КАЛЬСЫЯС

Модя, орчча керкаын олысь зонка, бара эз пет Лунбок кыр вылӧ исласьны. Митерас грездса челядь, ми ӧтлаын котралам Шожымса начальнӧй школаӧ. Гортӧ воӧм бӧрын — арлыд вылӧ видзӧдтӧг, ставӧн жӧ ӧтчукӧрын — коді лызя, коді даддя, а посниджыкъяс и пӧвторъяӧсь да фанераторъяӧсь, кодлӧн мый эм, мый ки улас веськалӧма, исласям Лунбок кыр вылын, гажӧдчам, кӧм-паськӧм ротъям.

— Модяыд тай дзикӧдз эновтчис исласьӧмсьыс, мӧд рыт нин со оз вуджӧртчыв йӧз чукӧрас, а талун и школаас эз волы? Эз-ӧ висьмы? — юала Лида чойыслысь.

— Э-эз, — нюркнитіс сійӧ, — гынкӧмыс розьдӧма. кӧмтӧгыс школаас оз мун, лунтыр дӧмсис... А ӧні Валякӧд пукавны коли, — серӧктіс.

Татшӧм ыджыд помканад учительница оз вид ӧти лун кольччылӧмысь, эскас и. Но меным эз эскыссьы.

Модя меысь ыджыдджык, но первой классас кык во ветліс да ӧти парта сайын и пукалім. Бура ме тӧді ассьым соседӧс, та вӧсна и эз эскыссьы.

«Ни розя кӧм, ни медічӧт чойыс эськӧ эз янсӧдны татшӧм гажсьыс Модяӧс. Кӧть сира гезйӧн кӧртав, орӧдчас, пышъяс гортсьыс да Лунбок кыр вылӧ медводдзаӧн на воас! — мӧвпыштсис менам. — Шойччан лунӧ сӧмын брӧд кӧтасьӧм гачсӧ вежны пыралас — бара нин кыр вылын лямпаа... Валяыскӧд пукалысь кодь тай!? Ӧтчыд весиг мамыслысь юбкасӧ вӧлі пасьталӧма да исласьӧ, серам петкӧдлӧ:

«Став гачӧс нин талун кӧтӧді, а исласьӧмысь, гажсьыс, эг на пӧт!» — вашъялӧ.

Мыйкӧ мӧдтор на падмӧдіс сійӧс... Валя чойыс, квайт арӧса нывка, лунтыр ӧтнас олӧ, каньыскӧд мойдчӧ. Некор эз ковлы видзысь, сёрни эг кывлы... Ылӧдчӧны чоя-вока!»

Пемдытӧдз ислалім Лунбок кыр йывсянь. Лым пиас усялӧмысь-туплясьӧмысь паськӧмным кӧтасис, йизис, тура-торакылӧ, но эз тай пырсьы гортаным. Ӧти исковтӧ: «Медбӧръяысь!» — горӧдӧ. Мӧд да коймӧд сійӧ жӧ шуӧны, а кыр йылас каясны да, кодкӧ усьӧма кӧ, «та-ляла-а!» горӧдасны и бара увлань тӧвзьӧны. Кодкӧ кодӧскӧ зільӧ люкавны, суӧдны, тімбыльтны лым пиас. Сідзи «медбӧръяысьыс» быдӧнлӧн дасысь, а то и кызьысь на лоӧ.

Школаын велӧдчытӧдз на Опонь дед меным да Веня внукыслы борд кодь кокньыд да гылыд дадьяс вӧчліс. Стеклӧ моз волялӧм сювъясаӧсь, медся ылӧдз нуӧ да оз, майбыр, дышӧд сійӧн исласьнытӧ. Ме ог жӧ тэрмась йӧзсьыс водз гортӧ мунны. Медбӧръяяс лыдын рӧмыдӧн вои кильчӧ дорӧ. Видзӧда: пывсянӧ нуӧдан туйнымӧс ичӧт тушаа лызя морт вомӧналӧ. Пищальтӧм. Вӧрасыс, мыгӧрыс тӧдсакодь.

— Э-эй, дядьӧ! Мый кыйин-лыйин? — гораа чукӧста мунысьӧс.

Лызя шай-паймуні, вильдіс пода туй юж вылас кайигӧн, мыйкӧ ропкыштіс да бурткысис-уси лым пиас, пуртікасьӧ, чеччыны кӧсйӧ.

«Модя!» — гӧлӧссӧ тӧді да котӧрті сы дінӧ.

— Но-но-о-о! Модя тай вӧлӧма! Валятӧ видзысь! Ха-ха-ха! Прӧмышленник вӧлӧмыд? Ылӧдчанныд чоя-вока, ӧтвылысь? Шышъяс-шпионъяс! Школаад эн волы ни? Мый нӧ кыйин-лыйин, гусялін? Н-но-око, Модестушко, висьтась?

— Ачыд тэ прӧмышленник! — скӧрысь вочавидзис Модя. — Чеччыла вот!

— Ог ӧд сет чеччынытӧ, висьтась да сэки и чеччан.

«Прӧмышленник» кывнас ми вежӧртлім вӧрын сідз-тадз, пищальтӧг шӧйтысь дядьӧясӧс да тшӧтш и шышъясӧс, и курӧг варышъясӧс — став лёк вӧчысьсӧ. Модя, дерт, гӧгӧрвоис: прӧмышленникнас, шышнас, сійӧс шмонитӧмӧн шуӧны. Сійӧ немтор эз гусяв да, сідзкӧ, и туйсӧ оз вӧлі ков потшны, мисьтӧм нимсӧ кӧвъявны. Эз во тайӧ сьӧлӧм вылас, пузис, ӧдйӧ мынтӧдіс ӧти кинас (мӧдыс лым пиӧ сатшӧма) веськыд коксьыс лямпа пӧвсӧ, да мыйлакӧ ӧти, веськыд, кинас жӧ сӧмын кутчысис и шуйга коксьыс лямпа кӧвсӧ разьны. Ки пӧвнас уджаліс, кӧть ӧні пидзӧсъяс вылас нин сувтіс да кыкнан киыс прӧст вӧлі. Ӧти кинас прать кӧвйыслысь гӧрӧдсӧ ноксьӧ-разьӧ, а мӧд кисӧ бокас шлап лэдзӧмӧн кутӧ, видзӧда да.

— Кӧн нӧ вӧлін, прӧмышленник, висьтась, мый ваян?

— Ме вот тэныд! Петкӧдла ме тэныд прӧмышленник! «Кытчӧ ветлін, мый ваян? — нерыштіс. — Кутшӧм тэныд делӧ! Нинӧм тэныд ог вай!

Мыніс кӧ лямпа кӧлыс, дерт, менӧ пурис эськӧ ыджыдджыкыд. Ме сійӧс йӧткышті бок вылас. Но Модя веськыд кинас удитіс тшапнитны паськӧм пӧлаӧд, кыскыштіс асланьыс да ме вомӧнаси-уси сы вылӧ. Кокӧй, лымъяс вӧйи да, веськаліс лямпа улас.

— Ч-час, петкӧдла туй потшысьлы «прӧмышленник»! — пошкис-чапасис Модя, зілис шыбитны ас вывсьыс, личкыны.

Сійӧ кӧть и вынаджык вӧлі, но кузь лямпа пӧлыс быттьӧ капканӧ шедӧма: ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ оз вермы бергӧдчыны.

— Петсьӧма ӧні тэнад ме улысь... Вот та-адз! — мышланьыс кусыньті шуйга кисӧ. — Приц моз пленӧ сюрин! Ӧні он мын!

— О-о-ой-о-ой! Виан! — лӧвтыштіс Модя.

— Ог ви, эн пов! — вашъяла. — Сдайтчы, висьтась, кытчӧ ветлін, мый ваян, да лэдза... Кӧр али мир?

— А кӧ-ӧр кӧ? Сэки мы-ый? — ружӧктіс Модя, выныштчис да тӧкӧтьӧ эз мынтӧдчы.

Бурджыка лажыньтчи Модя вылӧ да бара песовтышті кисӧ.

— Он мы-ын, кӧть войбыд пессьы! Кӧр али мир? — И бара топӧдышті Модялысь шуйга кисӧ, шамыртлі чунь помъяссӧ кепысь йылӧдыс.

Ки улын мыйкӧ кыліс небыд, быттьӧ вата сюялӧма кепысяс, весиг, кылі, вӧрӧшитчыштіс ёкмыльыс.

— Мый кепысь пиад ваян?

— Ой, виан! С-сэні кальсыяс!

Шожымса зонкаяс пӧвстысь ӧткымынӧн кыйисны да сёйисны уркайясӧс шыдӧн, а миян грездын некод эз. Опонь дед эз тшӧктывлы. Найӧ пӧ уръясӧс рӧдмӧдысьяс, кольсӧ гылӧдӧны, уръяслы сёян запас вӧчӧны, шома коль, кор урожайыс пуясас абу.

