МЕДВОДДЗА КОСА ТУЙ
Ыджыд праздник — сиктса челядьлы турун пуктан кад.
Мыйта удайтчылӧ купайтчыны сӧдз Эжваын,
— Кутшӧм тэысь ытшкысь? Во-мӧд, чайта, ковмас на нянь куд дінад ытшкыны! — дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс кинас колхозса бригадир.
— Гортын кольӧм во нин мамӧкӧд рад ытшкылі, — ылӧдлі бригадирӧс, кӧть боръясысь ӧтдор некытчӧ на косаӧс эг тшукӧдлы. «Велала», — думайта.
— Гортад ӧд абу норма, а видлы мужикъяс бӧрся кузь лунтыр шенасьны.
Но век жӧ мортыс кӧсйысис босьтны бригадаас:
— Он кӧ ӧд кут вермыны, Марья баблы пусьыны отсасян, либӧ зорӧд кутан талявны...
Гортысь петан рытӧ дыр лӧсьӧді ноп. Наперво тетрадь лист вылӧ гижалі, мый сьӧрысь босьтны. Пань ли кружка кӧ кольӧ — дас вит верст сайсяньыд он котӧртлы.
Картоннӧй кӧрӧбкаӧ кыснанъяс тэчи. Чая ю сир-ёкышӧн озыр, и ытшкӧм бӧрад, майбыр, кӧть войбыд кыснась-вугрась.
Асывнас чукӧрмим колхоз правление дінӧ морт кызь: и верстьӧ мужикъяс, и олӧмаджык нывбабаяс, и пӧрысьяс.
«Тайӧясысь ӧд ог жӧ янав! — думыштсис менам. — Ытшкысьяс, ӧбедӧдз кӧ кыскасны и бур? Ме моз жӧ окотасӧ тешитӧны».
Ми, том йӧз да челядь, водзӧ петім, котӧрӧн сорӧн, ворсігтырйи мунам, туй бокъясысь оз да чӧд сёям. Но кузь, кадйӧсь да нюрзьӧм туй вылад ме ӧдйӧ жуялі да регыд медбӧръяяс лыдас лои, ӧдва кысся. Нопйӧй сьӧктаммис, гезйысь вӧчӧм кӧвъясыс быттьӧ пуртӧн вундісны пельпомъясӧс. Шорӧн киссис пӧсь. Кӧтасьӧмысла дӧрӧмӧй сибдаліс яй бердӧ. Кымын вылӧджык кайис шонді, сымын сьӧкыдджык лои восьлавны. Некор пӧтлытӧм лӧдз-ном сатшйӧдлісны ёсь ныръяснысӧ ньылӧмсьыс да жарсьыс сотчысь сьыліӧ, чужӧмӧ. Веськыд мат дай сӧмын. Кӧть туй шӧрас пуксьы да бӧрд, а воддзаяс век ылысмисны и ылысмисны.
«Кор нин бара помасяс тайӧ мустӧм кузь туйыс? — жуис юрын сӧмын ӧти мӧвп. — Окота тешита, номъяслы вердча, а ме кодьыс гожйӧдчӧны да купайтчӧны».
Верст дас мунӧм бӧрын здук кежлӧ шойччыштны пуксьылім. Ме весиг йӧв бутылка ректыны удиті. И водзӧ, водзӧ кыссисны чуклялысь ордым вывті кузь вӧнь моз нюжӧдчӧм сьӧкыд нопъяса йӧз.
Коркӧ лун шӧр бӧрын нин петім коскӧдз пырейӧн эжсьӧм векньыдик бечевник вылӧ. Кузьчышъян моз чукльӧдліс-мукльӧдліс сьӧд вӧрӧн да крут кыркӧтшъясӧн топӧдӧм Чая ю.
— Но, ен сыкӧд, — воим жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ, — ыджыда ышловзис кутшӧмкӧ пӧч.
