ТУВСОВ СЬЫЛАНКЫВ

Сёр арын, кор джудждӧ лым, ме быд во эновтча вӧралӧмысь. Пон оз кут вермыны ӧдйӧ ветлыны парматі. Собалӧ лыж туй кузя, сӧмын мышкыс тыдыштӧ. Мудзӧ. Гортӧ воас да лабич улын ныргорӧн шкоргӧ-узьӧ. Сэки бура весала ружьеӧс да ӧшӧда матичбокса кӧрт тув вылӧ.

Коли выль во. Тӧвзисны-гӧгыльтчисны вой мореяслань февральса пургаяс. Водз кутіс садьмыны шонді, пыр дырджык и дырджык ӧшалӧ сикт весьтын. Сылӧн югӧръясыс нюлӧны пӧрысьмӧм, сьӧдасьӧм лым.

Апрель. Косьмыны удитӧм мудӧдъяс вылын вугралӧны шоныдінын жуялӧм уджтӧмалысь вӧралан понъяс. Небыд лун тӧв кучкӧ нырӧ сісьмӧм тьӧс, быгалӧм идзас да куйӧд дукӧн. Лун шӧр кадӧ жӧлӧбъяс помысь надзӧн, быттьӧ гусьӧн, а лун сьӧмӧсланьыс пыр ӧддзалӧмӧн клёнгӧ-виялӧ синва кодь сӧдз войтва. Но кыдз сӧмын шонді исковтас вӧртас сайӧ, чикыш моз кыпӧдчӧ вильыш вой тӧв. Камгас-кынтас гӧгӧр сэтшӧма, быттьӧ шондіыс во гӧгӧр чӧж абу мыччысьлӧма му весьтас.

Матысмӧ тувсов вӧралан кад. Сикт сайын, гумладорса кыддза вӧрын асывъясӧ водз заводитӧны кургыны таръяс.

Опонь дед, менам суседӧй, петас кильчӧ вылас да час-мӧд куритчӧ, кывзӧ пармалысь лов шысӧ. Пыригас таркӧдыштас каллян юрнас кильчӧ перилӧӧ да, быттьӧ норасьӧмӧн, мурӧстас:

— Посняммисны ӧні вӧралысьяс, посняммисны. Уткаясӧс вӧйсӧдлӧны, истанъясӧс шковйӧдлӧны, либӧ шапкаясаныс гымгӧны-лыйлӧны. Мир смек! Том дырйи ми пуля-пороктӧ тулан да ур вылӧ и видзлім сӧмын. Тӧдлім и дозмӧр койтъяс.

Опонь дед нэм джынсӧ узьлӧма вӧр пывсянъясын, нодья би дорын. Сиктын сійӧ пыдди пуктана морт. Торйӧн нин ёна дедӧс радейтӧны том йӧз. Мый он юав — быдтор тӧдӧ, и пищальтӧ лавкаысь бӧръяс медбурсӧ. Опонь дед пармаӧ эз нин ветлӧдлы, но сы ордын пукалігъясӧ пыр пансьывлӧ вӧралӧм йылысь сёрни.

Ӧтчыд пукалім дедкӧд кильчӧ вылас, сёрнитім, дерт, вӧралӧм йылысь жӧ. Ме висьталі, мися, тар койтанінӧ вӧчи лыс чом.

— Тарыд сійӧ тар и эм, — ӧвтыштіс кинас пӧрысь морт. — Дозмӧр койт вылын тулысыс тырвыйӧ воссьӧ. Жаль, во вит нин эг волы сэтчӧ. Вот вӧлі койтыс. Пӧткаыс тулысысь тулысӧ чукӧрмывлӧ пыр унджык.

Куті юасьны тайӧ койт йывсьыс.

— Ылын. Километр кызь лоӧ сэтчӧдз. Нуӧдлыны ог нин вермы, а ӧтнадлы оз сюр. Чая ю бокын, — дед думыштчыліс, а сэсся мудера читкыртліс синъяссӧ. — Эн-ӧ арнас висьтавлы, сэтысь кыйлӧмыд тулан.

Ме гогниті юрӧн.