— Ак тэ, Галка пи! Кальсы шыд вылӧ вуджин?!

— Да э-эг! — кевмысис Модя. — Валялӧн тӧварышыс, каньным, кулі... Каньпиӧс быдтам, муртса синмассьӧма... йӧлыс абу, мыйӧн вердам?.. Дзугъяс вӧчалі... Кык кальсы кыйи... Гашкӧ, сёйны кутас каньпиным? Картупель печеньӧн да кыдъя няньӧн сійӧс он верд. Нинӧм оз сёй...

— А мый нӧ эськӧ веськыда эн висьтав? Петкӧдлан?

— Петкӧдла, гортын... Каньписӧ петкӧдла и... Зэв мича, гӧрда-сьӧда-еджыда — куим рӧма гӧна... Шожымысь, Дарья Коль гӧтыр сетіс...

Ме чеччӧді Модяӧс, пыркӧді сы вылысь лымсӧ, босьті пельпом вылӧ лямпаяссӧ да, туй юж вывті нин, мӧдӧдчим соседъясӧ. Модя лэдзаліс керкаас уркайясӧс. Найӧ, быттьӧ бобувъяс, жбыр лэбисны. Ӧти, турунвиж рӧмаыс, пуксис занавессӧ кутысь сутуга вылас, а сэсся и мӧдыс, шпоркъяліс-шпоркъяліс да, — сыкӧд орччӧн. Пошиктӧны. Кепысь пытшкас дзикӧдз жаялӧмаӧсь. Шойччӧны.

Уркайястӧ, миян пармаын тӧв и гожӧм олӧны да, ме унаысь аддзывлі. Эньыс турунвиж воробей кодь, неуна сӧмын пушкырджык да дженьыдджык, та вӧсна гӧгрӧсджыкӧн кажитчӧ. Ай уркайыс жонь вылӧ ёна мунӧ, но морӧсыс абу кумач гӧрд, а муговджык, кирпич рӧма, мыш вылыс руд, коз колльысь сьӧкыд торйӧдны.

Тайӧ пыста кодь визув ичӧтик лэбачьяссӧ некодкӧд он сорав: креста ныраӧсь да. Колляджык козъяс гӧгӧр вердчигас и гартчӧны. Гӧлӧсныс ёсь, быттьӧ ӧгыра шом ваӧ гылӧдӧны: «Чип-чип-чип-чип!»

Модяӧн кыйӧм лэбачьяс эз вӧвны ӧшинь улӧ волывлысь уркайяс кодьӧсь. Тайӧяс ичӧтджыкӧсь. Эньыс рудов жӧ, но ёнджыка турунвиж рӧма, весиг бордъясыс турунвижӧсь, а абу рудӧсь. Бордъяссӧ вывтіыс, визяордалысь мыш вывсӧ моз, сьӧд визьяс накӧсалӧны. Айыс и дзик аддзывлытӧм рӧма: морӧсыс югыд, кисьмӧм гӧрд сэтӧр кодь, борд помъясыс эньыслӧн кодьӧсь жӧ, турунвижӧсь. Но борд вылас абу нин сьӧд, а кык еджыд визьӧн; бӧжсӧ он и куж висьтавны — кӧклӧн кодь али сьӧлалӧн кодьджык. Мышсяньыс кӧ видзӧдны, лэбачыс ёнджыка сера сизь вылӧ мунӧ, водзсяньыс — ёнджыка жонь вылӧ. Дивӧ кодь тай!

— Абу жӧ тайӧ кальсы?! Кыйӧмыд, а ачыд он тӧд кодӧс! Кальсы пӧ, шуан жӧ!

— А коді нӧ? Видзӧдлы нырсӧ: креста...

Видзӧда, ныръясыс и збыльысь кыкнанныслӧн креста. Матыстчышті лэбачьяслань.

«Кле-кле! — видчыштіс айыс, эн пӧ вӧрзьӧд миянӧс. — Кле-кле!»

— Збыль кӧ кальсыяс-а? А мыйла нӧ сераӧсь? Татшӧмъяссӧ тай нӧ ме эг на аддзыв. Сера бордъя кальсыяс? Хы? — юала Модялысь.

— Ме эг жӧ. Мӧд рӧдысь, буди, но — кальсыяс... А тӧдан кӧ, шедісны кыдзи! Велӧг бокӧ сутшкӧм векни дзуг вылысь вижыс увланьюрасис да кутіс брыкйысьны, а этайӧ, сера бордъяыс, меысь ли, пӧлыслӧн шпорӧдчӧмысь ли, повзис да лэбзьыліс орчча козйӧ. Сэсся «фур-фур» бӧр лэччис да веськыда дзуг вылӧ пуксис, чеччаліс-чеччаліс, ачыс вӧв бӧж сиас пысасис да эньыскӧд орччӧн увлань юрӧн жӧ и ӧшйис. И оз ӧд асьсӧ мезды-жбыръяв, а эньыслысь коксьыс домӧдсӧ кокалӧ, орӧдны сійӧс кӧсйӧ. Медпервойӧн и йӧрті кепысь пытшкӧ.

— Сэсся нӧ мый! Чик башка али мый кӧсъян вӧчны татшӧм мича лэбачьяссӧ?

— Ог. Каньпилы сета... Сійӧ ачыс, лэчыд гыжнас, ёсь пиньяснас...

— А кӧні нӧ каньпиыд?

— Комнатаын, этані, ӧдзӧс саяс... А гашкӧ, чардакӧ Валя катӧдіс. — Модя восьтыліс комната ӧдзӧссӧ — сэні вӧлі пемыд. — Чардакынӧсь... Кайлам...

Юрнас Модя восьтіс вылыс судтаас пыртӧдысь джоджсяньыс вывлань воссьысь ӧдзӧссӧ:

— Лок, Пашӧ, кай ме бӧрся, — корӧ менӧ.

Лида пызан саяс гижис. Сылӧн ичӧт чойыс, Валяыс, жӧвъяліс джодж кузяыс, каньписӧ морӧс бердас топӧдӧма, да сьыліс-мойдіс:

— Ӧв-вӧ, ӧв-вӧ, чиса-чис, Модя ваяс ням, ням, ням...

— Локті, локті, Валечка, Модьӧ вокыс, кальсыяс вайи Муркаыдлы...

— Кальсыяс! Кы-ыйин? — пыр жӧ ручкасӧ жбутнитіс-пуктіс Лида. — Петкӧдлы, Модя-а... Ылӧдлан?..

— Сэ-эні, уліас... Да энлы т-тэ-э! — ӧтдортыштіс чойсӧ Модя. — Вайлы татчӧ каньпитӧ. Валя, лэччыламӧ уліас... Исӧдла... Вувзьысяс да вур-вар, кӧнкӧ, гӧнсӧ кутас нистыны-мурзыны.

Ставӧн лэччим улӧ. Уркайяс, уна йӧзтӧ аддзисны да, кутісны лэбавны пуксьывтӧг. Сэсся эньыс жмуткысис веськыда ӧшинь стеклӧас да пасьмуні-уси джоджас. Модя матыстіс сы дінӧ каньписӧ. Но муртса на синмассьӧм Муркалы уркайыд вӧлі веськодь.

— Уськӧдчы но, кут но кальсысӧ... Тэныд ӧд вайи...

«Чип-чип!» — нор гӧлӧсӧн шыасис уркай да бӧр жбыркнитіс занавес вылӧ.

Каньпи весьӧпӧрліс да прысьнитіс-пырис лабич улас. Модя ещӧ матӧдліс сійӧс кыйдӧс дорас, но сӧмын ёнджыка повзьӧдіс ичӧттӧ.

— Со тай, кыйсьысь! — эз кажитчы тайӧ Модялы. — Исав но, исав, сюсьджыкӧн, пелькджыкӧн ло... Шыр кыйысь ӧд быдман...

Но каньпи нявзіс, зілис дзебсьыны да, кыдз кӧть эз кесйӧдлы Модя, сӧмын ёнджыка кутіс повны.

Сэсся Валялы повзьӧм каньпиыс жаль лоис да ӧдйӧ бӧр катӧдіс сійӧс вылі судтаас.

— Ичӧт на... Вир дукыс кӧ эськӧ вомас волас, сёйны кутас да, — шуис Модя. — Йӧв кӧ эськӧ вӧлі... Мӧсным вот сулалӧ... Вӧлі кӧ йӧлыс, нокси ӧмӧй эськӧ этайӧясӧн.

— И миян оз лысьты, — жальпырысь шуи ме, — вежон кык на пӧ, мам шуӧ, оз вайсьы.

