ВАЖ ПОРТФЕЛЬ
Кумысь, важ книгаяс видлалігӧн, син улӧ веськаліс важ портфель. Рузумӧн чышкышті буссӧ, дыркодь нокси сімӧм томанъяснас. Портфельын куйлісны велӧдчан кадся тетрадьяс. Важысла вижӧдӧмаӧсь. Ломтывтӧм жырйын топыда дыр куйлӧмысь шаньга ку моз вӧснялӧмаӧсь.
Босьті киясӧ ӧтиӧс. «Коми кыв кузя Шожымса начальнӧй школаын 4 класса велӧдчысь...». Листышті чусмӧм коркасӧ. Тетрадьыс воссьӧ «Тадзи ме колльӧді гожӧм» сочинениеӧн. Лыдди. Морӧс кудйӧ быттьӧ пӧльыштіс шоныд тӧвру: «Гажа, муса челядьдырся олӧмӧй! Комын во сайӧ кольӧм серпасъяс!»
...Турун пуктан кадӧ ми, грездса зонкаяс да нывкаяс, мӧд-коймӧд классъяссянь нин, кыдзи вермим, отсасьлім колхозлы. Вӧвъяс вылын ваялім зорӧдъяс дорӧ турун юръяс, сюртім, куртім юр туйяс. Эг вӧлӧй комаӧсь и шойччӧм-гажӧдчӧмысь, купайтчӧмысь, ворсӧм-гожйӧдчӧмысь.
Витӧд классӧ вуджан воӧ — сэки мем эз на вӧв тырӧма дас куим арӧс — тшӧтшъяяс пӧвстын медся водз куті отсасьны колхозлы. Гожся каникулъяс вылӧ лэдзалӧм бӧрын, мӧд луннас нин, пажын нопторъя локті колхозлӧн правление дінӧ. Полышті.
«Аддзасны-ӧ ме кодь арлыдалы гӧриг-кӧдзигӧн кутшӧмкӧ удж? — бергаліс юрын тӧждысяна мӧвп. — Вермасны, дерт, ыстыны бӧрйыны картупель. Но лунтыр пукавны юр кольмӧдан руа картупель гуын — абу ошйысянтор. Мӧд делӧ, вӧлі кӧ турун пуктан кад. Сэки и зонпосни — тшӧт вылынӧсь, колана войтыр. А кор на воасны сійӧ лунъясыс! Весиг со оз на лӧсьӧдчыны петны силос вылӧ. Кӧдзсьытӧм на. Вӧвъяснад да ӧти тракторнад тай ньӧжйӧ жӧ путкыльтсьӧны кӧдза муяс».
Ёна, вывті ёна кӧсйи, медым вичмис менлы кодь кутшӧмкӧ лӧсяланаджык удж. Дум вӧлі нажӧвитчыштны. Аслам мӧвпъяс серти, помкаыс та вылӧ вӧлі ыджыд. Ӧд нёль во ветлӧдлі школаӧ сера дӧра сумкаӧн. Шарик Коль кодь ыджыдджык арлыда зонкаяс лыддьылісны асьнысӧ Шожым кутысьясӧн, выщитчисны: «Дӧра сумкаа Митерас! Дӧра сумкаа Митерас!» — нимтысисны-дэльӧдчисны найӧ. Кӧть асланыс портфель ни полевӧй сумка эз жӧ вӧвлы, но дӧра сумкаӧн школаӧ эз ветлыны. Кысь нин книгаяс да чернила. Гежӧда новлӧдлісны ручканысӧ. Сапӧг гӧленьясас сюйыштӧмаӧсь тетрадьяс да сідзи и волывлісны.
«Гӧстьяс», — дивитӧмпырысь шулывліс велӧдысь, Нина Степановна, да ныр уланыс, парта ворйӧ пуктывліс пу воропа ручка либӧ карандаш. А лыддьысигъясӧ ми сетлывлім лишалана книга. Сэтшӧм зонкаясыс пукавлісны быд классын кык воӧн, но эз тай яндысьны. Чиршӧдлісны миян кодьяссӧ, дэльӧдчисны.
Чушис тайӧ меным. Локтан арын кута ветлыны Айкиноӧ, неполнӧй средньӧй школаӧ, и на тэныд — дӧра сумкаӧн. Кӧть мый, а колӧ ньӧбны томанъяса портфель. Нажӧвитны сы вылӧ деньга. Ӧд трудоденьяс вылӧ, няньысь да турунысь кындзи, юклісны тшӧтш и деньга. Сы вылӧ мам ньӧблывліс кӧмъяс, паськӧм, а вот портфель вылӧ эз лишавлы. Этша, тыдалӧ, мынтывлісны. Сэсся и уджыштлім сӧмын тӧлысь-мӧд. А нывкаяс и сыысь на этша. Ми ещӧ потшсьывлім. Но тайӧ гожӧм вылас ме куті ыджыдджык надея. Со и локті, гӧра-кӧдза помасьтӧдз на, колхоз правление дорӧ.