Ми, том йӧз, ӧдйӧ мездысим мешӧкъясысь, пӧрччысим да буз-баз уськӧдчим юӧ. Ключ-кӧдзыд ва шымыртліс сьӧлӧм, сувтӧдліс лов шы. Шум-зыкысь падмылӧм лэбачьяс дугдылісны дзользьӧмысь, тыдалӧ, ас ногыс шензьӧны: «Кытысь усины тайӧ аслыссяма шума котырыс?»
Ыркалӧм бӧрын топыда сёйсис. Кодсюрӧ узисны чӧскыд дука турун пиӧ нёровтчӧмӧн. Пӧрысьджыкъясыд тай прӧст здукӧ кужӧны вын-эбӧссӧ чукӧртыштны, муртса кӧ пуксьывны удайтчас — ойбыртласны нин.
«Мед узьӧны, — радлышті, — оз-ӧ кӧть час-мӧд шойччыштны сюрышт. — Но здук мысти ӧти-мӧд лӧпаткаӧн мӧдісны гольскыны. — Шойччыссис тай, тыдалӧ? И кытчӧ тэрмасьӧны, луныс ӧд оз на пожйӧ пыр?»
— А тэа-меа йӧзсьыс бокӧ сувтлам, — чукӧстіс менӧ ас дінас бригадир. — Видзӧдла, кутшӧмджык тэ косарыс.
Ме копыртчышті да раз-мӧд и удиті ӧвтыштны гӧрбушӧн, кыдз сійӧ воропӧдзыс сатшис вутш коласӧ. Ӧдва и перйыныыс верми.
— Э-э, ытшкылӧмӧн висьтасян, а абу на тай ки пырыд прӧйдитлӧма тайӧ уджыс, — кӧритыштіс Михаил Петрович. — Со, видзӧд...
Шаг-мӧд воськовтӧм бӧрын сійӧ улӧдз копыртчис, мӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ швичкыны-ӧвтчыны, быттьӧ ворсіс. Лэчыд коса улас туруныс сувтсӧн кольӧ.
— Вот тайӧ
— Ӧні выльысь босьтчыв... Улӧджык, улӧджык копыртчы, эн пов, оз чег коскыд... Коса йывтӧ пуыскӧд ӧтвесьтын кут... Сідз.
Вынӧс лэдзӧмӧн ӧвтышті. Лэчыд коса чивснитіс турун йывъяс. Ӧдӧбсьыс гӧгӧрпӧв бергӧдчи. Тӧдлытӧг мыні киысь воропыс да косаӧ, гашкӧ, кызь воськов сайӧ лэбовтіс.
— Кутшӧм вына! — довкйӧдліс юрнас бригадир. — Тадзнад и дойдны кодӧскӧ верман... Воропсӧ крепыда кут да ыджыд вын эн лэдз. Но, но, ӧні артмӧджык нин. Вынтӧ, вынтӧ эн лэдз, ас сьӧктанас нуас.
Час кымын мырсьӧм бӧрын быттьӧ мыйкӧ и артмыштны мӧдіс, кор Михаил Петровичлы ме вӧсна унаысь ковмыліс дугдывны уджсьыс. Кужтӧгыд менам то вутш юр нӧбӧдсяс, то му кодзувкоткар бритыштчӧ, а лэчтасьны ог куж.
Копырӧн уджалӧмысь велавтӧгыд юрӧй висьмис, мудзӧмысла сойяс эз кутны куснясьны, а коскӧй сэтшӧма юкаліс, быттьӧ сё килограмма мешӧкъяс лунтыр кыскалі. Син водзын виж кругъяс гӧвкъялӧны, лолӧй эз кут шедны, пиньӧс мурч курччӧмӧн нин ӧвтча, а висьтавны та йылысь ог лысьт.
— Кутшӧм ляб морт, — вермас шуны, а лябнад кодлы окота лоны. Но Михаил Петрович ачыс казяліс менсьым жуяммӧмӧс.