— А гашкӧ нӧ жаритны да сідз кутас сёйны? Дзугъяс эськӧ содтышта да кыкнан кепысь тыр кута ваявны.

Жальӧсь меным лоисны уркайясыс.

— А кывзы, Модя... Кӧза йӧв кӧ сетыштавны каньпиыдлы? Розалысь... Этшаник лысьтӧ, гырнич мында сӧмын, но кружка йӧвтӧ позьӧ лишӧдны. Ассьым пайӧс кута сетны! — юрӧ воис мича уркайясӧс мездан мӧвп. Завидь лои и: Модялы со кутшӧм мича кальсыяс шедӧмаӧсь. Сетас кӧ, ме эськӧ гортын найӧс куті видзны.

— Видзӧдлам, — сӧгласитчис Модя, — ӧні и ветлам... Сетан йӧвсӧ?

— Сета, — кӧсйыси ме. — Сӧмын... кальсыястӧ эн изьведит... Нуам миянӧ. Олыштасны — бӧр лэдзам. Татшӧмъяссӧ он жӧ убӧлит... Но?

И со, Модялӧн питшӧгас уркайяс, мӧдӧдчим миянӧ. Восьлалам туй вывті, а меным и думнӧ лои.

«А мыйла эськӧ и нуӧда тайӧ ыкшакодь зонкасӧ, коді школаысь локтігъясӧ тшӧкыда туплявлӧ менӧ лымйын. Ёрт жӧ эськӧ, кӧть абу Веня кодь, но тӧварыш жӧ меным Модяыс, но вирным озджык лӧсяв: тшӧкыда пуркӧшитчывлам. И со, нуӧда ме сійӧс гортӧ, йӧв на кӧсйыси сетны этшасьыс-абутӧмсьыс, ачымӧс кӧсъя пайкыны-удзӧдны. А мый на ещӧ шуасны чойяс — Рая да Саня? Найӧ ӧд меысь ыджыдджыкӧсь, сувтасны кӧ папыд. Модялы и йӧвтӧг на лоӧ мунны. Но ӧд сэки сійӧ кальсыяссӧ бӧр нуас? Сэки нин збыль жаритас! Сылӧн прӧмыс — сійӧ и кӧзяиныс... А вывті жӧ нин мичаӧсь лэбачьясыс! Олісны эськӧ гожъян жырйын, гажӧдісны менӧ! Модякӧд артмӧдчим нин, чойяскӧд коли ладмӧдчыны... Гашкӧ нӧ, гусьӧн Модяыслы йӧвсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ удайтчас сетны? А сэсся и чойясӧ, мича лэбачьясыс жальӧсь лоӧны да, и асьныс оз сувтны паныд, медым уркайясыс олісны миянын».

Вӧлі мыйысь майшасьны: завидьлун топӧдіс, и, этшасьыс, йӧлыс жаль.

— Вот мый, Модя, — шыаси, — олан жырйӧ первой ог и пырӧй, а веськыда — гожсяӧ... Истӧгыс эм, сись и. Лэдзам сэтчӧ кальсыястӧ, а сэсся нин йӧвсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ... Чойяслы эн висьтав, мыйла локтін. Сёрнит накӧд мыйкӧ мӧдтор йылысь, ылӧдлы...

— Но-о, тадзтӧ кӧ! — нюркнитіс Модя. — Пӧръялан дай?

— Ог жӧ пӧръяв, кӧсйыси нин да!.. Чойясысь талун гусьӧн сета, а сэсся кута быд лун вайыштавны кружкаӧн. Но, сёрнитчим?

Сідзи и вӧчим. Гусьӧн, мед оз дзуркнит, восьті кильчӧ ӧдзӧс, кань моз, шытӧг пыралім гожъянінӧ да пыді жыръяс лэдзи уркайясӧс. Сись эг и ӧзтлӧй. Уркайяс истӧг тув биӧн аддзисны аслыныс узян местасӧ сёр вылысь. А сэсся шытӧг бӧр пӧдлалім овтӧм жыр да пырим керкаӧ.

Менам шудторйӧй вӧлыштӧма на: чойяс вугыртӧмаӧсь паччӧрӧ. Ичӧт биӧн ӧзйысь карасина лампа сулаліс пызан шӧрын.

— Ш-ш-ш, — шӧпниті Модялы. — Дзик пыр...

Пыри гӧбӧчӧ, истӧгӧн колсйӧдча. Модя видзӧдӧ ме вылӧ ӧдзӧс розьӧдыс. Аддзи асъя лысьтӧм йӧв тыра кринча, петкӧді инпӧлӧ, босьті пань, кӧсъя вештыштны, кутыштны сливкисӧ, кринчасӧ дорвывтышті кружка весьтӧ.

— Но-но-о-о! Вай бӧр кальсыяссӧ! Меным бара и лӧз йӧлыд оз ков! — мӧдіс пыксьыны Модя. — Кисьтасьӧ, сольйӧдчӧ!..

— А мый нӧ тэд колӧ? Ставнас? Кринча тырыс? Каньпиторйыдлы?

— А ачыд вӧлі шуан: сета, сета! — нерыштіс Модя. — Вай бӧр, сідзкӧ, кальсыяссӧ!

Быдса кринчаыд эськӧ жаль вӧлі абутӧм йӧвсьыд, но корис кӧ Модя кык кринча и сійӧс на эськӧ сеті, но сӧмын эг уркайясӧс... Сэсся и полі: кыпӧдас Модя зык — чойяс садьмасны, ставыс эрдӧ петас дзик пыр жӧ.

— На, — шуи, — ну, да мунігмозыд эн кисьт... Тыртӧм кринчасӧ аски рыт ачым бӧрсӧ нуа, кор йӧвтӧ вая... лемень кружкаӧн лун, кыдзи сёрнитчылім, ассьым рытъя пайӧс быд лун мӧда вайны.

Модя дӧвӧльпырысь петіс миянысь.

Асывнас чеччи водз. Школаӧ мунтӧдз колӧ вӧлі уркайяслы мыйкӧ сёйны лун кежлас лӧсьӧдны, а мый — эг тӧд. Уркайясыд абу кӧзаыд, турун да помӧй он сет. Мамлӧн скӧтӧс вӧдитігкості, чойяс узигӧн на, петі гожъян жырйӧ, ӧзті сись. Уркайяс борд на борд пушкыртчӧмаӧсь сёр вылӧ, узьӧны, пемыд на да. Син улӧ уси анькытш тыра шердын. Кырымӧн сяркӧдчышті шердын весьтын анькытшнас.

«Оз, тайӧ сёяныд кальсыяслы оз туй. Гырысь тусьясыс, виньдасны ещӧ, — мӧвпышті тадзи да шердынсӧ вевтти тыртӧм мешӧкӧн: — Мый нӧ эськӧ туянаыс? Ид? Сійӧ, пӧжалуй, шогмас... Чумалиысь тай арнас кеняяс шепсӧ новлӧны да тшӧтш и посни лэбачыс чумали бокас тырыс пукалӧны, тусьяссӧ кокалӧны».

Мешӧкысь босьті содз ид да кисьталі-разӧді ӧшинь воръясӧ.

«Мый эськӧ ещӧ сетыштны? — мӧвпала. — Шӧна? Позьӧ, позьӧ! Самӧй пыста кодь лэбачьяслы кокалантор!»

Гӧбӧчын ичӧтик мешӧкторйын вӧлі неуна проса шыдӧс. Мам сэтысь праздникъяс дырйи рок пулывліс йӧлӧн. Выль во кежлӧ чашка-мӧд видзыштӧ на... Пыралі да чашка тыр петкӧді, ӧшинь ворйӧ жӧ кисьталі. Гӧбӧчысь чашканас жӧ пув петкӧді и.

«Сор вылас быдторсӧ лои кисьтыштӧма воръясас... Сэсся нинӧм абу, но тась мыйкӧ позьӧ нин бӧрйыны-кокавны, — бурмис сьӧлӧмӧй. — Ваыс оз ков. Ломтывтӧм керкаын ваыд кынмас, а ӧшиньясас гыӧрыс тырмымӧн со, чунь кызта...»

Ставсӧ тайӧс вӧчи тэрмасьӧмӧн. Сэсся, кусӧді сиськӧс да, некод эз и тӧдлы, бӧр пыри тӧвъян жырйӧ. Пачысь кыскалі бекар тыр картупель печень, нуръясьышті да чойяс чеччытӧдз гортса уджӧс на удиті вӧчны. Сідз, тышкас-мышкас эськӧ, но видзӧдлас кӧ учительница — вӧчӧма... Рытнас, тайӧ уркайясӧн, и урокъяс йылысь вунӧді.