Весьшӧрӧ майшассьӧма. Илья Егорович, колхозса председатель, зэв рад лоис. Весиг киасис. Мортыс радейтліс отсасьысьясӧс — челядьӧс, пӧрысь войтырӧс.
— Зӧр кӧдзны, сеялка вылӧ пуксьыв, — шуис сійӧ. — Висьмӧма кӧдзысьыс, а вежнысӧ некодӧн.
Радысла тасасьліс горшӧй. Тӧкӧтьӧ эг йӧктышт. Майбыр, сӧмын ислась трактор бӧрӧ пысалӧм кӧдзан машина вылын, тешит окотатӧ, а рытнас гижасны кык трудодень. Оз кӧ ещӧ на унджык. Гӧра-кӧдзаыд ӧд медся дона уджъясысь ӧти.
Трактор вылад исласьны зонпосни радейтлім. Воас сійӧ грездса муяс вылӧ — ми сэнӧсь нин. Гӧрысьсӧ лук турунӧн гӧститӧдам, ырӧшӧн юктӧдам, ва ваялам — медым сӧмын пуксьӧдлас кабинаас. А со, кӧдзысьӧ пуктісны...
— Ог босьт! Абу на кӧдзысь кодь. Нянь куд дорас мед ещӧ во-мӧд вартас. Вӧрзьӧдас гӧгсӧ либӧ усьӧ агасъяс улӧ, а мем — ӧтвечай, — рочалыштӧмӧн кезнитчис тракторист. — Ог босьт и пом! Судӧ веськала...
Чужӧм вылӧ ылькнитіс вир. Кӧдзавліс мышкуӧй. Став надеясӧ, сьӧлӧм пессьымӧн кӧсйӧмсӧ быттьӧ кокыштіс чипан. «Оз на лыддьыны мортӧн. А дядьӧыс, тыдалӧ, скӧр, — лӧгаси тракторист вылӧ. — Такӧд уна он сёрнит. Татшӧмыдлы ми кодьыд он туй. Бурджык нин, картупель бӧрйыны кӧ ыстісны. Сӧмын янала тшӧтшъяяс водзын. Рӧбӧтник, шуасны, кӧдзнытӧ со абу туйӧма».
Ми, зонпосни, кӧдзӧмтӧ унаысь аддзывлім. Сылысь уджсӧ чайтлім медся кокниӧн. Сӧмын сулалӧ кӧдзан машинабӧрса пос вылын, дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сюыс машинаувса розьясті ачыс киссьӧ.
— Ог босьт. Мӧд мортӧс вай, — бара пыркнитіс юрнас тракторист.
Но Илья Егорович, тыдалӧ, став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис отсыштны меным.
— Некодӧс мӧдӧднысӧ, Иван Матвеевич! Тэ ногӧн, скӧт карта стрӧитӧм эндӧда? Ыста сэтысь сись кодь багатырӧс, медся бур тшупсьысьсӧ? — эз сетчы председатель. — Ог вермы вӧчны тадзи.
— Но, кӧть нин тыр арлыдаӧс, — ас кывъяс вылас сулаліс тракторист. — Мыйкӧ кӧ, ӧд меным ковмас кыв кутны.
Илья Егорович матыстчис трактористлань да тапнитіс сылы пельпомас:
— Гӧгӧрвоа тэнӧ, Иван, но — видзӧдлы. Зонкаыс пельк. Медся збой вӧвъяс вылын кыскавліс юръяс. Велӧдышт. Эн ёна тракйы бергӧдчигъясад — оз усь. Кӧть нин талун. Аски кежлӧ корсьла выль отсасьысьӧс. Мешӧкъяснад, дерт, ковмас вӧдитчыны аслыд. Мый вӧчан. Оз тырмыны йӧзыс. Бӧрыннас артыштам ставсӧ... А кыв кӧ нин кутны — ӧтнам мӧда...
— Мед либӧ пуксьылӧ, — дыркодь пыксьӧм бӧрын сетчис тракторист.
Му вылӧ воӧм бӧрын Матюш Иван (тадзи йӧзыс шуисны трактористӧс) петкӧдліс-висьтавліс, мый колӧ вӧчны кӧдзысьлы. Стрӧжитіс, медым бурджыка кутчыси, эг усь.