— Аддзылін ю боксьыс пӧрысь пожӧма нюрсӧ? Сэні и эм. Но ылын, мися... Таръяс бӧрсяыд нин кыйкъяв. Ог вермы тэкӧд ветлыны.

Тулан бӧрся вӧтлысигӧн понкӧд кыкысь вуджлім тайӧ нюрсӧ. Ӧтчыд зверсӧ весиг горсъя кондаӧ топӧдлім, но удитіс. Рытъядорӧдзыс на сэсся вӧтлысим. Пемдім. Бур, мый важ вӧр керкаӧ веськалім. Сэні и узим. Висьталі та йылысь Опонь дедлы.

— Ветлы инӧ, он кӧ пов. Нюр коксяньыс^Нюр кок — нюр йывманіныс, вӧраин./^ матын и эм. Рытыввылӧ колӧ сетчыны, — пӧрысь вӧралысь бедьнас чертитіс кильчӧ вылын, джоджас, кӧні койтӧны дозмӧръяс, а сэсся китшкис-сьылыштіс койтысь дозмӧр моз. Татшӧм шыяс пӧ и кывзы, кор пыран нюр вылас.

Со вӧлӧма. Ме пырджык козъя-кыддза вӧръясті ветлӧдлі, ягъясті кытшлавлі, а нюръясӧ эг кежавлы. Сэні, ме чайтӧм серти, абуӧсь ни пӧтка, ни зверьяс, а со, висьталіс — нюрын пӧ койтӧны дозмӧръяс. Татшӧм мӧвпыс юрӧ эз волы...

...Югыдӧн на мӧдӧдчи Опонь дедӧн индӧм койт вылӧ. Прӧйдиті джын туйсӧ — кутіс пемдыны. Тэрмаси, но козъя-кыддза тилльӧн туӧм ордым вывті он котӧрт. Рытыс таляліс. Дугдіс кывны лэбачьяслӧн дзользьӧм. Вугралӧ парма. Гӧгӧр пельяс чунӧдана чӧв-лӧнь.

«Мурк, мурк, мурк», — дзуртӧ кокъяс улын чарӧм. Гажтӧм. Лым улысь мездмӧм мыръяс кыпӧдӧмаӧсь сьӧд юръяснысӧ. Кажитчӧны ловъяӧсь, весиг вуджрасьӧны. Тыдовтчасны шуйгаладорын, а ордым чукыль сайысь друг мыччысясны веськыдладорын. Повзьӧдчӧны, тайкӧ — ош. Полі. Сьӧлӧмӧй кын. Ружьеӧс нуа нин киын, но муна гырысь воськовъясӧн. Нюр дорас быть колӧ воӧдчыны пемыдӧн на. Вот эг пет водзджык, мися, кынмытӧдз ковмас коллявны войсӧ, а гежӧда ветлывлӧм туйтӧ пемыдын талявны вӧлӧма ещӧ на лёкджык. Пармаад пӧ мортсьыд вынаыс некод абу, унаысь шулывліс Опонь дед. Но татшӧм сёрниыс, вӧлӧма, эскӧдана сӧмын керкаын, лабичын пукалігӧн, а вӧрын со мыръясысь чурдла. Полӧмыс венӧ.

«Кхер-р-р, ке-ке-ке-ке!» — кӧнкӧ водзын веськыдвылын юӧртіс вой чегӧм йылысь ай байдӧг.

«Эхв, ту-кы, ту-кы, ту-кы!» — быттьӧ кызӧдӧмысь сьӧмдӧм мортлӧн, кыліс воча горӧдӧм. Сэсся сійӧ жӧ, этшсьыс петӧмӧн, быттьӧ серӧктіс: «Хо-хо-хо-хо-хо!»

Видзчысьтӧм горӧдӧмсьыс чур-чермуні. Тӧда нин вӧлі, тадзи горзӧны койтысь ай байдӧгъяс, пармаын медся водз садьмысь пӧткаяс, но кутісны тіравны ки-кокъяс. Ов пармаын кӧть нэмтӧ, но ӧдвакӧ велалан тайӧ сьӧлӧм кӧдзӧдысь шыяс дорас. Та вӧсна, тыдалӧ, и шулӧмаӧсь пӧрысь йӧз: «Вӧрсаыс сералӧ — вӧралысьӧс сьылӧдӧ».