Школаӧ гортысь петі водз, медым Модяясӧ пыравны, туяс ӧтлаын лӧсьӧдчыны. Ӧд мыйта чукӧрмис сёрниыс! Пыри — ставӧн пукалісны пызан саяс. Менӧ на тшӧтш вӧлі пуксьӧдӧны, но кытчӧ нӧ, сӧмын на пызан сайысь да...

— Шогмис-ӧ нӧ каньпиыдлы йӧлыс? — юала Модялысь. — Абу-ӧ шоммӧма, шоныдкодь гӧбӧчным да?

— Кыдз нӧ эз! Пузьӧдім да, кӧдзӧдім да, пыр и сетім блюдйӧ.

— Пейво вӧлі пыксьӧ, матыстам да. Бая, думайтӧ, кальсыяснад сійӧс кутасны повзьӧдлыны, — сёрниӧ пырӧдчис-пыскыляліс ичӧт Валя. — А сэсся тай! Блюдъяс ныйсӧ инмӧдліс да, сэсся тай! Кутшӧм ӧдйӧ кутіс лакны. Пйысьялӧмӧн-виньдалӧмӧн мӧдіс сёйны, сеям быдӧн петкӧдліс... Блюдсӧ куштіс да кынӧмыс шай кодь лои. Талун нин вейдыштім и... Ӧні, пӧтіс да, бая паччӧй вылӧ водіс...

— Паччӧй вылӧ, паччӧй вылӧ... Сёй, удзӧдам! — ӧлӧдіс варовмӧм чойсӧ Лида. — Тшыгмас, да вердышт, блюдъяс йӧвсӧ кисьтышт да...

— Вейда, — бара пыскыльтыштіс Валя да босьтіс вунӧдлӧм паньсӧ.

Мунігмоз чукӧстім Веняӧс да сэсся, нывкаясысь кольччыштӧмӧн, мӧдӧдчим школаӧ.

— Тіян эськӧ, шуан, каньпиыд сёйӧ, но вот кальсыяс налы кольӧмасӧ сёясны оз? — Модяясын эг кут висьтавлыны, мися, гожъян керка ӧшинь воръясӧ кисьталі,

мый аддзи да мый ки улӧ веськаліс, ӧні, ӧтнанным колим да, висьталі.

— Мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ налы сёйнысӧ сетін? — юаліс Модя.

— Мый вӧлі налы туянаыс. Анькытш эг лысьт сетны... Виньдасны, повзи... Содз ид ӧшинь воръясӧ кисьті... Но, шӧнатор — чашкаӧн... Пув чашка на тшӧтш и...

— Шӧ-ӧна-а? Ха-ха-ха-ха! Пашӧ жӧ тэ, Пашӧ эськӧ да! — кутіс серавны Модя. — Кальсыясыд ӧд абу воробейяс, найӧ абу шӧна сёйысьяс... Идтор тшӧтш и? Ха-ха-ха!

— Мый нӧ эськӧ мем колӧ вӧлі налы кольнысӧ? Пуӧм картупель ли мый? Ачыд кӧнкӧ он тӧд, а сералан?

— Шуан жӧ! Кальсыясыд коль кӧйдыс сёйӧны!.. Вот!..

— А меным сійӧ и юрӧ эз волы... Син улӧ эз веськав абуыс да... Мый нӧ эськӧ ӧні лоӧ? Куласны тшыгйӧннад? Гашкӧ, школаас ог мун да? Мешӧк босьта да вотышта кольсӧ пывсян сайысь?

— Оз туй сідзнадтӧ... Нетшкӧм кольсьыд налы кӧйдысыс оз сюр, гыжъяснаныс некытчӧ кутчысьнысӧ, колльыс бергавны сӧмын кок улас мӧдас... Пессясны, пессясны, а ӧти кӧйдыс воманыс оз сюр. Эн ӧмӧй нӧ аддзыв, кыдзи кальсыясыс вердчӧны? Эк тэ! Пунас колӧ вайны!

— Сідзкӧ, и пунас вая...

— Рытнас куимӧн вӧрас ветлам... Ӧти луннад нинӧм оз лоны... Бурджык на, тшыгмасны да ӧдйӧджык на сёянас кутчысясны...

— Ветлам, — окотапырысь кӧсйысис и Веня. — Модя прав, кальсыястӧ коль кӧйдысӧн колӧ вердны. Кык-куим колля пу йыв ваям да налы дыр тырмас...

Мый уркайяс сёйӧны, ме унаысь аддзывлі, но вот колана пӧраад дзикӧдз вуніс, мыйӧн вердны найӧс.

Ӧшинь улын миян ыджыд коз быдмӧ; уркайяс тшӧкыда гӧститны сэтчӧ волывлісны, быдса кельӧб, столӧвӧйӧ моз.

Сэки ме ставсӧ вунӧдла, нимкодяся наӧн: зэв нин тешкодя вердчӧны. Пукалӧ уркай коз пу вылын, юрсӧ пӧлньӧдлӧ, ёсь видзӧдласнас корсьӧ мичаджык коль и друг — вошӧ син улысь, кӧть лэбӧмсӧ эг аддзыв. А сійӧ абу и кӧсйӧма лэбзьынысӧ, вердчӧ.

Кольяс вылас сюся видзӧді-видзӧді, да ӧти вӧрны кутіс. Сы серти и лэбачсӧ бӧр аддзи: увлань юра пукалӧ коль вылас, видзӧда, верзьӧмӧн, бордъяснас топӧдӧма, гыжъяснас заас кутчысьӧма, нырнас сьӧмйысьӧ, кӧйдыссӧ перъялӧ. Ӧшалас-ӧшалас тадзи да кольнас и ставнас увлань — брут: орӧ кольсьыс заыс. Дзик нин му бердас мынтӧдчас да бара пу йылӧ жбыркнитас.

Ӧтчыд уси тадзи да лым пытшкӧдзыс тутіс. Видзӧда посводз ӧшинь пыр — оз пет лым письыс. «Прӧпадитіс ӧд, прӧпадитіс йӧюкыд! — уськӧдчи ывлаӧ, дінӧдзыс лымті соби — кепысьтӧм, шапкатӧм. — Пӧді, пӧді лымъяс кальсыыс!»

Абу жӧ сы выйӧдз лоӧма: шпорӧдчис-шпорӧдчис да мынтӧдчис жӧ сэсся лым письыс, дзик ки улысь жбыркнитіс.

Тайӧ лунас, школаысь воӧм бӧрын, сійӧ воас гашкӧ медводдзаысь, зонпоснияс пӧвстысь сӧмын ми — Модя, Веня, а накӧд и ме — эг аддзылӧй Лунбок кырйывса гажсӧ. Коді кӧлӧба, коді ид няня, Модя да Веня здук мысти вӧлісны нин ме ордын. Лызяӧсь-лямпааӧсь. Венялӧн киняулас лэчыд чер. Ме эг жӧ удит нуръясьыштны.

Колля пула мунтӧдз медпервой пыралім уркайяс дорӧ. Миянӧс аддзӧм бӧрын найӧ ӧшинь тасъяс вылысь жбыркнитісны пӧлать сёр вылӧ.

— Ставсӧ, мый кольлі, сёйӧмаӧсь! — радлышті, ӧшинь воръяс кушӧсь да.

— Сёйӧмаӧсь, сёйӧмаӧсь! — серӧктіс Модя. — Видзӧдлы лабич улад. Ставсӧ койӧмаӧсь-лэдзӧмаӧсь.

Видзӧдлі — збыльысь, став вӧлӧгаыс джоджын, лабич улын...

Веня абу на жӧ аддзылӧма татшӧм лэбачьяссӧ. Этша и нимкодясис-дивуйтчис, но сувтіс Модя дор:

— Кальсыяс!..

Куим друг лызясим да Модя велӧг дорӧ мунім. Сюся вӧчӧма кыйсян угоддьӧсӧ Модя: лымсьыс ылӧдз тыдалана мыльк эрд вылӧ зырйӧн вӧчӧма — велӧгыс тайӧ. Вывсӧ да бокъяссӧ кудзӧн вижӧдӧма-киськалӧма... Сямыс тырмӧма ылӧгтӧ вӧчны. Куим дзуг — медвывсаыс креста, а бокӧвӧйясыс — векни сёръяс. Но эз велӧг вылас, а бокас, коз улӧ найӧс сутшкӧма. Мед пӧ ковтӧг лэбачьяссӧ не губитны: рытнас босьталӧма дзугъяссӧ, мед оз кыйны. Кулӧмаыд пӧ и каньыдлы оз шогмы.

Кералім кык медколля козпиян да гортӧ югыдӧн на и воим. Венякӧд ми коз йывъяссӧ пельпомъяс вылын вайим, а Модя — миянлысь лызь бедьяс да Венялысь черсӧ.

