СТАВ РЕСПУБЛИКАСА СӦВЕТЪЯСЛӦН 3-ӧд СЪЕЗД
Майын 13−20 лунъясӧ муніс Ставсоюзса Сӧветъяслӧн съезд. Съезд вылын вӧліны сёрнияс: 1) СССР-са правительствоӧн удж нуӧдӧм йылысь, 2) промышленносьт йылысь, 3) сӧветъясын удж сувтӧдӧм йылысь, 4) крестьяна кӧзяйство ёнмӧдӧм да кыпӧдӧм йылысь, 5) финансъяс (сьӧм) йылысь дай 6) Гӧрд армия йылысь.
СССР-са ПРАВИТЕЛЬСТВОӦН УДЖ НУӦДӦМ ЙЫЛЫСЬ
доклад вӧчис Рыков ёрт. Медвойдӧр сійӧ висьталіс:
кутшӧм ногӧн олӧны мукӧд государствоясын,
шуис: капиталистъяс пӧ ӧні кежлӧ неуна ёнмыштісны, недыр кежлӧ вермисны ланьтӧдыштны революция кыптӧм. Сӧмын налӧн овмӧсныс кузя, сьӧм кузя удж нуӧдӧм пыр торксялӧ. Налы ассьыныс пабрикъяс-заводъяс вылын вӧчӧм тӧваръяс некытчӧ воштыны. Сы вӧсна пыр ӧтарӧ лоӧ вӧчӧмъяссьыс векньӧдчыны, лоӧны уна уджтӧмъяс, тӧварсӧ некытчӧ интӧмысла лоӧ донсьӧдны. Ӧні капиталист государствояс ёна лӧсьӧдчӧны выль война кежлӧ.
СССР-лӧн мукӧд государствокӧд волысьӧм.
СССР-лӧн мукӧд государствокӧд олӧм да волысьӧм кузя Рыков ёрт висьталіс: уна капиталист государстволы пӧ миян кӧзяйство кыптӧм вӧсна лоӧ пуктыны миянӧс пыдди, сёрнитны миянкӧд. Сӧмын найӧ асланыс сёрниас крукасьӧны медводз сар уджйӧзӧ. Сар уджйӧз мынтытӧм вӧсна мукӧд государствояс миян вылӧ войнаӧн волісны. Сійӧ войнаыс сувтіс миянлы дас миллиардъяс шайтъясӧн. Ми тайӧ рӧскодсӧ налы мыччам сар уджйӧзъяс йылысь сёрнитігӧн.
Сэсся Рыков ёрт висьталіс, кодъяскӧд миян лӧсьӧдӧма бур волысьӧм. Япониякӧд ми лӧсьӧдім волысьӧм да тӧргуйтан удж зэв бурӧс кыкнанладорыслы. Америкакӧд ми эгӧ на вермӧй лӧсьӧдчыны. Миян сайын сійӧ абу. Америкаыс ачыс эз кӧсйыв сёрнитны миянкӧд. Ӧні сійӧ аддзӧ миянлысь ёнлуннымӧс. Сэні ас костаныс сёрнитӧны нин сетчыны, локны миянкӧд волысьӧм лӧсьӧдны. Англия миянкӧд договорсӧ бӧр разьліс, кӧсйис повзьӧдны миянӧс, тшӧктыны сетчыны миянӧс. Сійӧ договорсӧ разьӧмыс абу омӧль куш миянлы, омӧль ёна и Англияыслы аслыс. Миянӧс татшӧм ногӧн он повзьӧд. Франциякӧд ӧнӧдз ми эгӧ на ладмӧй. Ӧні, ми чайтам, сыкӧд регыд ӧти кывйӧ воам, лӧсьӧдам волысьӧм.
Миянлы война оз ков.
Миян правительство зільӧ овны бура, косьтӧг, зільӧ бурмӧдны кӧзяйство. Сӧмын, дерт, ми огӧ кутӧй пукавны кыккирудз да видзӧдны, кыдзи капиталистъяс лӧсьӧдчӧны война кежлӧ, зыртчӧны миян вылӧ. Найӧ чайтӧны, гашкӧ, миянӧс омӧльӧн, армия кутам этша да. Ми армия кутам огӧ код вылӧ кӧ уськӧдчӧм вылӧ, ми сӧмын видзам асьнымӧс. Война кӧ кыпӧдасны капиталистъяс, дерт, найӧ медвойдӧр уськӧдчасны миян вылӧ. Миянлы колӧ ас пӧвс олӧмын ёнмӧдчыны, паськӧдны да кыпӧдны кӧзяйствонымӧс, ёнмӧдны Гӧрд армия.
