ПУЖЪЯВЛӦМ КӦДЗА

Ёна и зӧркйис Митерас грездса войтырӧс тулысыс. Тшыгъялісны и скӧт, и йӧз. Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі терпитны тшыглунсӧ миянлы — челядьлы. Тӧвъян жыр гӧбӧчын арнас картупельным йиркӧдзыс вӧлі, кӧть гӧбӧчным миян дӧза ыджыд, а пуктысигкежлӧ пельӧсас кольыштіс. Но сэтысь ӧд и сёйны на коліс вичмӧдыштны, и эз регыд кежлӧ — выль урожайӧдз мед эськӧ тырмис. Кӧктоина либӧ тшака шыдсӧ кӧ он картупельышт, вӧлӧгаыс горшад тасасьӧ — идзаса-кача няньтӧ он кылӧд. Рочьяс велӧдісны да коляс картупельыс и пуктасӧн, и сёянӧн лоис: нырладорсӧ, «веркушкасӧ», кыдзи найӧ шуӧны, чунь кызтаа кӧйдыс вылӧ вундам, пӧимӧ тшукӧдлам, мед оз сісьмы да шердынъясӧ мудӧд вылас нырсьӧдны пуктам, а асьсӧ, «яблӧгсӧ», шыдӧ шырам, кышсӧ зэв вӧсньыда весйӧмӧн. Картупель печень тӧлысьысь дырджык нин эг видлӧй — кутшӧм нин печенясьӧм лишавтӧгыс. Картупель кышнас (весйынысӧ зэв вӧсниа велалім) ыжъяс — вурун сетысьяс — да мӧс — йӧв вайысь — чӧсмасьӧны.

Олан жырйысь эз кут петавлыны гыр. Рытъясын, водз асывъясӧ быд керкаын гымгисны-масьтісны сӧчӧн вылӧ рудзӧг идзас. Тшак оз на пет, да ыджыд прӧтивеньясын картупеля-кыдъя няньсӧ пӧжавлім. Абу сӧчӧн ни абу кӧлӧб. Сёян сійӧс кӧктоина шыдӧн, йӧвторйӧн кылӧдыштан — кынӧмыд тырӧ, а он и пӧтлы. Сідзи и бергӧдчылім. Вирпастӧм чужӧмъясныс йӧзлӧн, лы вылас косьмис яйыс скӧтлӧн, но эг жӧ кывлы, медым кодлӧнкӧ, соседъяслӧн, аспом скӧт вердтӧмысла кувліс. Кыскисны кыдзкӧ-мыйкӧ, коді кыдзи кужӧ, видзчысисны ускӧттьӧысь.

— А ёна жӧ нин ыжъяс да Сюруння омӧльтчисны, — гидысь кайӧм бӧрын ышловзяс мам. — Лыыс да куыс коли, гӧнныс кӧрымтӧмысла усьӧ. Сюруклӧн йӧлыс лунысь-лун, синвидза чинӧ. Кыдзи и кыскыны скӧтсӧ вежӧдӧдзыс.

Жаль миян мӧскыс. Чоя-вокаяс картаӧ быд лун лэччывлам. Ме быд пӧрйӧ сола няньтор босьтышта, Сюрукӧс вердышта, медым сійӧ подтӧг эз усь, йӧвсӧ унджык чолькйӧдыштіс, миянлысь вом кӧр вежис.

Колхозын, мам висьтавліс, мӧсъяссӧ тыртӧм лясни дорас кынӧм увтіыс гез йылӧ ӧшӧдӧмӧн сулӧдӧны, и некод налы, коньӧръяслы, няньсӧ оз сетышт. Со и усьӧны подтӧг, кулалӧны.

Омӧльтчисны, уси мыш вывсьыныс гӧнныс колхозса вӧвъяслӧн. Йӧзлысь чукӧртӧм турунӧн вердӧмысь — унаӧн мӧсъясыслы полойясысь да вӧрса ты-вад берегъяс вылысь зӧридз ытшкӧны — вӧвъяс юрдойӧн висисны. Зӧридзыд, урбӧжыд ӧд вӧлыдлы, шуӧны, яд кодь. Куим вӧв колхозысь кулі. Тшӧтш и миян батьлӧн пӧрысь Серкоыс, кодӧс Митерас грездӧ овмӧдчӧм бӧрын да сэні «Выль туйӧд» колхоз котыртӧм бӧрын батьӧ ӧтувъя овмӧсас нуӧдлӧма. Тэрыб, ён вӧв вӧлі. Батьӧ сійӧс, мам висьтавліс, стенлань нырӧн сувтӧдӧмӧн, вӧлӧм, доддялӧ. Он кӧ пӧ удит доддяс пуксьыны — коляс. Миян грездын олісны сӧмын сизим семья. Война ӧзйытӧдз некымын во водзджык и овмӧдчылӧмаӧсь: Эжваысь, керкаяссӧ-муяссӧ кырӧдӧ вӧлӧм да, пышйылӧмаӧсь вӧрӧ. Дерт, бур, пӧтӧс олӧм корсигмоз и: уна видз да му кӧсйылӧмаӧсь вӧчны. Аддзӧмны тай бур олӧмсӧ — бать фронт вылын Орел кар дорын горсӧ пуктӧма, а Серко со тшыгысла кулӧма «Гӧрд маяк» ӧтувтӧм колхозлӧн конюшняын. Жаль абу эськӧ тайӧ ставыс? А овмӧдчылӧмаӧсь ӧд. «Выль туйӧд» колхоз котыртӧмаӧсь уджач йӧзыс. Нянь и турун тырмӧма...

Тшыглуныс тайӧ тулыснас Шожым грездысь и кымынкӧ морт лов на нуӧма: миян дорысь найӧ, йӧз сёрни серти, нӧшта на тшыгӧмджыка олӧмны. Миян, выльӧн на пуксьӧм грездын, аспом муясыс ыджыдджыкӧсь вӧліны: ид, рудзӧг кӧдзлім, картупель, мыйта вын тырмас, пуктылім. Грезддорса раскыс, майбыр, помтӧм. Пипуа-кыддза раскыс — войнаӧдз пармалысь мырддьӧм да гӧрлӧм му — синмыд оз судз. Абу тай дышӧдчылӧмаӧсь бать-мам, том йӧз, пӧрӧдлӧмаӧсь вӧрсӧ, бертлӧмаӧсь мырсӧ, но войнаыс таляліс да кӧдзнысӧ весиг абу удитлӧмаӧсь, сідзи бӧр и тыри раскӧн миян син водзын. Ми, челядь, ньӧжйӧ быдмам, а Шор сайын, Пронь нӧвинаын да тшӧтш и Лунбок кыр горулын кыддзыс-пипуыс да паськыд коръя вӧр баддьыс туӧ-пушкыртӧ воысь-во. Сэтчӧ ми и вӧчавлім содтӧд градторъяссӧ быд во. Ведра-мӧд картупель — и сійӧ мыджӧд.

Тшыг тулысыс сьӧкыд гӧра-кӧдза миянлы вайис, пӧшти став пуктысян уджыс челядь пельпомъяс да мыш вывті прӧйдитіс. Колхозысь вӧвсӧ некодлы эз вичмӧдлыны. Сылӧн аслас муясыс, кӧрымтӧм-слабмӧм вӧвъяснас, миысь на сёрӧнджык да муртса и гӧрсис-агсавсис.

Мам шонді петӧмсянь пемыдӧдз колхоз муяс вылын, а ми, чоя-вокаяс, ассьыным градъяснымӧс зырйӧн гӧрам-кодйысям. Ок и сьӧкыд удж тайӧ. Медводз дышӧдіс тадзсӧ гӧрны Модялы. Муныс ыджыд, а гӧрысьыс налӧн сӧмын кыкӧн — ачыс да Лида чойыс. Модялӧн да Венялӧн мамъясныс эз колхозын, а кӧрт туй вылын уджалісны, сьӧкыд мӧлӧт лэпталісны, а муяссӧ челядьыс вӧдитісны.

— Кывзы, Веня, тіян ӧд зэв кокньыдик, лэчыд амыся плугыд, — ӧтчыд рытъягорув паніс сёрнисӧ Модя. Ме сэні жӧ вӧлі.

— Кокньыд и эм, — ошйысьыштіс Веня. — Вӧв бӧрысь колян во ме нин и гӧри муяснымӧс, мамлы, кӧрт туй вылас сьӧкыда уджалӧ да, гӧр воропас эг и сетлы кутчысьлынысӧ. Но и мый, кокни кӧ? Вайӧд вӧвсӧ да гӧр. Ӧти сайын и миянлысь гӧрыштам.

— Ас вылын вай гӧрамӧй. Кытысь таво вӧлыс?

— Кыдзи ас вылын? Вӧв пыддиыс доддясьӧмӧн? Тэнӧ доддялам? — серӧктіс Веня.

— Мыйла нӧ менӧ? — дузгӧдчис Модя. — Ставӧн ӧтвылысь доддясямӧй... Ми петам кыкӧн, Лидакӧд, Паша — чойясыскӧд, тэ — Маша чойыдкӧд, Рита, Тоня... Артыштлы: кымынӧн чукӧрмам став грезднас ӧтувтчӧмӧн!