Гортын некод эз вӧв. Чойяс, сідзкӧ, Лунбок кыр вылынӧсь, либӧ кӧнкӧ соседъясынӧсь. Миян сійӧ и вӧлі колӧ: вӧля-доля. Пыртім коз йывъяссӧ уркайясӧс видзан жырйӧ. Кыша-кашакылӧмысь найӧ весьӧпӧрлісны да дзебсисны сёр вылӧ.

Вайӧм коз йывъяс крепитім вывлань кокъясӧн бергӧдӧм табуреткаяс пытшкӧ, кӧртыштім вӧсньыдик гезторъясӧн.

— Локтӧй ортсы жыръяс петаламӧй, — кори ме Веняӧс да Модяӧс. — Чӧв пукалӧй, ас кежаныс кольӧны да, видзӧдлам, мый кутасны вӧчны.

Нарошнӧ грымгӧмӧн петім, быттьӧ дзикӧдз мунам. Ме пӧдлалі ӧдзӧс. Пуксим лабичӧ, чӧв усим. Стеклӧа ӧдзӧс пырыс югыд ӧшинь водзын коз йывъяс миян бура тыдалӧны.

Здук и коли, сера бордъя уркай жбыркнитіс-локтіс коз йылӧ, чеччыштіс улысджык лап вылас, копыртіс юрсӧ, катласьыштіс истӧг тув кызта кокъяс вылас, чеччалыштіс, а сэсся ёлка чача моз ӧшйис коль вылас увлань юрӧн, сывъяліс сійӧс бордъяснас дзик сідз жӧ, кыдзи и ӧшинь ув коз вылӧ волывлысь уркайяс, да зіля мӧдіс килльысьны.

Энь уркайсӧ эз жӧ ковмы дыр виччысьны. Пыр жӧ и локтіс, айыс моз жӧ увланьюрасис да килльысьӧ, пӧвсьыс кольччытӧг.

Любӧысла клоп-клоп варті киясӧн.

«Чип-чип-чип-чип-чип!» — шызисны уркайяс.

Шы ни тӧв пуксим, да уркайяс тэрмасьӧмӧн водзӧ кутісны тыртны ассьыныс зобъяссӧ. Здук килльысясны-бергӧдласны кольсӧ, чилснитасны-орӧдасны лэчыд гыжнаныс джынвыйӧ тыртӧммӧмасӧ да мӧд вылӧ нин ӧшйӧдчӧны.

— Пыр и велалісны невӧляад! — дивуйтчыштіс Веня. — Быттьӧ гортаныс, асланыс пармаас килльысьӧны.

— Тшыгмисны, — вочавидзис Модя.

Коркӧ рӧмдігас петім уркайяс дорысь. Ӧти козсӧ часӧн и куштісны, а сэсся лыс лап вылас орччӧн и узьмӧдчисны.

— Аддзылін, мый налы колӧ, а тэ шӧнаӧн вердан! — серӧктіс Модя. — Тайӧн и мӧдан водзӧ вылӧ вердны, тані узьтӧдлыны.

— А уна пу ковмас тшыкӧдны таянлы, видзны кӧ дырджык! — Модяӧс да Веняӧс колльӧдігӧн шуи ме.

— Тэ, Пашӧ, мыйысь оз ков эн маитчы! Йӧвтӧ эн вунӧд, мынты кальсыяссьыд налогтӧ, мед и миян каньпи тшыг эз ло, — дӧвӧльпырысь серӧктіс Модя. — Ме Марья тьӧткӧд сёрнита... Керсӧ кыскалан вӧвнас вӧрсьыс быд лун тыртӧм доддьӧн локтӧ... Дзоля бӧж доддяс колляджык кык-куим коз йыв кӧртыштас — ӧшинь улӧдзыд ваяс. Аттьӧ на висьталас, ӧшинь увсьыс кӧ пессӧ пилитам-поткӧдлам, тэчам.

— Кӧть аски жӧ и петалам пилитчынысӧ, молодеч тэ, Модя! — топыда кутлі сылысь кисӧ.

Пемдӧм бӧрас нин локтісны чойяс.

— Тэ тай нӧ, Пашӧ, пӧръясян! — ӧдзӧс восьтігкостіыс на и крапкис Рая. — Гусьӧн кальсыясӧс видзан, а миянлы он и петкӧдлы!.. Ноко, сей жӧ час! Видзӧдтӧ, кутшӧм дзебаса морт, гожъян комнатаӧ овмӧдӧма, а некодлы оз и висьтав!

— А энӧ юалӧй да... Мыйӧн нӧ ме тӧда, кӧсъянныд ті видзӧдлыны кальсыяссӧ либӧ он?

— Эн вашъяв, мӧдім! — шуис чойӧ. — Саньӧ, босьтлы лампасӧ.

Югыд биӧн пырим да, уркайяс кыпӧдчыштісны кокъяс выланыс.

«Чип-чип-чип! — шуис эньыс. — Повзьӧдчысьяс воисны!»

«Кле-кле-кле! — скӧрысьджык нин шыасис айыс, еджыд бордъяыс. — Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны миянӧс!»

— А ку-тшӧм мич-ча-ӧсь, — вашнитіс Саня. — Мед миянын и оласны...

— Мичаӧсь, — воча шӧпнитіс Рая. — Мед олӧны, мамыд кӧ оз кут видчыны.

— А вайӧ ӧтвыв корамӧй, — шыаси ме. — Недыр видзыштны.

Петігӧн топыда пӧдлалім ӧдзӧсъяс, да ме стрӧжиті:

— Смотри, каньтӧ татчӧ эн лэдзӧй! Сёяс кыкнаннысӧ.

Мам, висьталім да, кӧритыштіс вӧрса посни лэбачӧс невӧляын видзӧмысь, жалитыштіс найӧс:

— Зэв тай эськӧ мичаӧсь, но вӧрын чужысьыд абу керка-картаын олысьяс. Бӧр колӧ лэдзны...

— А ми дырсӧ ог и видзӧй. Недыр олыштасны да бӧр лэдзам, — кӧсйысим мамлы чоя-вокаяс. — Тэ, мамӧ, кор гожъян жыръяд петалан, сӧмын каньтӧ сэтчӧ эн лэдз... Но? — кевмыся ме.

— Мый тэ, пиӧ? Каньӧс ог жӧ лэдз! Тӧда ӧд сылысь ӧбичасӧ.

Тадзи овмӧдчисны миянӧ уркайяс.

Мӧд луннас ми бара кык коз йыв вайим, водза лунсясӧ уркайяс ӧти колльӧдз чирйӧмаӧсь-гылӧдӧмаӧсь да. Сійӧ луннас, школаысь воӧм бӧрын Лунбок кыр йылӧ некод эз петав исласьны. Пукалім миянын зонкаяс и нывкаяс, видзӧдім, кыдзи уркайяс зільӧны-пӧткӧдчӧны.

Пӧшти пемдытӧдзыс килльысисны, а сэсся лэччисны ӧшиньӧ, тэрмасьӧмӧн кокалісны стеклӧ вывсьыс гыӧрсӧ да бӧр пуксисны-куткыртчисны сьӧд войсӧ коллявны коз лап вылӧ, а эз пӧлать сёр вылӧ.

А сэсся колля коз йывъяс Марья тьӧт кутіс вӧв доддяс быд рыт вайны. Бур вӧрад, пӧрӧдчанінас, кольясыс гырыся артмӧмаӧсь, кызӧсь, пӧшти менам весьт кузяӧсь, а лапъяс вылас, пучер бердас ройыс лӧз кудель моз ӧшйӧма. Коз лыскыс — мӧслы кок ув вольӧс — вӧрӧ ветлытӧг кутіс гортӧ воны. Петкӧда ывлаӧ коз пу йывъяссӧ, коса пуртӧн чалля посниа, а мам вӧдитчигас картаӧ, мӧс кок улас шыбитыштӧ. А пу йылыс пес вылӧ мунӧ, кык-куим пельӧ чинтышта да. Уркайяс пӧтӧсь, и ӧшинь ув оз тыр. Гожъян комнатаын быд лун идрасям, да мам оз и дӧзмы менам челядясьӧмысь.

Миян керка зоопарк кодь лои: кодкӧ да кодкӧ, дерт, челядь пӧвстысь, быд лун волывлӧны. Уркайяс пӧшти дугдісны повны йӧзысь, велалісны челядюлов дінӧ. Сомын на пырта коз йыв, мырся, катлӧдла — сувтӧдча улӧс кокъяс костӧ, а найӧ кольясӧ нин сакасьӧмаӧсь, кашкӧны-уджалӧны. Сӧмын сэки и лэбзьыласны, сьӧкыдджык коз пу йыв кӧ сувтӧдігас-крепитігас венас менӧ да кышмунас-пӧрӧ джоджӧ, а сувтӧда муртса — бара нин килльысьӧны, тӧдӧны ассьыныс уджсӧ: «Чип-чип-чип-чип! — Кле-кле-кле-кле!» — он и гӧгӧрво, видӧны пусӧ дзерӧдӧмысь али аттьӧалӧны сёянсӧ вайӧмысь.

