ТУРУН КӦДЗӦМ ЙЫЛЫСЬ

Кутшӧм эмӧсь вердан турунъяс. Кыдзи найӧс кӧдзны?

Быдӧнысь бура тані миян артмӧ клевер (бобӧнянь, гӧрдъюр) тимофеевкакӧд сорӧн. Клевер овлӧ куим сикас.

1. Гӧрд юра клевер. Быдмӧ бура сёйӧд да лыа-лякӧд му вылын. Оз быдмы васӧд местаын. Ас керӧм кӧйдыс кӧ абу, колӧ ньӧбны сёр розъялана клевер (Перымскӧй). Сійӧ оз тшык кӧдзыдысь, быдмӧ зэв кузь, зэв коръя — сетӧ уна турун.

2. Шведскӧй клевер. Быдмӧ ваджык муяс вылын. Оз пов кӧдзыдысь, оз тшык скӧтӧн талялӧмысь. Сійӧс ӧтнассӧ кӧ кӧдзан — усьӧ. Колӧ кӧдзны мукӧд турунъяскӧд сорӧн. Быдмӧ ӧтчыд кӧдза улӧ во 3−4.

3. Еджыд клевер — кыссяна. Сетӧ этша турун. Оз тшык скӧтлы йирӧдӧмысь. Быдмӧ во 5−6 ӧти кӧдзӧм сайын. Кӧдзтӧдзыс колӧ видлыны кӧйдысыслысь чужан туйсӧ. Сэсся сы серти — унджык ли этшаджык и кӧдзны. Овлӧ сідз: чужан туйыс эм, да оз чуж. Сэки колӧ сійӧс сорлавны лыакӧд, мед куыс гирскӧбтыссялас да бӧрти кокньыдджыка потласяс. Та бӧрын, эм кӧ чужан туйыс, — чужас. Кӧйдыс мед вӧлі ёгтӧм. Эм кӧ ёг турун кӧйдысас, клевер оз кут быдмыны.

Кӧйдыс колӧ бӧрйыны сэтшӧмӧс, коді быдмас миян местаын, миян муяс вылын, бура чужанаӧс.

Десятина вылӧ гӧрд юра клевер кӧдзсьӧ пудйӧн-джынйӧн (60 пунт); мукӧд турункӧд сорӧн — 45−50 пунт. Тимофеевка сорӧн кӧ кӧдзны, колӧ босьтны: 30−35 пунт клевер да 10−15 пунт тимофеевка, тайӧ кык во кежлӧ. Нёль во кежлӧ кӧ кӧдзны, ковмас клеверыс сӧмын 20−15 пунт да унджык мукӧд турунъяс.

Шведскӧй клевер кӧдзсьӧ 10−12 пунт кык во кежлӧ, 12−15 пунт нёль во кежлӧ мукӧд сикас турунъяскӧд.

Еджыд клевер кӧдзсьӧ 2−7 пунтӧдз — унджык ли этшаджык сы серти, кымын во кежлӧ сійӧ кӧдзан.

Клевер колӧ кӧдзны мукӧд сикас турунъяскӧд. Сэки кӧть клеверыд ачыс оз шогмы — тшыкас, сы пыдди быдмасны мукӧд сикас турунъясыс. Му миян оз кут пустуйтны. Клеверлӧн вужъясыс пырӧны пыдӧ пытшкӧ, мукӧд турунъяс (тимофеевка кодь) вужйысьӧны вылӧ. Сёянтор найӧ босьтӧны вылысь, клеверыд пыдысь. Сы вӧсна сорӧн кӧдзӧмӧн найӧ быдмӧны бурджыка, ваясны унджык турун торйӧн кӧдзӧм дорысь. Позьӧ клевер кӧдзны рудзӧг улӧ (пуд джын ӧзим вылӧ), идкӧд, зӧркӧд. Тадзи кӧдзӧмын эм сэтшӧм выгӧда: кӧдзан вонас му миян оз кут пустуйтны. (Клевер воӧ сӧмын мӧд вонас кӧдзӧм бӧрын, дай вужйысьны вермас бурджык, озджык сэсся тшык.)

Колӧ клевер кӧдзны му вылӧ пиняалӧм бӧрын. Сёйӧд муяс колӧ гӧрны пыдітіджык, мед вужъяс вермасны пытшкӧджык вужйысьны.

Клевер кӧ ытшкӧм выйӧдз быдмас кӧдзан воас, колӧ ытшкыны. Сӧмын колӧ ытшкыны выліті, мед эськӧ вермас мӧд воас быдмыны. Мукӧд (мӧд, коймӧд) воясас колӧ ытшкыны розъялігӧн. Дыр му вылын видзӧмӧн пӧтӧслуныс кутас чинны.

Косьтыны ытшкӧм бӧрын колӧ вешалаяс вылын. Колӧ вӧчны сідз, мед костъясӧдыс мичаа кутас тӧлавны, мед позьӧ видзны дыр.