Кияс асьныс клотшкылӧ сюйисны ружье стволъясӧ ош пуляяс. Сулала. Кокъяс дугдісны восьлавны. Гортӧдз ылын, и ог тӧд, мый виччысьӧ водзын. Узи эськӧ ӧні шоныд вольпасьын. Югдігас позис котӧртлыны тар койт вылӧ. Окотаӧс тешита, а таръяс кыдзи на ещӧ пуркйысьӧны-косясьӧны. Дозмӧр койт ковмис. Аддзыла на кӧ, а мудзӧмыс, полӧмыс со вичмис нин юр выв тыр. Бӧр косны?.. «Эк тэ, вӧралысьӧ пуксьысь, — шпыньмунас эськӧ Опонь дед. — Сідзкӧ, повзин. Чукчиыд, пиӧ, рынышъяс дінын оз койт. Сы дінӧ ветлыны — кокъястӧ колӧ песыштны. И, дерт, повтӧмъяслы. Ещӧ терпение, сям колӧ. Вӧрав нин, шулі тай, рынышъясдорса раскад».

Яндзим лои, быттьӧ збыль шуисны тайӧ кывъяссӧ. Кӧть пидзӧсъясӧй пыр на тіралісны, шуйга стволысь бӧр кыски пуляа патрон да сы местаӧ сюйи гырысь дрӧбъяӧс. Шутёвті пемыдас, быттьӧ понйӧс чуксала. Збодермӧдча. Полӧмыд, мися, миян...

«Пр-р-рыть, пр-р-р-рыть!» — триньӧбтіс юр весьтын вӧр каля.

«Фр-р-р-рынз, фр-р-р-рынз!» — нюдз сынӧдсӧ вундіс зумыд бордъяснас мурквечик.

«Цвирк, цвирк, цвирк, хорк, хорк!» — чипсіс-руксіс, чуксаліс сійӧ ассьыс пӧвсӧ.

Кӧнкӧ зэв вылын, енэжын бакӧстіс енмеж. Унзіля на чушнитіс садьмӧм тар. Кливкнитіс дон нюрын ректан кока тури.

«Др-р-р-р-р!» — кос пипу йылын кучкис ӧжын кодь нырнас кыр.

«Нюжалас тулысыс», — сьӧд сизьлысь кузя таргӧмсӧ кылӧм бӧрын шулывлӧны уна тӧдысь сиктса пӧчьяс. Абу любӧ налы кузь тулысыд: скӧтлы ковмас унджык турун.

Ӧддзӧді воськовъясӧс. Колӧ тэрмасьыштны. Сувтӧ асыв. Регыд кутас югдыны. Турунвиж рӧмаӧсь нин лоины кодзувъяс. Ӧти бӧрся мӧд найӧ вошласисны енэжлӧн йирктӧм-пыдӧстӧм саридзас. Ловзис-садьмис парма. Но вӧрын лои быттьӧкӧ ещӧ на пемыдджык.

Воис пожӧма нюр. Ньӧжйӧник, кывзысьыштӧмӧн восьлалі гежӧда быдмысь пожӧмъяс костті. Чӧв-лӧнь. Дозмӧръяс оз сьывны. «А, гашкӧ, абу и тані койтыс? — падъявны нин куті. — Этатшӧм кузь туй талялі, татшӧм полӧм терпиті и... весьшӧрӧ?» Дыр корсьыси-ветлӧдлі нюр вывті. Забеднӧысла доршасьӧ синва. «Вӧрканьлӧн кодь пельяс да синъяс колӧны, — висьтавліс Опонь дед. — Тӧла лунӧ чукчилӧн сьылӧмыс кылӧ сӧмын дас вит-кызь воськов сайысь». Но пӧрысь вӧралысьлӧн кывъясыс эз ышӧдны менӧ. Абу жӧ ӧд пельтӧм. Весиг сьӧлаӧс, кӧть вӧсниа чипсӧ, кыксё да унджык воськов сайысь кыла. Оз эскыссьы, медым та ыджда пӧтка сьыліс сэтшӧм гортӧма.