— Д-да! Дасӧн чукӧрмам, став нывкаяссӧ лыддьӧмӧн да ичӧт Валечкойтӧ кӧ, ньӧрйӧн вӧтлысь пыддиыс кӧть, тшӧтш жӧ петкӧдан. Сійӧ эськӧ пыр и шуас: «Пейво-напейво, — шуас, — миянлысь гӧйам, а сэсся и мукӧдыслысь», — серӧктіс Веня.

— А мый эськӧ и сералан? — дӧзмис Модя. — Ме бур мӧвп вӧзъя, а тэ гӧрдлан... Видлыны колӧ... Мунны кӧ кутас уджыс, гӧрсӧ кӧ гез йылысь вермам кыскавнысӧ, ӧдйӧджык гӧрсяс, а мед эн падъяв, первойӧн тіян му вылӧ и сувтам. Лунбок кыр йывсянь и заводитам. Кыр горувсӧ лэччам гӧрыштӧмӧн, а вочасӧ, амысьсӧ лэптӧмӧн, тыртӧг гӧрсӧ кутам катӧдны. Велалам да и рӧвнӧй муяссӧ сідзи путкыльтам... Ставлысь... Талун, шуам, ӧтилысь, а аски, выль вынӧн, — мӧдлысь.

— Колӧ, сідзкӧ, видлыны, — сёрниӧ пырӧдчи ме. — Зырнас ноксьӧмыс меным биа висьӧм кодь жӧ: мудзӧмыс коскӧ да киясӧ сюрӧ, а лунтырӧн катша бӧж ыджда мутор путкыльтчӧ.

— Босьтчылам инӧ, мыйкӧ артмас кӧ, — сӧглас сетіс Веня. — Сёрнитлам ставыскӧд, чукӧртчылам да. Тэ, Пашӧ, чойясыдкӧд сёрнитышт, ми гортын делӧсӧ бергӧдам, а сэсся и мукӧдсӧ ыззьӧдам.

Ме полі, мися, нывкаяс оз ошкыны Модялысь мӧвпсӧ, но найӧ миянӧс пыр и гӧгӧрвоисны да весиг ошкисны на Модяӧс.

— Митӧ мый, ми Тонякӧд кӧть талун дасьӧсь, — шуис Рита. — Ӧтвывтӧ быд удж кокньыдджык бергӧдны.

Кыдзи и шуліс Модя, гӧрны босьтчим Веняяслӧн дор градсяньыс. Уджас босьтчим асывсянь, мамъяс мунӧм бӧрын. Гӧр юрӧ сутугаӧн кӧрталім кольча, шыркниталім сэтчӧ гез помъяс, а мӧдарсӧ — пельпомъяс вомӧн и мӧдӧдчим кыр горув.

— Н-но-о! Ӧлы, менам чож чибӧньяс! — серӧктӧмӧн шуышталӧ Модя да йӧткӧ гӧрсӧ бӧрсяньыс, воропъясӧдыс тшӧтш жӧ отсалӧ. — Мичаа, веськыда лэччӧй, град дорӧдыс мед бӧрӧздаыс рӧвнӧй лоӧ, эн кежласьӧй, — велӧдӧ Модя. — Медводдза бӧрӧздаыс кӧ мича да бур артмас, и гӧрӧмыс мича лоӧ. Но-о, Серкояс-Каркояс, но-о-о!

Турки-тарки, кодлы кытчань кивывджык, сэтчань и нырйысьӧ-кыскӧ. Здук мысти Модялӧн гӧрйыс град вылӧ гижовтіс мыйкӧ «С» буква сямаӧс да воропнас шняпкысис му вылӧ. Ачыс, плугарыс, мӧдарӧ тутіс. Пласьтнитчисны кодсюрӧ и «вӧвъяс» пиысь. Риталӧн весиг гезйыс ори, да сійӧ, быттьӧ крут чой горув котӧртысь кӧч, патурликсис юр вывтіыс.

— Уп-п-п! — чеччӧм бӧрас ышловзис Модя, пыркӧдыштіс муӧссьӧм дӧрӧм-гачсӧ да чышкыштіс чужӧм вывсьыс чепӧсйӧм пӧсьсӧ. — Тьпу! Васа бесъяс! — сьӧлыштіс Модя. — Нинӧм менам тіянкӧд оз артмы... А тэ эськӧ, Рита, сісьджык гез на мед вайин. Куйӧд уланыд, картааныд-ӧ, кӧн-ӧ, гезтӧ видзанныд?

— Кутшӧмӧс аддзи, сэтшӧмӧс и босьті, — правдайтчӧ Рита.

— Кутшӧмӧс аддзин! А ті эськӧ, Пашӧ да Веня, а ті кытчӧ эськӧ деританныд-кысканныд? Он аддзӧй важ бӧрӧздасӧ? — уськӧдчис Модя и ми вылӧ.

— Копыртчӧмнас оз тыдав водзсьыс да! — шуыштіс Веня.

— Оз тыдав тэныд? Йӧй Сеня пӧ ва гӧрӧ! Видзӧдлы, мый град вылад гижовтім, быттьӧ кырымпас чӧвтны кӧсйылінныд!

Вензьыштім тадзи, а сэсся Модя жӧ и тӧлксӧ корсис.

— Вот мый, ёртъяс! Медводдза гӧровтассӧ, кыті гӧр юрыслы муннысӧ, вай вешкаяс сувтӧдам да чертитам. Медводзас Веня кутас мунны, черта визь вылас талялӧмӧн. Палетур пыддиыс сійӧ лоӧ, а мукӧдыс — сы бӧрысь. Лида, ветлы гортӧ да кумысь вай Веняыслы гез, бок стен тувъяс ӧшалӧ, нӧб гез. Сійӧ и лоӧ Венялы, палетурыслы. А тэ, Веня, ассьыд гезтӧ Риталы сетан...

Лида ветлігкості ми сувтӧдалім град вылӧ вешкаяс. Сэсся Модя бедь йывъяс вылӧ видзӧдӧ да водзӧ сувтӧмӧн командуйтӧ, а ме да Веня йыла майӧгӧн чертитам топалӧм град вылӧ визь, быттьӧ прӧсек писькӧдам. Визьыс кытъяскӧ эз веськыд ло, да Модя тшӧктіс майӧг йывнас выльысь чертитны, а важ гижтассӧ кокъясӧн бӧр чышким.

— Но, шуам, шогмылас, — медбӧрын шуис Модя. — Эн эськӧ веськыда чертитӧй, да сэтшӧм нин тыдалӧ сямныд!

— Командуйтнытӧ кокньыдджык! Мед, сідзкӧ, ачыд и сувтін чертитчынысӧ! — недӧвӧльпырысь шуис Веня.

— Аслад ӧд градйыд, позис и старайтчыштны, — веськодя вочавидзис Модя.

— Но, тадзтӧ кӧ, немтор сідзкӧ и ыззьӧдны вӧлі йӧзсӧ! — дузгысис Веня. — Гӧрам! Гӧрам! Плугйӧн гӧрам... Нянь куд дорсьыд, мун гортад да, гӧр. Плугар выищитчӧма!

— А ачыд либӧ и кутчысь плуг воропъясас! — Бара тӧкӧтьӧ зык эз лыб.

Сэк кості Лида вайис гез. Кӧрталім да сійӧ медкузь лои, збыль палетурыслы кодь.

Модя эськӧ вӧзйӧ вӧлі, мед гӧр бӧрсьыс Веня ветлӧдліс, но Веня татшӧм вӧвъяснад гӧрны ӧткажитчис, сідзи веськыда и шуис:

— Татшӧм вӧвъяснад менам оз артмы гӧровтасыд, — шуис сійӧ да медводдзаӧн и босьтчис сылы вылӧ кӧрталӧм гез помас.

— Эн, сідзкӧ, тракйӧй! — бара ӧлӧдіс Модя да кутчысис гӧр воропъясӧ.

Мӧдысьтӧ босьтчим да тӧлкмимджык нин: сьӧкыдысла кежласьӧмӧн, но, кыдзи аслыным чайтсис, Веня бӧрся веськыда жӧ мунім да и кыр горулӧдзыс коркӧ воим. Видзӧдлім: гӧровтасным — чукыль-мукыль.

— Быттьӧ порсь мунігмозыс кудзалӧма! Тьпу! — пиньяс пырыс сьӧлыштіс Модя.

— Сідзи нуӧдін ас бӧрсяыд йӧзсӧ! — став мыжсӧ Веня.

— Сідзи нуӧдін ас бӧрсяыд йӧзсӧ! — став мыжсӧ Веня вылӧ бӧр кӧвъяліс Модя. — Тэныд не палетурын ветлӧдлыны, а медбӧрас!

— Верма и медбӧрас! Мед сідзкӧ Паша ме местаӧ сувтӧ...

— А мыйла эськӧ ме? — ог жӧ кӧсйы ас вылӧ став кыв кутӧмсӧ босьтны. — Мӧд гӧровтасыс, видзӧдан да и, веськалас... Пельпомӧс тай вот гезйыс вундӧ... Колӧ эськӧ купайкаасьны...