Иванлӧн синъясыс пыр бӧрас. Кыдзи и веськӧдлӧ? Тракторыс тай оз жӧ кежлась-а? Чужӧмыс зумыш. Ог гӧгӧрво, скӧралӧ либӧ полӧ, медым ог усь. Быд здукӧ дась сувтӧдны кӧрт вӧвсӧ.
Кӧдзысьыдлӧн уджыс и збыльысь абу сьӧкыд вӧлӧма. Кисьтім машина йӧртӧдӧ квайт мешӧк зӧр, дасысь нин кытшовтім, а эз на быттьӧ и чинлы. Нем вӧчӧмысла куті ветлӧдлыны машинабӧрса пос вывті, гонняла-видзӧда, кыдзи зӧр тусьясыс лэччӧны небыд муӧ.
Матюш Иван ӧдйӧ тай ӧлӧдіс. Мыччыліс кабинасяньыс нӧш кодь кулаксӧ: сулав пӧ места вылад. Быть кывзысь. Сувті пос шӧрас, ёнджыка кутчыси вевтвывса вугъяс. Ливкйӧдла-сьыла трактор мургӧм шы улын. Ог жӧ, дерт, Иванлы кывмӧн. Мый тӧді — ставсӧ сьылі. Гажтӧм лои. Дыр видзӧді зӧр петан розьяссӧ тупкан-восьтан вороп вылӧ. Орччӧн сійӧ, ки улын. Окота лои видлыны — уджалӧ-ӧ? Кокньыдика кыскышті аслань.
Зяткакылӧ кайисны вывлань гӧгыльяса кӧрт агасъяс. Зӧр дугдіс киссьыны му вылӧ. Ӧдйӧ бӧр нетшышті. Но Иван казяліс тайӧс. Тан сувтӧдіс тракторсӧ.
— Дуран! — скӧрысь видчыштіс сійӧ, локтіс да кинас кӧдзыштіс кушӧн кольӧм местасӧ. — Вӧтла!
— Видлыны кӧсйи, кыдзи уджалӧ, — повзьыштӧмӧн правдайтчи ме.
— Эн дур! — скӧрысь стрӧжитіс тракторист. — Йӧз водзын менӧ янӧдан. Куш местаясас сӧмын ёг турун быдмас. А кӧдзис пӧ Матюш Иван.
Иван пуксис кабинаас. Бара вӧрзьӧдчим. Но вошті, тыдалӧ, дӧвериесӧ, тракторист тшӧкыдджыка кутіс видзӧдлывлыны мелань. Весиг повзьыла, ӧдйӧ кыйкнитла увлань — ставыс-ӧ лючки? И мыжми да яндзим син на син видзӧдлыны.
«Мыйла вӧлі и кутчысьнысӧ эсійӧ воропас, — скӧралі ас вылӧ. — Шабаш аски. Матюш Иван, дерт, норасяс Илья Егоровичлы. Кӧдзысьыд пӧ дурӧ, челядясьӧ, му вылад ёг турун кӧсйӧ быдтыны. Кӧдзсис, сідзкӧ, нажӧвитчыссис...»
Пужйыд, шулӧны, дорвыв овлӧ. Час-мӧдӧн агасъяс вель нин паськыда парсалісны-сьӧдӧдісны мусӧ. Вомӧнногыс доза на унаысь ковмас кытшовтны, а кузьтаногыс помӧдзыс воим. Выль кытшӧ петтӧдз му помъясӧдыс ковмис дугӧдлыны машинасӧ кодзӧмсьыс, медым прӧйдитлӧм нин местаас зӧрйыс эз киссьы мӧд-коймӧд пӧв. Иван лэптыштлас кабинасяньыс кисӧ — ме нетшышта машинабӧрся вугйӧд. Гольс лыбасны гӧгыльяса агасъяс — зӧр тусьяс дугдӧны лэччыны му вылӧ. Иван увлань ӧвтыштас кияснас — бара нетшышта вугйӧд. Кӧрт гӧгыльяс бӧр чеччыштӧны каличьяс вывсьыс, бара котӧртӧны гӧрӧм му вывті, небзьӧдӧны сійӧс. Кык чунь вомлӧс джуджда бӧрӧздаясӧ киссьӧ зарни рӧма зӧр. Бара кӧдзам.