Вунӧді став видзчысьӧмӧс. Котӧртла ӧтарӧ, ветла мӧдарӧ, гӧграла нюр вывті — оз сьывны чукчияс дай пом. «Коді нӧ свадьбуйтас татшӧм шляпник пожӧмъяса нюрас?» — эз кут эскыссьыны меным..

«Ко, ко, ко, ко, ко», — друг кольыштіс кӧнкӧ матын кӧн дозмӧр.

Ылькнитіс сӧнъясӧ вир. Весиг пӧсялі: со, аддзывтӧг-кывлытӧг и казялісны. Повзьӧді ош моз руза-раза ветлӧдлігӧн. Дыр сулалі вӧрзьӧдчывтӧг. Некод эз лэб, а энь дозмӧр кыдзкӧ аслысногӧн, эз повзьӧмпырысь, а меліа пыр коткис и коткис.

Кежышті боквыв да, кань моз кыйкъялігтыр, вӧчи кытшов.

«Тэк-тэк-тэк», — быттьӧ бедьясӧн воча-воча кучкалӧны, муртса кылыштіс водзын. Слабитӧм вужъя пу тадзи жӧ ратшкӧ-норасьӧ. Точакылӧм орлытӧг вуджис дзуртӧмӧ, вежсис: «Зики-зики-зики-зи-ки», — быттьӧ кодкӧ небыд тӧчила вылын лэчтӧ коса дорыш.

«Чукчи!» — югнитіс юрын мӧвп. Та модаӧн жӧ шлочӧдіс кывнас да кирскис Опонь дед. Тіпкыны-пессьыны кутіс сьӧлӧмӧй. Жарӧдіс.

«Шлочкигас — сулав лов шытӧ кутӧмӧн, кирскигас кыкысь-куимысь воськовт. Но, медым сьыланкыв помсӧ нитш ланьтӧм бӧрын нин кылін. Сёрмин — повзьӧдан чукчисӧ», — воис юрӧ пӧрысь вӧралысьлӧн велӧдӧмыс.

Лов шыӧс пыкӧмысь мӧдіс юкавны кӧсичаӧй, курдіс горшӧй. А чукчи пыр сьыліс и сьыліс. Помтӧг дыр нин кажитчӧ кыйкъяла-матыстча. «Абу тайӧ конда саяс? Абу. Ылын на. Сьылӧм сертиыс ылын на колӧ лоны». Мый вынысь чеччышті пӧрӧм пу вомӧн да уси. Кратш — вӧр тырнас чеги кос, чорыд ув. Ог лысьт вӧрзьӧдчыны, но чукчи — эз мӧй кывлы? — сьыліс коставлытӧг. Сьыланкыв улас лӧньӧді лов шыӧс, сувті кокъяс вылӧ.

Дзик юр весьтын сьылӧ чукчи, но ог вермы сійӧс аддзыны. Сьыланкыв улас чышкышті пинжак сосӧн чужӧм вылысь пӧсьӧс. Дзорга-видзӧда юрӧс чатӧртӧмӧн. Доймыны нин кутіс сьылі дзирйӧй. «Водзын на...» Ещӧ вӧчи куим-нёль гырысь воськов — чукчи, кыла, сьылӧ бӧрын нин. Чеччышті кыз конда сайӧ да сэсянь куті видзӧдны пуяслӧн йывъяслань. Синпырала быд ув. Косьмӧмысла, кажитчӧ, потласьӧ паръясысь кучикыс. Апала кӧдзыд сынӧдсӧ. Дзӧрӧны ки-кокъяс. «Шойччыштны колӧ, лолыштны», — мырдӧн тшӧкті аслым, лэдзи мулань синъясӧс, кутчыси пуас, медым юр бергалӧм вӧсна эг усь. Лоис кокниджык.

