ВУРДЫСЬ ПАШ

Арся ыджыд праздник, Великӧй Октябрь медся дыр — быдса вежон — пасйӧны челядь. Веня другкӧд лэччылім школаӧ да ветлім демонстрация вылӧ. Сійӧ нуис флаг, а ме — вождьлысь портрет. Нитш-чӧв сулалім стройын, кор сёрнитісны трибуна вывсянь видз-му овмӧс вӧдитысьяс, учительяс, мукӧд войтыр. И ставыс, артмӧ сёрниас, чукӧстчӧны миян дінӧ: корӧны, медым ми, челядь, тӧдім няньлысь дон, бура велӧдчим, лоим олӧма нин йӧзӧс бур вежысьясӧн.

Кӧть школаын учительяс быд лун дольӧны, медым ми эг дышӧдчӧй, велӧдчим бура, но демонстрация вылын унджык выльторсӧ висьталісны. Кывзам, кыдзи корӧны миянӧс, мед эськӧ лым улӧ эз усь ни ӧти шеп, ни ӧти ытшкытӧм бор да вӧрса видз, да кутшӧмкӧ нин и кыв кутӧм кылам. Со ошкӧны миянӧс, бара жӧ челядьӧс, гожӧмын колхозлы зіля отсасьӧмысь. А любӧыс таысь, мый ми — мамъяслӧн татшӧм авъя челядь. Кӧть ошкӧны нимъяс казьтышттӧг, ӧтметкаяс артышттӧг, но пельпомъяс сайын быттьӧ бордъяс быдмӧны. Аддзи, кыдз Веня кыпӧдыштіс кумач флагсӧ, кор ошкыштісны миянлысь школанымӧс. Сэки и ме лэптыштлі жӧ портрет. Кута киӧс. Быттьӧ военнӧй стройын сулала — чургӧдышті водзлань морӧсӧс. Физкультура урок вылын «смирнотӧ» горӧдлывлӧ учительницаным да, небось, гӧгӧрвоам, кыдз асьнымӧс колӧ кутны стройын, кор мунӧ кыв кутана сёрни.

Демонстрация вылысь лэччим школаӧдз сьылӧмӧн, идралім флагъяс, лозунгъяс, портретъяс.

— Быдса вежон верманныд шойччыны! — ыджыд козин моз вӧзйис миянлы велӧдысьным, Екатерина Дмитриевна. — Бура и шойччӧй, эн жӧ вунӧдӧй и лыддьысьыштны, примеръяс да задачаяс вылӧ пуксьывны...

Помасисны бурсиӧмъясыс и школаын.

— А ӧні — сельпо магазинӧ няньла котӧртлам да талун жӧ вӧрӧ утёвтам! — школа дінысь кайигӧн ӧвтыштіс кинас Веня. — Дед пывсянын узям, а аски — Чая кузя подӧн лэччам. Сьӧлаяс кыям.

Ноп тыр нянь лавкаысь ылі грездсаясыдлы сетісны.

Гортӧ локтім лун шӧр бӧрын, но эг кутӧй нюжмасьны: кӧрыш нянь, шыдӧс, выйтор, пӧрт да пань и — туйынӧсь нин.

Кок шегйӧдз лым да Опонь дедлӧн пывсянӧдзыс югыдӧн на и воим. Ме кыйи ӧти сьӧла, а Опонь дедлӧн, бур вӧралысьыдлӧн внукыс, Веня — весиг кыкӧс.

Ломтім пӧрысь вӧралысьлысь пывсянсӧ — вӧр керкаысь изъя гор. Кор ӧти пач тырыс ваймис, лӧдсалім горсӧ да ӧшӧдім сы водзӧ бипурӧн ёна кодь нин сьӧдӧдӧм кык литр тӧрмӧна пӧрт. Ваыс пузис да шӧна сэтчӧ кык содз кисьтім. Проса рокыд мӧс выйнад — ок и чӧскыд, а сьӧлаыд — гортын ошйысянтор.

— А мый эськӧ ӧні кутам вӧчны? — мудера нюммуніс Веня.

— Со тай, жваркйӧ-пуӧ рокным. Сёям да водам, ог кӧ вӧрас ещӧ пыралӧй, — зэв збыльысь вочавидзи ме.

— Пессӧ дедлысь ломтім? — юаліс Веня да ачыс жӧ вочавидзис: — Ломтім. Сідзкӧ, колӧ та местаӧ выльӧс дасьтыны... Вӧралысьяслӧн, дед висьтавліс, тайӧ гижтӧм закон. Эн вунӧд сы йылысь некор.

