ЫДЖЫД ПАЧ

Кор Кирӧӧс босьтісны армияӧ, сылӧн мамыс, Наста, колис гортас ӧтнасӧн. Сійӧ эз на вӧв пӧрысь, пенсияӧдзыс колӧ вӧлі овны да овны. Кирӧ частӧ гижліс мамыслы письмӧяс, юасьліс сиктса выльторъяс йылысь, а письмӧ помас век гижліс: «Мам, бура ов, эн вись, ме регыд локта, служитны коли сы мындатӧ лун...» Но ковмис волыны гортас урчитӧм кадсьыс водзджык... То ли помся сьӧкыд уджысь, то ли ещӧ мыйысь, Наста чорыда висьмис, тӧлысь кымын куйліс районнӧй больничаын. Вежаньыс, мамыслӧн чойыс, мамыс висьӧм йылысь весиг эз юӧртлы Кирӧлы, — бурдас на пӧ. Но рӧкыд суӧ сэк, кор он виччысь. Наста чеччывлыны нин кутіс вольпась вылысь. Кутшӧмкӧ асылӧ палатнӧй сестра вайис Насталы завтрак: рис рок да йӧв стӧкан. Наста роксӧ сёйӧма, а йӧлыс киссьӧма джоджас. Кор сестра локтіс идравны сёян дозмукъяссӧ, Наста вӧлі друг кувсьӧма. Сӧмын сэки вежаньыс сетіс телеграмма Кирӧлы. Кирӧ муртса-муртса суис мамсӧ гортас. Ещӧ час джын, и вермис сёрмыны. Аттьӧ военкомлы, коді бура гӧгӧрвоис салдатӧс да пыр жӧ сетіс сылы ассьыс «Волгасӧ».

Мамсӧ дзебӧм бӧрын Кирӧ оліс гортас кык лун. Коймӧд лун асывнас Кирӧ босьталіс ӧшинь рамаяссӧ, мичаа тэчис найӧс пытшкӧс жыръяс, сэсся ӧшинь розьяссӧ да кильчӧ ӧдзӧссӧ тувъяліс пӧвъясӧн. Вӧлі сиктын олысь и эз ло. Автобусӧ пуксигӧн нин сӧмын шуис сійӧс колльӧдысь вежаньыслы:

— Вежань, эн дивит, но служба бӧрын ме татчӧ ог лок. Сэтчӧ кольчча.

— Кыдзи он лок? — син доръяссӧ чышкаліг, шуаліс нывбаба. — Йӧз муӧ он жӧ кольччы. Тэнад ӧд креста деревняын ӧні батьыд и мамыд. Эновтны ӧмӧй найӧс позьӧ?..

Кирӧ нинӧм эз шу, тэрыба пырис автобусӧ.

...Но ӧд гортыд горт и эм, кӧть сійӧ кутшӧм. Служба помасьӧм бӧрас во джын мысти кымын Кирӧ век жӧ бӧр локтіс гортас. Локтіс эз ӧтнасӧн, а сьӧрсьыс бабаӧс вайӧдіс, — не то гӧтыр, не то мый... Сиктын чуймисны, лыбис разнӧй пӧлӧс сёрни, и сёрнитісны ёнджыкасӧ эз Кирӧ йылысь, а сылӧн пӧдруга йылысь. Бабаяс дивитісны медводз сыысь, мый сиктын сы мында мича да авъя невеста, а кытыськӧ вайны бокысь, ылі муысь?! Дивитісны и сыысь, мый Кирӧӧс асьсӧ Енмыс абу ӧбидитӧма туша-рожанас, мый тадз он шу пӧдруга йывсьыс. Шуисны пӧдругасӧ Музаӧн (но и ним сетлӧмаӧсь бать-мамыс). Чужӧм вылас сійӧ вӧлі казашка кодь, — ичӧт тушаа, паськыд чужӧма, смоль сьӧд синъяса и чим сьӧд юрсиа. Сиктын бабаяс дыр гадайтісны, кыдзи тайӧ «кикимораыс» вермис смилитны сэтшӧм мича зонмӧс, но сідзи и нинӧм эз вермыны думыштны.

Вежон кымын том гозъя ноксисны керкаас да керка дорас, а сэсся пыр жӧ мунісны удж вылӧ. Кирӧ важ моз пуксис трактор руль сайӧ, а Музасӧ отделениеса управляющӧй индіс подменнӧй дояркаӧн, — кутас вежлавны найӧс, кодъяс босьтасны шойччан лун, либӧ отпуск, либӧ кодкӧ висьмас. Тані жӧ, тайӧ фермаас, уджавліс Кирӧлӧн мамыс, Наста. Уджач, зіль баба вӧлі, варов, сибавліс йӧз дорас. Дояркаяс со ӧні частӧ казьтывлӧны сійӧс, жалитӧны.

