ПОБЕДА ЛУН
Марпа тьӧт друг садьмис, быттьӧ кодкӧ чукӧстіс сійӧс. Видзӧдліс ӧшиньӧд ывлаӧ — некӧн некод абу. «Вӧтассьӧма, буракӧ», — думыштіс. Ывла вылын вӧлі швач югыд, тувсов шонді меліа, тэрмасьтӧг ворсӧдчис аслас югӧръяснас. Ӧшинь ув садйын гораа сьылісны лэбачьяс, чолӧмалісны асывсӧ. Найӧ жбыръялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: майбыр, ӧні уджыс налы тырмӧ.
Комнатаын вӧлі югыд, стенын дзӧрис кӧч, — шондіыс пырис керкаас кык ӧшиньӧд. Марпа тьӧт лӧсьӧдіс крӧватьсӧ да петіс кухняӧ видлыны няньшомсӧ. «Слава богу, сійӧ воӧма бура, кайӧма. Пувъя пирӧг да рыська шаньга пӧжышта, челядь радейтлісны найӧс», — думыштіс сійӧ, сэсся мыссян дозйӧ кисьтіс кӧдзыд ва да дука майтӧгӧн мыськис кияссӧ да чужӧмсӧ. «Пачӧс бӧрынджык ломта, первой няньсӧ вӧчала» — шуис сійӧ аслыс да петіс юкмӧсӧ свежӧй вала.
Пӧжасьӧм бӧрас Марпа тьӧт ва ветьӧкӧн чышкышталіс кухнясьыс да комнатасьыс джоджъяссӧ, сэсся вӧлисти пуктіс самӧвар.
Кор ставыс идрассис, Марпа тьӧт вежсис: пасьталіс лӧз сатин платтьӧ, кодӧс война вылас мунтӧдзыс на ньӧбліс сылы Иван верӧсыс, а юр вылас плавгис еджыд чутъяса сьӧд чышъян.
Том дырйиыс сійӧ вӧлі акань кодь мича. Уна зонъяс гусьӧн видзӧдлывлісны сылы кельыдлӧз синъясас. Синъясыс и ӧні на кельыдлӧзӧсь, но кадысла чусмӧмаӧсь, оз нин ворсны-вильшасьны. Мукӧд пӧчьяс моз абу кусыньтчӧма ни гӧрбыльтчӧма. Сӧмын вот киясыс сьӧкыд уджъясысь сьӧктаммӧмаӧсь да лётмунӧмаӧсь.
Марпа тьӧт пырис комнатаас да восьтіс шӧр ӧшиньсӧ. Ывлаын оняліс шоныд. То ӧтилаын, то мӧдлаын кыліс гудӧк шы, сьылӧм.
Воча керкаас, Василь дядь ордын, талун гажа, карсянь локтӧмаӧсь асланыс машинаясӧн гӧтыръяснас да челядьнас кыкнан пиыс дай зять гозъяыс. Машинаяс сулалісны орччӧн ӧшинь улас, — петкӧдлӧны вежсӧ сиктса олысьяслысь. Керкаас гӧлӧсъясныс гораӧсь нин, буракӧ, удитӧмаӧсь нин праздник ради, Победа лун ради, чипйӧдлыштны румка-мӧдӧн. Кодкӧ со заводитліс сьывны, но бӧр ланьтіс, буракӧ, ӧлӧдісны. Дугдывтӧг нязӧдчис баян.
«Майбыр тэд, Василь, овнытӧ. Ачыд ловъя колин дай пияныд бӧр воисны война вылысь. Частӧ видлалӧны тэнӧ. А ме, коньӧрушка, век ӧтнамӧн да ӧтнамӧн. Кулан да синтӧ тупкысьыд некод оз ло,..» — думнас кайтіс Марпа тьӧт да чышъян помнас чышкыштіс кос син доръяссӧ. Бӧрдӧмысла сылӧн важӧн нин синваыс ставыс быри.
Марпа тьӧт пукалӧ ӧшиньдорса лабичын да видзӧдӧ ывлаас, кывзӧ йӧзлысь гажӧдчӧмсӧ, думайтӧ ассьыс помтӧм думъяссӧ.
А воча керкаын, Василь дорын, лоис лӧнь, — баян ланьтіс, и йӧзыс, гӧстьясыс, ланьтісны. Буракӧ, пуксисны пызан сайӧ нуръясьыштны.