Ветлім да ставӧн купайкаасим-пальтоасим, быттьӧ тӧлын. Жар, дерт, тадзтӧ, пыр и пӧсялім, но пельпомъяс озджык доймыны.

Бӧрӧзданым тӧдчымӧн веськалыштіс, но мӧд, коймӧд да весиг витӧд-квайтӧд гӧровтасъясыс шогмытӧмӧсь жӧ лоисны.

— А зэв жӧ эськӧ изйӧсь градныд мыйлакӧ! — ӧні нин мусӧ мыжаліс Модя. — Он вермӧй чоя-вока картупельтӧ керигӧн изсӧ идралыштны?

— Кыдзи ог! — дорйис Веняӧс Маша чойыс. — Арнас, ведра бӧрся ведра, горулас, ӧтрӧстеляс, лэччӧдлам, гырысьджыкъяссӧ нӧсилаӧн новлам, а петӧ тай со кыськӧ, пом абу. Кӧть эновт мусӧ изъяс радиыс, но картупельыс Лунбокад, шонді водзас, артмӧ да жаль...

Збыль вылассӧ Венялысь чойсӧ Магдалинаӧн батьыс нимтылӧма. Аддзӧма тай кыськӧ татшӧм нимсӧ, гражданскӧй война вылӧ на ветлӧм мортыд. Сійӧ и Венялӧн медыджыд вокыслы, коді оліс Урдомаын да уджаліс паровозвывса кочегарӧн, код тӧдӧ кытысь аддзӧм ним пуктӧма — Ксенофонт. Мамыс Синӧн, а Веня сійӧс Син вокӧн шуис. Сэсся и Венялӧн тыр нимыс — Вениамин. Митерасын эськӧ Веняясыс сэсся абу нин, да и Шожым гӧраас, тӧдӧмысь, кык-куим сӧмын аддзысяс. Со ӧд кутшӧм сьӧкыд нимъяс бӧрйылӧма челядьыслы Венялӧн батьыс — нимъяссӧ шуигӧн кывйыд песовтчас.

Маша быдлаын пыр и дорйыштас Веня воксӧ. Со и ӧні сы дор сувтіс, ас дорыс и: мыйӧн нӧ чоя-вока мыжаӧсь, муыс кӧ сэтшӧм изъя.

Квайт-сизим воськов пасьта и эм Веняяслӧн муыс, но сы вылын пажынӧдз ковмис ноксьыны. Та мынданад эськӧ зырйӧн кодйыссис. А кыдзи гӧрим нӧшта — сідз, тышкас-мышкас, телезнаясӧн. Пуктысигас ковмас выльысявны.

Но, кӧть кутшӧм-мый эз артмы, а ӧти град — паськыд сійӧ кӧть векни — век жӧ лоис помалӧма, и таысь миян, дерт, вӧлі нимкодь. Веняысь кындзи. Сійӧ вӧлі зумыш: ӧд сылысь градсӧ став челядь котырӧн, ӧтвылысь, тшыкӧдім, а лӧсьӧднысӧ пуктысигас ковмас Венялы Маша чойыскӧд. Та вӧсна Венялы и ӧбиднӧ вӧлі. Сэсся абу ӧд на сӧмын и изъя муыс мыжа: ми, челядь котыр, асьным на медся мыжаясыс — кужтӧг да нӧшта медся лёк, сёйӧд, паччӧр выв кодь чорыд, изъя градсяньыс босьтчим да.

— Мый нӧ дузгысин? — юаліс Модя. — Нимкодясьны колӧ, быдса град со гӧрсис!

— Да-а-а, нимкодясь со, — нурбыльтіс Веня. — Пуктысигас тані быдса лун вошӧ...

— А тэ эн шогсьы! — тапнитіс Венялӧн пельпомӧ Модя. — Ӧні вын абу, кынӧм гуръялӧ-сюмалӧ, а пажын бӧрын ставӧн ӧтвыв зыръялыштам-лӧсьӧдыштам и — став шогыд!

— Ме кӧин кодь жӧ тшыг! — висьтаси. — Мудзи и. А пажын бӧрас петалам и эм. Аслыным жӧ, мамъяс аддзыласны да, юр яндзимыс лоӧ...

Сёйыштӧм бӧрын ставӧн ӧтчукӧрӧн жӧ, Нёмыдӧ купайтчыны лэччылім. Гортӧ кайигӧн пожӧм лиӧн чӧсмасьыштім.

Дыр шойччӧмнад да сёйыштӧмнад, мудзным быттьӧ эз и вӧвлы. Бара нуръясьыштім да час-мӧдӧн и лӧсьӧдыштім Венялысь градсӧ. Ёртлӧн чужӧмыс бӧр югзис.

Сэсся и миянлысь град гӧрим. Эз жӧ мича ло, но шуи: олас.

Сійӧ рытас мамлысь локтӧмсӧ ни ме, ни чойяс абу кывлӧмаӧсь: узим сы ни садь.

— Кыдзи эг чуксав мӧс вӧра йӧв юыштны, но сідзи эг и вермы садьмӧдны. Сэтшӧма мудзӧмныдӧсь — нистанныд-узянныд, — жалитыштіс мам. — Градъяссӧ тай нӧ плугӧн гӧрӧмыдӧсь. Эн кӧть орӧдчӧй, эн доймӧдчӧй...

— О-ог, ми ӧд шойччыштӧмӧн. Купайтчыны лэччылім и... Эн майшась, мамӧ, микӧд немтор оз ло... А зырйӧн дорысь тадзсӧ ӧдйӧджык лоӧ и кокньыдджык на, кос оз мудз.

— Но, инӧ, но, пиӧ, — дӧвӧльпырысь мургӧ мам. — Морт кыкӧн сьӧкыд удж кежлад кольк кута пулывлыны.

Мукӧдсӧ мамъясныс ошкӧмаӧсь жӧ, кодлӧн мый эм пӧтӧсджыкыс-чӧскыдджыкыс, асывнас пуӧмаӧсь-пӧжалӧмаӧсь. Ӧтлаын нывка-зонкаяс уджалам да ӧтвыв и пажнайтам быд лун, чӧсмасям, коді мый лэптіс лудвыв пызан вылӧ.

Лун дас тадз ӧтчукӧрӧн уджалім-гӧрим, а сэсся и пуктысим ӧтвыв жӧ. Аспом град йӧръясын уджным, колхоз серти кӧ, матӧ кык вежонӧн водзджык эштіс.

Коркӧ мыччысисны петасъяс — картупель коръяс, ӧзим кутіс вежӧдны. Пуритӧ-быдмӧ ставыс. Картупель мудйыны коканъяс нин лӧсьӧдім. И сэки, ӧти войӧ, став кӧдзанымӧс тшыкӧдіс. Войнас чорыда пужъявлӧма. Кильчӧ вылын ведраын ва вӧлі, да вевдорас чаль чунь кызта йи артмӧма. Шондіыс нин вылын, а вуджӧр сайясын туруныс чажгӧ на, кын. Картупель кор лычкыс, мыйта удитӧма нин петны, му веркӧсӧдзыс лапмунӧма-чукыртчӧма. Ид ӧзим лётмунӧма, рудзӧг, лунвывлань бана муяс вылын дзоридзавны нин кутчысьліс кынмӧма жӧ.

— Троица ӧд, троица виччысям, и на тэныд — этадзи кынталіс! — синва пырыс шуасис Матрен баб. — Енмыс кӧ нин лӧгасис-а? Ид ӧзимыд, дерт, бӧр сувтас, заыс петтӧм на да, а рудзӧгыс, коді дзоридзаліс нин, прӧпадитіс. Скӧтлы сӧмын сюсӧ ытшкыны. Кынмалӧм картупельыд — джын урожай, идйыд, кор на сувтас-быдмас, — чумалисьыд куд нянь сӧмын кутас усьны... Ойя жӧ нин да ойя!

Кынмавлӧм-пужъявлӧм бӧрын сэсся шондӧдіс. Картупель кор, кынмылӧмаыс, табак кодь лоис, сьӧдасис. Выль коръясыс гежӧда петалісны, лычкыс тшӧтшыд йыла, быттьӧ скӧт йирӧма, быдмис жебпырысь, лоис ляпкыдик. Весиг ми, челядь, гӧгӧрвоим: ыджыд урожай виччысьны арнас некытысь. Ид ӧзим бӧр ловзис, кутшӧм кӧть, но быдмӧ-трубитчӧ, а рудзӧгсӧ актируйтісны, ытшкисны, да вежнас, косьтытӧг-зорӧдавлытӧг, и лэччӧдлісны телегаа вӧвъясӧн колхозӧ. Ытшкытӧдзыс вежонӧн водзджык комиссия воліс, тшӧтш, мыйлакӧ, и югыд кизьяса нагана милиционер, быттьӧ сюсӧ кодкӧ вред вӧчӧм могысь кынтіс. Милиционер мыйкӧ сёрнитыштіс мамкӧд — мам ӧд война чӧжыс вӧлі сельсӧветса депутатӧн, — а депутаттӧ и сэки пыддиджык пуктылісны, эскисныджык, — но бумагасӧ милиционерыс кырымаліс медбӧрын, ыджыдалыштіс на...