Муза, Кирӧлӧн гӧтырыс, мӧдарӧ, эз вӧв варов, кыдз быттьӧ век ӧтдортчӧ йӧзсьыс. Правда, уджавны зіля уджаліс, нинӧм он шу. Гашкӧ, ӧтдортчис сы вӧсна, мый ставыс тані тӧдтӧмӧсь да сиктын унаӧн кӧритӧны сійӧс татчӧ локтӧмысь.

Быдтор вермас лоны. Фермаын сы костын да дояркаяс костын быттьӧ тӧдлытӧг кыптіс джуджыд потшӧс. Дояркаяслы эз во сьӧлӧм вылас и ставыс! Лысьтысьӧм бӧрын, кор ведраясӧн кутасны мӧсъяслы пыртлыны комбикорм, Музаӧс быттьӧ оз и аддзыны, ӧта-мӧдыскӧд гораа варовитӧны, а сылы кыв оз сетны. Либӧ шойччыны кӧ найӧ пырисны, чай юны, то Муза вылӧ оз и видзӧдлыны, оз и корны сійӧс. Ӧбиднӧ абу? Дерт жӧ, ӧбиднӧ!

Ӧтчыд Кирӧ ветліс лавкаӧ няньла. Лавка дорас сылы паныдасис Симӧ Марина, коді уджаліс дояркаӧн жӧ фермаын.

— Кыдз нин олан-вылан, Кирюша, аслад рочаканьыдкӧд? — серам сорӧн юаліс сійӧ.

— Аттьӧ. Ог норась. Тэнӧ отсӧг вылӧ ог кор ни.

— А весьшӧрӧ. Ме эськӧ тэӧн любуйтчышті, а тэ — меӧн.

— Кыдзкӧ-мыйкӧ сідз нин олам.

— Но-но. Кыдз шуласны, мырдӧн мусаӧн он ло. А ме кӧ эськӧ, Кирюша, тэнӧ лавкаад эг ысты. Ачым эськӧ ставсӧ вӧчи век.

Кирӧ жугыля видзӧдліс Марина вылӧ. Веськыд киас босьтіс нянь сумкасӧ да мӧдӧдчис гортланьыс.

Тадзи быд лун пӧшти. Кодкӧд кӧть эз паныдась Кирӧ, быдӧн зільӧны чепӧльтыштны сійӧс, омӧльтӧдны Музаӧс.

Кор Кирӧлы йиджис сьӧлӧмӧдз став тайӧ суклясьӧмыс, сійӧ шуис гӧтырыслы:

— Тэ тӧдан он, мый миян йылысь суклясьӧны йӧзыс?

— Тӧда. Вежаньыд век висьтасьӧ, — шуис Муза, а ачыс гораа бӧрддзис. — Ме ӧмӧй мыжа сыысь, мый ме татшӧм, менам характерӧй татшӧм?

— Гашкӧ, Муза, бӧр мунам татысь? Олӧм эз кут лоны. Россияыс паськыд, местаыс уна, уджыд быдлаын тырмас.

— Ог тӧд, кыдзи ачыд кӧсъян.

Кирӧ кыдз кужис такӧдіс гӧтырсӧ. Муза сійӧ рытнас сідзи и нинӧм эз вермы керны, ставыс уси кисьыс. Частӧ видзӧдлывліс верӧсыс вылӧ, но сійӧ зумыша чӧв оліс.

Колис некымын лун. Коркӧ ӧтчыд школасьыс локтігӧн пырис на ордӧ Валя, вежаньыслӧн нылыс. Муза гӧститӧдіс сійӧс ас пӧжалӧм капустаа пирӧгӧн, юктӧдіс чайӧн. Валя важӧн нин велаліс Муза дорӧ, частӧ пыравліс и важысянь нин кутісны дружитны.

Муза корис Валялысь ыджыд тетрадь лист, карандаш да линейка, сэсся пуксисны пызан сайӧ да мыйкӧ заводитісны чертитны-рисуйтны. Валя видзӧдӧ и дзик нинӧм оз гӧгӧрво, мый тайӧ тётя Музаыс чертитӧ?

Кор эштӧдіс, Муза кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс Валя вылӧ.

— Валюша, аканьӧй, тӧдмав, мый эськӧ тайӧ? — Муза вештыштіс чертёжсӧ Валялань.

Валя видзӧдӧ рисунок вылас, и быттьӧ тӧдӧ сійӧс и оз тӧд, но мыйкӧ зэв тӧдса. Но мый, сідзи и эз вермы висьтавны.

— Да пач жӧ тайӧ! Па-ач!..

