АС ВЫЛАНЫС ЛАЧАӦН ОЛӦНЫ ПЕТРУНЬЫН

Кузь туй

Квайтымын гӧгӧр километр торйӧдӧ Усва кырйывса Петрунь сиктсӧ вӧвлӧм из шом перъян Инта карысь. Кыдзи и водзын, быдлунъя ветлысь-мунысьяс ыджыд вӧлӧксӧ тӧвнас вуджӧны «Буранӧн». Со и ми шоныда пасьтасьӧмӧн пуксим снегоходӧ. Гуран-мылькъяса сӧдз-еджыд лым вывті ӧдйӧкодь мӧдӧдчим вӧр діяса тундралань. Бӧрӧ колины карса уна судтаа керкаяс. Шыльыдінті — тыяс вывті — ӧддзӧдчылім кӧкъямысдас километрӧдз, а кызвын туйсӧ мунім 40–60 километрӧн да воим сиктӧдз часӧн-джынйӧн. Чизыр тӧвлы паныд мунігӧн веськавлім неыджыд вӧр ді костӧ: мича-чукыля да пашкыр кыдзьяса, ёсь коз пуяса. Еджыд байдӧгъяс оз повны гораа ижган машинаясысь, велалӧмаӧсь, пукалӧны кыдз вожъясын да дзоргӧны-видзӧдӧны мунысь «дивӧ» вылӧ.

Инта — Петрунь костын лым вывті туйыс та кадӧ эз вӧв куш: паныдасьлім-аддзысьлім ӧтарӧ-мӧдарӧ мунысь вит «Буранакӧд». Сиктлань матыстчигӧн пес заптысьяс тэчисны вужсяньыс косьмӧм пу кражъяс асланыс додьясӧ. Усва берегӧ вотӧдз синмӧ шыбитчис: пуӧ ӧшӧдӧмаӧсь ювывса вӧвлӧм пароходстволысь вӧйысьӧс мездан «Петрунь» гижӧда кытш. Ас кежысь мӧвпышті: мися, сідзкӧ, регыд воам. Недыр мысти, шыльыд Усва вывті вуджигӧн, мыччысис паськыда пуксьӧм сиктыс да талунъя серпасыс: джуджыд телевышка да выльӧн кыпӧдӧм вичко юр.

Сиктсӧветын уджалысьяс висьталісны, мый бокӧвӧйяс татчӧ командировкаӧ гежӧда волывлӧны. Туйкостсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вуджӧмыс дона сувтӧ да — 1.200 шайт. Кӧть эськӧ «Буранса» кӧзяиныслы ветлӧмыс нӧшта на дона: 120 километр вылӧ артыштӧмӧн бензин-ломтас, шоныд паськӧм аслыс да сыкӧд мунысьыслы, кад. Но воштысьнысӧ некытчӧ: машинаӧн письтан туй артмывлӧ сӧмын тӧвся куим тӧлысьӧ, да и сійӧ турӧба лунъясӧ ёна тшыклӧ. Кӧсъян кӧ «комфортӧн» воӧдчыны, тайӧ жӧ донсьыс позьӧ лэбны вертолётӧн, сӧмын вежоннас ӧтчыд — воторникӧ, сэсся вежон ковмас виччысьны бӧр лэбан кад. Дерт, рӧспута дырйи лэбалысьыс содӧ. Гожӧм-арын йи сувттӧдз ветлысь-мунысьӧс нуӧны-вайӧны Усва кузя мотора пыжӧн. «Кӧръяснад ӧмӧй онӧ новлӧдлӧ ме кодь туристъяссӧ?» юалӧм вылӧ вомъёртъяс сӧмын мичаа нюмъёвтісны да шуисны, тадзитӧ ветлӧм-мунӧмыд пӧ нӧшта на ёна донсялас. Татшӧм серамбана сёрниӧн пансис менам тӧдса сиктӧн выль тӧдмасьӧмӧй.

Сиктлӧн чужӧмбан

Гожӧмын менам воддза волӧмсянь кольӧма нин вит во. Сикт шӧрас бӧръя вояснас кыпӧдӧмаӧсь вӧвлӧм вичко инӧ выльӧс — мича юра, ыргӧн креста вежа Николай Чудотворечлы сиӧмӧс. Бокынджык — сотӧвӧй йитӧд кутан сюръя-вышка. Керкаяс лэбулӧдзыс тырӧмаӧсь лым толаясӧн, да на костын артмалӧмаӧсь джуджыд гуран-мылькъяс. Эм, майбыр, кӧні челядьлы исласьны даддьӧн.