Гожӧмнас ми, грездса челядь, турун пуктан кадӧ, коді мый вермис отсасим колхозлы дасьтыны скӧтлы кӧрым, а кор пӧрӧдісны да зорӧдалісны матысса видзьяссӧ, асланым гидъясын олысь пемӧсъяслы нӧбйӧн-нӧбйӧн, кытысь сюрыштас, турунсӧ дасьтім, корӧсь чегъялім, вотчим.

Аръявылыс миян муяс вылӧ уськӧдчисны гусясьысьяс. Модя первойӧн казялӧма тайӧс.

— Лэччи Лунбок кыр горулӧ, мися, свежӧй картупельсӧ пӧрт кымын лукйышта, а видзӧда: то ӧтилаын, то мӧдлаын ыж ку ыджда плешинаяс, — висьтавліс Модя. — Да ӧд медкузь, медкыз лычка картупельсӧ нетшкӧмаӧсь. Тіянсьыныд и, Веняяслысь и... Мукӧдыслысь сэсся эг нин и видзӧдлы. Дерт кӧнкӧ, нетшкисны жӧ.

Чукӧстім Веняӧс, лэччылім градъяс дорӧ куимӧн. Видзӧдам: пакӧститӧмаӧсь-урӧстӧмаӧсь градъяснымӧс. Быдӧнлысь ичӧтикаӧн картупельсӧ нетшкӧмаӧсь.

— Тайӧ бара вотчысьяслӧн, айкинасалӧн либӧ микуньсалӧн пеж уджыс! — шуӧ Веня.

— Рочьяслӧн кок туйясыс, — стӧчмӧдіс Модя. — Сапӧг пӧтшваясыс, видзӧд, гырысь серъяса, сиктсаяслӧн сэтшӧм кӧмыс абу.

— А вермисны ӧд и пышйысьяс картупельтӧ керны? — юалӧмӧн вочавидзи ёртъяслы.

— Коді тӧдас? — шыасис Модя. — Найӧ казеннӧй кӧм жӧ ӧд новлӧны...

— А колӧ и тӧдмавны! — жаль лои меным гусялӧм картупельыс. — Колӧ Айкинаас лэччывны да висьтавны шынеля югыд кизьяса милиционерыслы, коді тай миянӧ воліс. Медым канвоеръясӧс мӧдӧдлӧ, сыщик понйӧн. Сыщик понйыд ой-ой ӧдйӧ аддзас гусясьысьяссӧ!

— Чӧв нин сэні, канвоернад и сыщик поннад! — ӧвтыштіс кинас Модя. — Кутас кодкӧ ноксьыны тэнад картупель вӧсна!

— А Альчиктӧ кӧ, Веня, вайӧдлыны, сьыліас гезтор кӧртыштам да? — бергӧдчи Венялань. — Тіян ӧд сійӧ ныриса? Колӧкӧ и корсяс? Кыдзи тэ думайтан, Веня, аддзас?

— Ог тӧд да. Миян ӧд вӧралан пон, оз пышйысь-гусясьысьясӧс корсь, а уръясӧс увтӧдӧ.

Модя эскытӧма чӧвтліс синъяссӧ Веня вылӧ, видзӧдліс ме вылӧ, топӧдліс пельпомъяссӧ, но паныдсӧ нинӧм эз шу. Ми ветлім Веняясӧ, домим ёртлысь Альчик понсӧ, Веня нӧшта и берданка пищальсӧ да куим патрон босьтіс, и ми мӧдӧдчим туясьны. Альчик, пищаляӧсь да, радысла увтышталӧмӧн, нетшкысьӧмӧн, водзын котӧртӧ.

— Вот видзӧдлӧй! Тайӧ бара и аддзас шышъястӧ! — тапниті Венялы пельпомас. — А унаӧн кӧ гусясьысьясыс? Меным, гашкӧ, Вень, босьтлыны жӧ пищальсӧ?

— Оз ков, — шуыштіс Веня. — Тырмас ӧтиыс.

Воим гусясьысьяслӧн кок туйяс вылӧ.

— Корсь, корсь, Альчик! — Веня матыстіс понсӧ медся тыдалана кок туй дінас.

Альчик, тшӧктӧны да, окотапырысь тшукӧдліс нырсӧ, кок туйӧд исасьыштіс, но гусясьысьяс бӧрся водзлань эз чепӧсйы. Сійӧ тыр синъясӧн видзӧдліс кӧзяин вылас, терпенньӧсьыс петӧмӧн никӧстіс да мӧдіс кыскыны Веняӧс дзик мӧдарӧ, вӧрлань. Веня мӧдысь тшӧктіс исавны, но понйыс сэсся эз и лэдзлы юрсӧ: морт кок туйыд сылы вӧлі веськодь.

— Корсь, Альчик, корсь! Усь-усь! — тшӧктӧ Веня, но пон, вӧрас сійӧс оз лэдзны да, гортланьыс кутіс петитчыны, зільӧ мынтӧдчыны домӧдсьыс.

— Лэ-эдз понтӧ, эн дикйӧдлы! — ӧвтыштіс кинас Модя. — Он мӧй аддзы: вӧравны, чайтӧ, босьтім сійӧс. Сыщик понъястӧ нарошнӧ мортӧс корсьны, курччасьны велӧдӧны. Ме кино вылысь аддзывлі...

Веня разис Альчик сьыліысь гез помсӧ, да понйыс пыр и котӧртіс вӧрӧ. Здук мысти сэсянь кыліс нин сылӧн ёсь гӧлӧсыс.

— Со, урӧс нин аддзис! — шуис Веня.

— А, гашкӧ, ветлам? — юала ёртъяслысь.

— О-о-ог! Дедуш оз тшӧкты гӧрд уръяссӧ лыйлыны. Понсӧ дэльӧдӧм лоӧ и. Увтас-увтас да локтас гортӧ, кор дышӧдас увтнысӧ.

— А мый нӧ сэсся шышъясыскӧд вӧчны кутам? — юала ёртъяслысь.

— Быттьӧ и кутін нин, арестуйтін? — кӧритыштіс Модя. — Мый пӧ вӧчны кутам...

— Эськӧ эг и сідз шу... Вӧля сетан, да став картупельтӧ нетшкасны-керасны!

— Велалісны-чӧсмалісны да и зэв вермасны мӧдысь дай коймӧдысь на волыны! — ме дор сувтіс Веня. — Став градъястӧ куштасны. Колӧ войяснас караулитчыны.

— Сэтчӧ, вӧрас, пищальясӧн пуксьыны да войбыд пукавны-ы? — ыдждӧдіс синъяссӧ Модя. — Ӧні войясыс кӧдзыдӧсь нин, кынмам... Пемыд да гажтӧм и...

— Н-но-о, ог, шуам, вӧрас пукалӧй... Кыр йылас биасям да печенясьны кутам...

— А локтасны кӧ? Лыям? — юала. — Мортыслы лысьтан лыйны дай?

— Мортыдлы дрӧбнад ог лый, — эз кӧсйысь Веня.

— А ми вот мый! Патронъяссӧ солӧн зарадитам да — сітанас! — зэв збыльысь шуис Модя. — Совнад оз кув, а сітаныс вежон зӧлитны-чӧсӧдны кутас. Мед сэсся гыжъясьӧ! Мед оз гусясь дай! Помнитны кутас!

Куимнанным гылыда серӧктім. Рытгорувсӧ Лунбок кыр вылӧ ваялім пес, ӧзтім бипур, лукйӧмӧн-бӧрйысьӧмӧн керим ведра картупель — быдӧнлысь, коді локтіс, квайт-сизим картупельӧн: ӧтиӧс ӧд он рӧзӧрит. Сёрнитчим: быдӧн ассьыс картупельсӧ кутас пӧжавны. Печенясьны окотаысла дежуритны локтісны и нывъяс. Грӧз пыдди, Веня да тшӧтш и ме, пищальяс босьтім, а зепъясӧ — кык патронӧн. Патронъяссӧ совнас эг зарадитӧй. Сэки нин быть ковмас лыйны: ур-сьӧла вылӧ сов зарядӧн оз ветлывлыны. А весьшӧрӧ лыйнысӧ порокыс меным и Венялы жаль: дас ур ку вылӧ, либӧ сьӧла гоз кӧ лэччӧдан, килограмм, стӧкан джын дрӧб да пачка порок сӧмын лавкасьыс Ӧсь Вань сетас. Сы мында дрӧб-порокнад он на быдлаӧ и камӧд — думыштчылан.

Кор ывлаыс пемдіс, Лунбок кыр вылӧ ӧзтім бипур. Печенясям-варовитам. Ӧтчыд куим ёрт весиг градъяссӧ кытшовтны кӧсйылім, но югыдвывсьыс, пемыдас вешйим да, дзик синтӧммим. Кысь нин гусясьысьӧс аддзыны, сійӧ и видзӧд ачыд кытчӧкӧ ӧкрӧметясян. Эновтчим. Лыйны Веня ни ме эг жӧ лыйӧй.