— Но, шуан жӧ мыйкӧ! Тэнад дедыд и меным — дед, позьӧ шуны, мый кыкнанным ми Опонь дедлӧн быдтасъяс. Велӧдӧ мортыд миянӧс вӧравны, — тшукисны Венялӧн кывъясыс. — Пестӧг сійӧс ог кольӧй, унджык на заптам, мыйта сотім. Со, эсійӧ джынвыйӧ косьмӧм кыз козсӧ пӧрӧдам, чинталам, поткӧдлам да куим та мында лоӧ.

— Бара на эн гӧгӧрво, — кӧритыштіс Веня. — Оз сӧмын менам дед тані узьлы. Волӧны и мукӧдъяс. А аски кӧ кодкӧ сёрмас? Уль пескыд оз кут ломтысьны. Со эсійӧ кык вӧсньыдик кос пуяссӧ пӧрӧдам, чинталам да поткӧдлам. Тырмас кыкысь узьны, а сійӧ дядьӧыс, коді миян бӧрын локтас, узьӧм бӧрас бара пессӧ дасьтас. Пармаын гусясьӧмыд мортӧс грабитӧм кодь жӧ. Дед на меным висьтавліс: кодкӧ пӧ менсьым кыкысь-куимысь нин пескӧс ломтыліс, а водзӧссӧ пӧ эз запты. Сэсся кӧть пӧ мудз, кӧтасьӧма, но быть пес колӧ пилитны-поткӧдлыны да, кодзула войын нин, шонтыны пывсянӧс, пусьыны.

Рок пусигкості ми и дасьтім пестӧ. Сэсся бура ужнайтім да шоныд пывсянын сэтшӧм бура узим да чӧскыд вӧтъяс вӧталім...

Асъя дорыс, садьмим да видзӧдам, поводдяыс торксьыштӧма. Усис небыд лым. Татшӧм луннад пӧткаясыд дзебсьӧны, оз шыась чипсан вылӧ сьӧла. Но дас верст сайӧ кайӧма нин да, Венякӧд шуим лэччыны гортӧ Чая ю бокті.

* * *

Сійӧ войнас Вурдысь Пашлӧн эз узьсьы. Дядьӧыд быглясис вольпасяс, унаысь петавліс кильчӧ вылас. Асъядорыс тай недыр кежлӧ ойбыртліс жӧ, но югдытӧдзыс на бӧр садьмис.

— Турун зорӧдъяс видзӧдлыны ветла, — пызан саяс пуксьылӧм бӧрын шуис гӧтырыслы Паш. — Зэрласис да медым эськӧ оз жӧ тшык турунным. Видзӧдла, ставыс-ӧ тыр-бур.

Паш зудъялыштіс черсӧ, пасьталіс важиник сукмансӧ, вӧнясис кузь гезйӧн, сюйис питшӧгас нянь тубрас да петіс керкасьыс.

Ывла вылын вӧлі лӧзъюгыд на. Усис лым. Сійӧс нӧбӧдіс-гартіс вына кодь тӧв.

— Поводдяыс — добра-а-а, — аслыс кывмӧн дӧвӧля мургыштіс Паш. — Некутшӧм кок туй оз коль, ставсӧ дзебӧ-тыртӧ.

Грезд помын векньыдик вӧла туй пыртӧдіс вӧрӧ. Кӧть и кадйӧсь кодь вӧр туйыд, но ӧтяга мортыд да ещӧ тэрмасьӧмнад дас версттӧ регыдӧн и шавксьӧдіс. Петіс ичӧтик Чая юбокса бечевник вылӧ. Тыдовтчисны медводдза зорӧдъяс. Паськыдджыкинъясын да нырдъяс вылын зымвидзисны куим-нёль доддя колхознӧй зорӧдъяс, а векньыдінъясын да вӧр доръясын куткырвидзисны доддя, додь джынъя — аспомъяс.

Мунігмозыс Паш быд зорӧдӧ пельпомӧдзыс сюйліс кисӧ, кыскыштавліс син ёрмӧн кос веж турун, матыстлывліс ныр дінас.

— Ак, кӧть чай пыдди заварит, сэтшӧм чӧскыд кӧрӧн ӧвтӧ. Бур гожӧмнад чӧскыд, пӧтӧса кӧрым заптӧмаӧсь сюрукъяслы, — бурлунӧн нургис-сёрнитіс Паш.