Кӧйдыс вылӧ колӧ кольны бурджык, ёгтӧмджык му тор. Ытшкыны колӧ, кор кӧйдысыс чордӧ да юр кучикъясыс бурейтасны.

Ригаын (позьӧ сідзжӧ рынышын) косьтӧм бӧрын колӧ вартны да тӧлӧдны. Десятина вылысь клевер кӧйдыс лоӧ 5−25 пуд.

Тимофеевка быдмӧ клевер моз жӧ, кӧдзан воас кайӧ омӧля. Ытшкыны позяс мӧд вонас да мукӧд воясас. Розъялӧ клеверкӧд ӧти кадӧ. Кӧдзны колӧ сорӧн клеверкӧд либӧ мукӧд сикас турункӧд — 15−20 пунт.

Позьӧ кӧдзны пырей. Сійӧ бара жӧ уна во быдмӧ, дай воас бур мича турун. Сійӧ оз тшык кос воясӧ.

Вика турун. Сійӧс выгӧднӧ кӧдзны коськӧм вылӧ тулыснас. Сэсся рудзӧг (сю) кӧдзан кадӧ ытшкыны, гӧрны да кӧдзны рудзӧг. Сійӧ быдмӧ сӧмын ӧти во. Позьӧ сійӧс кӧдзны водз. Вика кӧ абу коськӧм вылӧ кӧдзӧма, позьӧ ытшкыны водзджык да кӧдзны мӧс сёркни (турнепс), сэки босьтам ӧти воӧн кык пӧлӧс урожай. Ӧтнас сійӧс кӧдзны оз позь, ставнас усьӧ (водас).

Колӧ кӧдзны либӧ идкӧд, либӧ зӧркӧд, сорӧн. Зӧркӧд кӧдзӧмӧн колӧ быд 4−7 пуд вика вылӧ сорлавны 5−3 пуд зӧр. Позьӧ аслыд лӧсьӧдны вика кӧйдыссӧ. Колӧ кольны вика тыра му тор, сэсся кор кӧйдысыс чордӧ, кӧйдыс пуртӧсъясыс бурейтасны да туруныс торйӧн-торйӧн вежӧдас — колӧ ытшкыны. Сэсся кӧртавлыны, косьтыны да вартны. Десятина вика ваяс 8−12 пуд. (32−48 четверик) кӧйдыс.

Пелюшка анькытш. Быдмӧ зэв бура весиг лыа му вылын. Позьӧ кӧдзны турун вылӧ (мукӧд турункӧд сорӧн) либӧ нянь вылӧ. Воас бур анькытш нянь. Сӧмын сэки корйыс лоӧ нин идзас кодь.

Клевер кӧдзӧм бӧрын му вылӧ ёна быдмӧ шабді. Войдӧр роч мувывса крестьяна помещикъяслы мынтылісны ыджыдджык дон клевер кӧдзлӧм му вылӧ да кӧдзлісны сэтчӧ шабді.

Клевер шабді улӧ небзьӧдӧ мусӧ, вӧтлалӧ сэтысь ёг турунъяссӧ.

Клевер кӧдзтӧг шабді вӧдитан кӧзяйствоын регыд муясыд оз кутны вайны нинӧм. Турун кӧдзӧмӧн позьӧ бурмӧдны скӧт, вынмӧдны муяс, кыпӧдны кӧзяйствояс.

Турун кӧдзӧмӧн кутасны торъявны муяс, му уджавны ковмас уна сикасӧн (многополье).

Позьӧ босьтны кӧдзан ног татшӧмӧс:

1. Коськӧм.

2. Сю клевер сорӧн.

3. Клевер.

4. Клевер.

5. Ид, зӧр либӧ шабді.

6. Коськӧм.

7. Сю (клевертӧг).

8. Ид, зӧр либӧ шабді — сідз водзӧ.

Тані став муным лоӧ юклӧма 8 пельӧ. Сю лоӧ кӧдзӧма нёльӧд юкӧнас, ид 4-ӧдас жӧ. Ставыс нянь улын лоӧ джын муным. Миян куим переменаӧн му уджалігӧн (трехполье) нянь улын овлӧ ⅔ — тані ⅙ этшаджык лоӧ нянь улын. Сы пыдди тані быд во 4-ӧд юкӧныс лоӧ клевер. Позьӧ скӧт унджык видзны, бурджыка вердны дай вынсьӧдны мутӧ. Бура вынмӧдӧмӧн нянь кутас воны 1½ мындаӧн унджык.

Позьӧ кӧдзны и мукӧд ногӧн, медым сӧмын клеверыс эз во сійӧ жӧ му вылӧ во 6−8 кымын. Частӧ ӧти му вылӧ оз кут воны бур урожай.

Быдӧнлы колӧ заводитны кӧдзны турун, кыпӧдны ассьыным кӧзяйство.

Ӧ. Ершов.