Вичко дорын кузь потшъяс вылын сулалӧ доннясян-качай. Синмӧ шыбитчӧны выльӧн на кыпӧдӧм вит керка, детсад бокын — унакодь дадь. Бӧръя куим вонас чужӧма 18 кага. Ставыс тайӧ висьталӧ, мый ылі сикт сӧвмӧ на. Нёльсё ветымынысь унджык морта Петруньын эм шӧр школа, кӧні 11 классӧдз велӧдчӧны 36 ныв-зон. На пиысь дасӧн семьясьыс торъялӧмӧн олӧны школабердса интернатын: орчча Рогӧвӧй грездысь да кӧр видзысьяслӧн челядьыс.

Би сетан дизель станцияын, из шомӧн ломтан котельнӧйын, кусӧдчан юкӧнын, скӧт картаын, поштаын, метеостанцияын — быдлаын лючки-бура уджалӧны ас йӧз, могмӧдӧны сиктсаӧс. Со кольӧм воӧ Елена Хозяинова Ухтаса медучилище помалӧм бӧрын локтӧма чужанінас фельдшерӧн.

Куим луннад ме быдлаӧ волі, унатор аддзылі, йӧзкӧд варовиті. Сикт шӧрын лавкаын Интаысь вайӧм кӧлуй ньӧбалісны изьватас сарапана гоз-мӧд нывбаба. Юалі налысь, кысь позьӧ ньӧбны кӧр яй да ас кыйӧм чери. Аньяс ликтісны-индісны орчча вузасянін, сэтысь пӧ верманныд босьтны ас сиктын вӧчӧм колана чӧсмасянтор: нӧк, сливки, пӧжас, кӧр яйысь вӧчӧм котлет, ас кыйӧм чери, вотӧс.

Сэтчӧ и веськӧдчи. «Петруньское» ООО-лӧн лавкаын олӧма ань шензьӧмӧн видзӧдліс комиӧн шыасьысь тӧдтӧм пырысь вылӧ. Висьтаси Петруньса зятьӧн, мися, тьӧщаӧй Дарья Васильевна Канева. Пыр и нюммуніс. 84 арӧса Роза Егоровна Попова (Филиппова) ошйысис-висьталіс: «Ме быд лун волывла татчӧ босьтасьны... Да тшӧтш и варовитны сиктсаяскӧд, тӧдмавны выльтор. Пызан вылӧ лэптыны ставыс тані эм: уна сикас чӧскыд пӧжас, чери-яй. Талун котлетла локті. Босьті нӧшта литра улльӧв да неуна нӧк. Нунысӧ сэсся сьӧкыд. Мӧдасы-аски бара вола, вӧскресеньӧӧ кӧсъя вӧчны турипувйысь морс да». Миян сёрнитігкості вузасьысь тэрыба могмӧдіс нёль-ӧ-вит ньӧбасьысьӧс.

Ылі Войвывса сиктӧ медводдзаысь воӧм мортӧс шензьӧдӧ сэні олысьяслӧн керка-овмӧсын ӧнія кадся технологияясӧн вӧдитчӧмыс. Школаын велӧдысь, бокысь жӧ воӧма, юксис: «Ме чуйми, мый сывлытӧм кынйира му вылын петруньсаяс керкаяссӧ тырвыйӧ благоустроитӧмаӧсь: кранысь петӧ пӧсь да кӧдзыд ва, пачсянь батарея шонтӧ керка пытшкӧс, эм шоныд асмогасянін, песласьӧны машина-автоматӧн. Татшӧмторсӧ ме эг аддзыв весиг Киров обласьтса сиктъясысь».

Пошта пыр библиотекаӧ сёрмӧмӧн воӧ «Коми му» газет. «Лыддьӧны тані выльӧн вайӧм быд петас. Олӧма йӧзлы нулам газетъяссӧ гортаныс лыддьыны, — висьталіс библиотекаӧн уна во веськӧдлысь Наталья Атемасова. — Котыртлам коми гижысьяслы сиӧм лыддьысян рытъяс. Миян сиктын быдмӧны-олӧны енбиа том йӧз, коми культура бердӧ сибӧдчысьяс. Школаса директор Андрей Терентьев да Сыктывкарса университетын велӧдчысь Вадим Семяшкин асьныс гижӧны-лыддьӧны мича кывбуръяс».