Коркӧ и аслас зорӧд дінас воис. Додюла жӧ. Вӧр пытшкын, бокӧвӧй синъяс улысь сайӧдыштӧма. Йӧз петтӧдзыс на пуктыліс. Том туруныд вата кодь небыд, вежсьыс веж, кӧть ыжъяслы, кӧть куканьяслы. Зорӧд дорас дядьӧыд дыр кодь ноксис. Сюрӧдліс пыкӧдъяссӧ, выльысь пыкліс. Пыркӧдіс веркӧссьыс лымсӧ, разис зорӧд вылыссӧ. Кывзысьыштіс, думыштчыліс. Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь. Поводдяыс дурмыштіс. Пондіс ёна турӧбавны.

— Татшӧм лёк лунӧ некод тані оз ветлӧдлы, — кывъясӧн петіс Пашлӧн мӧвпыс. — Нӧб турун кӧ нистышта колхознӧй зорӧдсьыс — оз чин и некод оз тӧдлы, а Гаченлы жӧ — вежон чӧж кежлӧ тырмас. Чая ю мӧдарсьыс кӧ вайышта, кӧть и тӧдчыны мӧдас, ме вылӧ оз кужны думыштны. Медым йӧраясӧс мыжалӧны. Бара жӧ, кольыштас кӧ турунӧй — тулыснас вузала. Корсьысьны мӧдасны — бур турунсьыд кык шайт да джынйӧн сетасны. А тулысыс кӧ нюжалас, сэки куим шайтӧн позьӧ кульыштны.

Сёрнитіс тадзи ас кежсьыс Паш, но ӧтувъя зорӧд дорӧ мунны эз тэрмась. Поліс. И вӧлі мыйысь...

Во кык сайын миян грездса рынышысь арнас, лымъяӧн нин, воши мешӧк шобді. Корсьысьяс пыр и аддзисны кузь киясатӧ. Рыныш дорсянь саӧсь кок туйяс вайӧдісны Савать Пашлӧн керка дінӧ. Паш эськӧ пондыліс жӧ соссьыны, гашкӧ пӧ, вурдысь новліс, а ме вылӧ грекуйтанныд. Но кор прамӧя топӧдісны, вурдысьыд пӧ мешӧкнас оз вермы нуны, петкӧдлісны кок туйяссӧ, вурдысьыд пӧ гын сапӧгӧн тэнад пӧсйылӧ локтӧма, — висьтасис. Сэки быть нин висьтась...

Пашӧс видісны, янӧдісны да лун шӧр лунӧ йӧз син водзын бӧр тшӧктісны нуны местаас гусялӧмторсӧ.

— Сэсся немтор ог вӧрзьӧд, — эскӧдіс сійӧ. — Му вылысь шеп лэпта — чумалиас сутшка.

Бур сьӧлӧма уджач войтыр эскисны сылы да эз мыждыны. Тайӧн делӧыс и помасис, но Вурдысь ним, син саяс, дерт, сылы кӧвъясис.

Воліс, тыдалӧ, тайӧ серпасыс Вурдысь Пашлы юрас, падмӧдліс сійӧс бара гусясьны кӧсйӧмысь. Но луныс сэтшӧм вӧлі гудыр, лымъяліс. Сэсся ӧд вӧрса видз вылыд абу грездшӧрса амбар. Коді пӧ и ветлас татшӧм ыліас татшӧм лёк поводдянас, да ӧвтыштіс кинас.

Паш орччӧн пӧрӧдіс ю вомӧн кык кыдз — артмис пос. Омӧля и лайкъялӧ вуджигас. Котӧрӧн муніс медся матысса зорӧд дінӧ, кывзысьыштіс да зіля кутіс нистысьны. Нистысяс, нистысяс — кывзысьӧ, полӧ жӧ йӧзасьӧмысь. Нӧбъясис — нуис. Воліс мӧдла, коймӧдла... Ӧти нӧб кӧсйис нуны, а нёльӧдӧс нин тэчӧ. «Медбӧръяӧс», — шуис думсьыс. Унджык нистыссьӧма. Туруныс зорӧдас лӧняліс да кыскассьыныджык кутіс. Со и горшассьӧма. Нӧбйыс пывсян ыджда лоис да муртса-муртса и лэптіс мыш вылас.

