КЫК АНЬ, КЫК ОЛӦМ...
Комилӧн сё вося юбилей водзын тшӧкыда казьтылӧны-гижӧны республика сӧвмӧдӧмӧ ыджыд пай пуктысь гырысь чина йӧз йылысь.
А менам гижӧдысь «геройяс» — кык ань: войнадырся челядь, тылын том уджалысьяс. Кыкнанныс нэмсӧ мырсисны-зілисны да нӧшта на чужтісны-быдтісны челядьӧс. Ныв-пиныс налӧн быдмисны-велӧдчисны да мам-батьныс моз жӧ ассьыныс сям-вынсӧ пуктӧны чужан му вылын, содтӧны-паськӧдӧны налысь туйвизьсӧ. Сорсьытӧг шуа: миян мамъяслысь эм мый водзӧ сӧвмӧдны. Чайта, гижӧдӧс лыддьӧм бӧрын асьныд тайӧс казяланныд.
Кыкнан аньыс меным медматысӧсь, донаӧсь. Ӧтиыс, Александра Степановна Габова (Симпелева) — менам мамӧй, чужлӧма 1933 вося октябрь 15 лунӧ, кувсис 81 арӧсӧн. Мӧдыс, Дарья Васильевна Канева (Валей), тьӧщаӧй — чужлӧма 1930 вося апрель 1 лунӧ, кувсис 67 арӧсӧн. Найӧ сваттяясӧн вӧліны. Кыкнаннысӧ жӧ, бур да шань аньясӧс, уна йӧз чукӧрӧн колльӧдім мӧдаръюгыдас шоныд пӧра пуксигӧн, югыд мича лунъясӧ.
Быдӧнлы вичмис мелі нюмыс
Кык ань, кык олӧм. Челядьдырыс налӧн веськалӧма вир кисьтана ыджыд война кадӧ. Кыкнанныслы ичӧтсяньыс верстьӧлы моз ковмӧма вӧчны сьӧкыд удж. Мамӧлы — горт гӧгӧрас, тьӧщалы — тундраса чумын. Верӧс сайӧ петӧм мысти кыкнанныс чужтӧмаӧсь лыднас ӧтмындаӧн — кӧкъямысӧн — ныла-пиаӧс.
Миян мамъяс быттьӧ югыд шондіяс, кодъяс дорӧ ми, челядьныс да ас сиктъясын орччӧн олысьяс, дзоридз да мукӧд быдмӧг моз нюжӧдчим. И быдӧнлы миян пиысь вичмис насянь мелі нюмыс да шоныд руыс!
Мӧвпыштлӧй асьныд, кокни-ӧ быдтыны 8 ныв-пиӧс? Ӧні йӧз костын сёрниысь кывлан, и кык челядьӧн пӧ майшасям. Дерт, майшасян, он кӧ гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧднытӧ... Сідзкӧ, буретш налы, мамъяснымлы, колӧ висьтавны миянӧс быдтӧмысь ыджыдысь-ыджыд аттьӧ да муӧдз копыртчывны! Чайта, мамъясӧс пыдди пуктӧмӧн казьтылігӧн лӧсяласны Эдуард Aсадовлӧн нывбабалысь мелілунсӧ да шаньлунсӧ петкӧдлан кывъяс: мудзин кӧ, морӧс бердад топӧдлы бӧрдысь кагатӧ, сылӧн синваыс бырӧдас тэнсьыд мудзтӧ...
Ми, Александра Степановналӧн да Дарья Васильевналӧн челядь, ас кадӧ бура тӧдім, мый бать-мам уджалӧны, а ми — асланым дзоля чоя-вокаысь куим-нёль арӧсӧн гырысьджыкъяс — пыр вӧлім накӧд орччӧн. Дерт, гортын вӧліны и пӧль-пӧчьяс. Олім и быдӧн эским, мый аскиа луныс лоас бурджык! Верстьӧ моз жӧ тшӧктытӧг старайтчим-вӧчим вогӧгӧрся удж: турун пуктім, кук-мӧс вердім, пес заптім, пусим, юысь ва ваялім... Нывъяс керка пытшкӧс мичмӧдісны, а петруньсаяс нӧшта и кӧр дӧзьӧритісны да чери-пӧтка кыйисны, чум да керка дзимлялісны.
