ЭНДӦМ ЗОРӦД

Тулысыс кытшовтіс грезддорса ыбъяс, эрдъяс вылысь нюліс сьӧдасьӧм нин лым. Вежон-мӧд сайын нин керка вевтъяс вылысь войтваӧн лэччис тӧвбыдӧн пуктӧм еджыд шебрас, уси ӧклупень да жӧлӧбъяс помысь тӧвся шарпыс — кыз, сьӧкыд туктаяс. Воисны скворечьяс. Найӧ лунтыр ноксисны пашкыр кыдз вылӧ ӧшӧдӧм скворешняын, лӧсьӧдісны аслыныс поз.

Сырчик гозъя тшапа ветлӧдлісны ва гӧпъяс дорын, корсисны сёян, лайкйӧдлісны кузь бӧжъяснаныс. Синъясыс оз-оз дай доровтчыласны ӧшинь юрйывъяслань. Сэні найӧ быдтысьлӧны быд гожӧм.

Грезддорса раскын асывъясын кургисны таръяс. Найӧ нимкодясисны водз воӧм тулысыслы. Но петіс вой тӧв. Камгис-кынтіс му-васӧ.

Дугдісны поздысян уджысь скворечьяс. Зумышмисны пӧчьяс. Некодлы оз во сьӧлӧм вылас кузь тулыс. Лымъяліс. Выль еджыд эшкын дзебис посни лэбачьяслысь сёянсӧ — гагъясӧс.

Кӧдзыд поводдя нюжаліс. Лымтӧг нин, сійӧ куйліс сӧмын вӧрын, лоис ён чарӧм. Кынталӧ и кынталӧ. Вежон, мӧдӧс.

Пӧчьяс кывлӧмаӧсь сьӧд кырлысь кос пуӧ кузя таргӧмсӧ: «Кузь тулыс лоӧ, тшыг тулыс! А скӧтлӧн кӧрымыс — ичӧт йӧртӧдын».

Медым не воштыны дона кадсӧ, йӧз куралісны зорӧд пыдӧсъяс, пӧшти куш муӧн нин кыскалісны дадьясӧн быгалӧм турун, моздор-мӧдӧн, но век жӧ пыкӧд.

Дыр кӧдзыдаліс. Но быдторлы волӧ пом. Бара кутіс нюмъявны шонді. Воссис Эжва. Лунвылысь локтісны юсьяс, дзодзӧгъяс, уткаяс.

Веня другкӧд воштім ун. Водз асылын, школаӧ мунтӧдз, рытъясын рӧмдытӧдз шӧйтлім Нёмыд ю бокъясӧд, сы гӧгӧрса тыяс дорті. Кыйӧдчим уткаяс бӧрся. Но вывті жӧ нин найӧ сюсьӧсь. Пемыдӧн локтам гортӧ, а тыртӧм лазйӧн. Зэв гежӧда чӧсмӧдлім чой-вокъяснымӧс утка шыдӧн. Сюрас кык друглы кулак ыджда жыдач — сійӧс он юк. Йӧз серам. Мед нин абуыс.

Гортын эз видчывны весьшӧрӧ кокъяс песӧмысь, но мам вӧлі жалитыштлас жӧ.

— Ассьыныс сёйӧны бордъя-ловъяясыс, тэрыб кокаясыс, — шулас сійӧ. — Йӧйяс, кынтӧдчанныд, васӧ, кынмӧмсӧ кураланныд, висьӧм корсянныд ки-кокъясаныд.

Он на тай ӧлӧд окота тешитӧмтӧ. Гусьӧн, дзебсясьӧмӧн — бара вӧравны котӧртам.

Ӧтчыд, вӧскресенньӧ вӧлі. Венякӧд асывсяньыс рытӧдз ветлӧдлім Нёмыд ю бокын. Ваыс туӧма нин вӧлі. Аддзылім и уткаясӧс, но он на сибӧдчы. Кӧсйылі сьӧлаӧс лыйны, но Веня эз сет. Энь пӧ, горш улыс руд... Сідзи и довгам гортӧ. Тшыгӧсь, мудзӧмаӧсь.

— Эк, эськӧ! Шожымка кузя кӧ кылӧдчыны? — быттьӧ аслысмоз и шуис ёртӧй. — Абу ӧтка делӧ, абу ӧтка...

— Сэтчӧ пыж колӧ, — сюйси сёрниас ме, — карбас пыж, медым ытваыс оз пӧрӧд, а кысь сійӧс босьтан?.. Веткинад, пипу пыжнад бадь улӧ сюяс... Вӧям.