Уркайясӧс видзӧдны волывлысь нывкаяс да зонкаяс оз нин орчча комнатасянь кыйӧдчыны, а сэнӧсь жӧ, крӧвать да лабич вылӧ пуксялӧмаӧсь. Жбыръялігас креста ныра посни лэбачьяс оз-оз да кодлыкӧ на и юр вылас пуксьыласны. Но киӧ, весиг меным, оз сюрӧдчыны — видзчысьысьӧсь. И лэбавнысӧ комнатаӧд кутісны сяммыны: оз нин юр садьнысӧ воштӧмӧн, усьтӧдзныс, доймытӧдзныс, стенсянь ӧшиньӧ зімъявны. Колипкай моз вермӧны йӧктыны-шпорӧдчыны борднаныс, а асьныс ӧти местаын сынӧдас ӧшалӧны, видзӧдӧны, кытчӧ пуксьыны.

Школаӧ ветліг-мунігъясӧ миян костын сӧмын и сёрниыс — уркайяс да ещӧ Модяяслӧн каньпиыс. Лэбачьясӧн мен ошйысьнысӧ гежӧда ковмывлӧ — ставсӧ челядь асьныс тӧдӧны. Ӧні Модя тшӧкыдджыка мӧдіс каньпинас ошйысьны.

— Быдтор, — висьталӧ, — сёйӧ, но йӧв медся нин ёна радейтӧ.

А йӧлыс ӧні миян абу нин и жаль. Мӧсным вайыштіс, да уркайясысь налогсӧ быд лун стеклӧ банкаӧн петкӧда, быдса литр.

Сэсся челядь котыр бӧр гежмӧдчисны миянӧ волывлӧмысь. Ачым, вердчиг-идрасиг, дерт, бурпӧт на нимкодяся зэв аслыспӧлӧс оланнога мича лэбачьясӧн, но регыдик жӧ нин. А сэсся вӧчышта гортгӧгӧрса уджъяс — пырта пес, ва да котӧрта Лунбок кыр йылӧ, кӧні гажыс поводнӧя дыр нин кылӧ.

Уркайяскӧд ноксьыны меным дышӧдыштіс нин. Зонпосни пӧвстысь ставӧн ворсӧны-исласьӧны, а ме нинӧм абунас кӧрталі ассьым киясӧс — вердча-идрася, птичникала, быд лун. Час-мӧд тадзи кадыс лун югыднас весь вошӧ.

— Кальсыястӧ сэсся коркӧ бӧр колӧ лэдзны, — ӧтчыд школаӧ лэччигӧн шуи Модялы да Венялы.

— Мый нӧ, дышӧдіс нин вӧдитчынытӧ? — серӧктіс Модя. — Сэтшӧма вӧлі колӧ-а.

— Мед вӧрас олӧны... Тыртӧны ёна комнатасӧ. Ёна сёйӧны да быдлаӧ нин пасйысьӧмаӧсь-сітавлӧмаӧсь: мыськигас, косьмас да, оз и вушйы.

— А тэ вочасӧн град вылад петкӧдлы, вынсьӧд картупель мутӧ, ха-ха-ха! Эн чукӧрт! — гигзьӧ Модя.

— Эн эськӧ век серав! — дӧзми Модя вылӧ. — Талун жӧ и лэдза!

— Вайӧ шойччан лунӧ асывсяньыс лэдзамӧй, — шыасис Веня. — Видзӧдлам: пырысь-пыр кытчӧкӧ тшем вӧрас лэбасны-воштысясны либӧ матігӧгӧрын и кутасны вердчыны?

— Рытын лэдзны оз ков, гашкӧ, вунӧдыштісны нин вӧрса олӧмсӧ. Лунтырнас бӧр велаласны асланыс чужан вӧр-ва дінас. Асывсяньыс колӧ лэдзны найӧс вӧля вылас. Бур эськӧ, шондӧдыштас кӧ... Ӧні найӧ, керкаад велаласны да, кӧдзыд лунӧ кӧ лэдзам, турдыны вермасны, кынмасны, — тӧждысьӧмӧн шуис Модя.

Вӧскресенньӧӧдз ме кӧсйыси видзны уркайясӧс гортын, а сэсся шуим мичаа югдӧм бӧрас катӧдны вӧрӧ да, кытысь кыйис найӧс Модя, сэні и лэдзны. Но эз ми ног ло. Шондӧдӧм пыдди кӧдздӧдіс.

Декабрь помас нелямын вит градуса сотан кӧдзыд поводдя сувтіс. Школаын эськӧ эз нин велӧдны, да весиг Лунбок кыр вылӧ исласьны асьным гежӧда смелмӧдчылім петавны. Кытчӧ нӧ ловъя ловъяссӧ сэтшӧм мороз вылас шоныдінсьыс вӧтла? Жальӧсь лоисны. И сёянсӧ лэбачьяслы Модялӧн Марья бабыс быд лун ваяліс, пессӧ поткӧдлім-тэчим да.

Кӧдзыд поводдяыс кык вежон сулаліс да уркайясӧс лэдзӧмысь та дыра кежлӧ жӧ и ковмис эновтчыны.

Ӧтчыд казялі: кытчӧкӧ вошӧма виж уркай. Лун дай мӧд оз тыдав. Быд пельӧс корси, лабич, крӧвать увъясті кысъяси-видзӧдалі, пача-стена костысь лампаа биӧн видзӧді, гӧбӧчысь и. Ӧдзӧссӧ, мися, восьсӧн кольлісны да сэтчӧ пырис. Видзӧдлытӧм места эз коль, но ту ни бу — воши энь уркай дай пом... Модялы ни Венялы висьтавны, дерт, ог лысьт. Вида чойясӧс, каньӧс мыжала.

— Пыралінныд меысь гусьӧн, лэдзинныд комнатаас каньтӧ, со и жӧритіс!

— Ме эг пырав-а! — пыр и правдайтчис Саня.

— Ме эг жӧ! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Рая. — Делӧӧн, дерт, и пыравлі, но кань мекӧд эз вӧтчывлы.

— Ме абу мыжа! — дорйысьӧ Саня.

— Каньтӧ, кымынысь шулі, эн, мися, лэдзӧй сэтчӧ, сійӧ и сёйис, сувтса синмаыд! — сӧмын каньӧс нин и мыжала.

Каньӧс чиршӧдлышті да сійӧ гӧбӧчӧ пырис, но мый лоӧма — лоӧма нин. Стрӧжиті чойясӧс, мед Модялы да Венялы ускӧттьӧ йывсьыс оз тяльгыны, а ачым, кор петала гожъян жырйӧ, бара гӧгӧр кытшовта, важ паськӧмъяс, ротасъяссӧ путкыльта: оз-ӧ, мися, кӧть шойыс кыськӧ сюр. Некӧн нинӧм. Сэсся и дивӧ весиг босьтіс: ме шогала, а сера бордъя уркайлы тай нӧ веськодь! «Кле-кле-кле!» — броткӧ ме вылӧ, а ачыс, быттьӧ абу и сылӧн пӧлыс вошӧма, кык ӧдъяӧ, шойччывтӧг килльысьӧ, зобсӧ тыртӧ. Киӧс нюжӧдла сылань — жбыркнитас коз йывланьыс, «кле-кле-кле!» шуас да выль коль нин шом босьталан клещи кодь креста нырнас чашйӧ.

Коймӧд луннас аддзи вошӧм уркайӧс. Ловъя! И кыдзи аддзисӧ!

Джуджыд шкап вылӧ пӧшти йиркӧдзыс миян вӧлі тэчӧма важ учебникъяс. Пыри комнатаӧ — мӧд уркайӧ тшӧтш вошӧма!

«Эк, мыйла вежонӧн водзджык эг лэдзав! — шогся-майшася. — Ӧні на эськӧ ловъяӧсь!»

Бара ставсӧ корси-путкыльті, но весиг ни ӧти борд, ни ӧти гӧнтор некӧн оз тыдав. Кань кӧ сёяс воробейтӧ — керкатӧ ставсӧ гӧнӧсьтас.

«Кытчӧ нӧ лоины? Кытчӧ?» — юр жугла.

И другысьӧн книгаяс костысь сера бордъя уркайыд жбыркнитіс-петіс, «кле-кле-кле!» уськӧдчис коль вылӧ да сӧмын и пешкылялӧ, увлань юрӧн ӧшӧдчис да.

