СИБЫРСА АЛТАЙ ГӦРАЯСЫН

Ноп-мешӧк лӧсьӧдтӧдз пыр мӧвпала, кытчӧ эськӧ ветлыны та пӧрйӧ? Ме весиг «Атлас России» киӧ босьтлі, видзӧдалі ыджыд странаысь уна регион, да син улӧ усины Сибырса Алтай гӧраяс.

Корси Белокуриха ичӧтик кар, кӧні позяс овмӧдчыны санаторийӧ да сэтысянь нин ветлӧдлыны Катунь ю пӧлӧн нюжӧдчӧм гӧраясті. Белокурихаса шойччанінъяс йылысь бур да ошкана кывъяс висьтавлісны меным Якутскын олігӧн на сэтчӧс войтыр.

Белокуриха

Мыйӧн ышӧдіс-корис менӧ волынысӧ Белокуриха? Ӧтуввезйысь лыдди, мый кар бокас быдмӧ «рукотворнӧй» пожӧма вӧр. Сэсся и Галина Бутыревакӧд сёрни тшӧтш ликмис. Сійӧ во-мӧд сайын ветлӧма сэтчӧс санаторийӧ шойччыны. Окота лоис аддзывны сійӧс ас синмӧн, гӧтыркӧд гозйӧн асывъяснас ветлӧдлыны садитӧм пожӧмъяс костті, кыпӧдчывны санаторийбокса гӧраяс вылӧ.

Карӧ воӧм мысти тӧдмалім нӧшта унатор. Вӧлӧмкӧ, пуяссӧ садитны водзмӧстчӧма лесничӧй, коді 1952 воын ыззьӧдӧма сиктсаӧс тайӧ «висьӧмнас», медым бырӧдны-дугӧдны сэтчӧс вӧртӧм степъясын тшӧкыда овлан му-буса пургасӧ. Велӧдчӧм специалист-лесничӧйтӧ пыдди пуктылӧмаӧсь да кывзысьлӧмаӧсь сылысь, та вӧсна быдӧн — олӧма и том йӧз — садитӧмаӧсь пожӧмъястӧ.

Экскурсоводлӧн висьтасьӧмысь паметьӧ ясыда колисны кывъяс: «Даже отъявленные хулиганы взяли лопаты и посадили саженцы сосны, а затем бережно охраняли их». Долыд вӧлі ветлӧдлыны карса уличаясті да аддзыны, мый бур традицияыс водзӧ сӧвмӧ — ӧні садиталӧны жӧ пуяссӧ, тшӧтш и мича пожӧмъяс.

Сідзжӧ тӧдмалім, мый вир кисьтана война воясӧ Белокурихаас эвакуируйтлӧмаӧсь «Артек» лагерысь да детдомысь челядьӧс.

Алтай гӧраяс бокын нэмъяс чӧж олысь войтырлӧн кыв вылын Белокуриха нимыс артмӧма ичӧт ю вомӧн уна вотӧса пелысь вожъясысь аслыспӧлӧс «поскысь». Збыльысь, ми аддзылім «озырлунсьыс» му бердӧ копыртчӧм пелысь пуяссӧ. Лэбачьяс абу на удитӧмаӧсь став вотӧссӧ кокавны.

Курорт карыс векньыдик Белокуриха ю бокын, а ю ӧтар-мӧдарас — Алтай гӧраяс. Та понда сэні сынӧдыс сӧстӧм да аэронъясӧн, фитонцидъясӧн озыр. Сынӧдыслы чӧскыд кӧрсӧ содтӧны пожӧмъяслӧн веж лыскыс да сирыс.

Мыйӧн нӧшта бур Белокуриха? Му пытшсьыс петӧ шоныд ва, и тайӧ бур боксянь лӧсялӧ став ловъя лолыслы: пемӧсъяслы, дзоридз-быдмӧглы да, дерт, и миянлы, йӧзлы. Висьталӧны, Белокуриха дорын пӧ сизимдас ключ вӧлӧма. Сэтысь ваыс и быдмӧгъяслы зумыда быдмыны, и мортӧс нёрпалӧмысь бурдӧдны отсалӧ.

