ТШАП ПЕТУК

Ми, чоя-вокаяс, быдмылім ичӧт, но гажа грездын. Прӧст рытъясӧ быд керкаысь ворсны петавлісны кык-куим зонка да нывка. Лунвывлань бана керкаяс ӧти радӧн сулалӧны нӧрыс вылын, быттьӧ шоныд муясӧ лэбысь дзодзӧгъяс. Гожӧмын грезд гӧгӧр лӧня шувгис веж коръяса кыддза-пипуа рас. Дженьыдик муяс заводитчылісны ӧшинь увъяссянь, а мӧдар помнаныс — вӧрсянь. Парма шӧрын, эрдтор вылын, позьӧ шуны, олім.

Тайӧ муяс письыс няняджыкӧсь вӧліны сӧмын лунвывлань банаясыс. Сэні быдмыліс морт судта рудзӧг. Картасайясса градъяс вылын картупель кынмывліс августшӧрся калина войясӧ. Муяссӧ лелькуйтісны-вӧдитісны нывбабаяс, челядь. Верстьӧ мужичӧйяс, Опонь дедысь ӧтдор — эз вӧвны. Ставнысӧ найӧс ньылыштіс война.

Му дорын ноксьӧмысь кындзи, йӧз видзлісны быдсяма скӧтсӧ. Асывъясын быд гидысь петавлісны мӧс, кӧзаяс, ыжъяс, чипанъяс. Спокойыд, дерт, эз сюрлы весиг миянлы, зонпоснилы. Но колькйыд, йӧлыд, яйыд, кӧть этшаник — пыр вӧлі аспом.

Гортса пемӧсъяс пиысь ме медся ёна радейтлі Кальсы нима чипанӧс. Сійӧ, шуӧны вӧлі, мекӧд ӧти воӧ чужлӧма — тыртіс квайтӧд арӧс. Чипанлы креста ныр вӧснаыс сетлӧмаӧсь татшӧм нимсӧ. Сійӧ быттьӧ уркай позйын чужлӧма. Кольк пытшкас, тыдалӧ, доймылӧма.

Ыджыд тӧждлун Кальсы вайліс гожӧмын. Эновтас ӧтувъя поз, вӧчӧ выльӧс, дзебасӧ. Колькъялӧ картупель град вылӧ, зорӧдъяс улӧ, весиг вӧрӧ. Вӧрыс миян вӧлі матын, пывсян дорсянь и заводитчыліс.

Мукӧд чипанъяс ышмыласны жӧ, мӧдласны колькъявны гуся позйӧ, но ме пыр и аддза бокӧ нуӧм кольксӧ, пукта важ позъяс. Быть сэсся мӧд лун сэтчӧ пуксьыв.

Чипанъяслысь гуся поз аддзӧм — мем праздник. Мамӧлӧн видз вывсьыс воигкежлӧ залавка вылӧ сувтӧда колькъяс тыра тасьті.

Мӧд асывнас мам сетӧ премия. Сійӧ быдӧнлы пуӧ ӧти колькйӧн, а мем — кыкӧс. Сюсь пилы пӧ талун — премия. Ми, дерт, чӧсмӧдчам сійӧн чойяскӧд. Юкам премияӧс куим пельӧ. Ӧтлаын пируйтам. Ме гӧститӧда ыджыдджык чойясӧс чипан колькйӧн, а найӧ менӧ — чӧдъя-озъя йӧлӧн.

Кальсы колькъясысь, дерт, премияыд этша вичмывліс. Вывті нин мудер вӧлі. Со сійӧ вердчӧ-кокасьӧ. Мукӧд чипанъяс дорын корсьӧ нидзувъясӧс, вӧтлысьӧ гут-гагъяс бӧрся. А пельклуныс! Суӧдас гутйӧс, бобулӧс — щолк ньылыштӧ. Дӧвӧлен. Пӧлньӧдлӧ юрсӧ, выльясӧс кыйӧдӧ. Кватитча — саймовтчӧма нин кытчӧкӧ. Быттьӧ тешитчӧ ме вылын. Вежон-мӧд мысти Кальсы кутас чиргыны-клуткыны. Кӧсйӧ пуксьыны пӧжсьыны.

Мам видзыштас чипанӧс пемыдінын, пуксьӧдлас гыр пытшкӧ, йӧртлас гӧбӧчӧ, кӧдзыдінӧ. Немтор оз отсав. Кальсылӧн воӧма семья лӧсьӧдан кад.

