ЧАЯ Ю БОКЫН
Связьлӧн училищеас Венялӧн мунӧм бӧрын грездын вӧралысьыс ӧтнам коли. Кузь арбыд прӧст кадӧ пармаын бовъялі, тӧвнас унаысь таръяс бӧрся вӧтлысьлі, но ошйысьны пырджык вӧлі нинӧмӧн — гежӧда пусьӧдліс. Тадзи коли кузь тӧлыс, воис тулыс — тар-дозмӧрлӧн койтан кад.
Таръяслӧн койт вылад, дерт, Венякӧд унаысь ветлывлім, но дозмӧр койт вылын эг на вӧвлы. И сэки уси дум вылӧ поконик Опонь дедлӧн дивитанаа кӧритыштӧмыс:
«Посняммисны ӧні вӧралысьясыд, посняммисны. Уткаясӧс, сьӧла-тарӧс полошитӧны, а дозмӧр койт йывсьыд, непӧштӧ аддзывны, эз кывлыны, чайта, весиг... Тарыд сійӧ — тар на и эм. Дозмӧр койт вылын тулысыслысь збыль воӧмсӧ кылан-казялан. Кокъясӧй вот дугдісны новлӧдлыны, а ветлі на эськӧ ӧтчыд Чая ю бокӧ, но ылын вот, кокъясӧй сэтчӧдз оз нулыны... Ок, ыджыд койт вӧлі...».
Кувсис Опонь дед, сідзи эз и пӧртсьы олӧмӧ сылӧн бӧръя кӧсйӧмыс.
«А мый, ветлыны кӧ Чая бокас? — югнитіс юрын мӧвп да сідз эз и кус сэсся, кыскыны кутіс: — Опонь дедлӧн висьтавлӧм серти местасӧ аддза... Ветла и пом!» — шуи аслым чорыда.
Тулан бӧрся понкӧд вӧтлысигӧн кыкысь вуджлі тайӧ ю боксьыс нюрсӧ, ӧтчыд зверсӧ весиг горсъя кондаӧ топӧдлім, но удитіс...
...Югыдӧн на мӧдӧдчи Опонь дедӧн индӧм койт вылӧ. Прӧйдиті джын туйсӧ — кутіс пемдыны. Тэрмаси, но козъя-кыддза тілльӧн туӧм ордым вывті он котӧрт. Рытыс таляліс. Дугдіс кывны лэбачьяслӧн дзользьӧм. Вугралӧ парма. Гӧгӧр пельяс чунӧдана чӧв-лӧнь. «Мурк, мурк, мурк» — дзуртӧ кокъяс улын чарӧм. Гажтӧм. Лым улысь мездмӧм мыръяс кыпӧдӧмаӧсь сьӧд юръяснысӧ. Кажитчӧны ловъяӧсь, весиг вуджрасьӧны — тыдовтчасны шуйгаладорын, а ордым чукыль сайысь друг мыччысясны веськыдладорын. Повзьӧдчӧны, тайкӧ — ош. Сьӧлӧмӧй кын. Ружьеӧс нуа нин киын, но муна гырысь воськовъясӧн. Нюр дорас быть колӧ воӧдчыны пемыдӧн на. Эг пет вот водзджык, мися, кынмытӧдз ковмас коллявны войсӧ, а гежӧда ветлывлӧм туйтӧ пемыдын талявны вӧлӧма ещӧ на лёкджык. Пармаад пӧ мортсьыд вынаыс некод абу, унаысь шулывліс Опонь дед. Но татшӧм сёрниыс вӧлӧма эскӧдана сӧмын керка лабичын пукалігӧн, а вӧрын со мыръясысь чердла. Полӧмыс венӧ.
«Кхер-р-р, ке-ке-ке-ке!» — кӧнкӧ водзын, веськыдвылын, юӧртіс вой чегӧм йылысь ай байдӧг.
«Эхв, ту-кы, ту-кы, ту-кы!» — быттьӧ кызӧдӧмысь сьӧмдӧм мортлӧн, кыліс воча горӧдӧм. Сэсся сійӧ жӧ, этшсьыс петӧмӧн быттьӧ серӧктіс: «Хо-хо-хо-хо-хо!»
Виччысьтӧм горӧдӧмсьыс чур-чермуні. Тӧда нин вӧлі, тадзи горзӧны койтысь ай байдӧгъяс, пармаын медся водз садьмысь пӧткаяс, но кутісны тіравны ки-кокъяс. Ов пармаын кӧть нэмтӧ, но ӧдвакӧ велалан тайӧ сьӧлӧм кӧдзӧдысь шыяс дорас. Та вӧсна, тыдалӧ, и шулӧмаӧсь пӧрысь йӧз: «Вӧрсаыс сералӧ — вӧралысьӧс сьылӧдӧ».
