ВЕЖОН ЧӦЖӦН ВӦЛӦМТОРЪЯС

Англияын.

Ми гижлім нин, кыдзи Англия каттьысьӧ миян Союз вылӧ, корсьӧ, оз-ӧ позь мый дінӧ кӧ крукасьны, быдторйысь мыждӧ миянӧс.

Неважӧн кымынкӧ английскӧй министръяс бара уськӧдчылӧмаӧсь миян правительство вылӧ, шуӧмаӧсь, СССР пӧ Англия вылӧ кыпӧдӧ Китайӧс дай мукӧд асыввывса йӧзӧс.

Мукӧд государство кост удж нуӧдысь министр Чемберлен парламентас шуӧма: Англияса правительство пӧ дзоньнас та йылысь уськӧдчылысь министръяс моз жӧ шуӧ. Ӧнӧдз пӧ ме эг на висьтавлы веськыда, кутшӧм государство миян вылӧ кыпӧдӧ Китайӧс, ӧні шуа — кыпӧдӧ Сӧветскӧй Союз.

Сідзкӧ, Англияса правительство ногӧн, абу уджалысь йӧзӧс пӧдтӧм вӧсна, абу уджалысь йӧзӧс лыйлӧм вӧсна кыпӧдчӧма Китай. Сідзкӧ, на ногӧн, Китай кыпӧдчӧма СССР тшӧктӧм серти. Со кыдзи англияса министръяс ылӧдчӧны.

Сӧмын оз став йӧзыс Англияын сідз мӧвпавны. Весиг озыр йӧзыс шуӧны, СССР-кӧд пӧ сёрнитӧм да волысьӧм дугӧдны оз ков, вермас пӧ омӧльторъяс лоны. Нинӧм нин шуны уджалысь йӧз йылысь. Найӧ, дерт, оз думайтны ас правительствоыс моз, найӧ миянкӧд волысьӧм дор сулалӧны.

Английскӧй рабочӧйяслӧн ӧтувтчӧмыслӧн Сӧветыс ыстӧма правительствоас юралысь Болдуинлы татшӧм гижӧд:

«Юнь 23-ӧд лунӧ пӧ тэ ордӧ воліс миянсянь делегация, найӧ сетісны тэныд миянлысь резолюция. Ми резолюцияас шуам, мед правительство заводитас сёрни нуӧдны СССР-кӧд, мед эськӧ сійӧ сёрни бӧрас ёнмис миян йитӧд СССР-кӧд, мед паськаліс ньӧбасян-вузасян удж. Тэ дай мукӧд государство кост удж нуӧдысь министръяс шуӧмаӧсь сэки: правительство пӧ оз бӧрыньтчы СССР-кӧд сёрнитӧмысь, сыкӧд тӧргуйтӧмысь.

Сы бӧрын министръясыд асланыс гижӧднаныс вермасны орӧдны ӧнія омӧлик йитӧдсӧ СССР-кӧд. Миянӧс тшӧктісны висьтавны тіянлы: колӧ дугӧдны быдсяма сёрни Англия да СССР кост волысьӧм дзикӧдз орӧдны вермӧм йылысь». Тадзи гижӧны уджалысь йӧз. Найӧ тӧдӧны — правительство корсьӧ война. Уджалысь йӧзлы война оз ков; найӧ тӧдӧны — сьӧкыд олӧм гӧль йӧзлӧн Англияын: уджтӧм йӧз содӧма ӧти вежонӧн 4,653 морт.

Китайын.

Китайса уджалысь йӧз чорыда сулалӧны асланыс кыв вылын. Забастовка некӧн на эз кус. На костын ёнмӧ кӧсйӧм водзсасьны капиталистъяскӧд. Англияса паракодъяслӧн кӧзяеваыс босьтӧмаӧсь уджалысьясӧс бокысь (сэтшӧм бастуйтысьяс пыдди удж вылӧ сувтысьясыс шусьӧны штрейкбрехеръясӧн). Китаечьяс абу лэдзӧмаӧсь найӧс грузитны тӧварсӧ паракодъяс вылысь.

Францияса пӧлича разӧдӧма китаечьясӧс лыйлӧмӧн. Куимӧс бара виӧмаӧсь, кӧкъямыс мортӧс ранитӧмаӧсь.

Шанхай карса сӧвет (ставыс сэн мукӧд государствоса йӧз) дугдӧма лэдзны электричество китаечьяс пабрикъясӧ, шуӧма: став пабрик вылас кӧ пӧ кусӧ забастовкаыс, вӧлисти пӧ сетам би. Уджалысь йӧз олан уличаясӧ капиталистъяс сувтӧдалӧмаӧсь пулемётъяс.

Шанхайса ӧтувтчӧм комитет шыасьлӧма став китайса организация дінӧ: колӧ пӧ чукӧртлыны конференция рабочӧйяссянь, студентъяссянь, купечьяссянь да крестьянасянь. Колӧ пӧ сёрнитны мукӧд государствоса капиталистъяскӧд водзсасьӧм вылӧ ӧтувтчӧм йылысь да мукӧд государствокӧд сёрни нуӧдӧм йылысь.