— О, господи, господи! А ме нӧ мый виччыся? Садьӧс вошті али мый? — кӧритны кутіс асьсӧ Марпа тьӧт. Сійӧ тэрыба чеччис, лӧсьӧдыштіс чышъянсӧ да петіс кухняӧ. Кухняын ещӧ ӧтчыд видзӧдліс ӧшиньӧд, — гашкӧ, локтӧны пияныс да верӧсыс? Но улич вылын некод эз вӧв.
Марпа тьӧт кухнясьыс комната пызан вылас пыртіс черинянь, мукӧд пӧжассӧ. Пызан вылас жӧ лэптіс дзужгысь самӧвар. Сулалыштіс пызан дорас, буракӧ, мыйкӧ дум вылас кӧсйис уськӧдны, сэсся тапиктіс вушйӧм важ шкап дорӧ да вайис сэтысь пызан вылӧ первой чашка-блюдъяс, посниа торйӧдлӧм сакар тыра сакарнича, сэсся вина тыра ичӧтик графин да нёль румка. Пӧсуда, дерт, эз нин дзирдав ни югъяв важ моз, а кадысла пемдӧмаӧсь. Пызан вылас разӧдіс тӧрелкаяс, а на вылӧ тэчаліс кока румкаяс. Сэсся стен дорысь ваяліс улӧсъяс да кутіс тэчавны пызан гӧгӧр.
— Татчӧ тэ пуксьы, кӧзяин. Тайӧ тэнад местаыд! — сувтӧдіс ӧти улӧс пызан помас. — Тані тэ бӧрын некод на эз пукавлы, — Марпа мыйлакӧ ассьыс Иван верӧссӧ нимнас шоча шуліс, век «кӧзяин» да «кӧзяин». Тадзи шыасьны верӧсыс дорӧ велӧдліс на поконча мамыс, кор лӧсьӧдчисны свадьба кежлӧ. — Мужиктӧ любит эн любит, а пӧчитайтны век колӧ, — сы вӧсна мый гортад сійӧ кӧзяин, юр. Ставыс сы вылын ӧшалӧ, и бурыс, и лёкыс, гажыс и шогыс...
— А тэ, Петюк, менам первенечӧй, пуксьы диван вылӧ. Сӧмын юнытӧ эн тэрмась. А то юан да век лёк кывъясӧн видчан... А кымынысь войпуканінсьыд волін лӧз пасӧн? Гортын кӧ пыр олін, гашкӧ, татшӧмыс эз и лолы. Шуа тай, бокиад олігӧн тэнӧ тшыкӧдісны. Ичӧтысянь мунін районӧ, промкомбинатӧ, быттьӧ асланым колхозын уджыс эз вӧв... Гортӧ волывлін сӧмын шойччан лунъясӧ. А ичӧт дырйиыд тэ вӧлін вый тупыль кодь шань, эн нин некодкӧд видчыв. Другъясыд эз петавлыны миянысь... Да, да, муртса эг вунӧд. Кодкӧ лунӧ лавка дорын аддзылі важ пӧдругатӧ, Машатӧ. Коркӧ мича шань ныв вӧлі... А ӧні видзӧдан да меысь пӧрысьджык чужӧмыс, ей-богу. Оз, буракӧ, кокниа да лышкыда ов верӧсыскӧд. Помнитан, Микаль Васька вӧлі, сы сайын сійӧ. Ме тӧда, Машаыд любитіс тэнӧ. Ӧні, кор паныдасим ми, дерт, здоровайтчим, а сэсся ме, пӧрысь выжылыд, и юала сылысь, мися, Петясӧ менсьым казьтылан он? Сійӧ ньӧжйӧник шуыштіс, мый «шочиника пӧ». Со ӧд кутшӧм. Чужӧм вылас омӧль, синсӧ оз лэптыв ме вылӧ. Мунтӧдзыд кӧ эськӧ гӧтрасин, менам, гашкӧ, внукъяс вӧліны... Овнысӧ гажаджык вӧлі эськӧ и. О, господи! Мыйта во нин коли!.. Кӧть паметьӧй слабмис, важсӧ ме ставсӧ бура помнита. Военкоматысь ті батьыдкӧд воинныд ӧтлаын и рекруталыштны энӧ удитӧй, аскинас и тіянӧс кыкнаннытӧ лэччӧдісны карӧ... Ми колим куимӧн...