Ми некутшӧм уджысь эг ӧтдортчылӧй, ставсӧ вӧчим. И тайӧ зэв бур, ӧд ставыс отсаліс миянлы водзӧ вылӧ зумыда кок йылӧ сувтны.
Одыб да Петрунь
Историяысь тӧд вылӧ уськӧда Одыб да Петрунь сиктъяслысь ӧткодьлунсӧ. Кыкнанас шӧр производственнӧй предприятиеясӧн вӧліны и ӧнӧдз кольӧны госпромхозъяс (нимъясыс сӧмын вежласьлісны).
1966–1980 воясӧ Одыбса госпромхоз нималіс звер-пӧтка, тулан да ур кыйӧм-заптӧмын республикаса котыръяс пиын медбуръяс лыдын. Сӧвмис тшӧтш и видз-му вӧдитӧм да мӧс видзӧм. А Петруньса госпромхоз 1936–1980 воясӧ водзмӧстчис кӧр видзысь да чери кыйысь котыръясӧн. Бӧръя кадас пондісны дӧзьӧритны куканьясӧс да йӧв лысьтан мӧсъясӧс.
Александра Степановна да Дарья Васильевна тайӧ овмӧсъясас и уджавлісны. Тшӧтш и налӧн уджӧн да налӧн син водзын паськалісны-сӧвмисны чужан сиктъясныс.
Одыбын и Петруньын кыпалісны выль школаяс. Водзынджык шӧр тӧдӧмлун босьтны челядьнысӧ мӧдӧдлісны бокӧ: одыбсаяс 9–10 классъясас велӧдчисны Шойнатыын, а петруньсаяс витӧд классянь — Инта карын.
Чужан кыв дорӧ муслунсӧ ми сідзжӧ босьтім налысь — мамъяслысь. Одыбысь йӧзкост фольклор котыркӧд мамным ветліс Эстонияӧ да воӧм бӧрас висьтавліс, сэні пӧ том войтырыс варовитӧ-сёрнитӧ ас кывнас. Меным сэки татшӧм юӧр бӧрад яндзимкодь лоис. Мамӧкӧд тайӧ сёрни бӧрас ме азыма пырӧдчи коми войтырлӧн ӧтмунӧмӧ, пыдісянь туялі коми школалысь историясӧ да гижи сы йылысь диссертация. А ӧні со комиӧн радпырысь гижа газетъясӧ...
Комын куим во трактор руль сайын
Мамӧ чужӧма-быдмӧма Одыб сиктса Тист грездын, ӧттшӧтшъяясыскӧд котравлӧма Гуркӧс шорті Ньывсер ю дорӧ купайтчыны, гӧра чой бокын куканя мӧсъясӧс йирсьӧдны. Тӧвъяснас мамыскӧд вӧв пыдди ыджыд ӧшкӧс доддьӧ домалӧмӧн ылі Шойнаты сиктсянь груз новлӧдлӧма. Быдмыштӧм бӧрас вичмылӧма и вӧрын уджавны, увйысьны верстьӧкӧд да ылі муысь вайӧдӧм тӧдтӧм кывъя йӧзкӧд (Поволжьеысь немечьяскӧд) тшӧтш.
Квайтӧд класс помалӧм бӧрас казялӧмаӧсь сылысь збойлунсӧ да, Куйбышев нима колхозӧн веськӧдлысь мӧдӧдӧма нылӧс велӧдчыны Сыктывкарӧ... трактористӧ. 1954 восянь пенсия вылас петтӧдз пыр уджалӧма аслас профессия серти: медводз кӧлесаа трактор да гусеницаа ДТ–54, а сэсся МТЗ–52 «Беларусь» вылын.