— Веня, лый ӧтчыд, — кора. — Повзьӧд шышъяссӧ.

— Ачыд лый, сюсь кылан! — жалитӧ патронсӧ Веня.

Сідз некоднанным эг и лыйӧй. А асывнас казялім: картупель градъяс вылӧ сійӧ жӧ кӧма йӧзыс волӧмаӧсь, кушинъясыс кык пӧв паськалӧмаӧсь-содӧмаӧсь.

— Караульщикъяс петӧмаӧсь! Нӧшта и пищальяс пельпомъяс саяс бовйӧдлӧны! — дӧзмӧмӧн пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Модя. — Жаль лои патронныд? Гоз-мӧдысь кӧ лыйинныд, повзисны эськӧ гусясьысьясыс, пышйисны.

А мый ми сылы татчӧ вочавидзам, збыльысь и жаль лои патроныс да. Морт ӧтиӧн кӧ, горувланьыс неуна лэччыштӧмӧн, лыйим, сэки эськӧ, дерт, пышйисны кушӧн. Но коді вермис тӧдны, мый печенясигкості сэні, вӧр дорас, градъяс помас, шпанаяс шышимеритчӧны? Тӧдім кӧ эськӧ — мӧд делӧ.

Мӧд рытнас дежуритны петім пищальясӧн жӧ да тшӧтш и понйӧн, Веняяслысь Альчиксӧ босьтім дом йылын. Вердам сійӧс печеньӧн, а сэсся усьӧдам, кыр горув лэччылам да, кор Веня, а кор и ме, камгам-лыям вӧрланьыс. Альчик быд лыйӧм бӧрын дыр оз вермы лӧньнысӧ ыззьылӧмсьыс, а миян сійӧ и любӧ, горзам да нӧшта на ёна повзьӧдлам гусясьысьясӧс:

«Укоди, шпана! Сейчас тебя стрелять будем! Не уйдешь добром — в жопу пулей дырку сделаем! Не воруй, не кради, а то злую собаку пустим — штаны порвёт, а самого поймаем да под ружьями в тюрьму поведём! Не будешь больше воровать!» — коді мый кывлӧма, мый сяммӧ, сійӧс и горӧдӧ.

Пемыднас, дерт кӧнкӧ, волісны жӧ гусясьысьясыс, но ни ӧти картупель поз нетшыштны абу лысьтӧмаӧсь. А ми, велалім караулитчынысӧ да, быд рыт вӧлі понйӧн-пищальясӧн петам. Бӧръяпомсӧ сэсся и смелмим на, градъяссӧ войнас куим-нёльысь гӧгӧртам. Веня — водзын, понъя. Ме сы бӧрысь муна, пищальӧй киам. Ме бӧрысь и нывкаяс локтӧны, а Модя — бӧрсянь видзысь пыдди. Нывкаяссӧ кӧть эськӧ и ог босьтӧй, но ӧтнанныс бипур дорӧ оз кольччыны, вӧтлысьӧны. Сэсся унанад да ӧружиенад, да нӧшта и поннад, и аслыным гажаджык. Тадзи и караулитчим арбыд, кытчӧдз картупельнымӧс эг идралӧй. Сюрлі бурпӧт и печенясьны.

Тайӧ воас, тыдалӧ, Кассян видзӧдлӧма Митерас грезд вылӧ. Миян керканым дзик вӧр дорын сулалӧ, медбӧръя. Ӧтчыд, арнас нин, вотчигкості вӧръяс пыралӧмаӧсь да кумысь, сундукысь, став бурджык новланторсӧ нуӧмаӧсь, батьлысь ньӧблӧмторъяс: кашемирӧвӧй шальяс чойяслысь, мамлысь платтьӧяс, батьлысь выль костюмсӧ, коді меным вель на ыджыд вӧлі да ме сійӧс эг на новлы, бобрик пась да весиг тюпель кӧвъяс да карандашъяс. Ставсӧ батьлӧн водзвыв, запасӧн ньӧбавлӧма, и кӧть кутшӧм тшыг вояс эз вӧвны, мам кӧлуйсӧ эз таргайт, эз вузавлы, сёян-юан вылӧ эз вежлавлы, и со — озырмӧдчӧма кутшӧмкӧ шпана.

Жаль, дерт, и шог татшӧм воштысьӧм бӧрад, но медся ыджыд шогыс, чайта, Венялы уси: кулі Опонь дедыс, а вежон кык мысти колльӧдім и бабсӧ. Сійӧ пӧрысь нин вӧлі, но, тыдалӧ, шогысла жӧ, медсясӧ, Матрен баб верӧс бӧрас таладор югыдсьыс муніс. Мамыс Венялӧн эз жӧ тыр-бур здоровьеа вӧв — пӧдіс, пыр нёрпаліс. Семьяыс Веняяслӧн орӧм путшпӧла гез кодь лоис: дед ни баб, чой ни вок — ставыс разі-пели, нимыс сӧмын коли. И эз ӧтнанныслӧн — уна овмӧс и мукӧд сиктъясын да грездъясын разьсьӧм кольта моз киссис. Тужа-нужаыс быд керка кытшовтіс. Сідз жӧ, кыдзи и гожся пужйыс быдӧнлӧн му вылӧ воліс, кӧдза-пуктасъяссӧ быдлаысь сотіс-чишкаліс, йӧзыслы шогсӧ быдӧнлы ӧтмоз вайис, юрси паныдсӧ малыштіс челядьӧс. Кыдзи и шуліс Матрен баб, и картупель, и ид джынйыс сы пайысь, мыйта мукӧд арнас босьтлім, чукӧрмис. Сідзкӧ, тӧв шӧрсяньыс нин ог кутӧй аддзывлыны пачын пӧжалӧм пӧсь картупель печень, а тӧв чегӧмсяньыс бара ковмас тоинӧн гырйын масьтысьны, сёйны идзас сора кыдъя нянь.

Школаӧ мунӧм пыдди, менам Рая чой вӧзйысьӧма кӧрт туй вылӧ, кӧсйӧ уджавны, а Венялӧн Маша чойыс — вагонъяс арталысьӧ, списчицаӧ пӧ. И мӧдӧдӧны пӧ сійӧс ылӧ-ылӧ, кытчӧкӧ войвылӧ, Кожваӧ. Модялӧн Лида чойыс карӧ велӧдчыны муніс — пусьысьӧ. Сэні кӧть пӧ кынӧмыд пӧт лоӧ. Ачыс Модя эз жӧ дыр зевайт, Микуньӧ, ЖУ-ӧ шыӧдчӧм сетӧма. Вагонникӧн кӧсйӧ лоны. Кӧрт туй вылас сійӧ кадӧ мукӧдлаын дорысь унджык мынтісны. Карточка вылӧ «роч» нянь сетыштлісны и. Но кӧть войнаыс и помасьліс нин, но весиг и миян грездын, кӧні, выныд кӧ тырмӧ, картупель муяснад кӧть мыйта паськӧдчы, сёяныс зэв жӧ чӧскыдтӧм вӧлі, а няньыс йӧвтӧг либӧ шыдтӧг вомад эз пыр. Со и мунісны йӧзыс, коді кытчӧ, но бур олӧмнас грездсаысь ӧти пӧ сӧмын ошйысьӧ.

Венялӧн висьталӧм серти, сӧмын сылӧн Син вокыс Урдомаас бура пӧ олӧ. Паровозвывса кочегарнас уджаліс да, деньгасӧ пӧ содз тырыс босьтӧ. Магдалина чойсӧ сідзжӧ со кӧрт туй вылӧ чуйдӧма. И Модялы, и Венялы, и чой-вокныслы бокад мунны позьӧ вӧлі — мамъясныс кӧрт туйвывса рабочӧйясӧн вӧлісны. Колхоз найӧс эз кут. А миян Раялы ковмис мыйта весьшӧрӧ котравны паспортсӧ босьтігас. Гортын чой норасьліс «Гӧрд маяк» колхозса председатель вылӧ:

— Справкасӧ некыдз оз сет Илья Егорович. Сэтшӧм пӧ ӧні олӧмыс: чужин кӧ колхозниклӧн семьяын, и тэ колхозничаӧн лоан. Ме тэнӧ бокӧ лэдза, а менӧ мыждасны колхоз кисьтӧмысь. Эз меным сет паспорт судзӧдан справкасӧ.

Сійӧ арнас зонкаяс пӧвстысь школаӧ ветлӧдлысь ме ӧтнам лои. Модя вагонникъясӧс дасьтан училищеас, Микуньӧ муніс. Веня, кӧть бокас велӧдчынысӧ эз на мун, арлыдыс на эз судзсьы, да некытчӧ эз и босьтны, но сизим класс бӧрын школасӧ шыбитіс. Сідзи гортас и оліс — гортгӧгӧрса уджъяссӧ вӧчис, а унджык кадсӧ зимогоритіс: то Кожваӧ Магдалина чой ордас ветлас, то Урдомаын Ксенофонт вок дінас гӧститыштас — вежонъясӧн вошласис. И новлӧдлісны поездъяс Веняӧс то войвывлань, то лунвывлань, а сылы, тыдалӧ, и веськодь вӧлі, кӧні кынӧмсӧ вердны.