— А мый тэныд сыысь, тётя Муза? — эз гӧгӧрво, буракӧ, Валя.

— Кыдзи мый?! Кирӧ дядьыд шуӧ, мый тайӧ пачыс пӧ важ нин, омӧля шонтӧ. Тӧвнас гегдан. Со и ме кӧсъя выль пач тэчны. Кажитчӧ? Мича? — бара юаліс Муза.

— Тэ? Пач тэчны? Кужан ӧмӧй? Сійӧ мужичӧй удж.

Вочасӧ Муза нинӧм эз шу. А Валя видзӧдӧ рисунок вылас да шензьӧ. Со пач под, паччӧр, сод, загнетки, вом, труба, горсъяс, — гижалӧма чертёжас. Валя весиг унатор на эз кывлы.

Локтіс удж вылысь Кирӧ. Пока Кирӧ мыссис да вежсис, гӧтырыс лӧсьӧдіс сёйны. Пуксис пызан сайӧ, и пызан вывсьыс аддзис рисунока бумага лист.

— Мый нин тайӧ татшӧмыс? — юаліс сійӧ.

— Видзӧдлы бурджыка. Гӧгӧрвоан. Ачыд тай норасян вӧлі, пачыд пӧ омӧля шонтӧ. Со и ме вӧчи чертёж. Кӧсъя выль пач тэчны.

Кирӧлы лои зэв любӧ, весиг нюмъялӧ. Сэсся шуис:

— Мича рисунокыс серти. А коді тэчас? — друг юаліс.

— Кыдзи коді? Ме ачым.

Кирӧ ёнасӧ эз эскы, но нинӧм эз шу. Пансис сёрни на костын, мый ковмас выль пачсӧ тэчӧм вылӧ. А вӧлӧмкӧ, унатор ковмас: и сёй, и берегдорса лыа, и шыльыд изъяс, и уна мукӧдтор, кирпичысь ӧприч.

Аски асывнас Кирӧ бара юаліс Музалысь, збыль-ӧ сійӧ думайтӧ тэчны пачсӧ. Муза весиг ӧбидитчискодь. А ӧд збыльысь, Кирӧ некор на эз аддзыв, весиг эз кывлы, мый нывбаба вермӧ тэчны пач. Ни сиктын да и матігӧгӧр сиктъясын пач тэчысьыс эз вӧв. А найӧ, кодъяс стрӧитлісны выль керка, пач тэчысьсӧ вайӧдлісны орчча районысь либӧ карысь.

Сентябрын Кирӧ ветліс районӧ да сэні выпишитіс кирпич, вайис гортас да пос улӧ тэчис штабельӧн. Сэсся рытъяснас Мизин дорысь тракторӧн вайисны лыа, чукӧртісны шыльыд изъяс, важ кузнеча дорысь вайисны сёй. Лӧсьӧдісны раствор. Шойччан лунӧ жугӧдісны важ пачсӧ, кирпич торъяс петкӧдлісны ывлаӧ, сэсся важ пач бокас пыртлісны выль кирпичьяс. Аттьӧ, ёна отсасисны налы вежаньыс да Валя. Уджыс пуӧ. Вежаньыс да Валя нылыс мыччалісны Музалы кирпичьяс, а Кирӧ вӧчаліс раствор да ведраӧн пыртліс Музалы.

А Муза сьӧлӧмсяньыс зільӧ — шойччывтӧг тэчӧ, тэчӧ, со нин и подйыс дась, мастер лӧсьӧдіс-кӧлдуйтіс сэні шоныд петанінъяс. Чужӧмыс аслас няйтӧсь, сёйӧсь, сӧмын сьӧд синъясыс гажаа нюмъялӧны. Аскинас пачыс лыбис нин пӧтӧлӧкӧдзыс, а коймӧд луннас трубаыс петіс нин керка вевт дорас. Ӧні ставӧн, кодъяс мунлісны Кирӧ керка дорті, сувтлісны, чатӧртлісны юрнысӧ да шензьӧмӧн дыр видзӧдісны Муза вылӧ, коді труба вевдорас лепитіс фигурнӧй карниз.

Ӧбед бӧрын Муза заводитіс «пасьтӧдны» пачсӧ — штукатуритны. Аски позяс пачсӧ белитны да идравны-мыськыны керка пытшкӧссӧ.

Кирӧ муніс удж вылӧ, а Муза колис ӧтнасӧн. Пач тэчигкежлас Кирӧ вӧзйысьліс удж вывсьыс куим лун кежлӧ, а Муза — быдса вежон кежлӧ. Первойсӧ Муза идраліс керкасьыс кыз ёгсӧ, сэсся первойысь белитіс пачсӧ куш мел ваӧн, а мӧдысьсӧ мел ва пытшкас пуктіс быдса синька пачка, — и пачыс лои настоящӧй, лӧсьыд, мича, лӧзоватъеджыд.