— Мамӧ миян вӧлі трактористкаӧн, — ӧнӧдз окотапырысь висьтавлам вомъёртъяслы!
Кольӧм нэмся 50–70-ӧд воясӧ сиктса нывбабаяс унаӧн уджавлісны тракторнад. Ок, и долыд вӧлі миян челядьдырыд, мамӧй пӧттӧдз новлӧдліс «Белорусьнад» да. Кабинаас и доддяс, турун и пес ваялігӧн. Мукӧд зонпоснилы, дерт, окота жӧ вӧлі сӧвлыны миян дорӧ.
Комын куим во мамӧ бергӧдліс трактор рультӧ. И техника дорӧ муслуныс вуджис пиянлы да и внукъясыслы.
Кӧр дорын
Дарья Васильевналӧн став олӧмыс йитчӧма Петрунь сикткӧд. Медводз, дерт, матігӧгӧрса тундракӧд, кӧні и чужлӧма. Сё ветымын во сайын пӧль-пӧчыс — Валей гозъя — воӧмаӧсь Изьваысь Усва ю вылӧ, да сэтчӧ и овмӧдчӧмаӧсь, ӧд тундраӧдз сэсянь абу и ылын. Сылӧн бать-мамыс — кӧр видзысьяс, а сэсся и ачыс водзӧ нуӧдӧма налысь кӧр видзан овмӧссӧ. Дерт, и сылы ичӧтсянь вичмылӧма чумын сьӧкыд уджыс, отсасьӧма пусьыны-вурсьыны. Дас ӧти арӧссянь пастукалӧма. Во гӧгӧр кӧдзыд да лэчыд тӧла тундраын олӧны-рӧбитӧны нинӧмысь повтӧм да кӧръясӧс радейтысь войтыр! Сулавны ӧтилаын некор — пыр колӧ мунны сӧмын налы тӧдса нэмӧвӧйся туйясті, пемӧсъяссӧ дӧзьӧритны-вердны, аслыныс кынӧмпӧт корсьны да матӧ быд лун лӧсьӧдны шоныд войпук. Дӧсадитӧмаӧсь кӧр видзысьясӧс кӧдзыд поводдя, бушковъяс да и кӧинъяс.
Войвывса кӧръяс. Стада нуӧдігӧн бригадир куим кӧра доддьын век мунӧ водзын да аслыспӧлӧса горзӧ — тадзи корӧ пемӧсъяссӧ вӧтчыны сы бӧрся.
Кӧр бӧрся вогӧгӧрся дӧзьӧрыс — зэв сьӧкыд удж, и тайӧс тӧдӧны да вермасны донъявны сӧмын найӧ — кӧрдорсаяс. Кузь кӧдзыд тӧлыс, кок йылысь уськӧдана тӧв нырыс абу чорзьӧдӧмаӧсь том аньлысь мелілунсӧ да шаньлунсӧ. Ыджыдджык челядьсӧ — куим нылӧс да ӧти пиӧс — Дарья Васильевна тундраын и вайлӧма. Бур да шань мортӧн ставӧн тӧдісны Дарья Васильевнаӧс да сэтшӧмӧн и казьтылӧны сійӧс.
Мойвиис зятявны
Тьӧщакӧд тӧдмаси студенталігӧн на. Петрунь сиктӧ медводдзаысь ветлігӧн менӧ шензьӧдіс нывбабаяслӧн паськӧмыс. Уна рӧма кузь «озыр» сарапанъяс, бабаюрын кузь сыръя чышъянъяс. Одыбын тадзи пасьтасьӧматӧ зэв шоча аддзывлім, сӧмын гырысь крам праздникъяс дырйи да концертасигӧн сцена вылысь. Дерт, одыбсалӧн сарапанъясыс войвывсалӧн дорысь ёна торъялӧны. Шензьӧдіс и сійӧ, мый петруньсаяс сарапансӧ новлӧны быдлунъя паськӧм моз. Нывбабаяс и лавкаӧ мунӧны, и горт гӧгӧрас ноксьӧны, и турун куртӧны мича сарапанаӧсь.