Кор Веня гортас волас, рытъяснас, дерт, сы ордысь ме гежӧда петавлі: окота жӧ тӧдмавны, кыдзи ветліс-гӧститіс, мый аддзыліс, кыдзи йӧзыс ылі муясас олӧны-вылӧны.

— Син вок миян бура олӧ: брускысь кыпӧдӧм кык судта керкаын быдса куим жыр! — ошйысьӧ Веня. — Керкаыс шоныд, батареяясӧн, пӧсь ваӧн шонтӧны жыръяссӧ, кӧть кӧмтӧгыд джоджӧдыс ветлӧдлы. Деньгасӧ, паровоз вылад ветлӧдлӧ да, тысячаӧн кульӧ. Гӧтырыс врач. Карточка вылас налы рудзӧг и еджыд нянь сетӧны. Оз, небось, ми моз идзаса няньтӧ сёйны. Чайсӧ юны выя еджыд няньтӧг оз пуксьывлыны. Бура Син вок гӧститӧдӧ, ветла да... Ноп тыр сукар со мӧдӧдіс, гущенка йӧв, выйтор, яблӧк... Ставыс сылы сюрӧ...

Ошйысьӧ тадзи Веня, но Ксенофонтыс сійӧс пыр кежлас овнысӧ оз жӧ босьт. Гӧститӧдас вежон, лун дас уна вылӧ, а сэсся нопйӧдас дай мӧдӧдӧ Веняӧс гортас, идзаса-картупеля сӧчӧн сёйны. Но ошйыссьӧ тай йӧзыдлы, ыджыдджык вокыс тырмана олӧмӧн олӧ да.

— Ми коркӧ Син вок ордӧ тэкӧд кыкӧн ветлам. Каникул дырйиыд. Гортӧ локтігӧн паровоз кабинаас вайӧда. Паровоз кабинаас, дерт, дзескыд. Пуклӧсыс сӧмын кык — машинистыслӧн да воклӧн. Ме из шом лоток вылас пуфайка вылын пукала. Урдомасянь Микуньӧдз локтігӧн вок менӧ сёысь чеччӧдлас, кор из шомсӧ паровоз топкаас колӧ шыблавны. Сэки менӧ аслас местаӧ пуксьӧдас, мед ог мешайтчы. Видзӧд пӧ, мед кодкӧ кӧрт туй вывтіыс кӧ мунӧ, оз таляссьы, висьтав меным — тутӧстам. Ме, дерт, рад сылӧн местаын пукалыштны... Ок, Пашӧ, интереснӧ паровоз кабинаас! Приборъясыс быдсямаыс сэні эм. А ӧтчыд весиг Син вок меным тутӧстны сетліс... Эз ӧтнамлы, ачыс тшӧтш кутчысис тутсан кӧв воропас, но тутӧсті тшӧтш и ме. Исковтӧдла на ме тэнӧ коркӧ паровоз кабинаас, Пашӧ, муса другӧ!

— Тэ и исковтӧдлан? — эскытӧма видзӧдлі Веня вылӧ. — Ошйысь вай! Мый коркӧ висьтавлін? Кыдзи Син вокыд тэнӧ ислӧдлӧ? «Товарищ механик, можно — брат с нами до Микуни поедет?» — «Нэ-эхай едэ пацан!» — гогнитӧма юрнас машинистыс. Сідз висьтавлін? Сідз! Машинистыс на, тыдалӧ, паровоз вылас кӧзяиныс, а абу тіян Ксенофонтыд...

— Но, сідз тай шусис менам, — дорйыштчис Веня. — Машинистыс, дерт, но тшӧтш и Син вокӧй. Кочегартӧгыс ӧд машинистыс поездкаас оз жӧ пет... Кыкӧн лоам да ме тэнӧ аскӧд босьта, а вок нин сэсся и машинистыслы миянӧс вӧзъяс. Ветлам да и гӧститыштам вок ордын...

— Ветлам, — кӧсйыси.

Магдалина чой ордас ветлӧм йылысь Веня оз ошйысьӧмӧн, а весиг майшасьӧмӧн висьтавлӧ.

— Маша чойлӧн, баракыс важ да, жыръяс кӧдзыд. Тӧвнас патераас ывлаын кодь: чеччам да — ва ведра вылас чунь кызта йи чӧлан. Мыссян дозъяс кольыштӧм ваыс пыдӧсӧдзыд кынмӧма. Маша чеччӧмыскӧд тшӧтш плита пачас би тшукӧдас, чайникас ва пузьӧдас, кисьтыштас кӧш мында пӧсь васӧ и мыссян дозъяс, да вӧлись позьӧ мыссьыны. Асывнас сьӧд нянь торйӧн чай юыштам, да Маша удж вылас котӧртас, а ме, кор кӧдзыд, гортас гажтӧмала. Пажын дырйи пачкаа кизьӧр шыд жӧ сӧмын паньышталам да бара чай юам.

Деньганас чойӧ оз жӧ ошйысь. Уна-ӧ нӧ мынтыштасны вагон бокъяссьыс цифраяссӧ гижыштӧмысь, а мудзыс, коньӧрлы, сюрлӧ. «Ок и котралышті талун! — шуас гортас воӧм бӧрын. — Зэв уна вагоныс вӧлі, да пӧшти эг и пуксьыштлы».

Видзӧда, да Машалӧн быттьӧ челядь удж и эм: котралӧ ӧти вагонсянь мӧд вагон дінӧ, номеръяссӧ, кытчӧ вагонсӧ мӧдӧдӧны, кутшӧм груз сэні, пасъялӧ, мыйысь, сідз кӧ нин шуны, и мынтыны ыджыд деньгасӧ, но кыв кутӧмыс ыджыд жӧ: видлы сорсьыны! Сэки вагонсӧ код тӧдас кытчӧ нуасны, а вошӧ кӧ? Верман на пӧ и сэтчӧ веськавны, кӧні йӧзсӧ винтовкаа канвоеръяс удж вылас новлӧдлӧны. Он ёна нимкодясь и сэки, вагоныс кӧ дырджык станцияас сулалас — став убыткасӧ Маша чойлысь бергӧдасны да нӧшта и удж вывсьыс вермасны вӧтлыны. Со и котралӧ чойӧ асывсяньыс рытӧдзыс, а войся сменаын кӧ: рытсяньыс — югдытӧдз, вагон дорсянь ваюн дорӧдз, тшыг нисьӧ пӧт... Жаль меным Маша чойӧй, мамлы жаль и. Но бӧр гортӧ он кор... «Сэні жӧ мортас вермас петны, быдмыштас да, велӧдчыштас да...» — мам тадзи шуӧ. А ачыс, Маша, мӧд удж жӧ корсьӧ... Кӧсйысьӧмаӧсь билет вузалысьӧ, станцияас босьтны... Сэн пӧ и деньгаыс воӧджык, и шоныдінын...

Маша чой ордӧ ме сылы сёянӧн отсыштӧм могысь и ветлывла сӧмын, сорвасӧ мед вежыштны: картупель ведра-мӧд ката, яйтор, капуста туис — быдторсӧ мам пукталас, нумӧн...

Ветлӧдлӧ тадзи Веня, но оз на и позь шуны, мый сійӧ тӧвсӧ весьшӧрӧ воштӧ. Орны заводитӧм гезйыслӧн путшпӧлыс на Веня и эм. Мамныслӧн сійӧ связнӧй пыдди на: ыджыдджык чой-вокыскӧд йитӧд кутӧ, налы сёянсӧ гортсьыс новлӧ-кыскалӧ, кӧть найӧ и ас нянь выланыс нин петӧмаӧсь. А Веня ичӧт на, сувтас на ас кок вылас, шудтӧм гожӧмӧ пуж улӧ веськавлӧм кӧдзаным моз, сысянь на мамыслы водзӧ вылӧ отсӧгыс лоӧ, а оз Ксенофонт воксяньыс да нӧшта нин Магдалина нывсяньыс, коді и ачыс, Венялӧн висьталӧм серти, ӧдва олӧ. Тулысыс воас, да Веня вылӧ на и усьӧ гортгӧгӧрса став уджыс: заппес вӧчны, гӧрны-пуктысьны, а гожӧмнас мӧскыслы да ыжъясыслы кӧрым заптыны, тшак-вотӧс ваявны. Кӧть Венялӧн ыджыдджык чой-вокыс грездысь бокӧ пышйисны, но семьяыс скӧтсьыс эз орӧдчы, эз лэдзчысь, а кутӧ гортса овмӧссӧ — ме гӧгӧрвои — Веня жӧ.

А грезд йылысь кӧ висьтавны: кӧть кутшӧм сьӧкыд вояс, война дырйиыс и война бӧрас нин, эз быгыльтчывны войтыр вывтіыс, некод эз орӧдчыв гортса скӧтысь, некод эз чинтысьлы гӧра-кӧдзанас. Та вӧсна кӧть и няньтӧг йӧзыс олісны, бокӧ на со вичмӧдӧны мыйсюрӧ.