Миян кӧзяйство кыптіс.
Вермасям гӧльлункӧд, пемыдлункӧд.
Мӧд Сӧветъяс съездсянь миян кӧзяйствоным ёна кыптіс. Медъёна кыптіс промышленносьт, омӧльджыка видз-му уджалӧм. Видз-му уджалӧмыс омӧльджыка кыптіс неурожай вӧсна. Кӧзяйство кыптӧмӧн ми вермим сувтӧдны финансъяс. Миян ӧні ветлӧ дон усьтӧм сьӧм. Дерт, миян овмӧс кыпӧдӧмла оз на позь шуны — миян гӧльлун, велӧдчытӧмлун абу нин, вермим нин найӧс. Гӧльлункӧд, пемыдлункӧд ми сӧмын на заводитчам вермасьны. Ӧні интеллигентъяс сьӧлӧмсяньыс миянлань матысмисны, найӧ чорыда босьтчисны уджавны Сӧветъяскӧд. Сэсся ӧні миян асланым, сӧветскӧй интеллигенция вочасӧн содӧ, тайӧ ён отсӧг миянлы водзӧ удж нуӧдӧм бура кыпӧдӧмлы.
Тӧваръяс вылӧ донсӧ лэдзӧма.
Миян пабрик-заводъяс вылын вӧчалӧм тӧваръяс вылӧ донсӧ лэдзӧма тайӧ бӧръя 17 тӧлысьяснас 38% вылӧ. Нянь вылӧ дон лэптӧма. Та вӧсна тӧвар иналӧм кыпті. Тавося кӧзяйствоын ёнмӧм кузя миянлы лоӧ вӧчавны выль пабрикъяс, паськӧдны промышленносьт. Та вӧсна содӧны рабочӧйяс, содӧ дай ёнмас рабочӧй класс. Уджалӧмысь дон мынтӧм 1924 во помын 1923 во серти соді 100 прӧчентысь унджык.
Му кӧдзӧмъяс содӧ.
Кӧть миян и вӧлі неурожай, му кӧдзӧмъяс пыр ӧтарӧ содӧны. Колян воӧ кӧдзӧма вӧлі войнаӧдз кӧдза серти 88½ % мында. Неурожай вӧсна, дерт, нянь воӧмыс чиныштліс, чинлі 8 прӧчент. Сӧмын правительство отсалӧм вӧсна крестьяна, кодъяслӧн няньныс эз волы, эз рӧзӧритчыны. Ӧти во кӧ волас бур урожай, видз-му уджалӧм бӧр важас воас. Таво урожай позьӧ виччысьны шӧркоддьӧмӧс. Миянлы колӧ помала вермасьны неурожайяскӧд, колӧ видз-му уджалӧм сувтӧдны бура.
Медым водзӧ кежлӧ крестьяналӧн овмӧс кыптіс, видз-му уджалӧм бурмис, колӧ кокньӧдны муяс арендаӧ сетӧм, нюжӧдны му выль пӧв юклӧмъяслысь (переделъяслысь) срокъяссӧ, зільны пӧвадитны уна кӧдзаӧн видз-му уджалӧмӧ вуджӧмъяс. Колӧ паськыдджыка удждавны сьӧмъяс видз-му удж бурмӧдӧм вылӧ, ёнджыка видзӧдлыны землеустройство удж вылӧ, сетны сы вылӧ сьӧм. Колӧ кокньӧдны налогъясысь, кокньӧдны медся ёна кустаръясӧс.
Чорыда ӧтувтны рабочӧйясӧс крестьянакӧд.
