зонмӧс, миянӧс, вӧр-ваыс и быдтіс-вердіс. Водз тулыссянь да сёр арӧдз туисъясӧн, тасьтіясӧн, падъянъясӧн, пестеръясӧн ваялім ми, челядь, тайӧ чинлытӧм-бырлытӧм йӧртӧдсьыс козинъяссӧ и пыр сёйны, и тӧв кежлӧ. Кисьмӧм мырпомнас, ознас-чӧднас, гырысь сьӧдгӧрд пувнас асьным вӧлі пӧттӧдз чӧсмасям и гортӧ рыт кежлас ваям — мамъяслы гӧснеч.

Сӧмын на сылас ӧшинь увъясысь лым, петам мачасьны, а Венялӧн бабыс, Матрен пӧч, чуксалӧ нин гортас внук-внучкаяссӧ, миянӧс тшӧтш кесйӧдлӧ.

— Аттӧ, кутшӧм юмов да кӧра ӧні яръюгыд тувсов шонді улас пӧжсьӧм кыдзьясас зараваыс! — небыд гӧлӧсӧн мургӧ Матрен баб. — Босьталӧй сюмӧд чуманъяс, нӧшта кодлӧн кутшӧм дозъяс эмӧсь, да ветлӧй жӧ, пармалӧн пиян, пукталӧй найӧс кыдзьяс улас. Паренча ва кодь ӧні зараваыс. Некор ворснытӧ, заптӧй Енмӧн сетӧм юанторсӧ и гожӧм кежлӧ, чӧскыд ырӧш вылӧ.

Мӧдысь тшӧктӧм-чуксалӧм оз ков, здукӧн чукӧртам нопъясӧ кодлӧн кутшӧм дозмукъяс эм и котӧртам яг вылын быдмысь пашкыр увъяса-вожъяса кыдзьяс дорӧ вийӧдчыны.

Потӧ коръя пуяс вылысь гар, дугдас виявны кыдзьясысь зарава, а Парма-мамлӧн миянлы выль пӧлӧс чӧсмасянтор нин дасьтӧма — коляоз. И юмов жӧ, и чӧскыд окотасьыд, вазгӧ пиньяс улад.

Сӧрмас, кышйысьны кутас коляоз, а яг вылын бара нин выль пӧлӧс сёян дась — пожӧм ли.

— Ті, парма пиян, ягас пыранныд да пожӧмъяссӧ эн путьтӧг-тӧлктӧг тшытшлӧй-тшыкӧдлӧй, — велӧдӧ Матрен баб. — Лиасьӧй пес керас местаысь. Косьмасны пуясыс — тӧв кежлӧ жар пес. Сӧмын гунньӧдлы пельпом вылад, матісьыд весиг вӧв оз ков.

Медводдза гобъяслысь петан кадсӧ Матрен баб жӧ казялӧ.

— Тэ, Пашӧ, пывсян саяд раскас, буди, он и пыравлы. Тӧрыт меным сэтысь кык кӧчгоб дай гӧрд гоб на сюри. Ветлӧй, челядь котыр, Пронь нӧвина вылӧ, кытшовтӧй расъяссӧ, вӧр дортіыс гӧгӧртӧй и кӧдза муяс. Сэні, дерт нин, петаліс тшакыс.

Медводдза тшак нимкодьлунсӧ вотчысьлы вайӧ вӧралысьлы прӧмысыс моз жӧ. Пызан вылӧ мам пуктас руалысь, чӧскыд, нӧкъя тшака шыд. Мый вермас лоны сыысь кӧраджыкыс? Нинӧм сэтшӧм чӧскыдсӧ сэсся войнабӧрся медводдза воясас эг сёйлӧй. Чӧскыд тшака шыдыс, а гобъясыс кӧ унджык шедӧны, и жаритны на вичмас. Мӧс выйӧн жаритӧм уртшак сора гоб, позьӧ шуны, праздник лунся сёян. Сійӧс он ӧткодяв голя вылад пуксьысь кӧктоина рачкӧд.