— Пыж — оз туй, — дыр чӧв олӧм бӧрын водзӧ паськӧдіс мӧвпсӧ Веня, — а пурйӧн — добра-а! Дедушкӧд ми кылӧдчылім нин. Пывсянным ӧд Ю-Ягысь, Тури нюр бокысь. Дедуш сись кодь пожӧмъяс пӧрлӧдлӧма, кырссьӧма, косьтӧма. Ми сійӧс тыкӧлаӧ — буз да буз!.. Паськыд пур артмис, куим судта. Кӧть йӧкты, оз-ӧ шатовт. Суткиӧн и кылӧдім. Ме, дерт, окота тешиті, кыдзи мам мунігӧн шуис, а кутшӧм эськӧ и окота тешитӧм — кык горда лыйи! Оз повны уткаясыд пурсьыд. Дзик матысянь шковйӧдлі. Мичаа пӧ вит, сӧмын и шӧпнитас дедуш, патронсӧ ружьеас сюйигӧн.

Тайӧс висьтавлігӧн Венялӧн ӧзйисны синъясыс. Гӧгӧрвои, окота сылы, вывті окота прӧйдитны тайӧ ва туйӧдыс выльысь, но кодкӧд? А, гашкӧ, мекӧд?

— А менӧ эськӧ босьтін? — юалі.

— Т-тэ-нӧ? — Веня весиг сувтовкерис. Ме плешнам тангыси сылӧн пищаль лӧжаӧ. — Босьті эськӧ, но... мамыд оз лэдз.

— П-пӧ-жа-луй, — нюрсниті воча, — юасьӧмнад некутшӧм тӧлк оз и ло. А Тури нюр дорад эськӧ юасьтӧг жӧ ветлім.

— Сэні вӧр, а тані — ытва, — кыв кӧрталіс Веня. — Колӧ и зібйӧн йӧткыштчыны кужны... Ланьты, кутшӧм тэа-меа пур вылын кывтысьяс.

Воас кӧ юрад кутшӧмкӧ мӧвп, сьӧкыд сійӧс эновтны. Нёмыд бокті локтігӧн синъяс гудырмытӧдз видзӧді вабергачьясас. Аддзылі, кыдзи визулыс кылӧдӧ-нуӧ, гартӧ сунлӧдлӧ быдсяма лӧпсӧ: пӧв торъяс, вужъяснас кырӧдӧм пуяс. Весиг вӧтӧ уськӧдчыліс стракыс — шыблӧдлӧ миянлысь ичӧтик пурнымӧс изйысь-изйӧ, пуысь-пуӧ. Та йылысь, дерт, эг висьтав весиг Венялы, но сы дінӧ сираси: «Ветлам да ветлам». Сӧгласитчис ёртӧй.

Петӧмыс бара пышйӧм кодь лоис. Шуим, кайлам Опонь дедлӧн пывсянӧдз, аскинас, сэні узьӧм бӧрын, кежалам тар койт вылӧ и — гортӧ.

Татшӧмторсьыд прӧст пӧраад да ещӧ тувсов вӧралан кадӧ мамъяс эз кутны. Веня тӧлка зон нин, тӧдыштӧ вӧр-васӧ, а ме — сылӧн кок пӧв. Нопъясим — мӧдӧдчим. Ме ещӧ сутуга да сімӧм кӧрт тувъяс дасьтылі, но Веня ӧвтыштіс кинас: оз пӧ ков.

Субӧта рытын ми вӧлім Ю-Ягынӧсь нин. Ломтім Опонь дедлысь вӧр керкасӧ да лэччим Шожымка ю дорӧ. Нёмыдысь сійӧ паськыдджык. Визувтӧ лӧньджыка, вабергачьястӧмджык. Шонді лэччытӧдзыс на вӧр керкаысь босьтӧм кык воропа пилаӧн жвучнитім-пӧрӧдім сизим конда. Нюрвыв косьмӧм пожӧмъяс. Сизим воськов кузя чинталім. Пур вылӧ вӧр — дась.

Вӧр керкаын горйыс ваймӧма, но ӧгырыс вӧлі на. Веня чагйыштіс зап пес, пестыліс выль битор — ӧдйӧ и пусис проса рокыд.

Кутшӧм чӧскыд, вӧр керкаад пуӧмаыд да ещӧ свежӧй мӧс выйӧн! Кывтӧ ньылыштан.

Садьмим водз, кынмыны пондім. Шонді олӧ жӧ нин. Кутшӧм узьӧм? Сёйыштім шонтӧм коляс рок, юим сэтӧра чай и — Шожымка дорӧ.

Сюсь, вӧлӧм, ёртӧй. Биасим. Сійӧ кераліс льӧм пу ньӧръяс, пӧжис би вылын. Кыкӧн песім да кык пӧвста пурлысь Веня кӧртавліс сӧмын нёль пельӧссӧ. Пур выліӧ сӧвтім лыс лапъяс. Йӧткысим берегысь.