— Шойччыштам, — шуис сійӧ, да лажыньтчис вӧр бердын куйлысь вуджӧр вылӧ.
— А рытыс дыр на оз во? — юала.
— Мый тэ, час-мӧд на и уджалам да? — нюмдіс бригадир. — Мудзин?
— Эг на эськӧ ёнасӧ да, — сосси ме. — Кадыс ньӧжйӧ жӧ кольӧ, — а ачым думайта: «Тырмас-ӧ эбӧсӧй рытӧдзыс?»
— Гӧгӧрвоа... Менӧ тэ кодьӧн жӧ бать видз вылӧ нуӧдіс, — ас йывсьыс гарыштіс Михаил Петрович. — Рытнас ӧдва и гортӧ вои... Зэв зіль мортыс вӧлі удж вылад. Ачыс оз мудз да и йӧзыслысь эз веритлы. Эз радейтлы дышъястӧ батьӧ, тодмышкалас вӧлі.
Лӧсьыд туплясьны гож сайын, лолавны ныртӧ гильӧдысь ньыв пу сир, льӧм, сэтӧр да быд сикас дзоридзьяса турун дука сӧстӧм сынӧдӧн. Михаил Петрович лэчыда зудъяліс косаӧс, ружӧктыштӧмӧн чеччис да мӧдӧдчис выль покосӧн. Но мем дыш вӧлі вӧрзьӧдчыны. «Ок эськӧ купайтчыштны кӧ ӧні Эжва берегын, — юрӧ воисны мӧвпъяс. — И мыйла мем колӧ тан мырсьынысӧ?.. Тырмас. Лун-мӧд, кытчӧдз сёян оз быр, кыснася, а сэсся гортӧ. Гашкӧ, ноптыр чери на шедас... Ачым кыйи, ошйысьышта гортын... Мед ыджыдъяс ытшкӧны колӧкӧ, а ме ас окотаысь локті. Дышӧдіс — бӧр лэчча, некод кутны оз вермы, а туйсӧ, майбыр, гортланьыд аддза. Дас арсянь ытшкӧмӧн висьтасьӧ, а, гашкӧ, и унджык вӧлі да оз помнит? Но и мед: менам со киясӧй нин гаддялӧмаӧсь... Коркӧ быдма да сэк ёна мӧда уджавны, а ӧні чери кыйны лэччыла... Оз кӧ гортӧ мӧдӧдны, лун-мӧд мысти куртны да чӧвтны ковмас. Куртнытӧ эськӧ и ӧдйӧ жӧ дышӧдӧ, но абу татшӧм сьӧкыд, а зорӧдтӧ талялігад киыд, майбыр, оз гаддьӧссьы...
Ме звирк чеччышті кок йылӧ, бӧрвыв видзӧдлытӧг матыстчи ноп дінӧ, перйи кыснанъяс да керышті кузь вӧсньыдик зіб. Кырсьсӧ пуртӧн вӧлаліг казявлі, кыдз Михаил Петрович раз-мӧд видзӧдліс меланьӧ, но немтор эз шу.
— Ыджыд тай, менам ӧд каникул, чери кыя, кӧть купайтча, а окотита кӧ — уджала. Гожӧмыс кузь на, гашкӧ, и куртны машина вылын Няшаын мӧда... Косьмас да добра-а лоӧ, — любуйтчышті, кор кыснан зібйӧн Чая ю берегӧ лэччи.
Ни сир, ни ёкыш, мыйлакӧ, эз кутчысьны.
«Шонді лэччигас кыскасьышта, а ӧні позьӧ и шойччыштны, — мӧвпала, — ёна жӧ жуямми!» Сёйышті. Войдӧр вояс юр кыскалігӧн кык-куимысь жӧ лунтырнад вӧлі сёйыштам. Вот кутшӧм вӧлӧн таво удайтчас юръяс кыскавны? Эк, Серко кӧ эз кув, эськӧ ӧдвакӧ кодкӧ сійӧс и таво панйыны вермис? — быдсӧн шогӧдіс тайӧ мӧвпсьыс.