«Н-но-о! — чуйми. — Книгаяс костас тай нӧ некор эз пыравлы-а? Гашкӧ нӧ, сэтчӧ эньыс и сгинитіс да? Сьӧлӧм дойсӧ личӧдны айыс сэтчӧ пыраліс?»

Шкап дорӧ матысті улӧс, сы вылӧ табуретка бокыньті, мед вылӧджык верма кавшасьны, быд книга кост аддзыны. Кыпӧдчи да мый сэсь аддзи! Ма-а-мӧ!.. Уркайяс коз йывъясысь ройсӧ сэтчӧ кыскалӧмаӧсь... Тӧвся шапка ыджда ёкмыль! Ур поз кодь дзик, гӧгрӧс... А шӧрас — розь...

«Мый нӧ тайӧ вӧчӧмаӧсь, мы-ый?! — дивуйтча. — Узьлынысӧ шоныд поз?»

Видзӧдлі розьӧдыс, аддза: турунвиж кайыс сэні пукалӧ! Ёкмыльтчӧма, синсӧ куньтыралӧ...

«Висьмӧма, буди?»

Инмӧдчышті — уркай жбыр лэбис.

«Чип-чип-чип-чип!» — жбыръялӧ, тӧждысьӧмӧн нора чипсӧ.

А позъяс! А позъяс кельыдлӧз рӧма, сьӧдгӧрд чутъяса куим кольк!

— Сё дивӧ, сё чудеса! — весиг горӧдсис.

Кыдзи и лэччи? Уси тай-а... Кыдз вӧлі, дӧрӧм кежысь, кепысьтӧм-шапкатӧм, уськӧдчи ывлаӧ да джӧмдалӧмӧн котӧрті Лунбок кыр вылӧ.

— Мо-одя-а! Ве-еня-а! Миян энь кальсыыд колькъялӧма! — горза.

Ёртъяс ӧдва и гӧгӧрвоисны висьталӧмӧс, а мыйӧн гӧгӧрвоисны, лызь-дадьнысӧ эновтісны.

— Котӧртлам, видзӧдлам! — терпенньӧыс воши Модялӧн.

Нывкаяс эськӧ вӧтчыны жӧ мӧдлісны, да Модя налы кулаксӧ петкӧдліс. Кольччисны.

Рытнас Опонь дед дорӧ петалім, висьталім ставсӧ.

— Дивӧ, дедӧ, ыджыд дивӧ! — ӧдзӧссяньыс на горӧдіс Веня. — Пашлӧн керкаас кальсыяс поздысьӧмаӧсь, колькъялӧмаӧсь нин и... Дивӧ!

— Ме, нукӧ, тэнӧ мыйкӧ ог гӧгӧрво? — вештіс дӧмсян уджсӧ Опонь дед.

— Но... Гожъян жыръяс кальсыяс олӧны... Найӧ и поздысьӧмаӧсь. Позъяс — куим кольк...

Опонь дед вӧлись гӧгӧрвоис да ёна скӧрмис:

— Кымынысь тіян колӧ шуны? Эн губитӧй кальсыяссӧ! Кальсы сёйысьыд сійӧ — вӧр-ва рӧзӧритысьыс и эм сӧмын! Непӧштӧ вӧралысь, сыысь и мортыс оз артмы! — пузис Опонь дед. — Ньӧръявны тіянӧс колӧ, ставнытӧ ёна ньӧръявны! Декуйтчанныд вӧрса лэбачьяс вылас, морӧн лыйӧмторъяс! Вывті нин тшыгӧсь ли?

— Ми ӧд эг аслыным сёйӧм вылӧ, — дорйысис Модя. — Каньпилы... Каньным кулі да Валя чой гортӧ ӧтнас эз кут кольччыны... Каньпи вайӧдім, а йӧлыс абу... Со и кыйи... Эз сёй ичӧтыд, да Паш ордӧ нуӧдім...

— Кыкӧс сӧмын и кыйлӧма, — отсӧг вылӧ воис Веня. — Ӧні ог нин дзугъясьӧй... Шыблалім ставсӧ...

— Лэдзны кӧсйылім, но эгӧ удитӧй: вывті кӧдздӧдіс, — ас пайысь дорйыси и ме. — Видзӧда — поздысьӧмаӧсь нин. Ӧні ог тӧдӧй, мый и вӧчны. Ми ӧд эг тӧдӧй, мый найӧ босьтасны да и поздысясны. Тӧвнас миян весиг курӧгъяс оз колькъявны, а тайӧяс — со!

Лӧньыштіс мортыд, бурмыштіс, эз нин кут видчыны.

— Кальсыясыд, пиянӧ, и збыльысь дивӧ кодь лэбачьяс! Став бордъя ловъяс пӧвстсьыс сӧмын найӧ, ӧтнаныс, тӧлын, рӧштво гӧгӧр, и быдтысьӧны, — быттьӧ мойдны кутіс, висьтавліс Опонь дед. — Некод сэки оз быдтысь, а найӧ — быдтысьӧны. Вӧчасны ройысь, ур поз моз жӧ, небыд, шоныд поз. Эньыс ваяс куим-нёль кольк и пӧжӧ. Ывлаын веж мороз, а кальсы колькъяс вылас пукалӧ... И тіян керкааныд, шуанныд, поздысисны? — шензьыштіс Опонь дед. — Воис пӧраыс, со и поздысисны. А мый сэсся ӧні тіян коли вӧчнысӧ, лоӧмаыс лоӧма нин да... Эн полошитӧй, колькъяссӧ эн вӧрзьӧдӧй, гашкӧ и пӧжасны. А мый и озыс? И пӧжасны!.. А ноко, висьталӧй, мыйла эськӧ кальсыыс тӧлын быдтысьӧ?

Ми чӧв олім. А мый висьталам, ог тӧдӧй да.

— Коль кӧйдысыс сэки буретш воӧма, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Опонь дед. — Сёяныс кальсыяслӧн юр выв тырыс. А сідзкӧ, буретш рӧдман кад. Кынӧмыд кӧ пӧт, сэки кӧдзыдыс оз мӧрччы.

Эньыс позсьыс, дерт, гежӧда жӧ чеччывлӧ, зэв нин колана могӧн сӧмын. Пӧжсигас сійӧс айыс вердӧ, кагаӧс моз, вомсьыс, а колькъясыс потасны — тшӧтш и пиянсӧ. Зобъяс небзьӧдӧ коль кӧйдыссӧ да йӧв кодь нямыльнас и вердӧ.

Коркӧ посниясыс бура гӧнсяласны, бордъяссясны, асьныс нин кутасны позсьыс петавлыны. Эня-аяыс моз колльӧ сакасьӧны, но, весиг и сэки найӧс бать-мамныс на вердӧны. А мый вӧчан? Быть. Ичӧтъясыслӧн ныръясныс нэриникӧсь на, крестассьытӧмӧсь. Тув кодь веськыд нырнад чорыд коль кыштӧ он чашкӧд. Со и лоӧ вердны кольксьыс петӧм бӧрын тӧлысь-мӧд на. А сэсся и асьныс кутасны шыла йыв кодь ёсь нырсӧ колляс сатшйӧдлыны, бертны кышсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а кывнаныс кӧйдыссӧ босьтны. Сэки и вежыньтчӧ кальсылӧн нырыс ӧтарӧ-мӧдарӧ, да найӧ ас нянь вылас вуджӧны.

— Дедуш, а татшӧм кальсыяссӧ ми некор на эг аддзылӧй: ни Модя, ни Паша, ни ме. Сӧмын креста ныр сертиыс и тӧдмалім, мый тайӧ кальсыяс, ещӧ сёян сертиыс да — коль кӧйдысӧн вердам. Эньыс, быттьӧ, ёнасӧ оз торъяв, но айыс — рӧмсӧ висьтавны он куж: сизь кодь, бордйыс еджыд сера, бӧжыс кӧклӧн модаа. Сизь нисьӧ кӧк, а гашкӧ, кутшӧмкӧ шоныд странаысь воисны либӧ полярнӧй?

— Сизь нисьӧ кӧк шуан? — серӧктіс Опонь дед. — Абу сизь ни абу кӧк, весиг абу на рӧдысь! Рӧдыс — кальсы рӧд жӧ. Кальсыясыдлӧн — куим рӧд, ставныс тшӧтш и Коми пармаын олӧны, тӧв и гожӧм.

Ӧти рӧд коз коль кӧйдыс сёйӧ — козвывса кальсыяс тайӧ. Сэтшӧмъясыс миянын медся унаӧн, коз вӧрыс уна да. Ыджда сертиыс — шӧркодьӧсь. Колля воясӧ котыра кельӧбъясӧн лэбалӧны. Уръяслы кык во кежлӧ запас вӧчасны, кольсӧ гылӧдасны — выль урожайӧдз тырмӧ.