Гожӧм пуксьӧм бӧрын Парма-мамыс кутшӧм сёян лолыдлы колӧ, сэтшӧмӧс и дасьтӧма. Сӧмын вотчы, эн дышӧдчы. Но дышӧдчысьыс, быттьӧ, челядь котырын, миян пӧвстын, эз вӧвны. Весиг Модялӧн сизим арӧса Валечкаыс, ичӧтик сюмӧд падъяна, миянкӧд тшӧтш жӧ ветлӧдлӧ да сюсь синъяснас и тшаксӧ ӧдйӧ аддзалӧ, и чӧдсӧ-озсӧ тэрыб кияснас пӧшти чой-вокыс мында жӧ вотӧ. Сэсся дышӧдчынысӧ и Матрен баб эз лэдзлы.

Оз-чӧд, мырпом либӧ пув воӧма — ворсны оз сет.

— Мачасьӧмнад, челядь, кынӧмныд оз пӧт, ветлӧй, бурджык, Шор сайӧ, сотчӧм вылӧ, озла. Ок и чӧскыда сёянныд рытнас мӧс вӧра йӧлӧн! — ышӧдӧ Венялӧн бабыс.

Огджык кӧ пыр дугдӧй ворсӧмысь, Матрен баб чегыштас пурысь потшӧс бокысь петшӧр да миянлань кутас локны, но оз быдӧнӧс, а Веня внуксӧ ӧтнассӧ, быттьӧ, видӧ.

— Веняӧ, кывзысьтӧм пиӧ, волы жӧ, волы, петшӧралышта, гачтӧ лэдзӧмӧн, пукалан местатӧ! — грӧз вылӧ Матрен баб тадзсӧ вӧчӧ-сёрнитӧ. Но некор некодӧс эз петшӧравлы. А ми та йылысь, дерт, тӧдім да мода вылас сӧмын, сералігтыр, пӧчысь пышъялам, но ворсӧмысь лоӧ дугдыны.

Мыйкӧ быдмӧма, кисьмӧма пармаын — Матрен баб пыр и чуйдас-мӧдӧдас грездса челядь котырӧс вотчыны, но эз жӧ кӧсйы, мед кодкӧ миян пиысь быдмис кын сьӧлӧмаӧн, вӧр-ва куштысьӧн. Пӧрысьмис нин ёна мортыс, а воддзаджык воясас грездгӧгӧрса маті вӧръясас миянкӧд на ветлас вӧлі. И оз вувзьысь медся чӧдъя-пувъя вутш вылас, а видзӧдӧ, коді кыдзи вотчӧ, велӧдӧ миянӧс вотчынысӧ, а корсюрӧ и ӧлӧдас.

— Кын бокасӧ, кисьмытӧмсӧ эн вот, медым рос вылас кольӧ. Тіысь кындзи унаӧн на тані вотчынысӧ мӧдасны... Налы колӧ жӧ кольыштны, — коркӧ меным тадзи шулывліс, аддзис дозйысь турунвиж чӧд тусьяс да.

— Шожым-айкинасаяс тані оз вотчывны, — шуа, — найӧ ылӧджык, Шожымкалань, Ю-Яглань, вотӧсаинӧджык мунӧны.

— Мыйла нӧ шожым-айкинасаяс, ог на йылысь баит. Татчӧс олысьяс йывсьыс висьтала, Пармалӧн пиян йылысь — сьӧла-тар, кӧч и руч, посни лэбач-сильӧыс вӧрас кымын пӧлӧс олӧны... И ставыслӧн медпервой сёяныс — вотӧс, небыд турун, кольяс. Кӧть и ручыслы, мед кӧть сійӧ и зэв тэрыб, и мудер, но яя пызан вылыс гежӧда жӧ вичмылӧ. Быд ловъя лов аслысногӧн сюсь, кужӧ дзебсьыны и пышйыны. А вотӧсыд со кок улас... Парма-мамыслӧн му пуксьӧмсяньыс ыджыд мог — пӧттӧдзыс вердны став зверь-пӧткасӧ, тіянӧс, посни войтырӧс, чӧсмӧдлыны, став му выв йӧзыслы содтӧд сёян быдтыны. Сійӧ, сідзкӧ, быдӧнлы: и зверь-пӧткалы и мортлы мам — ставлы, коді восьса сьӧлӧмӧн волывлӧ сылӧн йӧртӧдӧ.

Велӧдӧ тадзи вотчигӧн миянӧс Матрен баб, вежӧр содтӧ и ассьыс на кодкӧ вӧсна тӧждлунсӧ петкӧдлас.