Нэмъяс чӧж нин сэтчӧс войтыр тӧдӧны ключ валӧн вын йылысь, юӧмаӧсь сійӧс асьныс и скӧтсӧ юктӧдлӧмаӧсь. А медводдза санаторийяс кыпӧдны пондӧмаӧсь кольӧм нэмын, ӧні сэні матӧ кызь шойччан-бурдӧдчанін. Ставсӧ тайӧс историкъяс висьталӧны, а ӧні кольӧма ӧти ключ, кытчӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн локтӧны и локтӧны уна пӧлӧс дозмук-бутыльӧн войтырыс. Ми матыстчылім жӧ, мыссим, юыштім муысь петан сӧстӧм васӧ.

Санаторийясын ставсӧ — пытшкӧссӧ, бурдӧдчан базасӧ — бура дасьтӧмаӧсь, сэтчӧ воысьясӧс родона ваннаӧн могмӧдӧны, ресторанын вердӧны-юкталӧны, рытпук дасьтылӧны челядьлы и верстьӧлы, артистъясӧс корлӧны. Торйӧн нин миянлы сьӧлӧм вылӧ воисны алтай кыв вылын сьылысь-ворсысьяс.

«Родник Алтая» санаторийын бурдӧдчысьяс висьталісны, тіянладорысь пӧ, Комиысь, гежӧда волывлӧны. Тӧдӧмысь пӧ, чайтӧны, мый Алтайыд ёна ылын насянь. А кызвын шойччысьыс пӧ локтӧ Россияса асыввыв регионъясысь — Чукоткасянь Тюменьӧдз.

Ветлігъясад гижысьлӧн юрын пыр гартчӧ 2021 вося декабрь 23 лун мӧвп: гашкӧ, кодӧскӧ тӧдсаӧс аддзыла либӧ Коми мукӧд йитӧд кутысь мортӧс вочаала. Мӧд асывнас беддьӧн гӧрабокса вӧрланьӧ мунігӧн матыстчис миян моз жӧ беддьӧн ветлысь мужичӧй. Чолӧмасим да ӧттшӧтш пондім кыпӧдчыны вывлань. Вомъёртным, медым чӧв-лӧньсӧ торкны, пырмунігмоз юаліс: «Кытысь нӧ воинныд миянланьӧ?». Ошйысьӧмпырысь на ме крапниті: ылысь, мися, Сыктывкарысь! Та бӧрын гӧтыркӧд нӧшта на збодерджыка мӧдім пожӧм пуяс костӧд водзӧ, и другӧн кылім юасьысьлысь: «А Эжва карсӧ тӧданныд?». Радӧйла киысь беддьыс муртса эз усь. Самолётын лэбигӧн на мӧвпалі вочаавны землякӧс да тӧдмӧдны сыкӧд «Коми му» газет лыддьысьясӧс. И со мӧд лунас нин сійӧ ачыс веськаліс менам туй вылӧ.

Нимкодьпырысь киасим земляккӧд. Тыдовтчис, Юрий вомъёртӧй Горький карысь. Сэтчӧс университет помалӧм бӧрын веськавлӧма Сыктывкарса ЛПК стрӧитанінӧ, Эжваын нёль во олӧма. Сэсся сійӧс вуджӧдӧмаӧсь Евпаторияӧ. Гӧтырыс коркӧ ӧтнас волӧма шойччыны Белокурихаӧ, и сы бӧрын кыкнанныс нин локтӧмаӧсь овны Алтайӧ. А Эжваын кольӧм том кадыс абу на вунӧма.

Манжерок

«Что такое Манжерок? Может, это городок?

Может, это островок?» — Эдита Пьехалысь тайӧ сьыланкывсӧ важысянь тӧдам. Мича шыладсӧ кывзігмоз йӧктывлім на весигтӧ. Но некор эг мӧвпыштлӧй вочавидзны юалӧмъяс вылас.

Вочакывъясыс сюрисны Алтайӧ ветлігӧн. Миянлы вӧзйисны Алтай гӧраясса Манжерок ты дорӧ экскурсия. Чорыд веркӧса туйыс сэтчӧ чукльӧдлӧ визув Катунь ю пӧлӧн. Ваыс Манжерокын сӧстӧм да турунвиж рӧма. Рӧмсӧ сетӧ тыас быдмысь чилим — «водяной орех». Тыыс ёна шонавлӧ гожӧмнас да, саридзын моз позьӧ сэні купайтчыны и гожйӧдчыны тшӧтш. Вӧлӧмкӧ, 1966 воын Манжерок ты дорас нуӧдлӧмаӧсь СССР-са да Монголияса том йӧзлысь ёртасян фестиваль да сы кежлӧ и лӧсьӧдлӧмаӧсь мича сьыланкывсӧ.