«Сё лешакӧ: тайӧ турунӧн грыжа нажӧвита, — гораа ёрччыштіс Паш, но нӧбсӧ эз шыбит, эз кондысь, а воськов бӧрся воськов лэччис береглань. «Кыдзкӧ кӧ эськӧ поскӧдыс вуджа, шыбита да лым вывтіыс кыска»...

Тадзи, ас вылас скӧралӧмӧн, но зэв видзчысьӧмӧн Паш тувччис пос вылӧ: «Сӧмын эськӧ мед вуджны, сӧмын мед эз бергӧдчы юр», — жуис вежӧрас ӧти мӧвп.

Со нин ю шӧр. Ньӧжйӧ, зэв видзчысьӧмӧн восьлалӧ перевединаяс вывті Паш. Но дзикӧдз лигышмунісны кокъясыс. Синъяс водзас кутісны гӧвкъявны виж чутъяс. Вӧсньыдик гез гырдӧдз вундіс ки мышсӧ. Сойыс дубаліс, но нӧбсӧ эз шыбит. Эз сы вылӧ нисты та мында турунсӧ. Мурч-курччӧма паръяссӧ восьлалӧ пыр водзӧ и водзӧ. Берегыс со нин синкымъяс увтіыс тыдалӧ. Воас ю мӧдарас — туруныс сылӧн.

Друг кодкӧ быттьӧ кутыштіс сійӧс бӧрӧдыс. Тайӧ нӧбйыс крукасис вылітіджык керыштӧм увйӧ. Пашлӧн йӧжӧн сувтліс юрсиыс: «Кутісны тай! Но мокасьтӧ, кутісны, бара йӧзаси! — мыйлакӧ визьнитіс юрас Пашлӧн, быттьӧ став талунъя полӧмыслы да ас вӧснаыс майшасьӧмыслы быть колӧ вӧлі помассьыны тадзи, мый сійӧс быть кодкӧ кутас.

Сьӧкыд турун нӧб грыпмуні-уси пос вылӧ. Паш лягуша моз кияснас шенасьӧмӧн чатӧрӧн зымкнитчис аслас пос вылӧ, качліс вывлань, тупыльтчис юӧ. Сы бӧрся быгыльтчис и нӧбйыс, ва веркӧсын нин вӧтӧдіс Пашӧс да ещӧ ӧтчыд зымкнитіс мышкас. Вурдысь юр вывтіыс сунгысис ваӧ.

— Кар-ра-у-у-ул! Вӧ-ӧя! — лёк горшӧн горӧдіс Паш, кор сійӧ бӧр мыччысис ю веркӧсын.

Повзьӧм вывсьыс сійӧ шашаритчис турунӧ, но гӧгрӧс нӧблы этша вӧлі делӧыс вӧйысьӧдз. Сійӧ мач моз бергӧдчис, да Пашлӧн юрыс мӧдысь вошлі Чая юӧ.

Код тӧдас, мыйӧдз эськӧ вермис вайӧдны тайӧ горшасьӧмыс Вурдысь Пашӧс, эг кӧ сы шӧрӧ водзӧ веськалӧй ми.

Веня тувкис менам киӧ пельпом вывсьыс нетшыштӧм пищальсӧ, котӧртліс медматысса зорӧд дорӧ, кодӧс гожӧмнас ачыс талявліс, кодӧс ӧні, мыйлакӧ, нистӧмаӧсь, перйис сэтысь медся кузь да кокньыд пыкӧдсӧ и здук мысти вӧлі нин Чая берег вылын. Зонка тульс шыбитіс потшлысь вӧсни помсӧ ваӧ да мый вынсьыс горӧдіс вӧйысьлы:

— Кутчысь! Кутчысь потш помас!

Вурдысь Паш ӧдйӧ тай шашаритчис мыччӧм потш помад, эз тай ков мӧдысь тшӧктӧм.

— Л-лэдз, лэдз нӧбтӧ! — горӧдіс Веня. — Менӧ тшӧтш кӧдзыд ваас купайтан...

— Оз мы-ынь, — никӧстіс дядьӧ, — кыскы нин берегланьыс.

Татшӧмтортӧ аддзывлытӧгыд ме шӧйӧвошлі, ог тӧд, мый вӧчны, а Веня ньӧжйӧникӧн матыстіс нӧбъя, вӧйысь дядьӧӧс берегланьыс.