Медым миянлы ас уджын водзӧ мунны позис бурджыка, колӧ зільны кӧзяйство кыпӧдны, югдӧдчӧм удж нуӧдны. Тайӧясӧс позяс лӧсьӧдны сӧмын рабочӧйяскӧд, крестьянакӧд ёна ӧтув уджалӧмӧн. Партиялӧн дай Сӧвет власьтлӧн лозунгыс «чужӧмӧн деревнялань» ёнмӧдас тайӧ ӧтувтчӧмсӧ. Рабочӧйясӧс да крестьянаӧс ӧтувтӧм удж бура да веськыда кӧ ми нуӧдам, Сӧвет власьтӧс некод оз вермы путкыльтны.
Рыков ёрт доклад кузя вензьӧмъяс мысти Сӧвет правительстволысь удж нуӧдӧмсӧ став съездыс дзоньнас ошкис.
СӦВЕТ СОЮЗСА ПРОМЫШЛЕННОСЬТ ЙЫЛЫСЬ
доклад вӧчис Дзержинскӧй ёрт. Сійӧ шуис: промышленносьт кыпӧдӧ народнӧй кӧзяйство, медся ёна кыпӧдӧ видз-му уджалысьяслысь кӧзяйствосӧ. Сӧмын промышленносьт паськалӧм вермас крепыда ӧтувтны рабочӧйясӧс крестьянакӧд, видзны Сӧвет власьтӧс ортсы дай пытшкӧсса врагъясысь. Сы вӧсна колӧ, медым миян промышленносьтлӧн паськалӧмыс вӧлі сэтшӧм, медым сійӧ отсалӧ видз-му уджалӧмлы кыптыны, медым промышленносьтса торъяссӧ вермӧны вӧлі ньӧбны быдӧн, медым тӧваръясыс ньӧбысьлы вӧлі воӧны ӧдйӧн дай донтӧг.
Промышленносьт ӧдйӧ паськалӧ.
Тӧваръяс донтӧммӧдӧмла да дон усьтӧм сьӧм лӧсьӧдӧмла промышленносьт ӧдйӧ паськалӧ. Кольӧм вося серти сійӧ соді 50%-ӧн унджык, тайӧ во помас содӧ 70%-ӧдз. Сӧмын ми ӧні огӧ на вермӧ лӧсьӧдны тӧвар сы мында, мыйта колӧ йӧзыслы. Та вӧсна мукӧддырйи миянлы лоӧ ньӧбасьлыны заграничаысь.
Электричество промышленносьт тайӧ во джыннас ёна паськалі. Таво кежлӧ вӧлі шуӧма вӧчны электричество тӧварсӧ 53 миллион шайт дон да, лои сійӧс содтыны 71 миллион шайтӧдз. Та бӧрти электричество промышленносьт лоӧ войнаӧдз дырся дорысь вылынджык нин. Вель ёна жӧ кыптіс новлан кӧлуй лӧсьӧдан промышленносьт.
Сельскокӧзяйственнӧй промышленносьт
войнаяс вӧсна дзикӧдз киссьыліс. Сӧмын ӧдйӧ кыптыны заводитчис 1923 восянь. Татшӧм промышленносьт кыптӧмыс тойыштас йӧзӧс ӧдйӧнджык бурджык ногӧн видз-му уджавны, содтас видз-му уджалӧмлысь доходсӧ, позяс сэки унджык тӧвар петкӧдны заграничаӧ.
Государствоса промышленносьт йитчас кустаръяс уджкӧд.
Тӧваръяс ньӧбалӧм йӧзӧн войнаӧдз дырся дорысь ӧні ёнджык нин дай воысь воӧ содӧ. Сы вӧсна, кӧть и миян государстволӧн промышленносьт ӧдйӧ кыптӧ, ми огӧ на вермӧ лӧсьӧдны тӧварсӧ став йӧзыслы колӧм мында. Лоӧ корсьны миянлы выль туйяс, мукӧд сикас отсӧгъяс. Сійӧ отсӧгыс — кустарнӧй промышленносьт. Ыджыд государство промышленносьтлы колӧ йитчыны кустарнӧй промышленносьткӧд.
Тӧвар донтӧммис 30% мында.
Дзержинскӧй ёрт висьталіс: промышленносьт тӧваръяс вылӧ пӧ 1923 восянь, октябр тӧлыссянь, 1925 воӧдз, апрель тӧлысьӧдз, донсӧ чинтӧма 30% мында. Сэсся таво май тӧлысьын чинтӧма новлан кӧлуй вылӧ донсӧ 10 прӧчент, таво тулысын тшӧтш донтӧммӧдӧма 9 прӧчент мында видз-му уджалан машинаяс.