Кияс асьныс клотш сюйисны ружье стволъясӧ ош пуляяс. Сулала. Кокъяс дугдісны восьлавны. Гортӧдз ылын, и ог тӧд, мый виччысьӧ водзын. Узи эськӧ ӧні шоныд вольпасьын. Югдігас позис котӧртлыны тар койт вылӧ. Окотаӧс тешита, а таръяс кыдзи на ещӧ пуркйысьӧны-косясьӧны. Дозмӧр койт ковмис. Аддзыла на кӧ, а мудзӧмыс, полӧмыс со вичмис нин юр выв тыр. Бӧр косны?.. Дыр сулалі, но косны эг жӧ кос. Ассянь аслым яндзим лои. Кувсьӧм пӧрысь морт водзас и, коді пармаад некор абу повлӧма. Кӧть пидзӧсъясӧй пыр на тіралісны, шуйга стволысь бӧр кыски пуляа патрон да сы местаӧ сюйи гырысь дрӧбъяӧс. Шутёвті пемыдас, быттьӧ понйӧс чуксала. Збодермӧдча. Полӧмыд, мися, миян...
«Пр-р-рыть. Пр-р-р-рыть!» — триньӧбтіс юр весьтын вӧр каля.
«Фр-р-р-рынз, фр-р-р-рынз!» — нюдз сынӧдсӧ вундіс зумыд бордъяснас мурквечик. «Цвирк, цвирк, цвирк, хорк, хорк!» — чипсіс-руксіс, чуксаліс сійӧ ассьыс пӧвсӧ.
Кӧнкӧ зэв вылын енэжын бакӧстіс енмеж. Унзіля на чушнитіс садьмӧм тар. Кливкнитіс дон нюрын ректан кока тури. «Др-р-р-р-р!» — кос пипу йылын кучкис ӧжын кодь нырнас кыр.
Ӧддзӧді воськовъясӧс. Колӧ тэрмасьыштны. Сувтӧ асыв. Регыд кутас югдыны. Турунвиж рӧмаӧсь нин лоисны кодзувъяс. Ӧти бӧрся мӧд найӧ вошласисны енэжлӧн йирктӧм-пыдӧстӧм саридзас. Ловзис-садьмис парма. Но вӧрын лои быттьӧкӧ ещӧ на пемыдджык.
Воис пожӧма нюр. Ньӧжйӧник, кывзысьыштӧмӧн восьлалі гежӧда быдмысь пожӧмъяс костті. Чӧв-лӧнь. Дозмӧръяс оз сьывны. «А, гашкӧ, абу и тані койтыс? — падъявны нин куті. — Этатшӧм кузь туй талялі, татшӧм стракъяс терпиті и... весьшӧрӧ?» Дыр корсьыси-ветлӧдлі нюр вывті. Забеднӧысла доршасьӧ синва. «Вӧрканьлӧн кодь пельяс да синъяс колӧны, — висьтавліс Опонь дед. — Тӧла лунӧ чукчилӧн сьылӧмыс кылӧ сӧмын дас вит-кызь воськов сайысь». Но пӧрысь вӧралысьлӧн кывъясыс эз ышӧдны менӧ. Абу жӧ ӧд пельтӧм. Весиг сьӧлаӧс, кӧть вӧсниа чипсӧ, кыксё да унджык воськов сайысь кыла. Оз эскыссьы, медым та ыджда пӧтка сьыліс сэтшӧм гортӧма.
Вунӧді став видзчысьӧмӧс. Котӧртла ӧтарӧ, ветла мӧдарӧ, гӧграла нюр вывті — оз сьывны чукчияс, дай пом. «Коді нӧ свадьбуйтас татшӧм шляпник пожӧмъяса нюрас?» — эз кут эскыссьыны меным.
«Ко, ко, ко, ко, ко» — друг котсыштіс кӧнкӧ матын кӧн дозмӧр.
Ылькнитіс сӧнъясӧ вир. Весиг пӧсялі: со, ылісянь на и казялісны. Повзьӧді ош моз руза-раза ветлӧдлігӧн. Дыр сулалі вӧрзьӧдчывтӧг, но некод эз лэб, а энь дозмӧр кыдзкӧ аслысногӧн, эз повзьӧмпырысь, а меліа, пыр коткис и коткис.
Кежышті боквыв да кань моз кыйкъялігтыр вӧчи кытшов.
«Тэк-тэк-тэк», — быттьӧ бедьясӧн воча-воча кучкалӧны, муртса кылыштіс водзын. Слабитӧм вужъя пу тадзи жӧ ратшкӧ-норасьӧ. Точакылӧмыс орлытӧг вуджис дзуртӧмӧ. Ӧтарӧ вежыньтчыла, мӧдарӧ, но шыыс пыр ӧткодь, а со татшкӧмыс вежсис: «зики-зики-зики-зики», — быттьӧ кодкӧ небыд тӧчила вылын лэчтӧ коса дорыш.
«Чукчи!» — югнитіс юрын мӧвп. Та модаӧн жӧ шлочӧдіс кывнас да кирскис Опонь дед. Тіпкыны-пессьыны кутіс сьӧлӧмӧй. Жарӧдіс.