— У-у, но мокойӧ! Пестерсӧ некод эг босьтӧй, а со кутшӧм мича гоб мырбокса нитш вылас быдмӧма... Но, инӧ, мед, урлы шуд вылӧ! — чегас пӧч тшак юрсӧ да сатшкас сійӧс юр весьт вылнаас козлӧн кос увйӧ. — Косьмас тані тшакыс шонді водзас да ур сійӧс и меститас аслас тӧвся жытникас. Коз да пожӧм коль кӧйдысыс уръяслы эськӧ и нура, пӧтӧса — медпервой сёян, но вом кӧрсӧ вежлыны и тшак тшӧтш вотӧ да косьтӧ, а сэсся и дзебас кытчӧкӧ гырка пу горсйӧ.

Матрен баблысь велӧдӧмсӧ тӧд вылын кутӧмӧн ми некор эг и куштылӧй чӧдъя-пувъя вутш либӧ эрд. Мыйтакӧ, медгырысь тусьяса розъяссӧ кипыралам и водзӧ сетчам. И олісны зверь-пӧткаыс, и посни лэбачьясыс сьылісны-дзользисны, вердчисны Митерас гӧгӧрса веж пармаын, быдтысисны. Пета вӧлі тулыснас водз асылын кильчӧ вылӧ — вӧрыс сӧмын и шыалӧ: «Кур-р-р, кур-р-р! Чу-фш-ш! чу-фш-ш!» — койтӧны таръяс градъяс помын быдмысь кыдзьяс вылын, и сэтшӧм ӧд матынӧсь.

«Пи-и, пи-и, пип-пи-пи-пи-пи!» — пывсян сайын пипуа-кыддза раскас чипсӧ ай сьӧла. Бокынджык сылы шыалӧны воча мӧд дай коймӧд. Койтӧны пӧткаяс, семйитчӧны.

Ур кок туйяс керка дінті крестасьлӧмаӧсь. Уръяс бӧрся и сьӧдбӧж волывлӧма. Сійӧ повтӧмджык, да гидті и жытникті ветлӧдлӧма. Меным, дерт, нимкодь: кӧть повзьӧдлыштіс-куталіс сэтысь шыръяссӧ. Вӧрыс матын да кӧчьясыс сійӧ воясас градъяс вылысь лымсӧ челядьлы лыбмӧн подмӧдӧмаӧсь. Весиг ручильӧйлысь кок туйяссӧ тӧвнас унаысь аддзывлі, кӧть кынӧмпӧтыс сылы грездын ӧдвакӧ сюрліс, но кутшӧмкӧ надея юрас кутӧмӧн со волывліс жӧ пушкыр бӧжаыс.

Тувсов войясын Веня друглӧн Альчик понйыслы спокой эз сюрлы. Пармаыс миян ошъяса. Петасны найӧ гусьыныс, кор лым ваыс боксӧ кӧтӧдны кутас, да грезд гӧгӧр и шӧйтӧны. Став кодзувкоткаръяссӧ пузувтасны-гаръясны, кодзувкотъяссӧ сэтысь нюлӧны. Йӧр помъясысь став эжасӧ ошпияныс бергӧдласны — номыръясӧн чӧсмасьӧны, а лайка-понйыд ӧд та вылӧ скӧрмытӧг оз ов — войбыд, асъя кыаӧдз увтас, узьны весиг, кытчӧдз эг велав увтӧм шыас, эз сет. Ошъяс дінӧ Альчик ӧтнасӧн матыстчыны оз лысьт, а пармаса кӧзяинлы ылісянь увтӧдӧмыс веськодь жӧ дай. Со и вӧчӧны ассьыныс ош уджсӧ повтӧг, войбыд. Тулысбыднас, кытчӧдз небыд шыранькытш да бобӧнянь оз кут быдмыны, ошъяс скӧтлысь пӧскӧтинаяссӧ дзикӧдз тшыкӧдлісны, став грездӧн ковмывліс петавны прӧстджык кадӧ эжасӧ бӧр местаас пуктавны. Но грездса войтырлы зверьяс шог эз вӧчлыны — эз косявлыны ни ӧти мӧскӧс, куканьӧс ни ыжӧс.

Войнабӧрся медводдза воясас, вӧралысьясыс весиг Шожым-Айкинаас кык-куим морт сӧмын вӧліны, ёна и рӧдмылісны зверь-пӧткаыс. Миян грездын сӧмын Опонь дед вӧраліс, да сы помысь пармасьыс ловъя лолыс эз жӧ чин.