— Митюк, зарни кӧмӧк, тэ пуксьы диван вылӧ жӧ, Петяыдкӧд орччӧн. Да чеплялӧй чериняньсӧ... Тӧрыт Педӧр вежайыд быдса ёді вайис да ещӧ тасьті тыр посни чери — ёкыш да кельчи. Юква вылӧ пӧ. Аттьӧ сылы, оз вунӧд тіянӧс. Деньга вӧлі сета, да эз босьт... «На пӧ, Марпа, — шуӧ, — черисӧ, аски Ивантӧ да менсьым вежапиянӧс казьтышт...» Деньгатӧ эз босьт, а вина стӧкантӧ дзимбыльтіс, эз и кызӧкты, сӧмын пинжак соснас чышкыштіс вом дорсӧ... Казьтылам тай со...
Митя, тэ винасӧ видлы... Коля кӧть ичӧтик на вӧлі, а тэ ӧд верстьӧ морт моз нин уджалін. Мый корсян? Оз кажитчы? Эн ю, сідзкӧ, мед сійӧс, пежӧс, вина гагъяс, колӧкӧ, юасны. А тэ сёй, ёнджыка сёй! Война дырйиыд тані пӧттӧдзыд эн сёйлы, кӧть и трактор вывсьыд прамӧя эн лэччыв. Сюрлі тэныд став сьӧкыдыс... Школатӧ, коньӧрӧй, эн помав, пуксин батьыд трактор вылӧ. Мунтӧдзыд быдса кык во мучитчин, лун и вой ноксин... Весиг войтӧ пукны эн эшты ветлыны, некор вӧлі: то удж, то ремонт. Нывъяс вӧлі локтасны ӧшинь улӧ да голькйӧдлӧны-сьылӧны: тэнӧ корӧны петны... А помнитан, кыдзи тэнӧ колльӧдісны? Чукӧрмылісны унаӧн. Сьылісны и бӧрдісны, ставыс ӧтилаӧ сорлассис. Весиг ачыс председательша воліс.
Кӧні тэ, муса пиӧй менам, кутшӧм ылі муын куйлан? Гашкӧ, танк пытшкад и сотчин да? О, господьӧй! Мед му пырыс мунас пеж войнаыс! Кымын сьӧлӧм сійӧ измӧдіс, кымын море синва кисьтӧдіс!
— А, Колюк, мизинечӧй, лок тэ татчӧ пуксьы улӧс вылас. Тэ ӧд кага менам... Ме кытчӧ пукся? Эн тӧждысь!.. Ме сулышта... Медтыкӧ ті пуксьыланныд. Кор тіянӧс вердлі, ме вӧлі кок йылын, котралі ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сулышта и ӧні... Друг тіянлы мыйкӧ ковмас — ме пыр жӧ котӧрта да вая тіянлы... Пачын свежӧй юква эм, пражитӧм яй, рис рок... Сёйӧй ставӧн... Мамыдлӧн быдтор на эм...
— Колюк, тэ ӧд винатӧ эн юлы, гашкӧ, ме тэд ог и кисьт да. Ладнӧ? Бесыс сыкӧд, винанад и ставнас... Час, сьӧлӧмшӧрӧй, ме тэ дінӧ инӧ пуксьыла... Асывбыд кок йылын, мудзикодь. Абу ӧд нин том... Сёрнитыштам тэкӧд... Школатӧ тэд ковмис помавны мӧд сиктын. Миян сиктысь война мӧд воас шӧр школа тупкисны, лоис семилетка. Быдса кык во тэ ветлӧдлін мӧд сиктӧ, вит километр сайӧ. Батьыд быд письмӧын гижліс: «Коля мед велӧдчас! Коля мед велӧдчас!» Сійӧ тулыснас, кор помалін школатӧ, локтін гортӧ, петкӧдлін аттестаттӧ, а ачыд югъялан ставнас, радлан, нимкодясян, а ме аслым места ог аддзы... Тэныд синмад ог лысьт видзӧдлыны... А ӧд буретш сійӧ луннас, кор тэ вайин аттестаттӧ, батьыд вылӧ, прӧсти бласлӧви, воис похоронка... Ме йира кулакъясӧс, а тэныд висьтавны ог лысьт. Сідзи и эг висьтав. Прӧстит, Колюк, менӧ, мый ылӧдлі тэнӧ, — первойысь и медбӧръяысь. Тӧді кӧ, мый тэ регыд мунан, гашкӧ, и висьталі, вермисны тэнӧ во кымын кежлӧ кольлыны. Но тэ всё равно эн сӧгласитчы эськӧ... Школаад велӧдчигад на вӧлі ыстӧмыд военнӧй школаӧ заявление. Помнитан, сэки друг локтіс Петя вокыд. Ленинград дорын вӧлі ранитчӧма, да госпиталь бӧрас вӧлі сетӧмны кык вежон кежлӧ отпуск. Ме зэв рад вӧлі аслам ыджыд пи вӧсна, но сьӧлӧмӧс личкис ыджыд дой, — эз ло тіян батьыд, менам — верӧсӧй, менам кӧзяинӧй. Петяыд вежонсӧ гортын эз ов, бӧр муніс. А сыкӧд тшӧтш и тэ менӧ эновтін...