Кывтам, кӧть сьыв. Пурным, майбыр, ачыс корсьӧ визув шӧрсӧ. Оз ков веськӧдлыны дӧза паськыд тувсов ю вылад кык бечевник косттіыд кылӧдчигад. Морт ӧти уткаӧн лыйим и. Кыкнансӧ эськӧ Веня лыйис, но вӧралігад — ставыс шӧриа.

А уткаясыд, кӧть и Шожымка вылын, абу жӧ тшак мында вӧлӧмаӧсь. Луныс помассьыны кутіс, а нинӧм сэсся эг и лыйӧй. Но сьӧлӧм вылын долыд. Оз ков мунны подӧн: пур кылалӧ и кылалӧ, нуӧ миянӧс гортлань. Кыйсям и окота тешитам. Ставыс кӧ лючки-ладнӧ, вой шӧр гӧгӧрыс воам грезд весьтӧдз.

Пур бокъяссӧ Веня эськӧ лыскӧн вевттяліс, но сюсьджык уткаяс, вӧлӧм, казялӧны неминучатӧ. Со водзысь лэбисны вит-квайт косысь — гырысь, еджыд сера уткаяс, кежисны вӧрлань да, тӧдӧмысь, сэтчӧ, кутшӧмкӧ тыӧ и пуксисны. Шуим вӧтчывны, кыйӧдчыштны.

Сувтім берегӧ. Ме видза пур, гез йылын домышті пуӧ, Веня дзебсясьӧмӧн муніс уткаяслань... Воши мортыд. Час джын, час, гашкӧ, виччыся — абу мортыд. Коркӧ воис.

— Лэбисны уткаясыд... А эстӧні — тыкӧла бокас, дзонь зорӧд сулалӧ. Вӧрзьӧдлытӧм... Додь кыка... Куръя пырӧ и... Вот эськӧ босьтны кӧ... Абу курас туруныд... Ылын сӧмын...

Ӧтитор аддзывны да висьтавны, а дзик мӧдтор — кежӧдны визув вылысь кутшӧмкӧ вӧрса куръяӧ сьӧкыд пур...

Кылӧдчим Веняӧн индӧм местаӧдз. Ме — пур вылын, Веня котӧртӧ берегті. Шыбиті сылы гез. Веня шыркнитіс сійӧс берегдорса кызкодь ловпуӧ. Пур бергӧдчис, кыз выль гез (турун ваялысьяс сійӧс шуӧны бӧжгезйӧн) трич кылӧ ори, быттьӧ сунис. Пур гӧгӧрпӧв бергӧдчис, кежис визув вылысь, ӧдӧбӧн ачыс пырис куръяӧ, зіммуні берегас да вежыньтчис. Ори нырсьыс кӧртӧд ньӧрйыс.

Ачым гатшаси. Муртса эг усь ваас. Веня шашаритчис орӧм гез помӧ да вайӧдыштіс пурсӧ береглань. Ковмис выльысь дзоньтасьны, песны ньӧр. Ӧні нин кык пӧвстӧн гартлім быд пельӧс. Сэсся зібъясим зорӧд дорӧдз. Сӧвтчим пӧшти шонді лэччытӧдз. Уна турун нӧбйӧн и нӧсилаӧн кипыралім. А пур вылын зорӧдыд быттьӧ воши. Бура талялі — ме сы вылӧ сямма нин — гожӧм джынсӧ зорӧд вылын. Морт судта и лоис. Конда кражъяс, дерт, вӧйыштісны, но кокъяс улын вӧлі небыд и зумыд. Войсӧ узим берегын. Югдіс.

— Ӧні кӧть мореӧдз! — пӧсьсӧ чышкыштӧм бӧрын серӧктіс Веня. — Уткаяс кыйим, пес ваям да ещӧ и турун...

Зібъясьӧмӧн лючки петім Шожымка вылӧ. Майбыр вӧлӧма кывтны турун вылад. Небыд, шоныд. Кынӧмыд кӧ пӧт, кӧть тӧлысь, кӧть кыкӧс тадз гӧвкъяв ва вылын.

— Вень, а Вень? Кытчӧ нӧ тайӧ турунсӧ кутам воштыны? — юала.

— Колхозлы, — ньӧти падъявтӧг вочавидзис Веня. — Гӧра-кӧдза кежлӧ содтӧд кӧрым.

Меным весиг яндзим лои тайӧ юалӧмсьыс. Эновтӧм зорӧд, но ӧд виддзыс и туруныс колхозлӧн. Нем думайттӧг юавсис, а нимкодь эськӧ. Серко кӧ вермис тулысбыд кыскавны плуг да шыльыдджык мышкӧн петны видз вылӧ. Вына вӧлыс, медся тэрыб, а вот чорыдджык сы вылын пукавны. Сідзи и сёрнитчим — пурнымӧс сувтӧдам конюшня весьтӧ...