Зэртӧм тулыс да кос гожӧм ради колхозлӧн чукӧрмис зэв этша кӧрым, а локтан тулысыс ёна нюжаліс. Курасисны зорӧд пыдӧсъяс, ветлісны керкаысь керкаӧ, чукӧртчисны кодлысь пуд, кодлысь кыкӧс, вердчисны шырӧм ньӧрйӧн, но век жӧ ускӧттьӧ суис. Тшыгысла сэк жӧ и Серкоӧй юр дойӧн висьмис да кулі... Сьӧлӧмӧс кырыштіс дой.
«А быдӧн кӧ ме моз дышӧдчыны мӧдасны, туруныс бара кузь тӧвбыд оз тырмы? — тайӧ мӧвпыс юрӧ быттьӧ нӧшкӧн кучкис, весиг синваӧй кутіс доршасьны. — Вӧзйыси, кевмыси, а кутшӧм вӧсньыд сювйӧй вӧлӧма, кык час эг и уджав, а лигышмуні... Кӧть мый, а мӧда ытшкыны». Зумыда чеччышті кокъяс вылӧ, босьті косаӧс да матыстчи Михаил Петрович дінӧ.
— Мун горӧд Марья тьӧтӧс да ужын пуӧй, — ас ногыс гӧгӧрвоис бригадир.
— Ог, Михаил Петрович, ме мӧда ытшкыны, мыйта верма. Мам тай шуӧ, пуд турун кӧ пӧ чукӧрмӧ — и сійӧ водзӧ.
— Но, ачыд тӧдан, — нюмдіс бригадир, — велавтӧгыд ӧд зэв сьӧкыд да сійӧн жӧ шуа-а.
Ыркӧдчыны, дерт, куимысь на сунгысьлі Чаяӧ, но шабашиті йӧзыскӧд жӧ, кор шондіыс вӧр сайӧ узьны гӧгыльтчис.
— Мед кӧдзалыштас, — нурбыльті зэв пӧсь шыд паньыштӧм бӧрын, да ачым — эг тӧдлы, кыдз унмовссьӧма.
— Тӧрыт сідз эг и вермы садьмӧдны, — жальпырысь шуис Михаил Петрович да тасьтіӧ пуктіс ыджыд яй тор. — Ёна сёй, мед вынсьыд он пет.
Кодсюрӧ серавны ме вылын пондісны, но бригадир пыр и ӧлӧдіс:
— Коркӧ быдӧн сы кодьыс вӧлінныд... Ме тай весиг муртса вольпасьӧдз вӧлі, а ӧні со мудзӧмсӧ ог тӧд, пыр этша кажитчӧ.
Сійӧ луныс, дерт, ӧдва жӧ коли, но топыда ужнайттӧг эг нин вод. Лун-мӧд мысти чӧвтан удж лои, и ытшким сӧмын асъя да рытъя лысва вылын. Удайтчыліс и кыснасьны. Ноп тыр черитӧ, дерт, эг вай гортӧ, но некымынысь пумӧнтӧ лэччӧді. И видз вылын унаысь чӧсмасьлім свежӧй сир-ёкышӧн. Тӧлысь быднад дзик чиган кодьӧдз гожъялі, вынӧй содіс, кажитчӧ, весиг — быдмышті. Медся долыд вӧлі сыысь, мый йӧзлы яндысьтӧг верми висьтавны:
— Гӧрбушӧн ытшкыны велалі.
А тайӧ ӧд вӧлі менам медводдза коса туй. Олӧмад коркӧ ставыс овлӧ медводдзаысь. Сійӧ паметяд кольӧджык.