Ӧтчыд Кальсы воши дзикӧдз. Абу вежон, мӧд, коймӧд. Ми мыжалам варышъясӧс. Найӧ миянлы вӧчлісны уна пакӧсьт. Сюсьӧсь, наянӧсь, чипанъясла волывлӧны, кор ми абу гортынӧсь.

Вошӧм чипанӧс дугдім нин корсьны. А ӧти асылӧ сійӧ шытӧг-висьтасьтӧг воӧма кильчӧ вылӧ. Абу ӧтнас. Сьӧрсьыс вайӧдӧма сизим чипанпиӧс. Дерт, кӧнкӧ, вӧрын пӧжӧма. «Воим, — клуткӧ, — тшыгӧсь».

Радлуннымлы абу помыс. Вердім Кальсыӧс медся чӧскыдторъяснас — картупель печеньӧн, гӧститӧдім проса рокӧн.

Чипан семьялы воис тӧждысяна быдтысян кад. Кальсы дугдіс стадитчыны чойясыскӧд. Сійӧ вердчис торйӧн: некодӧс сибӧдтӧг, повтӧг. Омӧльтчис быдӧн — лыыс да гӧныс коли. Но скӧр мам некор эз сетлывлы ӧбидаӧ ассьыс быдтасъяссӧ. Котӧртӧ кӧ маті пон, кыйӧдчӧмӧн-дзебсясьӧмӧн кыссьӧ кань — Кальсы чилӧстас, сувтӧдас гӧнъяссӧ, быттьӧ сійӧс пӧльтісны, да уськӧдчӧ кортӧм гӧсть вылӧ. Кык-куим керка сайӧдз вӧтлас. Суседлӧн Лыско понйысь ми, зонпосни, вӧлі полам, а Кальсы — оз. Мыш вылас чеччалӧ, кокалӧ да кокалӧ, нетшкӧ понлысь гӧнсӧ. Пон — люв-ляв, бӧжсӧ лэдзӧмӧн усйысьӧ. Ӧтчыд-мӧдысь, а сы бӧрын бокӧвӧй пон да кань вунӧдӧны миян керка дінлань туйнысӧ.

Воис ар. Мукӧд чипанъяслӧн, кӧть ме тшӧтш лун-лун чередиті, позтырсьыд кык-куим чипанӧн колисны, а Кальсылӧн — менам дӧзьӧриттӧг — сизим. Колькъястӧ бӧрйытӧгыд квайт чипанпиыслӧн ӧдйӧ нюжалісны сорсъясныс, кызджыкӧсь да кузьджыкӧсь лоисны кокъясныс, бӧжныс люньмунӧма, перӧясыс коса модаӧн увлань кусыньтчӧны.

— Ӧти кындзи, ставыс петукъяс, — майшасис мам.

Мем, дерт, долыд. Уна петукнад гажа лоӧ. Сьывны кутасны, патефон оз ков. Сэсся сиктын быдӧн видзӧны петукъясӧс, миян сӧмын абу. Кык во дорвыв найӧс нуліс варыш. Квайтсьыд таво, гашкӧ, петукассям.

Ӧти асылӧ мам зэв долыд чужӧмӧн пырис керкаӧ.

— Но мокасьтӧ, Кальсы коми петукӧс быдтӧ, — висьталіс сійӧ.

— Ко-о-ми-и-и? — нюжӧдіс Сань чой да пыльс серӧктіс.

Сійӧ миян велӧдчис нёльӧд классын да сюсь нин вӧлі: — Овлӧны мӧй коми да роч петукъяс? А, гашкӧ, тшӧтш и мукӧд кывъя петукъяс эмӧсь? Ой! Ой! — гигзис-сераліс чой.

Ме, дерт, эг на куж весиг сёрнитны рочӧн, но петіс жӧ серамӧй. Коми петук пӧ со...

— Ог тӧд, эмӧсь-ӧ ещӧ кутшӧмкӧ мӧд кыла петукъяс, а комиыд, буракӧ, эм, — серӧктіс жӧ мам. — Со нӧ, со, кывзы, — лэптіс чуньсӧ мам.

— Кука-рек-ку-у! — ливкйӧдлісны петукъяс.

— Ки-ку-руль-лю-у-у! — зэв ясыда, кӧлӧкӧльчик моз кыліс на пӧвстын ӧти гӧлӧс.

— Музыкальнӧй петук, — радлыштіс чойӧй. — Тӧвйӧдамӧй.

Кевмысян синъясӧн ми видзӧдлім мам вылӧ.