Веняӧс виччысьлісны и Ксенофонт вокыс, и Магдалина чойыс. Налӧн бырӧма жӧ воксьыс гажныс: Веня и выль юӧртӧ грездсьыс ваяс, и пызан выв сорватӧ вежыштас — гортса сёянсӧ вайыштас. Кӧть мыйта эз босьт Ксенофонтыс деньгасӧ, но ичӧтик ведра картупель вылӧ кӧ базар вылӧ колӧ петкӧдны кыксё ветымын — куимсё шайт, ёна он на и сёй жаритӧм картупельтӧ. Сійӧ ӧд гортад вестӧм-мератӧм, а тьӧтӧыдлӧн картупельыс курччасьӧ, думыштлан на: ньӧбны-ӧ? А Магдалина йывсьыс и сёрнитны нинӧм: весиг Веня сійӧс со коньӧрӧн на шуліс.

Со и тайӧ пӧрйӧ Маша чой дінас, кадыс эм да, Веня ветліс да лун-мӧд на оліс, а сэсся и туйӧ мӧдӧдчис. Магдалина вокыслы нопъяс сӧмын кык шӧрӧм нянь и пуктіс — абусьыс оз лышкыдась, но мортӧс моз жӧ Веняӧс мӧдӧдіс: ньӧбис Микуньӧдз билет да пуксьӧдіс пассажирскӧй вагонӧ. Магдалина кутліс Венялысь гегдыштӧм кисӧ, а аслас весиг синваыс петаліс:

— Но, Веня, эн жӧ сэсся дивит да, эн вунӧд менӧ... Волы коркӧ бара... Гаж бырӧ гортысь, а кор тэ волан, ме быттьӧ ачым грездсакӧд аддзысьла-сёрнитышта. Митерассаяслы, коді гортас, быдӧнлы привет-поклон месянь висьтав. Бура, шу, тырмана олӧ, ас патераас, но гортсьыс гажтӧмтчӧ жӧ... Коркӧ, шу, кад бӧръяс да, волас...

«Быдӧн ӧд тырмана олысьӧ пуксьӧны, кӧть асланыс и сёйнысӧ нинӧм! — Маша чойыс ошйысяна поклонсӧ тшӧктіс висьтавны да, дӧзмӧмӧн мӧвпыштіс Веня. — Асывнас со чайторйӧн пожйыштіс кынӧмсӧ да сы вылын и котралас-уджалас лунтыр, а сэтчӧ жӧ — «висьтав, бура, шу, олӧ, тырмана». Кожваас со джагавтӧдз кыскыси, а Машалӧн лишаліс сӧмын кык шӧрӧм нянь... Меным туй вылын курччыштны, а мамыслы — нинӧм?» — мӧвпыштіс тадзи Веня, но чойыслы кӧсйысис:

— Висьтала, висьтала... Горт гӧгӧрысь песка-туруна уджсӧ вӧчышта да регыд бара и вола... Кос паренча на вайышта и... Другысьӧн, водзвыв дасьтысьтӧг лои петӧмыс-мӧдӧдчӧмыс да галанкаыс путӧм-косьтытӧм лои... Мӧдысь локтігӧн вайышта... Пӧжалӧм сёркни на и... Рудзӧг няньыд ӧд паренча ванад зэв чӧскыд... Модялӧн чойыс, Валечкойыс, шуӧ: «Юдзӧг няньысь да каянка ваысь чӧскыдыс сеся нинӧм абу!»

Маша татчӧ пыльснитіс-серӧктіс да шуис:

— Волы, волы, сёйыштам юдзӧг няньсӧ каянка ванас... Сукар на гортӧ вичмӧдышта чайтӧ юны...

Микуньӧдз Веня воис бура. Пажын кадӧдз на, но кынӧмыс сюмаліс, да станцияас сёйыштіс, ӧти шӧрӧмыс быри. Юыштіс чепӧн кӧрталӧм кружкаӧн бакысь чӧскыдтӧм ва — пӧтіс, быттьӧ. Ӧні сэсся сылы дас кӧкъямыс километр ковмас подӧн лашйыны ыджыд юра, уна дӧмаса гын сапӧгнас. Машина вылӧ, кыдзи и пыр, лача эз кут: быд пӧрйӧ подӧн ветлӧдлӧ. Но немтор, туйыс тӧдса, рытӧдзыс воас.

Веня кӧрталіс ноп юрсӧ, лэптыліс сійӧс ки вылас — мешӧкыс тыртӧгыд косьтытӧм баля ку моз люньмунӧма.

— Сэсся нӧ тыртӧм нопйӧн и лоӧ локны гортӧ? — шога мӧвпыштіс Веня. — А мый, гургывны кӧ Урдомаӧдз, Син вок ордӧдз? — визнитіс Венялӧн юрын. — Сэні ме тӧлысь нин эг вӧвлы. А ветлыны кӧ талун?.. Дзик нинӧм вот ог вайышт да? — майшасьӧ. — Но да ӧтчыдтӧ ӧд позьӧ и куш нопйӧн ветлыны... И поезд со, сы шӧрӧ-водзӧ воис.

Веня сёйигас кывліс, кыдзи грымакыліс вокзал дінын, дзурталыштісны вагон кӧлесаясыс да поездыс сувтіс. Веня, оз вӧлі сылы ков да, эз и ышты поезд вылад: локтіс и локтіс, сулыштас да и водзӧ мунас. Ӧшиньясыс гыӧртӧмаӧсь, да Веня весиг вуджӧрсӧ поездыслысь эз аддзыв. А ӧні, юрас выль мӧвпыс чужис да, тӧд вылӧ уси поездыс.

«Кытысянь нӧ эськӧ сійӧ локтіс? — зілис уськӧдны тӧд вылас Веня. — Эсысянь, кажитчӧ, грымакылӧмыс матысмис, войвывсянь локтӧ... Сідзкӧ, лунвывлань поездыс мунӧ: Урдомаӧ. Сэтчӧ, сэтчӧ, Урдомаӧ мунӧ! Ветла Син вок ордӧ...»

Веня петіс вокзалысь. Кыйкъялыштіс: поездыс вӧлі юртӧм — паровозыс ва босьтны мунӧма. Вагонникъяс ылын нин тоньӧдісны кузь воропа ичӧтик мӧлӧтъяснаныс вагон кӧлесаясӧ, видлалӧны, абу-ӧ потӧма рельс помъясас зӧркӧдӧмысь гӧгыльыс, кисьтыштӧны кӧлеса чӧрсас машина вый. Вагонникъяс вӧчисны ассьыныс быд лунъя уджнысӧ, да налы, дерт, некутшӧм мог эз вӧв кутшӧмкӧ зонкаӧдз.

Веня матысь аддзис вевта, эжӧм бока тамбура вагон. Сэні и тӧвнас ветлынысӧ майбыр — некодарсянь кӧдзыдыс оз пӧльт, он нин кынмы.

Ёртлӧн висьталӧм серти, сійӧ ни Ксенофонт ордас мунігӧн, ни Магдалина чойыслы гӧснечтор нуыштігас билетсӧ некор оз ньӧблы — пассажирскӧй поездас оз и пуксьыв да. Деньгаыс мортыдлӧн абу, коді нӧ сійӧс пассажирскӧй вагонас пуксьӧдас, а «кӧчӧн» ветлыны поліс. Веня унаысь аддзывліс, кыдзи ревизоръяс куталӧны сэтшӧм поезднӧй кӧчьяссӧ, штрапуйтӧм могысь, дерт, но унджыкыслӧн ни деньга, ни некутшӧм документ абу, ревизорыслӧн судыс дженьыд — чеччӧдас медводдза сувтланінас, кӧть кутшӧмкӧ разъездӧ, кӧть сьӧд вӧр шӧрӧ — ревизорыдлы веськодь, кӧчӧн эн ветлы дай. Та вӧсна Веня и эз пуксьывлы билеттӧгыс пассажирскӧй поездас, ветліс тӧварнӧйӧн: тыртӧм вагонын либӧ тамбурын. Ылӧджык нуӧдӧмысь оз пов: Микуньын, Урдомаын и Кожваын — чойсяньыс и воксяньыс кывліс — паровозъясас ва босьтӧны, быд поезд сувтлӧ. Дерт, Ксенофонтыслы ни Магдалинаыслы Веня кӧчӧн ветлӧм йывсьыс эз ошйысьлы — видасны доймӧмысь и, лёк войтыр улӧ веськалӧмысь и, но ачыс, мый вӧчнысӧ, тӧдіс. Сійӧ, кодкӧ матын кӧ эм вагонникъяс пиысь либӧ тамбурас мунысь, сы дінӧ и матыстчас да ыдждӧдлыштӧмӧн на юалас: «Товарищ механик, позьӧ, ме тайӧ поезднас Урдомаӧдз муна? Босьтӧй, пӧжалуйста...» И босьтӧны. Кодлы нӧ жаль, татшӧм пыста кодь зонкаыс кӧ тшӧтш пӧпуттьӧ муныштас. Унаысь, дерт, овлӧ, мый тайӧ «товарищ механикыс» сы кодь жӧ, поезднӧй кӧч, билеттӧг ветлысь-мунысь, но бура юалӧмыд тай рок выялӧм кодь жӧ, лӧсялӧ. Пыр и пуксьӧдасны, бурджык места на вичмӧдасны.