Генерал Фэн Юйсян (сулалӧ китайса йӧз дор, мукӧд государствоса капиталистъяслы воча мунӧ) шуӧма аслас армиялы:

«Неважӧн Кантонын Англиялӧн войскаыс бара лыйлӧмаӧсь китайса уджалысь йӧзӧс. Ме ногӧн, миянлы коли ӧти туй: чорыда водзсасьны мукӧд государствоса вир юысьяскӧд. Бура сёрнитӧмӧн мездыны Китайӧс он вермыв. Миянлы колӧ дорйысьны пулемётъясӧн.

Ӧні китайса армия 200,000 морт. Дерт эськӧ, этшаджык мукӧд государство дорысь, сӧмын миян армия кутас вермасьны медбӧръя вынӧдз — вывті нин ёна миянӧс пӧдтӧны».

Ми аддзам, китайса йӧзлӧн ёнмӧ кӧсйӧм водзсасьны. Ми чайтам, бурӧн найӧ оз сетчыны капиталистъяслы.

Германияын.

Война бӧрын Германияӧс ёна пӧдтӧны вермысь государствояс. Германияса правительство ёна тӧждысьӧ вермысь государствояслы договор серти шуӧм сьӧм мынтыны бура да нюжӧдтӧг. Дерт эськӧ, Германияса правительствоыд оз шу, колӧ пӧ вӧлі миян вылӧ сэтшӧм даньсӧ (репарация) пуктыны, сӧмын оз лысьт мынтытӧмсьыс эновтчыны, полӧ вермысь государствоясысь. Дань мынтӧм кындзи, Германия вӧчис ставсӧ, кыдз шулісны мукӧд государствояс разоруженньӧ йылысь. Ӧні Германиялӧн военнӧй вын абу. Сэк кості вӧчисны-ӧ вермысь государствояс ас кӧсйӧм сертиыс? Мездісны-ӧ Германиялысь мырддьӧм муяссӧ? Эз. Ӧнӧдз на вермысь государствояслӧн войскаыс эмӧсь Германия муяс вылын. Сэсся Германиятӧ найӧ оз лэдзны армия видзны ни, воюйтан кӧлуй вӧчны ни — мед пӧ выль война оз лыб; асьныс сэк кості пыр содтӧны, ёнмӧдӧны ассьыныс армиянысӧ, чукӧртӧны вын.

Дзикӧдз вынтӧммӧдасны Германияӧс, асьныс лоасны ёнӧсь — нинӧм лоӧ повны сыысь. Став даньясыд сійӧ, дерт, усьӧны германияса уджалысь йӧз вылӧ. Асьсӧ неуна кӧть дорйӧм вӧсна Германияса правительство чукӧстчыліс мукӧд государство дінӧ выль договор вӧчӧм йылысь (шусьӧ — «гарантийнӧй договор»). Германия кӧсйысьӧ кольны ӧнія моз граничасӧ ассьыс Франциякӧд да Бельгиякӧд, сӧмын корӧ вежны ассьыс граничасӧ Польшакӧд, корӧ, мед бӧр сетасны сылысь война бӧрын мырддьӧм да Польшалы сетӧм муяссӧ. Кырымалісны кӧ эськӧ татшӧм договорсӧ вермысь государствояс — сэки эськӧ эзджык ло война. Оз кӧ кырымавны, войналы лоны зэв матын. Германия оз вермы видзӧдны мусӧ мырддялӧм да мукӧдлы сетӧмъяс, кутас зільны война кыпӧдны. Мукӧд государствояс видлалісны важӧнкодь нин выль договортӧ, сёрнитісны Германияӧн корӧмторъяс йылысь, сӧмын ӧнӧдз на воча кыв эз видзлыны.

Миян Союзкӧд Германия ӧні олӧ бура, ӧтсӧгласӧн. Вузасьӧм йылысь сёрни мунӧм бӧрын позьӧ виччысьны — вузасьӧм-ньӧбасьӧм тайӧ кык государство кост содас, паськалас. Тайӧ лунъясӧ германияса уджалысь йӧзсянь воӧ делегация миян Союзӧ. Германскӧй рабочӧйяс кӧсйӧны видзӧдлыны, тӧдмавны миянлысь олӧм-вылӧмнымӧс.

Болгарияын.

Мыйыс нин эз мун Болгарияса уджалысь йӧз вывті. Лӧвтӧмӧн лӧвтӧны крестьяна да рабочӧйяс озыр йӧз кипод улын. Ас вирнаныс ойдӧдісны мусӧ. Озыр йӧз ӧнӧдз на корсялӧны важ кыпӧдчылӧмысь мыжаясӧс, корсялӧны выль заговоръяс. Быд лун локтӧны юӧръяс виӧм йылысь да тюрмаӧ пуксьӧдӧм йылысь. Неважӧн военнӧй суд судитіс коммунистъясӧс да крестьяна союз шленъясӧс, быттьӧ пӧ найӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь заговор вӧчны государство вылӧ. 5 мортӧс шуӧмаӧсь казнитны, на пиын ӧти нывбаба. Ӧти мортӧс нэм кежлас — тюрмаӧ.

Комын комсомолечӧс шыбитӧмаӧсь тюрмаӧ комсомолын уджалӧмысь. Тюрмаын пукалан срокыс — восянь дас вит воӧдз. Комын морт пиын эмӧсь томиник нывъяс.

Помасьӧма суд 1923 воын сентябр тӧлысьын восстанньӧ кыпӧдӧмысь мыждӧм ёртъяс вылын: Кабакчиев, Дмитров, Луканов да Коларов ёртъясӧс судитӧмаӧсь 12 во кежлӧ тюрмаӧ.