Дарья Васильевна — зэв бур нывбаба, ёна и мойвиис меным сы дорын зятявны. Ӧдйӧ воим сыкӧд ӧти кывйӧ.
Мамӧлы трактор бердад быть ковмис лоны командирлӧн кодь ёсь да гора гӧлӧсаӧн. Тьӧща жӧ — нюмъялӧмӧн лӧня варовитысь. Ок, и чӧскыда вердліс-юктавліс ветлысь-мунысьӧс, кильчӧ ӧдзӧсыс сылӧн пыр вӧлі восьса.
Ыджыд керкаыс сулалӧ Усва кыр йылын, ӧшинь увсӧ бура дзимлялӧма. И миянӧс, том гозъяӧс, а бӧрынджык сэсся и внук-внучкаӧс гожӧмнас чӧсмӧдліс ывласа кӧрт пач вылын пуӧм-дасьтӧм пӧжасӧн, чериӧн да кӧр яйӧн.
Бӧрынджык нин тӧдмалі, мый тьӧщалы сьӧкыдлуныс вичмылӧма абу сӧмын челядьдырйиыс.
Верӧсыс, войнаса ветеран Прокопий Иванович, водз кувсьӧма, и аньлӧн ки вылӧ кольӧмаӧсь кӧкъямыс ныла-пиа.
Енмыс и та пӧрйӧ сетлӧма шань да бур мортлы челядьсӧ быдтыны-велӧдны вын да мывкыдлун. Коми сиктса керкаын моз и тьӧщалӧн гортас сулаліс верӧсыслӧн снимок — мича нюмбана мужичӧй, дзик быттьӧ артист. А нывъясыс, гӧтырлӧн чойяс, медводдза аддзысьлӧмсянь радпырысь петкӧдлісны меным батьыслысь «За боевые заслуги», «За оборону Советского Заполярья» да «За Победу над Германией» медальяс. Видзисны гортаныс найӧс зэв донаторъяс моз, семьялӧн реликвияӧн найӧ вӧліны.
* * *
«Коми гор» да «Юрган» компанияяслӧн фондъясын кольӧмаӧсь Александра Степановна Габова да Дарья Васильевна Канева йылысь радиопередачаяс да видеосюжетъяс. Наын висьтавсьӧ, мый кыкнан аньыс ыджыд пай пуктӧмаӧсь республикаын культура сӧвмӧдӧмӧ. Мамӧлӧн пайыс — сьылӧм-йӧктӧмын, тьӧщалӧн — кӧр видзӧмын, изьватас сарапан, парка-малича, бурка вурӧмын, кепысь-вачег дасьтӧмын.
Медводз Дарья Васильевналӧн внукъяс чужӧмаӧсь. Ӧти гожӧмӧ найӧ волісны Одыбӧ матысса рӧдвужыскӧд тӧдмасьны. Асьныд тӧданныд, ми быдӧн отпускавлім гожӧмнас да ветлывлім чужан сиктаным страда дырйи — меддона да шуда кадӧ. Воӧмаяс окотапырысь котралісны видз вывті, чӧсмасисны оз тусьясӧн, вуграсисны.
Одыбысь мунӧм бӧрын челядь пыр и ошйысьӧмаӧсь мам-батьыслы аддзылӧмторнас, и тайӧ найӧс ёна шензьӧдӧма. Прокопий дядьлӧн пӧ мам-батьыс вежсьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд гортгӧгӧрса уджнас: батьыс пачын шыд пуӧ, а мамыс тракторӧн ветлӧдлӧ!..
Кык ань, кык мам, кык олӧм. Оласногыс да уджыс налӧн торъялӧ, а челядь дорӧ муслуныс да шаньлуныс ӧткодь! Муӧдз копыр налы!