— Но инӧ, — сетчис сійӧ. — Чекверик бӧж-сю, дерт, сёяс, но курӧгъяслы лоӧ тӧварыш, кӧзяин, найӧс видзысь-чередитысь.

Коли тӧв. Пуксис тулыс. Петук быдмис, сӧвмис. Ыджыд сорсыс сотчис биӧн. Бӧжыс кокъяс улӧдзыс, быттьӧ гӧрбуш косаяс. Ветлӧдлігас зяткӧ шпорыяснас. Кӧндозмӧрлӧн кодь гӧныс волялӧ зарниӧн. Гӧлӧсыс вынсяліс, лои ёна мичаджыкӧн, кузьджыкӧн.

Миян, чоя-вокалӧн, петук лоис ошйысянторйӧн, а мам майшасис.

— Тӧвйӧдім-видзим, но эг петукассьӧй, — довкйӧдліс сійӧ юрнас.

Водз асылын петук медводз петӧ карта ӧшиньӧд. Сійӧ жбыркнитас потшӧс вылӧ, клопайтыштас вына бордъяснас, пӧв-мӧдысь чукӧстчылас мича гӧлӧснас, чеччыштас му вылӧ да юрсӧ тшапа пӧлыньтӧмӧн гоньгӧ-мунӧ сикт шӧрлань. Йӧз чипанъяс дорӧ. А асланым нёльӧн найӧ. Лунтыр кежлӧ кольӧны кӧзяинтӧмӧсь, гажтӧмтчӧны да йӧз ӧшинь улӧ жӧ мунӧны. Овлӧ и бокӧвӧй пӧсйылӧ колькъяласны. Мун да и кор сэсся — тіянӧ пӧ чипан кольксӧ вайис.

Тшап Петрӧван, тадз сійӧс нимтісны грездын, — оз тӧд яндзим. Сёйӧ-юӧ гортын, узьлӧ миян зіб вылын, а видзӧ-чередитӧ йӧзлысь чипанъясӧс.

Мем, майбыр, сюрлі майшасьӧм-тӧждысьӧмыд. Босьта рос, вӧтла петукӧс йӧз ӧшинь улысь гортлань, а кватитча да, сійӧ бара нин тӧвзьӧ пӧдругаяс дінас.

Йӧз чипанъяс вылӧ эг кут вермыны видзӧдны: «Найӧ, найӧ мыжаӧсь! Ылӧдлӧны миянлысь Петрӧваннымӧс. Мичлун ни рожа, а сэтчӧ жӧ. Матвей гӧтырлӧн Сьӧдкаыс лысӧм рака кодь, а Петрӧван оз и вешйывлы сы дінысь. Ректан кокнас кӧ гудйыштас нидзув, оз-ӧ убӧлит кокыштны ачыс. «Тук, тук, тук», — коткӧ, корӧ ассьыс мисьтӧм пӧвсӧ.

Бур ещӧ, тайӧ Сьӧдкаыс некор оз быдтысьлыв. Сэки эськӧ Петрӧванным Матвей гӧтыр ордӧ, гашкӧ, и овмӧдчис. А ӧні бурпӧт бурлачитас да шонді лэччигӧн нин локтӧ гортӧ. Полӧ жӧ, тыдалӧ, медым оз мырддьыны зіб вывсьыс местасӧ. Оз ӧд кӧнкӧ дорын узьлы, а зіб шӧрас. Ӧтарсяньыс кыкӧн, и мӧдарсяньыс кыкӧн шонтӧны бокъяссӧ. Мам кӧ сетыштас чипанъяслы сёян коляс либӧ рысь, Петрӧван медся водзын уськӧдчӧ. Чипанъяс ӧтчыд удитӧны кокыштны, а Петрӧван — витысь, медся гырысь крӧшкияссӧ. Пӧдругаяссӧ вердігас тшыгъялӧ. Со и удзӧдӧ чойяссӧ, мамсӧ. Полӧ, тыдалӧ, медым оз чир мича гӧлӧсыс, пыр югъялас зарни рӧма гӧныс.

Ёна и скӧрмывла, но дзикӧдз лӧгасьны ог вермы: грездын квайт петук, а медся мичаыс, ыджыдыс, збойыс да гора гӧлӧсаыс — миян. Петукъяс воласны косьӧ, миян ӧтнас сувтӧ куимкӧд паныд. Ошйысянтор. Оз радейт сӧмын ассьыным чипанъясӧс.