Ты бокас паськӧдчӧма сэтшӧм жӧ нима посёлок, кӧні кыпӧдӧмаӧсь туристъяслы керкаяс, гостиницаяс, ресторанъяс, кино-концерт петкӧдлан площадкаяс, гӧрасянь лыжиӧн исласянінъяс. Тес Кан гӧра вылӧ туристъясӧс катӧдӧны каната туйӧд. Кабинкаыс паськыд ӧшиньяса, матігӧгӧр гӧраяслӧн став мичыс ылӧдз-ылӧдз зэв бура тыдалӧ.

Шоныд ваа ты

Медводдза лунъяссянь ресторанса пызан сайын орччӧн нуръясьысьяс ӧтторъя юасьлісны миянлысь: «А ті ветлінныд нин видзӧдлыны еджыд юсьясӧс?». Дерт, сэсся ковмис ветлыны. Гӧрны шогмана муяс костын ыджыдкодь ты гыалӧ, а сэні миянӧс виччысис кузь голяа некымын сё еджыд юсь. Позис кинад инмӧдчывны. На пӧвстын уяліс кык пӧв унджык горда. Вавывса гырысь лэбачьяс миянӧс аддзигӧн гораа горзісны-сьылісны да сьӧд ныръяснас азыма босьталісны зӧр тусьяс, мый ми чӧвталім налы ва вылас.

Вӧлӧмкӧ, васӧ шонтӧны ключьяс, и тыыс оз йизьыв весиг ветымын градуса кӧдзыд дырйи. И гожӧмнас ылі Чукоткаын поздысьлӧм да быдтысьӧм юсьяс тӧвйӧны тайӧ ты вылас. Татшӧм дивӧсӧ видзӧдлыны унаӧн волывлӧны, и быдӧн вердӧ лэбачьяссӧ. А юсьяс мичаа шлывъялӧны ва веркӧсті, эня-ая меліа ворсӧдчӧны ӧта-мӧдныскӧд, корсюрӧ ай юсьяс горзігмоз «тышкасьӧны» бордъяснас. Тайӧс лунтыр позьӧ видзӧдны, но туристъясӧс вайӧдлӧны сӧмын ӧти час кежлӧ, на бӧрся помся мӧд, коймӧд котыр локтӧ да. И тадзи лунтыр.

Юсьясӧс аддзылӧмысь бара жӧ долыд лоис сьӧлӧм вылын.

Джуджыд гӧравывса Чемал сикт

Тайӧ сиктӧдзыс вайӧдӧ зэв чукыля да гыа Катунь ю пӧлӧн чорыд веркӧса туй. Автобусӧн мунігӧн юр чатӧртӧмӧн видзӧдалім Алтайса уна пӧлӧс мыгӧра гӧраяс, быд чукыльын вежласян ю веркӧссӧ, югыд шонді улын уна рӧмӧн пӧртмасян пуяссӧ, и туйын кык часыс лэбыштіс ӧти здук моз. Гӧраясыс быттьӧ и ӧти мугӧм рӧмаӧсь, но шонді югӧрыс кельыдлӧз енэж улас мыччӧдіс найӧс мичаӧн, кӧнсюрӧ куйліс нин и еджыд лым.

Оз вӧлӧм весь шуны-нимтыны Катунь юсӧ «богиней рек на Алтае». Ваыс сэні бирюза рӧма. Ми водзджык нин тӧдмавлім та йылысь да ёна окотитім ас синмӧн видзӧдлыны кельыдлӧз-турунвиж рӧма васӧ. Татшӧмнас сійӧ овлӧ недыр — сёр арнас йи куттӧдз. Юас сэки ваыс воӧ му пытшсьыс да петкӧдӧ аскӧдыс бирюза рӧма лыа. А мукӧд кадӧ, тулыс-гожӧмнас, гӧраясын лым сылігӧн да зэра поводдя дырйи, Катуньын ваыс гудыр, сӧстӧммӧ сӧмын сентябрь помлань. Миянлы мойвиис аддзывны бирюза рӧма Катуньсӧ. Сійӧ сэки нӧшта на мичаджык вӧлі, ӧд берегъяс пӧлӧн йи нин вӧлі кутыштӧма да лымйӧн шыдӧсалыштӧма.