Ӧтчыд, аръявыв, рытнас пыри гортӧ бурпӧт ворсӧм-мачасьӧм бӧрын. Видзӧда: мамӧ пызандорса лабич вылын пукалӧ да сьӧла куштӧ. Сы дінын кань нявзӧ, лапасӧ нюжӧдлӧ, яйсӧ самыштны кӧсйӧ.

— Но-о! Митерас пыр пищаля дядьӧ эз прӧйдитлы, Опонь дед Веня внукыслы сюмӧдысь пестер кыӧ, вӧрас эз ветлы... Коді нӧ нин миян прӧмышленникыс? — юала. — Эн-ӧ кураннад пывсян сай вӧрсьыс кут? Олӧны сэні сьӧлаясыс, жбыркнитлывлісны вотчигӧн.

— Сэтысь, буди, и кыйӧма со Муркаыд, прӧмышленникыс... Но, но, сета, сета сювъяссӧ да юр-кокъяссӧ, — каньлысь паськӧдӧм гыжъяса лапасӧ вештыштіс сьӧла дорсьыс мам. — Нӧрӧвитыштлы... Сӧмын удиті лысьтысьны, керкаӧ пырны, кыла: посводзын мыйкӧ шпорӧдчыны кутіс. Восьті ӧдзӧс — керкаӧ Мурка скок чеччыштіс. Кыйдӧсыс и мыні вомсьыс да — ӧшиньлань... Тачмуні стеклӧас да и ньӧмдіс, лигышмуні сэтчӧ.

Мыйся пӧтка нин, мися, тэ вайин? — юала каньлысь. Босьті, видзӧда — сьӧла вӧлӧма... Абу ӧд и виӧма, дойдалӧма ёна, со нӧ пинь туйясыс, но писӧ велӧдӧм могысь ловйӧн вайис.

Тайӧ кадсяньыс колис нелямын сайӧ во. Митерас гӧгӧрса вӧр туис-быдмис, шогмыны кутіс стрӧйбаяс вылӧ. И локтісны черъяса, мотора пилаяса йӧз да ӧти воӧн и пӧрӧдісны мича козъя-пожӧма ягсӧ, посни понӧльяссӧ тракторъясӧн нырисны. Вына машинаяс сарпалісны-гарйисны кӧрт гусеницаяснаныс вотӧса кустъяссӧ, налысь вужъяссӧ, гӧрисны-путкылялісны подув нитшсӧ — ас бӧрсяыс прӧйдитны позьтӧм нӧвина колисны. Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын гудыр, тыассьӧм-нюйтсьӧм, быгсялӧм ваа гуран да гӧп, чагйӧдз, лӧп-ёгӧдз чегъялӧм-варкӧдӧм керъяс, пу йывъяс. И ставыс сісьмӧ, гӧгӧр вӧрыс дуксьӧма.

Быри тшак-вотӧс, а сыкӧд тшӧтш и — став ловъя лолыс. Парма-мамыс кулі тані, а сідзкӧ, и сылӧн пияныслы нем лои вӧчны, лэбисны-пышйисны найӧ сэтысь. И грездыс тшӧтш быри, эновтісны йӧзыс тайӧ урӧстӧм местаяссӧ. Ни вотчысьӧс, ни вӧралысьӧс сэтысь он аддзыв. А тӧвнас, коркӧ лызьӧн ковмыліс вомӧнтлыны да, мед кӧть кутшӧмкӧ кок туй аддзылі? Эг ӧд! И шогӧ уси: «Сӧмын кӧ ас кежад, войвывса вӧр-ваӧй, кутан бурдӧдны тайӧ дойяссӧ, кыксё да весиг унджык во ковмас. Тшак-вотӧсыс, дерт, регыдджык кутас быдмыны, а кор на коръя вӧр местаас коз-пожӧмъясыс кутас бӧр быдмыны? А ловъя ловъясыс — зверь-пӧткаыс? Найӧ ӧд абу нитш, абу пув-чӧд кустъяс, ай-мамтӧгыс оз чужны? Из сайысь, саридз сайысь оз локны ни, матігӧгӧрас кӧ оз жӧ коль? Сідзкӧ, асланым вӧр-ваын жӧ мед эськӧ налӧн и гӧлӧсныс да борд шыыс кӧть нин гежӧдика кылыштавліс».