Тіянӧс колльӧдны Анчӧ бабыд картупель мезгаысь самӧкур вӧчліс. Корим гӧстьясӧс. Локтісны бабаяс, менам пӧдругаяс. Старикъяс да челядь кындзи, сиктын ӧти мужик лов эз вӧв. Гажӧдчӧм пыдди артмис мӧдарӧ, — бабаяс сӧмын ымзісны-бӧрдісны. А аскинас? Аскинас кузь пуртӧн ті сутшкинныд меным сьӧлӧмӧ. Ме тіянӧс, кык вокӧс, Ыджыд чойӧдз колльӧді, сэсся сэні менам уссьӧма канаваӧ. Ог тӧд, кыдзи гортӧ вайӧдӧмаӧсь... Ойя да ойя!.. Мыйла сэки енмыс менӧ абу босьтӧма?.. О, господи.
Марпа тьӧт вешйис пызан дорысь, видзӧдліс ӧшиньӧдыс. Некод некӧн абу. Сӧмын Василь ордын зымгӧны-йӧктӧны ӧта-мӧд вежмӧныс, чилзӧны-горзӧны. Сійӧ ыджыда ышловзис да бара матыстчис пызан дорӧ, кутіс сёрнитны аслас челядькӧд.
— Со и пукыштім бара талун ӧтлаын... Мамыд варовитыштіс тіянкӧд и сьӧлӧм вылын весиг кокньыдджык лои. Мамыд ӧд мам на и эм. Дерт, эськӧ бурджык вӧлі, гажаджык, кодкӧ вӧлі кӧ ме дінын. Ни внук, ни монь ни. Митя да Коля томӧсь на вӧліны, кытысь налы гӧтыръясыс?
А тэ, Петя, вермин гӧтрасьны, и невестапуыд вӧлі дась, — кӧритіс Марпа ыджыд писӧ. — А мый ӧні сёрнитны та йылысь? Со мында во коли... Мый кӧсйи, челядь, тіянлы шуны ещӧ? Паметьӧй вошласьны кутіс. Вот важсӧ ставсӧ бура помнита, а тӧрытъясӧ нинӧм ог помнит. А-а, со мый... Петя, Митя, Коля, кӧм-паськӧмыд тіян ставыс дзонь, идралӧма местаӧ, костюмъяссӧ, дӧрӧмъяссӧ гладитӧма... Ботинкиястӧ быд во ваксаӧн чистита и. Некытчӧ немтор эз вош, йӧз моз эг таргайт, кӧть позьӧ вӧлі вузавны либӧ сёян вылӧ вежны...
Марпа тьӧт кытшовтіс пызан гӧгӧрыс, сувтіс улӧс дорӧ, кӧні коркӧ пукавліс верӧсыс, Иван Кузьмич.
— Ванюша, свет Иван Кузьмич, — талун нимнас шыасис верӧсыс дорӧ. — Ме талун тэ дорӧ пӧшти эг на матыстчыв. Прӧстит, донаӧй, эн дӧзмы... Ме ӧд налы мам! Миян тэкӧд — челядь! Быдтім, быдтім тай со, да прамӧя эг и аддзыв быттьӧ. Сэтшӧм нин менам судьбаыс вӧлӧма. Тэнӧ водза-водз вошті, и челядьтӧ!..
...Марпа да Иван быдмисны ӧти сиктын, том кадсӧ коллялісны ӧтлаын. Сиктын зонъяс вӧліны эз этша, но Марпа аслыс пӧв вылас бӧрйис кузнеч Кузьмалысь Иван писӧ. Том дырйиыс Иван вӧлі раминик, мукӧдъяс моз эз зіль петкӧдлыны асьсӧ, кулакъяснас эз шенасьлы да кучкав морӧсас. Томысянь пуксис трактор вылӧ, колхозын век вӧлі медъён мыджӧдӧн. Марпа бӧрйис кӧ Иванӧс, и эз ӧшыбитчы. Олісны бура-лада, налӧн некор шум ни зык эз вӧв. Мукӧд мужикъяс моз Иван эз куражитчыв, гӧтыр вылас ньӧтчыд эз горӧдлы ни кисӧ лэптыв. Да и вина вылас эз вӧв горш. Праздникъяс дырйи гортын вӧлі юас румка-мӧд и заводитӧ сьывны. Да и ёна радейтліс сьывнытӧ. Сьывліс роч и коми песняяс, и пияныс частӧ отсавлісны сылы...