Пожӧмвыв кальсыяс, бара жӧ, ачыс рӧд. Найӧ медся гырысьӧсь, нырныс ён, тэнад чаль чунь кызта, гӧрба. Чорыд кыша пожӧм кольсӧ найӧ сӧмын и чашйӧны. А ті кыйӧмыдӧсь ниа колльӧн вердчысь кальсыясӧс. Ниавывсаясыс медся ичӧтӧсь, нырныс налӧн слабджык, гӧлӧсныс вӧсниджык, мыладжык, ёсь. Сӧмын тшыг воӧ и вуджлӧны коз вылӧ. Таво, тыдалӧ, ниаыслы вӧлі урожайтӧм во. Ме тайӧ лэбачьяссӧ Емва вожысь да Удора туй бокысь жӧ медсясӧ и аддзывлі. Сэні ниаыс уна, а миян абу, оз быдмы. Сэтысь, тыдалӧ, и вуджисны миянлань. Кальсыяс ӧд чиганъяс кодьӧсь жӧ, кӧні урожай, сэні и рӧдмӧны-олӧны, а абу кӧ коль — некымын во оз тыдовтчывны... Эн полошитӧй, да и пӧжас... Мый озыс?.. Пӧтӧсь, верданныд да...

Ещӧ кык вежон пукаліс энь уркай аслас позъяс чеччывтӧг, а сэсся бара мӧдіс ачыс килльысьны. Кольк пытшкӧссьыс пияныс петӧмаӧсь: чипсӧны, кыла, шкап вылын, позъяныс, вӧсни гӧлӧсӧн пипкӧны, сёйны корӧны.

Ми, куим друг, бара тшӧкыда пукавлім миян гожся жырйын, видзӧдім, кыдзи вердӧны уркайяс ассьыныс ичӧт пиянсӧ, пыравлӧны недыр кокасьыштӧм бӧрын позъяныс. Айыс унджыкысь пыравлӧ-петавлӧ.

Коркӧ январь помланьыс нин эновтісны познысӧ и ичӧт уркайяс, жбыркъялӧны-лэбалӧны, а мам-батьныс пыр на найӧс вердӧны.

Тайӧ каднас миянын бара йӧза лоис. Нывкаяс и зонкаяс волӧны видзӧдлыны, кыдзи вердӧны уркайяс ассьыныс пиянсӧ. То мамыс, то батьыс. Килльысьӧм бӧрас кокалыштасны лым, недыр шойччыштасны-сьылыштасны, а пуксясны пиян дінас, сюясны воманыс нырсӧ да тяпкӧдчӧны, борднас шпорӧдчыштасны и... Нямыльнас, зобъяс небзьӧм шоналӧм йӧв кодь кӧйдыснас, быдтассӧ вомсьыныс вердӧны.

Уркайпиян март заводитчигас сэсся и асьныс колльӧ кутчысисны, но кужтӧг на. Ёсь эськӧ нырныс, да небыд на, тыдалӧ, оз пыр колляс. Ӧшалӧны бать-мамныс моз жӧ, ноксьӧны мыйкӧ, а немтор, тыдалӧ, воманыс оз сюр да асьныс нин гырысьяс дорас жбыркнитасны, налы вомас нырнас тотшкӧдӧны, вердны тшӧктӧны. Быть верд, асланыс ӧд челядьныс.

Уркайясӧс лэдзим март помын, тувсов каникулъяс дырйи, грездса став нывкаяс да зонкаяс ӧтвылысь.

Воліс и Опонь дед. Сійӧ недыр дивуйтчыштіс миян гӧгӧр повтӧг лэбалысь уркайяслӧн дзоньвидза позтыр вылӧ.

— Емва бокса ниа пуа вӧръясысь вермисны сетчыны миян пармаӧ еджыд сера бордъя кальсыясыс кынӧмпӧтсӧ корсигас, а ті найӧс дзугйӧн кыйӧмыдӧсь! — бара кӧритыштіс миянӧс пӧрысь морт. — Бур нин кӧть сійӧ, мый позсӧ абу рӧзӧритӧмыдӧсь, пӧжсьыны-быдтысьнысӧ сетӧмыдӧсь, но водзӧ вылӧ татшӧм делӧясыд — зэв мисьтӧмтор, вӧрса олысьяс вылас смекайтчӧм! — И петіс керкаысь.

Быдӧн нелӧсьыд лои, нӧшта на укӧритіс да.

Уркайясӧс лэдзӧмыс, чайтім, праздник кодьӧн миян лоӧ, но эз тай сідзи артмы, кыдзи чайтлім да кӧсйылім. Восьтім гурйыв дзиръя ӧшинь.

«Кыш, кыш!» горзам, но уркайяс керкаысь оз петны. Восьті мӧдӧс — оз петны и пом. Лэбалӧны жырйын пуяс гӧгӧрыс, миысь, мед ог дойдӧй, кытчӧсюрӧ дзебсьӧны.

— Коз йывъяссӧ колӧ комнатасьыд петкӧдны, — тӧлкмӧдӧ Модя.

Петкӧдім. Бара кыш-кышасям. Уркай бать-мам эськӧ и петалісны уличӧ, но, пияныс жырйӧ колисны да, бӧр пырисны.

— Бӧрсӧ пырны эн лэдз! — горӧді Веня вылӧ.

— А мый, ньӧрйӧн ли мый сувта ӧшинь дорас? — арыштчис сійӧ.

— Ньӧрйӧн! Но вешйы либӧ ӧшинь шӧрсьыс! Сувтӧмыд сэтчӧ!

— Эн зыксьӧй, петасны ньӧжйӧник, — лӧньӧдіс миянӧс Модя.

Дырӧн-регыдӧн уркайясӧс вӧтлім гожъян жырйысь ывла вылӧ. Найӧ пуксьылісны ӧшинь ув козйӧ да лэбисны вӧрӧ.

Куимӧн идралім-чышким комнатаысь кыз ёгсӧ, ӧшиньяссӧ колим восьсӧн, мед жырйыс тӧлалыштас, а асьным котӧртім Лунбок кыр вылӧ.

Локті рытнас, а уркайяс гортынӧсь, занавес зіб вылын пукалӧны. Витнанныс. Вой улӧ, дерт, эг вӧтлы найӧс, петі Модя ордӧ, а сэсся сыкӧд Веняясӧ мунім.

— Кальсыясыд бӧр локтісны миянӧ, — вашниті Венялы.

— Кыдзи бӧр локтісны? — чуймӧмысла горӧдсис Венялӧн.

Опонь дед пыр и гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.

— Вот-вот! Тадзи и тшыкӧны вӧрса зверь-пӧткаыс! — стрӧга кайтыштіс Опонь дед. — Видзӧны тадзи гортаныс ӧткымынӧн вӧр-ваын олысь ловъяссӧ, нимкодясьӧны, сэсся дышӧдас да бӧр лэдзасны. А гортад видзӧмаыд — абу нин вӧрса олысь: йӧз дінӧ сибӧдчӧ, кокньыда шедана сёян виччысьӧ, воштӧ вӧйлунсӧ, видзчысьтӧмӧн лоӧ. Сідзи и сгинитас сэсся кӧнкӧ: пон-кань пинь улӧ либӧ лёк морт киӧ веськалас...

— А сэсся нӧ мый? Тадзи и кутасны сэсся кальсыясыс миянын нэмсӧ овны? — майшасьӧмӧн юалі Опонь дедлысь.

— Оз жӧ, гашкӧ, — сьӧлӧм сетіс сійӧ. — Эня-аяыслӧн та дыранад пармаыс эз на вун. Велӧдасны и пиянсӧ вӧрын овны, мед кӧть и керкаын чужисны. Кальсыясыд ӧд позъяс дыр олӧны. Сэні шоныд. Со и локтісны узьнысӧ шоныдінӧ. Эн полошитӧй сӧмын. А ӧшиньястӧ эн пӧдлав. Асьныс ньӧжйӧникӧн ӧтдалитчасны.

Уркайяс вежон кымын на узьлісны гожъян жырйын занавес зіб вылас. Луннас кӧнкӧ вердчӧны, а вой кежлас волывлӧны узьнысӧ. Сэсся вошины ставныс ӧтпырйӧ. Но меным чайтсьӧ, кань гыж улӧ эз веськавны. Став котырсӧ ӧд эз жӧ кутав. А коді и тӧдас. Оз-оз да и сэтшӧм мӧвп юрӧ волывлӧ.

Ӧшинь ув козйӧ и сійӧ воас, и мӧд тӧвнас уркайяс унаысь пуксьывлісны, но вӧлісны-ӧ на пӧвстын миян — ог тӧд.