Ок и тэрыба вӧлӧм колӧ вӧрны тайӧ здукъясас. Син лапнитӧм дыра сёрмин — чукыльтаніныс кык-куим метр кузьта кольӧ кӧдзтӧм. Сера мӧслӧн мышку выв кодь эськӧ, гашкӧ, вӧлі тайӧ муыс гожӧмын. Но Матюш Иван ставсӧ аддзӧ. Сувтӧдлас тракторсӧ. Кабинасьыс оз нин петав, горӧдас:
— Ракаясӧс лыддян! Кӧдзышт кинад.
Эз ӧтчыдысь лолы татшӧмыс. Сэсся пажын кадлань делӧыс кутіс ладмыны. И машина дорас велалі. Дзик колана местаын куті дугӧдны-заводитны кӧдзӧм. Зэвтчӧмысла мудзи весиг. А пельясӧй, кыла, сотчӧны — пола, мед эськӧ ог жӧ вунӧдчыв. Абу на и ворсӧм кодь вӧлӧма кӧдзӧмыд. Син да син колӧ, артыштӧм стӧчлуна вӧрас, пельклун. Эз кут, небось, сьывсьыны. Немтор сьӧкыдыс, дерт, абу, а му помас воигӧн пӧсьӧ шыбитлӧ. Китыр-мӧд зӧртӧ койыштны ыджыд сям оз ков, а сувталӧмнас поводнӧя манитчам. Тайӧ каднас эськӧ витысь либӧ унджыкысь на позис содтӧд гӧгӧртны.
«Аски, тӧдӧмысь, оз босьт. Кӧть абу нин некутшӧм дурӧм, и велалышті, но вермас шуны, мый тэкӧд пӧ норматӧ он тырт, — воліс юрӧ повзьӧдлана мӧвп. — А председательлы, дерт, норасяс. Но и рӧбӧтникӧс, шуас, кӧвъялін...»
Яндзим лоӧ и мӧд удж вылӧ вӧзйысьны. Ӧд асывнас Илья Егорович шуліс: надея пӧ кута, а ме сійӧс вошті. Ӧти кӧдза му вылын и вошті. Гожӧмӧдзыс, страда кадӧдз, ковмас тӧв чужъявны».
Ставсьыс мыжалі ачымӧс, но таысь эз вӧв кокниджык.
«Да-а, ас нажӧткаысь таво оз на, тыдалӧ, вичмы портфель вылӧ, — морӧс кудйысь петіс сьӧкыда ышловзьӧм. — Сідз нин кӧ, дзайгысьӧмысь жаляддза, оз ньӧбны, бара на ковмас пельпом сайӧ волысавны сера дӧра сумка».
Пажнайтім торйӧн. Ме эг лысьт сибӧдчыны Матюш Иван дорӧ. Нуръяси борйӧ лажыньтчӧмӧн. Унаысьтӧ мыжмылі да яндыси. Иван эськӧ чукӧстіс жӧ ас дінас, но ме сідзи и эг смелмӧдчы матыстчыны. Код тӧдас, гашкӧ, видны кутас, кӧритны. Тракторыс кусӧдӧма, шумыс оз мешайт кӧть пажын чӧжыс, кыв бӧрся кыв, кӧрит. А чӧв олӧмӧн кӧ сёйны — бурджык нин торйӧн. Сэсся мый йылысь эськӧ мекӧд и сёрнитнысӧ? Сылысь кывзысьӧ со кутшӧм техника, а ме мый тӧда? Ворсӧм?
Шойччыштӧм бӧрын Иван дыр ноксис трактор дорас. Заводнӧй ручкасӧ бергӧдлӧмысь шорӧн лэччӧ пӧсьыс, а кӧрт вӧлыс сӧмын несъялӧ. Меысь отсӧгыс чаль чунь мында абу. Заводнӧй ручкаыс оз и бергӧдчы, быттьӧ тувъялӧма. Тракторист разьліс свечаяссӧ, чышкаліс, пӧляліс, шонтіс би вылын — весьшӧрӧ. Асывнас сӧмын чуркмуні-заведитчис, а ӧні со ыръянитӧ.
— Пӧсялас моторыс — шабаш. Став вирӧс тшыкӧдӧ, — Иван скӧраліс и морткӧд моз сёрнитіс тракторыскӧд, но сійӧ эз кывзысь.
Важыд тай важ и эм. Со, гӧгӧр ротлӧма-дӧмлӧма кӧрт дӧмасӧн. Кыдзкӧ тай гӧрӧ-кӧдзӧ на. Кыдзкӧ? Со тай мортыс кисьтӧ пӧсьсӧ.
— Паньӧдыштны, тыдалӧ, ковмас, — гыжйыштіс юрсӧ тракторист. Сэсся сійӧ выльысь разьліс свечаяссӧ, сёян паньнас кисьталіс свеча розьясас пань тырӧн сӧстӧм бензин, бара весаліс свечаяссӧ, бӧр гартіс местаас да кутчысис заводнӧй ручкаас.