Аддзис Веня тупкӧс тамбура вагонсӧ, тэрмасьтӧг матыстчис сы дінӧ, кавшасис ступка вылас да тотшкӧдчыштіс ӧдзӧсас. Пытшкӧссяньыс некод эз шыась.

Веня кӧсйис нин бӧр чеччыштны ступка вывсьыс: ӧтнасӧн тамбурсӧ овмӧдӧмсьыс вермасны видны, но татшӧм шоныд мунаніныс сэсся вермас и не сюрны — увлань личкыштіс вугсӧ. Ӧдзӧсыс гурйыв воссис. Пырис тамбурас. Сэні некод эз вӧв.

«Ме шыр, ичӧт ныр! Ме, сідзкӧ, и овмӧдча тайӧ теремокас да, оз кӧ нӧшта кодкӧ лок, ӧтнам и муна Урдомаӧдзыс, — ас кежас мойдса притчаӧн мӧвпыштіс Веня. — И муна, немтор татысь ог гусяв, ог жугӧд».

Тайӧ пӧрйӧ тамбурас Веня ӧтнасӧн и лои мунысьыс, некод сы дінӧ эз пыр. Сійӧ пуксис ящик бокӧ тэчӧм тыртӧм мешӧкъяс вылӧ, шоныдінӧ, да мудзысла регыд и унмовсис. Узьыштіс, кажитчис, здук. Садьмис тамбур ӧдзӧс воссьӧм шы вылӧ. Поездыс сулаліс, ывлаыс вӧлі пемыд. Тамбурӧ пырисны кык дядьӧ, кӧрт туйвывсалӧн кодь сьӧд шынеляӧсь.

— А пацан куда едет? — юаліс на пиысь ӧтиыс.

— Урдому я, Урдому, дяденька... Товарищи механики! — рочӧн жӧ вочавидзис Веня. — Уже приекали?

— Да не в Урдому, а в Кожву приехал! — вочавидзис сійӧ жӧ дядьӧыс.

— Кож-ву-у? — синсӧ сувтӧдіс Веня. Сы вылӧ быттьӧ кӧдзыд ва ведра койыштісны: «Сӧмын на асывнас Кожваысь муні, а некодлысь юавтӧгыд со бара Кожваӧ вои!» — дзугыльмис быдӧн сьӧлӧмыс.

— Да, в Кожву приехал... Поезд на Воркуту идёт, за углём... Что ж делать-то? — шыасис дядьӧыс ёрт дорас. — Не ехать же ему в Воркуту, заплутает еще парнишка? Искать будут... К дежурному по станции отвести?

— Не кочу Воркуту! Дежурному тоже не кочу! — кутіс ӧвтчыны кинас Веня. «Дежурнӧй дінас кӧ нуӧдасны, код тӧдӧ на... Видтӧгыс эськӧ ог нин мын да», — мӧвпыштіс тадзи да сійӧн и пыксис. — Урдому я к брату екал, он кочегаром на паровозе работает... Ксенофонт Маслов... Может, знаете? А здесь у меня сестра живёт... Списчицей вагонов работает.

Ставсӧ нин, ӧтгудыр, Веня висьтавліс, мед сійӧс некытчӧ оз нуӧдны, а ас вӧля вылас лэдзисны.

— Э-э! Да у тебя везде родня! Еще и железнодорожники! — серӧктіс мӧд дядьӧыс. — Иди тогда, погости у сестры!

Веня петіс тамбурысь, пырис станцияас, но сэні вӧлі кӧдзыд. Кук йӧр кодь жырсӧ кутшӧм пач вермас шонтыны, нӧшта кор сэні ӧдзӧсыс оз пӧдласьлы. Но гӧститны Магдалина ордас кокыс эз жӧ ну. Дыр пукаліс вокзалас, сёйис коляс няньторсӧ, но асылӧдзыс кӧдзыдінас пукавнысӧ терпенньӧыс эз тырмы. Эз кӧсйы мунны чой ордас, но ковмис тай мунны. И эз сэтшӧма тшыгысла — кӧдзыдысла.

— Коді сэні? — калича ӧдзӧс сайсяньыс юаліс Магдалинаыс, кор Веня тотшкӧдчис чойыслӧн ӧдзӧсӧ.

— Ме тайӧ, Маша чойӧ, восьты, — рам гӧлӧсӧн шыасис Веня.

Клотшмуні калич, воссис ӧдзӧс.

— Гос-споди-и! Веня? Кытысь нӧ тэ войнас усин?

Кӧні вӧлін? Эн ли мый гортад мун? — юасьӧмӧн тыртіс Магдалинаыс.

— Ветлі... Микуньӧдз...

— А сэсся нӧ бӧр? Мыйкӧ вунӧдін ли мый? — оз гӧгӧрво воксӧ Магдалина.

— Син вок ордӧ кӧсйи ветлыны... Мӧдарӧ мунысь поездӧ тай со пуксьыссис...

— Кӧвтчан-ветлӧдлан! Гортад уджыс, кӧнкӧ, тыр? Но пӧрччысь, чай шонтышта.

— Оз ков. Кынӧм оз сюмав, — ылӧдліс Веня. Сійӧ ӧбидитчис чой вылас. Кӧвтчысьӧн шуис да. Быдса ыджыд ноп тыр сёян вайис, а со мый сы йылысь думайтӧны.

Асывнас Веня дась вӧлі сёйтӧгыс и чепӧсйыны чой ордсьыс да котӧртны вокзалас, весиг паськӧм вылас нин синъяссӧ чӧвтліс мыссьӧм бӧрас, но эз жӧ лысьт: кыдз на нӧшта видзӧдлас Машаыс, ыдждавны кӧ кутас ичӧт вокыс. А Магдалина, удж вылас рытнас колӧ да, эз тэрмась: пуис проса рок, мортлы кык-куимӧн сӧмын, но пӧжыштіс блин, рок вылас и пӧжас вылас кисьтыштіс кӧнтусь вый да зэв на чӧскыда и завтракайтыштісны. Чайсӧ на Веня оз юышт, а блиныс ньылыштсьӧма нин. Сӧмын сы бӧрын Магдалинаыс колльӧдіс Веняӧс вокзалӧдз, бара ньӧбис билет да пуксьӧдіс воксӧ Воркута — Москва поездӧ. Тайӧ пӧрйӧ сёрниыс чоя-вока костын дженьыдджык нин вӧлі.

— Эн пуксьы тӧварнӧй поездъясӧ, — гӧгӧрвоис, кыдз ветлӧ Веня, да ӧлӧдіс сійӧс Магдалинаыс: — Ой, ой, кыдзи доймалӧны йӧзыс, юртӧ эн пудъяв!

Микуньӧ воӧм бӧрын Веня сэсся весиг мӧвпыштлынысӧ поліс Урдома йывсьыс. Сылы кажитчис, мый Ксенофонтыс тӧдӧ нин Венялысь Кожваас ӧтарӧ-мӧдарӧ кыкысь ветлӧмсӧ. Оз кӧ тӧд — сы дырйи тӧдмалас: поездкаас ӧд Кожваӧдзыс, висьтавліс, ветлӧ. Аддзысьласны чоя-вока — быть сы йылысь сёрниӧ воласны. Гортас и мӧдӧдчис Микунь вокзалас пыравтӧг. А туй вылас мойвиис — доддя трактор суӧдіс. Ньӧжйӧ эськӧ сійӧ мунӧ, абу машинаыд, но зэв на и любӧпырысь доддяс пуксис, вунӧдліс весиг тӧрытъя шудтӧм лунсӧ, окотасӧ тешитігас эз кыв кӧдзыдсӧ. Но гортас волытӧг чой ордас бӧра-водза кыкысь ветлӧмсӧ пыр кутіс тӧд вылас: сійӧ кадсяньыс эновтчис гӧститчӧмсьыс-зимӧгоритӧмсьыс, эз ошйысьлы Син вокыслӧн тыр-бура олӧмнас, эз нуӧдчы сы ордӧ. Яндысис да сы вӧсна, тыдалӧ, выя еджыд нянь йылысь сёрни эз панлы ни.

А сэсся и гӧра-кӧдза уджъяс кыкнаннымӧс талялісны. Гожӧмнас колхозын скӧтыслы кӧрым мыйкӧ дыра дасьтім, а сэсся и гортса скӧтлы тӧв кежлас корӧсь да турун нӧбйӧн ваялім.

Арнас Ксенофонтыс Веняӧс Сыктывкарӧ электромонтёрӧ велӧдчыны мӧдӧдіс. Миян ичӧтик грездын челядюловыс пӧшти эз коль, ставыс ас нянь вылас нырйысьны босьтчисны, коді кытчӧ инасис.