Чемал сиктыс торъялӧ мукӧдысь аслас шоныдлунӧн. Сэні быдмӧны гырысь пожӧмъяс. Туристъясӧс нӧшта кыскӧ сэтчӧ Катунь ю шӧрын ичӧтик ді. 1915 воын сэні кыпӧдлӧмаӧсь Иоанн Богослов нимӧн вежӧдӧм вичко да дісӧ шуӧмаӧсь Патмосӧн, дзик нин пӧ Грецияысь Патмос кодь да. Берегсяньыс позьӧ аддзыны веськыда гӧра из вылас серпасалӧм киас кагаа Ен мамлысь ӧбраз. Ӧні ді вылас нуӧдӧ векньыдик ӧшалан пос. Сэсянь, дерт, медбура тыдалӧ мича рӧма Катунь юыс, и ставӧн казьтылӧм могысь сэні снимайтчӧны.

Вын сетан местаяс

Белокуриха кар гӧгӧр позьӧ аддзыны гырысь торъя изъяс. На дорӧ нуӧдӧны машинаӧн и подӧн ветлан туйяс, сідз шусяна дзоньвидзалун ордымъяс. Быд излы фольклор вылӧ подуласьӧмӧн лӧсьӧдӧмаӧсь аслыспӧлӧс легенда да лыддьӧны, мый гырысь изъясыс сетӧны мортлы вын, отсалӧны нёрпалысьяслы. Сӧмын пӧ колӧ инмӧдчывны наӧ кинад.

Медводз шоныд лунӧ каната туйӧд ми кыпӧдчылім кардорса Церковка гӧра вылӧ. Збыльысь, изъясыс артмӧдӧмаӧсь аслыспӧлӧс вичко юр, нӧшта на вылас сувтӧдӧмаӧсь православнӧй пу крест. Неылын — «Четыре сестры» из чукӧр, улынджык — «Три брата». Каната туй креслӧын пукалігӧн ӧтарӧсӧ колӧ кыпӧдчыны 20 минут да сы дыра жӧ бӧр лэччыны. Вӧр-ваыс ёна вежласьӧ: пожӧма ягсянь кыддза раскӧдз. И, дерт жӧ, быдлаын тыдалӧны гырысь изъяс.

Чуйскӧй тракт

Алтай Республикаті да Алтай крайті путешествуйтігӧн миянлы ӧтторъя висьтавлісны, мый нуӧдӧны то нэмӧвӧйся Чуйскӧй туй кузя, то выльмӧдӧм Чуйскӧй трактті. Збыльысь, федеральнӧй туйясыс шыльыдӧсь, кӧть эськӧ и кытшлалӧны Алтай гӧраяс костті.

Чуйскӧй туйсӧ некымын нэм сайын писькӧдлӧмаӧсь купечьяс, кодъяс Азияысь дона тӧвар нулывлӧмаӧсь Европаӧ. А ӧні чорыд веркӧса туйыс, кызвыннас гӧраяс костӧд, мунӧ Новосибирсксянь Бийск пыр Монголияса границаӧдз. Ошйысигмоз миянлы висьтавлісны, машинаӧн ветлан став мирса туй пиын пӧ Чуйскӧй трактыс аслас мичлунӧн да крепыдлунӧн босьтӧ витӧд места.

Тайӧ туй вылас и Сибыр йылысь кинояс снимайтӧны.

Сибырсалӧн нималана землякъяс

«Наши земляки» экскурсияяс лыдысь ми бӧрйим ӧтиӧс. Сійӧ вайӧдліс кык сиктӧ.

Медводз волім Катунь юбокса Верхнеобскӧйӧ. Сэні кольӧма Михаил Евдокимовлӧн челядьдырыс. Сійӧ пӧ радейтлӧма кывзыны чери кыйӧм да сиктса олӧм йылысь мужикъяслысь сёрни-баснисӧ. Сэсся ставсӧ тайӧс Михаил Евдокимов — юморист, пародист да эстрадаса сьылысь, Россияса заслуженнӧй артист — сёрӧнджык серамбанӧн да гажа сьыланъясӧн петкӧдлывлӧма сцена вывсянь. Шмонитны босьтчылӧма школаын велӧдчигас на, и томдырсяньыс нимтылӧмаӧсь сійӧс Миша-балагурӧн. Ӧтчыд сійӧ, ӧкмысӧд классын велӧдчысь, директор гӧлӧсӧн тшӧктӧма велӧдысьяслы неминучаысь видзчысьӧм могысь тэрыба петкӧдны став ныв-зонсӧ ывлаӧ. Тадзи Миша «мездӧма» сыкӧд ӧти классын велӧдчысьяссӧ контрольнӧй уджысь...