Содтӧны уджалан дон рабочӧйяслы.
Миян промышленносьт кыптіс — ӧти-кӧ, тӧваръясысь донсӧ чинтӧм вӧсна, мӧд-кӧ, рабочӧйясӧн бура спорӧа уджалӧмла. Дерт, рабочӧйяслы уна лои кисьтны пӧсьнысӧ промышленносьт кыпӧдӧм бердын. Ӧні миянлы лоӧ содтыны рабочӧйяслы уджалан донсӧ, кӧні доныс этша на, лоӧ бурмӧдны уджаланіннысӧ дай оланіннысӧ. Медбӧръя 17 тӧлысьяснас пабрик-заводъяс вылын тӧварсӧ вӧчӧмыс соді 34½ прӧчент вылӧ, уджалан доныс 27 прӧчент вылӧ.
Доклад помас Дзержинскӧй ёрт шуис: кутас кӧ пӧ ёнмыны ӧтувтчӧм рабочӧйлӧн крестьянакӧд, сэки ми кокньыда вермам нуӧдны став уджсӧ кӧзяйствонымӧс кыпӧдӧм кузя, сэки ми венам став Рабочӧй да Крестьяна Республикалысь врагъяссӧ.
СӦВЕТЪЯСЫН УДЖ СУВТӦДӦМ ЙЫЛЫСЬ
доклад вӧчис Калинин ёрт. Сӧветъясын удж сувтӧдӧм йылысь — шуис Калинин ёрт — сёрнитлім нин сизимӧд, кӧкъямысӧд дай ӧкмысӧд Россияса Сӧвет Республика Сӧветъяс съезд вылын. Тайӧ воӧ сӧветъясын удж сувтӧдӧм вылӧ партия дай Сӧвет власьт видзӧдлісны медъёна. Кольӧм во помын сӧветъясын удж сувтӧдӧм вӧсна лӧсьӧдім кык комиссия: Россияса коммунист партия Центральнӧй Комитет бердӧ дай Центральнӧй Исполнительнӧй Комитет бердӧ.
Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм.
Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм вылӧ колӧ ёна видзӧдлыны. Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм — уджалысь йӧзлы политикаӧ велӧдчан, политика гӧгӧрвоан школа. Бӧрйысьӧмыс — медтӧдчана удж йӧзӧс сӧветъяс бердӧ матысмӧмын. Сӧветъясӧ бӧрйысигӧн оз ков зільны мырдӧн-сорӧн сюйны сэтчӧ кутшӧмкӧ кандидатӧс. Сӧветъясӧ бӧрйӧм йӧзӧс ставнысӧ кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ уджӧ колӧ кыскыны. Тайӧ кыскӧмыс сӧветъяслысь уджсӧ ёнджыка ловзьӧдас.
Революцияногса закон йылысь
Калинин ёрт шуис: сійӧ законыс пӧ важӧн нин лӧсьӧдӧма декретъясӧн. Сӧмын декретыд этша на, колӧ сійӧ декретсӧ нуны, сюйны олӧмас.
Сӧветъяслы код ногӧн уджавны — мед индаласны рабочӧй да крестьяна.
Став уджыс миян сӧветъясын удж сувтӧдӧм да бурмӧдӧм кузя вермас мунны бура сӧмын сэки, кутасны кӧ сійӧ уджыслы отсавны, зільны бурмӧдны, веськӧдны, индавны став уджалысь йӧзыс. Мед уджалысь йӧз, медся ёна крестьяна, бӧрйысьӧны вӧлі водзӧ кежлӧ сӧветъясӧ унджыкӧн, мед найӧ уджалӧны сӧветъясын, мед индалӧны сӧветъяслы, код ногӧн колӧ уджавны.
Калинин ёрт доклад кузя вензьӧмын сёрнитісны уна крестьяна.
Медбӧръя кывъяс.