Ещӧ на югдыштіс. Петысь шонділӧн бритва кодь югӧръясыс кучкисны сё вося пожӧмъяслӧн туганъясас, инмисны ыджыд сьӧд чукчилӧн смоль-сьӧд морӧсас. Ыпнитіс тошка юр вылас кумач кодь гӧрд сорсыс. Орчча пу вылас гогъяліс сылӧн пӧлыс — энь дозмӧр. Чукчи видзӧдлас аслас пӧдругаыс вылӧ, чатӧртас юрсӧ да ставсӧ вунӧдӧмӧн заводитӧ сьывны. Сійӧ нимкодясис тулысӧн, лӧнь шуда асывнас...

Дыр видзӧді тайӧ пара вылас. Медводдзаысь на дозмӧр койт вылын, но тайӧ пӧткаыслысь сьыланкывсӧ эськӧ тӧді ӧні став лэбач шыяс пӧвстысь. Сямми кӧ татшӧм матӧдз сибӧдчыны медводдзаысь, сідзкӧ, мӧда кужны вӧчны тайӧс мӧдысь, коймӧдысь — пыр, кытчӧдз кута ветлӧдлыны пармаын. Ог вунӧд тайӧс, медводдзаысь кывлӧм тувсов сьыланкывсӧ некор. А ӧні... Кӧть оз ло весьшӧрӧ талялӧма та кузьта туйсӧ, венӧма та ыджда полӧм.

Мушка исковтіс пӧткалӧн пашкыр бӧж вывтіыс, кежыштіс боквыв да сувтіс шуйга борд вечик вылас...

...Ыджыд руд вуджӧр шумтӧг тювгысис пуяс костысь, вӧчис кытш энь дозмӧр дінті да здук кежлӧ ӧшйыліс сы весьтӧ. Сюзь! Пӧрысь чукчи пыркнитіс дзор тошнас, нетшыштчис места вывсьыс. Борд шыяслӧн клопкӧмыс шызьӧдіс матігӧгӧрсӧ. Сюзьлӧн пуркмуні гӧныс, кутіс гӧвкъявны сынӧдын, а руд рӧзбойник ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласигтыр тюрис пуяс сайӧ...

...Пӧрысь чукчи, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, бӧр пуксис важ местаас, швуч-швач керис бордъяснас, пыркнитчис, мыйкӧ броткӧдчыштіс да регыд мысти вылӧ кыпӧдӧм юрыс бара мӧдіс лётъявны кыз нюдз сьылі вылас. Чукчи ставсӧ вунӧдӧмӧн сьыліс водзӧ.

Вӧр шызьӧма уна пӧлӧс гӧлӧсъясӧн. Кӧнкӧ кургисны таръяс, вылын асъя шонді югӧръясас купайтчис да баксіс енмеж, нюрын клопкӧдчисны бордъяснаныс ас костаныс косясьысь ай байдӧгъяс. Муртса кывмӧн, ылын дон нюр вылын кливксісны турияс. Но ставсӧ тайӧс веніс чукчилӧн гортӧм, но вына сьыланкывйыс. Сэні кыліс радейтчӧм, садьмысь олӧмсӧ ошкӧм. Ставсӧ вунӧдӧмӧн ме кывзі тайӧ сьыланкывсӧ, а синъяс водзын пыр на вӧлі сійӧ серпасыс, кыдзи чукчи мездіс ассьыс пӧдругасӧ сюзьлӧн ёсь гыжъясысь.

Шонді югӧръяс эз на лэччыны муӧдз, энь дозмӧр быттьӧ исковтіс пу вылысь да ӧдйӧ саяліс. Эг удит лапнитны синъясӧн, пожӧм ув вылысь чеччыштіс да воши синъяс улысь и чукчи. Пӧтка гозъя радейтчынысӧ сэсся кутасны му вылын, тшӧтш и чӧсмасьыштасны кольӧм вося юмов сьӧдгӧрд пувйӧн.

Ме перйи ружье стволъясысь патронъяс да чарӧм вывті компас кузя веськӧдчи гортлань. Пельпомъяс сайӧ волысалӧм ноп вӧлі тыртӧм. Веськыда висьтала, тыртӧм нопъя вӧралысьыд кажитчӧ зэв мудзӧн, зумыш чужӧмаӧн, а меным сьӧлӧм вылын тайӧ асылӧ вӧлі зэв кыпыд. Кокъясысь эг кыв мудзсӧ.