Мый талун майшӧдлӧ сиктсаясӧс? Матӧ дас вит во нин пӧ ми коми войтырлӧн сиктса чукӧртчылӧм дырйи гижам-пасъялам ассьыным тӧжд-могнымӧс, шуис сиктсӧветысь специалист Луиза Дормидонтовна Филиппова. Сэсся Инта карын коми войтырлӧн конференция дырйи петруньсалысь корӧмсӧ пыртӧны асланыс помшуӧмӧ. Но воысь-во пӧ нинӧм оз вежсьы, гӧрӧдъясыс кольӧны разьтӧмӧсь. Торъя папкаын чукӧртӧма бӧръя вит вося гижӧдъяссӧ: колӧ выльмӧдны аэропорт керка (корӧны балок), дзоньтавны сиктса котельнӧй, выльмӧдны Айму вӧсна Ыджыд тышын усьӧмаяслы казьтылан пас.

Петруньсаяс воштӧмаӧсь нин и выль школа-сад кыпӧдӧм вылӧ надеясӧ. Проектсӧ дасьтылӧмаӧсь 2011 воын нин, весиг стрӧйба улӧ местасӧ торйӧдлӧмаӧсь. Бӧрйысьӧм водзвылын гырысь чина йӧз кӧсйысьӧмаӧсь сійӧс збыльмӧдны, но сэсся ставыс вунӧма локтан бӧрйысьӧмӧдз. Ӧнӧдз школа-сад улӧ индӧм местаас кушин.

Дерт, юалі сиктсалысь, коми войтырлӧн корӧм-шуӧмторсьыс мый асьныс збыльмӧдӧмаӧсь. Вочакывйысь петкӧдчис: петруньсаяс оз сӧмын дзайгыны-корны, а вын сертиныс асьныс зільӧны бергӧдчыны. Сідз, выльмӧдӧмаӧсь-тыртӧмаӧсь лыаӧн шӧр туй вылысь гуранъяс, чукӧртӧмаӧсь сьӧм да отсалӧмаӧсь выль вичко кыпӧдны. Став сиктӧн чукӧртӧмаӧсь и война вылын усьӧмаяслы памятник дзоньталӧм вылӧ сьӧм. Водзмӧстчӧма таын йӧзӧдлытӧм тышса участник Анатолий Александрович Артеев, сиктса том морт, коді ӧні уджалӧ Инта карын. Содтӧд сьӧм вичмӧдӧмаӧсь «Петруньское» ООО-ӧн веськӧдлысь Геннадий Мисаилович Хозяинов да сиктса юралысь.

Петруньсалӧн олӧмын бӧръя кадся выльтор — тӧвся туйӧд сиктӧ быд куим лун волӧ карсянь ыджыд машина ёг нуӧм могысь. Сӧмын тай бӧрсӧ мунӧ тыртӧм: этшаник гортса лӧп-ёгсӧ йӧзыс сотӧны керка пачын. Сэк жӧ шыблас нуӧмысь быд семьяын морт вылӧ мынтӧны 50,37 шайтӧн. Ыджыд машинасӧ сиктысь казялі да, видзӧдлі кузолас: сэні куйліс... витӧ-квайт важмӧм кӧр ку. Карса шопер вӧчӧ ассьыс уджсӧ, реформа пӧртсьӧ олӧмӧ... Йӧз серам и став!

Кӧсйи пыравны тшӧтш музейӧ, но ӧдзӧсыс вӧлі томана. Сиктсаяс висьталісны: Петруньса краеведческӧй музей орӧдӧмаӧсь шоныдысь, та вӧсна и тупкыса. Инта карса администрацияын культура юкӧнӧн веськӧдлысь зэв збодера меным гӧгӧрвоӧдіс, музейсӧ пӧ шонтыны «нерентабельнӧ». Та бӧрын сы дорӧ менам юалӧмъяс бырины.

Школа

Школалӧн кык судтаа стрӧйбаыс важиник, стӧч таво пасйӧны кыпӧдӧмсяньыс ветымын во. Пытшкӧссӧ бура пелькӧдӧмаӧсь-мавтӧмаӧсь югыд-мича рӧмӧн. Стенын ӧшлӧмаӧсь челядьлы да велӧдысьяслы колана юӧръяс. Ыджыд места вичмӧдӧмаӧсь коми гижысьяс, коми литературалы подув пуктысьяс да литература ӧнія лунӧ сӧвмӧдысьяс йылысь гижӧд-снимок улӧ: тӧдчӧ, велӧдчанінын кыпыда пасйӧмаӧсь Поэзия лун. Бура тыдалӧ коми кыв велӧдысь Галина Семяшкиналӧн уджыс, коді Помӧсдін сиктысь воӧм бӧрын 38-ӧд во велӧдӧ чужан кыв.