Мыйыс вӧлӧм оз овлы кузь да сэтчӧ жӧ ещӧ и тӧдтӧм туяд. Шожымка ю пырис вӧрӧ. Ӧтарас и мӧдарас пӧшти зібйӧн судзмӧн ылнаын великан-пожӧмъяс, дзор козъяс. Ытваыс кытъяскӧ кырӧдӧма берегсӧ, нуӧма сьӧрсьыс слабджык вужъя пуяс. Вӧчӧ тувсов ва ассьыс уджсӧ.

— Кут-чы-ысь! — друг орӧдіс менсьым мӧвпъясӧс Веня.

Сійӧ жӧ здукӧ турун тыра пур зутшкысис мыйӧкӧ, сетчыштліс бӧрлань да тӧкӧтьӧ эз путкыльтчы. Ме тімбыльтчи Веня вомӧн да не кӧ сійӧ, эськӧ туті бузгысь кӧдзыд ваас. Веня удитіс кватитны менӧ паськӧм пӧлаӧд.

— Воим, — аслысмоз скӧралыштіс сійӧ, — сибдім.

И збыльысь, миянлысь туйнымӧс пӧперегалӧма берег вывсянь усьӧм кыз пожӧм. Нёрӧма дзик ва веркӧс вылас. Сьӧкыд пур лямӧдіс сійӧс, вӧйтіс, но пожӧм-великанлӧн вынаӧсь на вӧлӧм вужъясыс, паськыда шевкнитчӧм ув-вожъясыс. Дзикӧдз сибдім. Пуыс оз жӧ тыдав ва веркӧс вылын.

— Гожйыны ковмас, — курыда серӧктіс Веня, разис мыш нопсӧ да перйис ассьыс кокньыдик лэчыд черсӧ. — Пу шӧрас зунгысим. Ковмас керавны.

А мый и кералан. Пуыс вӧйис ваас. Тайӧ абу ягын керасьӧм. Судзас-ӧ дженьыдик чер воропыд.

— Тэ вот мый. Кут менӧ гез помӧдыс. Ме кӧртася коскӧ да керала пусӧ. Кут ёна, медым ог усь.

Кыдзкӧ-мыйкӧ Веня лэччис пур дорыш вылӧдз. Ӧти кокнас тувччис кыз пожӧм ув вылӧ, а мӧднас сулалӧ пур дорыш вылын, гӧлень джынйӧдзыс ваын. Зэлыда кута гез пом. Веня керасьӧ: «Булс-болс, булс-болс». Ваыс резсьӧ, а дасысь керыштӧм бӧрын ӧти-кык чагтор и кывтӧ ва вывтіыс. Сунис помӧдз кӧтасис мортыд. Шыбитіс турун вылӧ черсӧ.

— Мудзи, шойччышта, — шуис.

Мем лои яндзим кӧтасьӧм ёртысь.

— Лолышт, ме керасьышта, — шуи, пӧрччи вылыс паськӧмӧс да кӧртаси гезйӧн.

Веня эськӧ довкнитліс юрнас, но век жӧ лэдзис отсыштны...

Ӧтчыд и керышті, но, тыдалӧ, эг прамӧя инмы ва пытшса пуас. Чер вильснитіс, мыні воропыс киысь да шытӧг дзумгысис ю пыдӧсӧ.

— У-у, рӧбӧтник! — пузис Веня. — Кай, кай ӧдйӧджык, кытчӧдз эг купайт!

Забеднӧ, но мӧдысь тшӧктӧм эг виччысь — звирк-кавшаси кос турун вылӧ.

Бара ковмис лэччыны Венялы. Менам ныжджык черӧн йирис зонмыс кык весьт кызта пусӧ джынйӧдзыс. Ваыс сэсся вӧчис коляс уджсӧ — пуыс руджкылӧ чеги, а пурным, быттьӧ чеп йылысь мынӧм пон, мӧдіс шлывгыны-кывтны водзӧ. Ӧдва и удиті лэптыны Веняӧс.

Конюшня дінӧ воим рытъя юктасян кадӧ. Конюкыс, ылісянь на казялӧма, багырӧн судзӧдіс миянлысь гез да сибӧдіс пурнымӧс берегӧ.

А мый сэсся. Видісны миянӧс асныралӧмысь, ошкисны колхозса вӧвъясӧс гӧра-кӧдза кежлӧ турунӧдӧмысь. Ми Венякӧд, кык друг, сійӧ гожӧмсӧ бара ӧтлаын уджалім колхозын, арнас кыкӧн вӧралім, но пур вывсянь ытва дырйи сэсся уткаясӧс эг кыйӧй, эновтӧм зорӧдъяс эг кыпӧдлӧй.