«Шлочкигас — сулав лов шытӧ кутӧмӧн, кирскигас кыкысь-куимысь воськовт. Но медым сьыланкыв помсӧ нитш ланьтӧм бӧрын нин кылін. Сёрмин — повзьӧдін чукчисӧ», — воис юрӧ пӧрысь вӧралысьлӧн велӧдӧмыс.
Лов шыӧс пыкӧмысь мӧдіс юкавны кӧсичаӧй, курдіс горшӧй. А чукчи пыр сьыліс и сьыліс. Помтӧг дыр нин, кажитчӧ, кыйкъяла-матыстча. «Абу-ӧ тайӧ конда саяс? Абу. Ылын на, буракӧ. Сьылӧм сертиыс ылын на колӧ лоны». Мый вынысь чеччышті пӧрӧм пу вомӧн да уси. «Кратш», — вӧр тырнас чеги кос чорыд ув. Ог лысьт вӧрзьӧдчыны, но чукчи — эз мӧй кывлы? — сьыліс ещӧ на коставлытӧгджык. Сьыланкыв улас лӧньӧді лов шыӧс, сувті кокъяс вылӧ.
Дзик юр весьтын сьылӧ чукчи, но ог вермы сійӧс аддзыны. Сьыланкыв улас чышкышті пинжак соскӧн чужӧм вылысь пӧсьӧс. Дзорга-видзӧда юрӧс чатӧртӧмӧн. Доймыны нин кутіс сьылідзирйӧй. «Водзын на...». Ещӧ вӧчи куим-нёль гырысь воськов — чукчи, кыла, сьылӧ бӧрын нин. Чеччышті кыз конда сайӧ да сэсянь куті видзӧдны пуяслӧн йывъяслань. Синпырала быд ув. Косьмӧмысла, кажитчӧ, потласьӧ паръясысь кучикыс. Апала кӧдзыд сынӧдсӧ. Дзӧрӧны ки-кокъяс. «Шойччыштны колӧ, лолыштны», — мырдӧн тшӧкті аслым, лэдзи мулань синъясӧс, кутчыси пуас, медым юр бергалӧм вӧсна эг усь. Лоис кокниджык.
Ещӧ на югдыштіс. Петысь шонділӧн бритва кодь югӧръясыс кучкисны сё вося пожӧмъяслӧн туганъясас, инмисны еджыд сьӧд чукчилӧн смоль сьӧд морӧсас. Ыпнитіс тошка юр вылас кумач кодь гӧрд сорсыс. Орчча пу вылас гогъяліс сылӧн пӧлыс — энь дозмӧр. Чукчи видзӧдлас аслас пӧдругаыс вылӧ, чатӧртас юрсӧ да ставсӧ вунӧдӧмӧн заводитӧ сьывны. Сійӧ нимкодясис тулысӧн, лӧнь шуда асывнас...
Мушка исковтіс пӧткалӧн пашкыр бӧж вывтіыс, кежыштіс боквыв да сувтіс шуйга борд вечик вылас.
Ыджыд руд вуджӧр шумтӧг тювгысис пуяс костысь, вӧчис кытш энь дозмӧр дінті да здук кежлӧ ӧшйыліс сы весьтӧ. Сюзь.
Пӧрысь чукчи пыркнитіс дзор тошнас, нетшыштчис места вывсьыс. Борд шыяслӧн клопкӧмыс шызьӧдіс матігӧгӧрсӧ. Сюзьлӧн пыркмуні гӧныс, кутіс гӧвкъявны сынӧдын, а руд рӧзбойник ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласигтыр тюрис пуяс сайӧ.
Пӧрысь чукчи, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, бӧр пуксис важ местаас, швуч-швачкерис бордъяснас, пыркнитчис, мыйкӧ броткӧдчыштіс, да регыд мысти вылӧ кыпӧдӧм юрыс бара мӧдіс лётъявны кыз нюдз сьылі вылас. Чукчи ставсӧ вунӧдӧмӧн сьыліс водзӧ.
Вӧр шызьӧма уна пӧлӧс гӧлӧсъясӧн. Кӧнкӧ кургисны таръяс, вылын, асъя шонді югӧръясас, купайтчис да баксіс енмеж, нюрын клопкӧдчисны бордъяснаныс ас костаныс косясьысь ай байдӧгъяс, муртса кывмӧн ылын, дон нюр вылын, кливксісны турияс. Нюр бокын весаліс ассьыс чирӧм гӧлӧссӧ кеня. Но ставсӧ тайӧс веніс чукчилӧн гортӧм, но вына сьыланкывйыс. Сэні кыліс радейтчӧм, садьмысь олӧмсӧ ошкӧм. Ставсӧ вунӧдӧмӧн ме кывзі тайӧ сьыланкывсӧ, а синъяс водзын пыр на вӧлі сійӧ серпасыс, кыдзи чукчи мездіс ассьыс пӧдругасӧ сюзьлӧн ёсь гыжъясысь.