Школаын да детсадйын ӧти уджалан котыр, зільӧны том йӧз, татчӧс школа помалысьяс, кодъяс бур тӧдӧмлун шедӧдісны юркарса вылыс тшупӧда велӧдчанінъясын: Андрей Терентьев, Андрей Ануфриев, Александр Хозяинов, Юлия Жарун, Наташа Канева да Эмилия Беляева. Уджалӧны творческӧя, коллялӧны шойччан кад челядькӧд, ворсӧны-ордйысьӧны физзалын, сьылӧны-йӧктӧны культура керка сцена вылын. «Петруньса югӧръяс» фольклор ансамбль век водзмӧстчысьяс лыдын. Со и бӧръя «Тэрыб кӧр» гаж дырйи медбура петкӧдчисны концерт вылын март 23 лунӧ.

Петруньса школаӧн веськӧдлӧ Андрей Терентьев. 2007 воын помалӧма тайӧ велӧдчанінсӧ эзысь медальӧн. Школаса историяын сійӧ лоӧма медводдзаӧн эзысь медалистӧн. Сэсся Сыктывкарса университетысь филология факультетын босьтӧма коми да роч кыв велӧдысьлысь специальносьт. Том морт ёна кӧсйӧма лоны журналистӧн, удж-профессияас пыдісянь пырӧдчӧма Коми народнӧй радиоын да «Юрган» телеканалын практика дырйи. Мойвиӧма дасьтыны «Чоя-вока» да «Миян йӧз» петасъяс Александр Пивкинкӧд ӧтув. Студенталігас жӧ творческӧя ёртасьлӧма «Коми му» газетын зільысь Павел Симпелевкӧд. Весиг ӧтвылысь волӧмаӧсь Петрунь сиктӧ, гижӧмаӧсь коми войтырлӧн олӧм йылысь.

Но мукӧддырйи артмывлӧ оз сідзи, кыдзи кӧсъян. Со и том мортлӧн олӧмыс бергӧдчӧма ас ногыс: Андрей Терентьев учителялӧма Ухта карын, да сы бӧрын корӧмаӧсь чужан школаас. «Веськыда шуа, ме эг кӧсйы локны сиктӧ: тӧда, мый татчӧ верман «сибдыны» дыр кежлӧ, — висьталӧ том директор куим во учителялӧм бӧрын. — Медводдза кадас меным ёна отсалісны школаын велӧдысьяс, а сэсся вочасӧн уджсӧ котыртны артмыны кутіс». Андрей Фёдорович кутӧ бур йитӧд сиктса учреждениеясӧн веськӧдлысьяскӧд. Совхоз могмӧдӧ челядьӧс чӧскыд няньӧн да бур йӧв-яйӧн. Тӧлысьнас кыкысь-куимысь директор уджмогнас ветлывлӧ «Буранӧн» Интаӧдз.

Том да писькӧс веськӧдлыськӧд сёрниысь тыдовтчис сылӧн творческӧй паськыд видзӧдласыс. Андрей кӧсйӧ водзӧ сӧвмыны. Гижӧ кывбуръяс. Корсьӧ том олӧмсьыс став бурсӧ. «Кӧсъя вуджӧдчыны, кывбур гижны, сьывны, чужан кыв сӧвмӧдны: ӧтувтны ӧткодь видзӧдласа писькӧс творческӧй войтырӧс, медым быдӧн вермис сӧвмыны да пӧртны олӧмӧ гуся мӧвп-кӧсйӧмъяссӧ. Окота восьтыны татшӧмъясыслы республика тшупӧдын шӧрин. И талунъя веськӧдлан опытыс меным, чайта, отсалас», — кывкӧрталіс сёрнинымӧс том морт. Колльӧдчигӧн бур сиӧмӧн топыда кутыштлі сылысь чорыд кабырсӧ да ас кежысь мӧвпышті: «Талӧн ставыс артмас!».