Коді тӧдас, кузь-ӧ эськӧ вӧлі петуклӧн нэмыс? Тӧвланьыс вермис сійӧ веськавны шыдӧ. Но ӧти асылӧ крута бергӧдчис Петрӧванлӧн олӧмыс.

Водз садьмысь шонді удитӧма нин бырӧдны ру. Скӧтӧн йирӧм луд вылын, быттьӧ пужъялӧма, эзысьӧн дзирдаліс лысва.

Ме петі звӧз помӧ, виччыся Сюрукӧс лэдзӧм, медым колльӧдны сійӧс грезд помӧдз. Тайӧ менам медся кыв кутана да пыдди пуктана быдлунъя удж.

Со гид ӧшиньӧд жбырк чеччыштіс петук. Кыдзи и пыр, сійӧ чеччыштіс потшӧс вылӧ, швуч-швачкерис вына бордъяснас, шызьӧдыштіс ёсь гӧлӧснас ывла вывсӧ да сы бӧрын мӧдӧдчис суседъяслань.

«Бара служба вылас мӧдӧдчис», — скӧралышті ме.

Кальсы аслас семьяыскӧд петіс гид ӧдзӧсӧд да веськӧдчис град йӧрлань. Сэні тырмӧны нидзувъяс, гагъяс — вердчынысӧ кокниджык.

— Кук-ку, пук-ті, — кӧнкӧ пывсян сайын шыасис кӧк.

— Кӧкилей-чоилей, кымын во ме ола? — юалі ме кӧклысь да куті лыддьыны вояс.

Но кӧк друг тшӧкмуні да лэбис коз йылысь. Сійӧ жӧ здукӧ град йӧр весьтын визьнитіс руд вуджӧр. Ёна повзьӧмӧн чилӧстіс Кальсы. Сэні кутісны кывны борд шыяс — пансис кось.

Видзӧда — дженьыдика лэбышталӧмӧн шум-зык вылӧ ӧдӧба котӧртіс Петрӧван. Вынсялісны коткӧм-шпорӧдчӧм шыяс. Сэсся картупель коръяс пӧвстысь кыпӧдчис ыджыд варыш. Сійӧ, тыдалӧ, зэв тшыг, эз кӧсйы эновтчыны кыйдӧссьыс — усьласис вылісянь. Кальсы да Петрӧван водзсасисны мусянь. Сынӧдын гӧвкъяліс варышлӧн да чипанъяслӧн гӧн. Петук вылӧ чеччыштлӧмӧн сатшкысьлас ён нырнас варышлы бокас. Вӧрса лэбач кыйӧдӧ сизьдыштны сылы юрас. Некод оз кӧсйы сетчыны. Руд рӧзбойник вына, но кыктӧ ӧд сьӧкыд венны. Найӧ косясьӧны, ловнысӧ жалиттӧг.

Сайкалыштӧм бӧрын ме горзігтырйи уськӧдчи отсӧг вылӧ. Сӧмын сэки эновтчис варыш. Сійӧ качӧдчис вывлань да здук мысти воши вӧртас сайӧ.

Тайӧ кадсяньыс Петрӧванӧс быттьӧ вежисны. Сійӧ здук кежлӧ котӧртлас суседъяслӧн чипанъяс дорӧ да вайӧдӧ найӧс ӧшинь улӧ. Ассьыс Сьӧдкасӧ, дерт, воддза мозыс жӧ радейтліс, вердліс чӧскыд номыръясӧн. Но мыйсюрӧ вичмыліс и Кальсылӧн ичӧт пиянлы.

Та бӧрын ми, чоя-вокаяс, ещӧ на ёна кутім радейтны Петрӧваннымӧс. Мам кӧ сетас меным небыд кӧлӧб, джынсӧ верда петуклы. Сэсся куті казявны, Петрӧван эз ло сэтшӧм горшӧн. Кыдзи и пыр, сёян вор дінад котӧртӧ медводдзаӧн, но оз зіль ӧдйӧджык тыртны ассьыс зобсӧ. Кокыштас крӧшки-мӧд — вешйӧ бокӧ.

«Тук, тук, тук!» — чуксалӧ мамсӧ, чой-вокъяссӧ, а ачыс тшапа пӧлыньтас юрсӧ да ветлӧдлӧ чипанъяс гӧгӧр. Сӧмын сэк, кор ставӧн пӧтасны, кокалыштас коляссӧ. А варышъяс сэсся дугдісны гусясьны грездысь. Повзисны, тыдалӧ, кӧзяина чипан котырысь.