Муртса на Муза удитіс идрасьны-мыськыны джоджъяссӧ, удж вылысь локтіс Кирӧ. И эз ӧтнасӧн, а сыкӧд тшӧтш фермаысь кык доярка. Чужӧм сертиыс тӧдчӧ, мый найӧс интересуйтіс Музалӧн уджыс, асланыс синъясӧн, тыдалӧ, кӧсйисны видзӧдлыны выль дояркалӧн аслыспӧлӧс удж вылас. Найӧ шензьӧны, ошкӧны Музаӧс, — Кирӧлы нимкодь сыысь. Збыль ӧд, татшӧм мича пачыс сиктас некодлӧн абу!

— Ті извинитӧй, Муза, мый кортӧм гӧстьяс моз локтім. Вот Кирӧыд висьталіс, мый Муза пӧ выль пач тэчис, и со локтім видзӧдлыны, — Муза дорӧ шыасис Ӧсип Вера. — Менам пачыс зэв жӧ нин важ, омӧля кыскӧ дай оз прамӧя шонӧд. Гашкӧ, Муза, тэ коркӧ видзӧдлан? Мужикъяс вылӧ ӧні надейтчыны нинӧм.

— Ладнӧ, коркӧ волам Кирӧкӧд, — вочавидзис Муза.

Найӧ мунісны. Порог дорас нин Вера шуис:

— Муза, самӧвартӧ пукты. Ми Яковкӧд чай юны волам. Пачтӧ колӧ «мыськыштны», мед оз тшынӧд. Ӧмидз варенньӧ ваям и.

— Миянлы нинӧм оз ков, асланым ставыс эм. А чайтӧ юны, пӧжалуйста, волӧй, лоам радӧсь, самӧвартӧ пукта и.

Кухняын пызан вылын дзужгис самӧвар. Муза чашкаясӧ кисьталіс чай, пызан вылын закуска — сола тшак, калбас, жаритӧм картупель, восьтӧм компот банкаяс. Кирӧ пукаліс пызан дорын аслас местаын да румкаӧ кисьталіс вина. Румка-мӧд бӧрын гӧстьяс варовмыштісны, вежаньыс кӧсйис сьывны горӧдны, но Валя эз лэдз, тупкис вомсӧ, кывзы пӧ, мый йӧзыс сёрнитӧны. А Вера гозъя ӧта-мӧд вежмӧныс зільӧны юасьны Музалысь, кытысь да коді сійӧ, коді велӧдіс тэчны пачсӧ.

Музалы важсӧ казьтывны вӧлі сьӧкыд, но век жӧ дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ велӧдчис, оліс интернатын, кыдзи сійӧс дедыс гожӧмъяснас босьтліс ас дорас да ветлӧдлісны сыкӧд сиктъясті да тэчалісны пачьяс. Вот сідз и лои Муза пач тэчысьӧн, кӧть и та йылысь некодлы эз висьтавлы, весиг верӧсыслы. «Ми дедкӧд олім сиктын, а батьӧй да мамӧй бӧръя кадас олісны Караганда карын. Дедӧй ӧні на ловъя, войнавывса ветеран, сылӧн уна орден да медаль. Локтан гожӧм ветлам сы дінӧ да вайӧдам сійӧс татчӧ, Коми муӧ. Мед олӧ миянкӧд».

Гӧстьяс сюся кывзісны Музалысь шог висьтсӧ, а кор сёрниыс кутіс мунны бать-мам йывсьыс, кухняын лоис шы ни тӧв.

— А батьӧй менам Россияысь, Вологодскӧй областьысь. Сійӧ локтіс Казахстанӧ эжа муяс лэптыны. Мам вӧлі сэтчӧс олысь, казашка... Ытва дырйи кыкнанныс вӧйисны.

Валя важӧн нин кайис паччӧр вылӧ да сэтысянь кывзіс гырысьяслысь сёрнисӧ. Сылы жаль вӧлі сійӧ ичӧтик нывкаыс, коді водз коли бать-мамтӧг. Сійӧ аслас вежӧрӧн кутіс гӧгӧрвоны, мый нывка вылӧ, ӧні Муза вылӧ, усьӧм шогыс личкис сійӧс да лоис татшӧм чӧв олысьӧн, йӧзысь ӧтдортчысьӧн. Паччӧр вылын Валялы шоныд, и сійӧс кутіс личкыны унмыс. Валя унмовсис, а кухняын век на гажӧдчисны, «мыськисны» выль пачсӧ, мед сійӧ оз тшынӧд.