Меным зэв ёна кажитчис экскурсоводлӧн висьтасьӧмыс, ӧд Михаил Евдокимов меным пӧшти годок, ӧти арӧсӧн и ыджыдджык. Миян моз жӧ новлӧма клёш гач, джуджыд каблука тупли да кузь юрсиа вӧлӧма, ворслӧма ас вӧчӧм гитараӧн. Сиктса клубас лӧсьӧдӧмаӧсь артист-юмористлы сиӧм ыджыд музей. Алтай крайса губернаторӧн Михаил Евдокимов сӧмын воӧн-джынйӧн и вӧлӧма. Ӧнӧдз некод стӧча оз вермы шуны, ас кӧсйӧм сертиыс ли, кодлӧнкӧ тшӧктӧмӧн ли пуксьылӧма веськӧдлынысӧ. Ачыс висьтавлӧма, ас окота серти пӧ локті чужанінӧ, медым отсавны йӧзлы да кокньӧдны сибырсалысь олӧмсӧ. И дженьыд кадӧн ас сьӧм вылас унатор вӧчӧма. А сэтчӧс гырысь веськӧдлысьяскӧд ӧти кывйӧ абу и воӧма. Аварияыс, кӧні сійӧ кувсьӧма, сідз и кольӧма гусяторйӧн... Кывкутана уджысь кольӧма сыӧн панӧм «Все мы — россияне, все мы — земляки» фестиваль. Быд гожӧм чукӧртчылӧны сэтчӧ нималана артистъяс, спортсменъяс.

А берег дорын сулалӧ крепыд керка, кытчӧ гожйыны волывлӧны артист-губернаторлӧн гӧтырыс, нывъясыс да внукъясыс. Сиктшӧрса шойнаын гырысь пуяс улӧ вӧчӧмаӧсь радейтана землякӧс казьтылан комплекс.

Алтай крайын Сростки сиктса школаын лӧсьӧдӧмаӧсь Василий Шукшинлы сиӧм ыджыд музей. Ми быдӧн тӧдам Шукшинӧс нималана гижысьӧн, артистӧн, кинорежиссёрӧн. Быдмылӧма сійӧ гӧль семьяын, велӧдчӧмыс кӧть и сьӧкыда сетчылӧма, но ас кӧсйӧмнас да зільӧмнас ставсӧ шедӧдӧма. Тӧдлӧма сиктса удж да олӧм, та вӧсна унджык гижӧдыс, киноыс — чужан сикт, матігӧгӧр вӧр-ва да Алтай гӧраяслӧн мичлун да сэтчӧс йӧзлӧн олӧм йылысь.

Экскурсоводлӧн висьталӧм серти, Василий Шукшинлӧн да Сростки сиктсалӧн став олӧмыс ясыда петкӧдчӧ «Живёт такой парень» кинофильмын. Снимайтлӧма сійӧс 1964 воын чужанінас.

Школасяньыс неылын Пикет сопка (гӧра), кытчӧ челядьдырйиыс котравлӧма Василий Шукшин да кодӧс кувтӧдзыс пыр казьтывлӧма бур кывъясӧн. Сэні снимайтлӧма «Печки-лавочки» кинолысь некымын юкӧн. А ӧні Пикет вылас сулалӧ Шукшинлы памятник. Сэні жӧ быд во нуӧдӧны «Шукшинские чтения» ставроссияса фестиваль.

Экскурсияыс петкӧдліс, мый Алтайын пыдди пуктӧны да вылӧ донъялӧны нималана землякъяссӧ.

Тайӧ ветлігас кывлі, том войтыр пӧ оз тэрмасьны мунны чужанінсьыс, ветласны велӧдчыны да бӧр локтӧны Алтай Республикаӧ. Горно-Алтайск карӧ воӧм туристъясӧс матысса гӧраясті автобусӧн новлӧдлыськӧд сёрниысь тӧдмалі, мый регионас промышленносьт абу, уджыс эм сӧмын бюджет организацияясын да власьт тэчасын. Сэк жӧ бура сӧвмӧ туризм, унакодь ас вылӧ уджалысьыс, сы вӧсна пӧ и том войтыр «сирасьӧны» Алтай гӧраясӧ.

Ми асьным аддзылім Алтайӧ волысьяскӧд лабутнӧя дасьтӧм уджсӧ. Аттьӧ сибырсалы туристъясӧс шоныда да бура вочаалӧмысь!