— Ы-ы-ы-ы-ык! Кӧдзы-ыд! — ыкӧстіс дядьӧ, кор ки пӧвнас шашаритчис дзик ва дорын сулалысь баддьӧ, сувтіс кокъяс вылас. Ваыс ӧні сылы вӧлі сӧмын пидзӧсӧдзыс.

— Но-о, тӧдса тай вӧлӧма! — нимкодьпырысь горӧдіс Веня. — Павел Савватьевич. Лок кай берег вылас, вайлы китӧ.

Венякӧд кыкӧн отсалім кавшасьны Пашлы бечевник вылӧ. И сэки сійӧ тӧдіс миянӧс.

«Паси-паси-паси, господи... Веня, Опонь друглӧн нукыс вӧлӧма, дона пиыс, менӧ смертьысь мездысьы-ы-ыс...

— Этша ли мый турунтӧ мӧскыдлы заптін? — наяна юаліс Веня.

— Тырмас, майбыр, тырмас. Этайӧ и эсійӧ зорӧдыс менам. Ӧтлаӧдча со вӧлі... Вӧвнад, тӧкӧтьӧ кӧ шондӧдыштлас, он вудж... Со и лоӧ кыскавны нӧбйӧн.

— Ачым тайӧ зорӧдсӧ талявлі, но тэ сэки тані эн курт, ни эн чӧвт. Гусясян, Павел, гусясян, — скӧрмис Веня, — но гусясьӧмыд бурӧдз оз вайӧд. Ӧтчыд нянь гусявлін, а ӧні со и турун. Кор нӧ эськӧ лоӧ талы помыс? Колхоз правлениеын буди, став йӧз водзын висьтасян?

— Смекайтчан, Венямин, — ыдждӧдлыштіс Веняӧс Паш. — Спаситӧмсьыд пасибӧ, а та йылысь некодлы эн висьтав. Нэм ог вунӧд тайӧс... Тэнӧ на наградита... Опонасейлӧн со пищальыслӧн нимыс сӧмын кольӧма, лютки-летки, а ме тэныд аски жӧ выльӧс ньӧба...

— Оз ков меным тэнад пищальыд. Некор миян тэкӧд сёрнитнысӧ, туйным кузь на. А тэкӧд йӧзлысь кӧясӧ йирысь санкӧд мед дӧваӧн кольӧм бабаяс сёрнитасны, кодъяс эсійӧ бечевниксӧ гӧрбушнас пӧрӧдісны.

Тайӧ сьӧкыд кывъяссӧ шуӧм бӧрын Веня волысаліс ружьесӧ пельпом саяс да скӧра чӧвтіс Пашлы:

— Дедлӧн вӧр керкаас котӧрт. Турдан. Рытнас и талун асывнас ломтылім. Жар, ӧдйӧ шоналан, косьман, а сэсся турунсӧ, мый гусявлін, бӧр местаас новлы. Эг тэнад мӧслы, а колхознӧй скӧтлы тайӧ зорӧдсӧ чӧвтлім. А уджалӧмсьыд донсӧ колхозысь кор...

Мыйкӧ мында ылыстчыштӧм бӧрын Веня видзӧдліс бӧрвыв, серӧктіс да тувкис меным бокӧ:

— Кӧч моз Пашыд котӧртӧ. Оз турды... Шонтысяс-косьтысяс шоныд вӧр керкаын да весиг насмукаыс оз босьт... Кыдз вот сӧмын йӧзыслы та йылысь висьтавны? Тайӧ ручыд асьнымӧс жӧ и коляс бӧбӧн.

— Сідзкӧ, либӧ лэччӧдам? — зэв збыльысь шуи ме.

— Турун нӧбнас, коді кӧнкӧ эсійӧ чукыляс нин кывтӧ. Эк тэ, чекист.

— Збыль ӧд, нинӧм эз артмы. Лэдзим, а сэсся соссьысяс, — шогалышті ме. — Вот лючки кӧ вуджис, сэки эськӧ: стой, руки верк! Пошол, пошол!

— Пошол-пошол, — нерыштіс менӧ Веня, — эсы ыджда нӧбнас? Ӧні мун да и ошйысь бур йӧз водзас. Медаль сетасны.

Вуні миян и вӧралӧмыд. Восьлалам, быттьӧ мыйкӧ воштім.

«А кыдзи эськӧ тайӧс донъяліс Опонь дед. Ӧд, позьӧ шуны, ми — сылӧн быдтасъяс», — мӧвпышті ме да гораа шуи:

— Опонь дедлы висьталам...