Ӧтчыд и тракнитіс став вынсьыс. Ыджыд горӧн эрӧстіс мотор. Заводнӧй ручкаыс кучкис бӧрвыв да мортыд мач моз швачкысис бок вылас мулань, кутчысис морӧсас. Сійӧ жӧ здукӧ бензинӧн киськассьӧм мотор бокын ыпнитіс би.
— Ӧзйис! — мый вынысь горӧдсис менам. Сэсся кодкӧ быттьӧ йӧткыштіс, чеччышті трактор дінӧ да содз тырӧн куті коявны ыргысь би вылас пызь кодь небыд му.
Кӧть паськыда ыпнитліс, кыкнад ӧдйӧ кусӧдім бисӧ. Сэсся Иван тракторсӧ кусӧдлытӧг рузумӧн чышкаліс моторсӧ. Киясыс сылӧн сырмисны, ёна, тыдалӧ, повзьыліс. Сэк кості ме кисьталі кӧдзан машина йӧртӧдӧ зӧр мешӧкъяс. Кӧть зӧрйыд и абу рудзӧг, гырысьджыкъяссӧ лэпталі джынъялӧмӧн.
—
Ме сӧмын ӧвтышті киӧн. Ӧд эг и удитлы вежӧртлыны, кыдзи ставыс артмис. Ӧти здукӧн. Ӧзйыліс — кусі. А повзьылі — сотчас кӧ тракторыс?
Рытӧдзыс кӧдзим ещӧ ӧти ыджыдкодь му. Кузьӧс. Сэні кокниджык — бергавнысӧ ковмыліс гежӧдджыка. Шабашитім, кор шонді вӧлі матыстчӧ нин вӧртас дінӧ. Мудзсьӧма. Весиг гӧлӧсӧй сибдаліс.
— Мудзин ёна? — юаліс тракторист. Сылӧн гӧлӧсын вӧлі тӧждлун.
— Эг ёнасӧ, — сосси ме.
Иван думыштчыліс да юаліс:
— Аски локтан?.. Лок инӧ, — юрӧн гогнитӧмӧс аддзӧм бӧрын корис сійӧ.
Гортӧ мунігӧн ыркӧдчи кӧдзыд ваа Нёмыд юын. Ужынтӧг и унмовси. Сьӧкыд вӧлі луныс. Но мӧд асывнас садьми водз.
Иван Матвеевичкӧд кӧдзим став муяссӧ. Сёйны кутім, позьӧ шуны, ӧти нопйысь. Мый сылӧн — сійӧ и менам. Бур морт вӧлӧма. Весиг рульсӧ кутіс сетлыны гараж дорӧ локтігъясӧ. Уна висьтавліс ас йывсьыс. Ичӧт дырсяньыс кольлӧма батьтӧгыс. Быдмӧма бур йӧзлӧн нянь-сов вылын. Гожӧмъясын видзлӧма мӧсъясӧс. Сэсся велӧдчӧма трактористӧдз. Бур войтыр жӧ туйдӧмаӧсь.
— Быдман — велӧдчы трактористӧ, — унаысь шулывліс меным Иван Матвеевич. — Кӧть уджыс миян буса и абу кокни, но пыр нин лоӧ шуйга киад кутанторйыд. Ӧд быдтам нянь.
Тӧлка мӧвпъяс висьтавліс меным, дас куим арӧса зонкалы, тракторист.
Тӧдлытӧг коли гожӧм. Воис ар. Сэки тыдовтчис, мый менам нажӧвитсьӧма тшӧтшъяяс пӧвстысь да весиг гырысьджык чойясысь медся уна трудодень. Сёӧдз ӧтитӧм. Колхоз сетіс нянь — рудзӧг, ид, шобді. Кӧсйисны юкны и турун. Сюруклы. Воис и деньга.
Урожай лун пасйим самӧвар дорын. Кампетӧн-преникӧн юим пӧсь чай. Сэсся мам сеталіс козинъяс. Чойяслы — платтьӧяс, кӧмъяс, а меным — дыр виччысянатор — кык томана сьӧд портфель. Уна во котралі сійӧн школаӧ.
Кык томана важ портфель, тэ казьтыштін менам челядьдырся шуда вояс йылысь, уськӧдін тӧд вылӧ олӧмӧ туй индысьясӧс! Найӧ ставныс вӧліны бур сьӧлӧма, уджач войтырӧн и бур вылӧ велӧдлісны миянӧс, челядьӧс.