Калинин ёрт шуис: менсьым пӧ запискаясӧн юасьӧны сиктса сӧветъясын уджалысьяслы дон содтӧм йылысь. Калинин ёрт шуис: кор пӧ лӧсьӧдім ми районированньӧ, ми зілим донтӧммӧдны удж нуӧданінъяс. Район вылӧ юклӧм бӧрти кӧ ми дон содтам служитысьяслы, удж нуӧданінъясӧ содтам унджык служитысьӧс, воам бӧр важас, воам важ рӧскодъясӧ, бара сэки сьӧм кузя дзескӧдас государствоӧс.
КРЕСТЬЯНА КӦЗЯЙСТВО КЫПӦДӦМ ДА ЁНМӦДӦМ ЙЫЛЫСЬ
висьталіс Каменев ёрт: гӧль да шӧркоддьӧм олысь крестьяналысь кӧзяйствосӧ позяс кыпӧдны, видзны найӧс озыр йӧзӧн уджӧдӧмысь сӧмын кооперативъясӧ найӧс пыртӧмӧн. Медвойдӧр колӧ лӧсьӧдавны сельскокӧзяйственнӧй да удждысян кооперативъяс. Колӧ нуӧдны землеустройство. Мыйкӧ мында сетны сьӧм тайӧ удж вылас государствосянь. Сытӧг бура сувтӧдны кӧзяйствосӧ крестьянин оз вермы. Колӧ бурмӧдны гӧран‐кӧдзан кӧлуй, сетны бур кӧйдыс. Колӧ крестьяна прӧдукта вылӧ сетны донсӧ унджык.
Колӧ лӧсьӧдны бура заграничаӧ крестьяна прӧдукта петкӧдӧм, лӧсьӧдны сійӧ прӧдуктасьыс мыйяскӧ вӧчавны заводъяс. Колӧ видзчысьны миянлы, медым водзӧ кежлӧ эз вӧвны неурожайяс. Сы вӧсна колӧ лӧсьӧдны му васӧдан удж.
Водзӧ кежлӧ крестьяналӧн кӧзяйствоыс вермас бурмыны сӧмын государствоӧн видз-му уджалӧм вылӧ удждысьӧмӧн. Колӧ удждысян срокъяссӧ нюжӧдны, ичӧтджык прӧчентъясӧн сетны уджӧнсӧ. Колӧ тшӧтш нуӧдны йӧзӧс югдӧдан удж.
ФИНАНСЪЯС ЙЫЛЫСЬ
висьталіс Сокольников ёрт. Сійӧ шуис: дон усьтӧм сьӧм лӧсьӧдӧм пӧ миян артмис бура. Бюджет государстволӧн соді. 1922−23 воын бюджет вӧлі 1300 миллион шайт, 1924−25 воын лои 2470 миллион шайт. Тшӧтш содӧ местнӧй бюджет.
Сардырся правительство армия вылӧ видзліс сьӧмсӧ 26,8% став бюджетсьыс, ми видзам сы вылӧ сӧмын 16,9%. Видз-му уджалӧм вылӧ сар правительство видзліс сӧмын 3,9%, ми видзам 8%, йӧзӧс югдӧдӧм вылӧ видзліс 5,9%, ми видзам 11,1%.
Ми медъёна ӧні зілям ёнмӧдны вӧлӧсьтувса бюджет.
Доходъяс содіны.
Миян доходъяс содіны. Кӧрт туйяс колян во на вайисны миянлы убытка 40 миллион шайт, таво убыткасӧ дзик ньӧти эз сетны. Пошта да телеграфлӧн сідзи жӧ доходыс соді. Промышленносьт 1924−25 воын сетіс доход 790 миллион шайт.
Таво ми отсалім крестьяналы сьӧмӧн 104 миллион шайт дон, отсалім унджык промышленносьтлы дорысь. Сӧвет правительство зільӧ бурмӧдны олӧм йӧзлысь. Колӧ миянлы чорыда босьтчыны вермасьны гӧльлункӧд.
Сӧвет Союз Центральнӧй Исполнительнӧй Комитетӧ
съезд шуис бӧрйыны 450 мортӧс. Быд сикаса сёрниа йӧзысь Сӧветӧ — 131 мортӧс. Унаӧс съезд шуис татчӧясӧ бӧрйыны, кодъяс ӧні уджалӧны вӧлі заводын да му бердын (рабочӧйӧс да крестьянаӧс), шуис бӧрйыны беспартийнӧйясӧс 22 прӧчент.