Ванюк, кӧзяинӧй менам! Вай румкатӧ юышт да сьылышт миянлы. Кымын во нин керкаад шы ни тӧв? Весиг шыръяс оз кышакывны. Господи, Ваня! Кымын во нин ӧтнамӧн ола?! Ола тіянӧс казьтылӧмӧн. Тэ бӧрын, недель мысти, проклятӧй похоронкаыс воис Митя вылӧ. Колӧ ӧд вӧлі тайӧ ставсӧ терпитны... А Петяыд уси Германияын нин. Сы бӧрын регыд и помасис войнаыс... А Колюкным, миян каганым, помаліс военнӧй школа, лейтенант, командир вӧлі. Командуйтіс пушкаясӧн. Коньӧрушкоӧс виӧмаӧсь Берлинын нин, — главнӧй германскӧй карас... Похоронкаыс воис Победа лун бӧрын нин. Ачыд гӧгӧрвоан, кутшӧм вӧлі меным сэки?.. Господи, ставсӧ тай выдержитан, ставсӧ верман терпитны...
Военнӧй школа помалӧм бӧрын вӧлі снимайтчӧма да ыстіс гортӧ карточка. Погонъяса, паськыд тасмаяса. Дзик акань... Карточка со ме ыдждӧді. Видзӧда да, кульӧма и ляскӧма тэ! Дзик томдырся Ваняӧй менам, менам мусукӧй. Томдыр, том кад?! Вӧвлі-ӧ сійӧ миян?.. Вӧвлі кӧ, эг и тӧдлӧй кыдзи лэбис!.. Менам, дона мортӧй, унатор нин вунласьӧма, но ӧтитор вунӧдны ме ог вермы... Помнитан, Ваня, кыдзи тэ менӧ коралін? Ой! А ме ставсӧ помнита, дзик ставсӧ... Тулыс вӧлі, дзоридзаліс льӧм. Нывъяскӧд ми гажӧдчим крест дорын. Тэ локтін сэтчӧ да мигнитін меным: волы пӧ ме дорӧ. Ме локті, и шӧпнитін: «Менам пӧ сёрни эм... Лэччылам пӧ ласта вылӧ...» Ми тэкӧд мӧдӧдчим, а сикт помын миянлысь туйнымӧс потшис шор. Сійӧ эз вӧв джуджыд, но визув, гораа сёльӧдчис галькаяс вывті, писькӧдчис Мизин юӧ. Шор вомӧныс вӧлі нюжӧдӧма кык потш, но ме потш вылас кайны эг лысьт. Тэ сэки кватитін менӧ моздорад и кӧмнад и ставнас пырин шорас. Менӧ топыда кутлан, окалан бан бокӧ да шуалан: «Ме сайӧ мунан он? Ме сайӧ мунан он?» Тадзи вот и корасин, а Микола лун бӧрын вӧлі миян свадьба. Тадзи вот и овмӧдчим да олім. Олім эг лёка, йӧзыс вежалісны миян вылӧ. Кыдзи ӧні ола? Да кыдз тэд висьтавны? Ола вот, йӧзсьыс ог омӧльджыка и ог бурджыка... Во дас нин некутшӧм скӧтина ог видз... Мый меным наысь? Пенсия кӧть и абу ыджыд, но меным тырмӧ. Картупельтӧ быд во на пуктыла. Аттьӧ, соседъяс отсалӧны пуктыны и босьтны. А мый сэсся меным колӧ? Нинӧм... Няньтӧ да йӧв-яйтӧ лавкаысь босьтам. Тадзи вот и ола... Сӧмын гажтӧм. Тіянысь гажтӧм... Частӧ тіянӧс ставнытӧ вӧтӧн аддзыла...
А ывла вылын юргӧ гаж. Кылӧ серам, кӧнкӧ сьылӧны, кӧнкӧ йӧктӧны... Йӧзыс чукӧрӧн-чукӧрӧн мунӧны клубӧ пасйыны Победа лун. Марпа тьӧт век на сулалӧ пызан дорын да сёрнитӧ верӧсыскӧд, челядьыскӧд...
Сылӧн куимнан пиыс да верӧсыс эз локны война вылысь.