История велӧдысь Андрей Ануфриев помалӧма Петруньса школа 2008 воын. Сыктывкарса университет бӧрын служитӧма армияын, Североморскын морфлотын. Босьтӧма мӧд вылыс тшупӧда образование, юрист. «Куим во рӧбита тані, — висьталіс сійӧ. — Ёна радейта челядьӧс. Зіля чужтыны-пестыны гырысь класса челядьын история дорӧ интерес. Ӧд налы историяысь ЕГЭ колӧ сдайтны. Мыйла локті ас сиктӧ? Армия бӧрын — ме верстьӧ морт. Тані оланін эм, орччӧн ай-мам, отсася налы да дзоляджык чойлы. Мортыслӧн кӧ сьӧлӧм-лов бурмӧданторйыс, рочӧн кӧ, увлечениеыс, абу, сійӧ и Москваын асьсӧ оз аддзы, гажтӧмтчас...» Тӧлка том морт аддзӧма асьсӧ ылі сиктын: прӧст кадӧ сьылӧ, ворсӧ, лызьӧн ислалӧ. Торйӧн тӧдмӧдӧ челядьӧс финансӧвӧй грамотаӧн, ачыс ӧтуввез пыр велӧдчӧма. Ышӧдӧ ныв-зонмӧс шахматӧн ворсны, волейболӧн ордйысьны.

Ичӧт класса челядьӧс велӧдысь Наталия Королёва, коді первой во уджалӧ Петруньын Интаса школаын уна во зільӧм бӧрын, ачыс Россияса лунвыв регионысь, гусьӧник юксис мекӧд, мыйӧн торъялӧны сиктса зонпосни карсаысь: «Петруньса ныв-зон рамӧсь, мыйкӧ лёктор вӧчасны-прӧступитчасны кӧ, яндзимысла гӧрдӧдӧны. Мичаа, ӧкуратнӧя пасьтасьӧны поводдялы лӧсялана ног. Ставныслӧн эм велӧдчантор: ручка-карандаш, тетрадь, портфель. Мам-бать век юасьӧны, кыдзи быдтасъясыслы сетчӧ велӧдчӧмыс. Карса школаын, кӧні ме уджавлі, серпасыс дзик мӧд. Сэні омӧль оласнога да судзсьытӧма олысь семьяысь челядьыс зэв уна: юысь бать-мамыс оз видзӧдны быдтасъясыс бӧрся да, зонпосни тӧв и гожӧм ӧти паськӧмаӧсь, весиг ковмывліс ас тшӧт весьтӧ ньӧбны налы тетрадь-ручка...»

Кӧр видзан овмӧс

«Петрунь сиктын олам ми важ ног: видзам скӧт, кукань-мӧс, вӧдитам кӧръясӧс. Асланым пекарняысь чӧскыд пӧжасӧн номсӧдлам и орчча сикт-грездын олысьясӧс, — паніс сёрни Геннадий Мисаилович Хозяинов, «Петруньское» овмӧсӧн веськӧдлысь. — Рӧспута кежлӧ зілям могмӧдны сиктсаӧс колана сёян-юанӧн. Яй шырам да вӧчам котлет, йӧла вӧлӧга — тайӧ ставыс воӧ быд семьяӧ пызан вылас. Ӧд найӧ быд лун волывлӧны лавкаӧ ас вузӧсла. Инта районса став сикт-грездысь сӧмын Петруньын эм пекарня!».

Совхоз — дзик ӧти овмӧс, кодсянь вичмӧ неыджыд, но уна семьялы зэв колана нажӧтка скӧт бердын уджалысьяслы. «Ми асьным вермам заптыны скӧт вердны тырмымӧн турун. Кӧсъям да зілям водзӧ сӧвмӧдны скӧт видзӧмсӧ. Удждон весьтӧ вештысям тшӧтш асланым прӧдукцияӧн», — водзӧ висьталіс овмӧсӧн веськӧдлысь.

Роговӧйын мужичӧйяс аддзӧмаӧсь аслыныс тӧвся нажӧвитчан туйвизь: заптӧны да вайӧны тӧвбыд кежлӧ пес ас грездса да Петруньса пенсионеръяслы да вермытӧмъяслы.

Сиктсаяс дас сизимӧн тундраын видзӧны кӧкъямыс сюрс кӧр. Гожӧмнас стада бердын уджалысьяс дорӧ сибӧдчылӧны содтӧд отсасьысьяс. Ӧвада-номъя кадӧ пемӧсъяссӧ Ылі Войвывса саридз дорын видзӧны кызь витӧн. Государство могмӧдӧ неуна субсидияӧн. Петруньсаяс комын тоннаӧдз заптӧны свеж да диетическӧй кӧр яй.

Сӧвет кадӧ лыдпасъясыс вӧлӧмаӧсь татшӧмӧсь жӧ, сідзкӧ, сьӧкыдлун-мытшӧд вылӧ видзӧдтӧг кӧр овмӧссӧ кутӧны чорыд кабырын. Водзынджык петруньсаяс могмӧдлӧмаӧсь яя вӧлӧгаӧн тшӧтш и квайтымын сюрс олыся Инта. Ӧні карас олӧ сӧмын 25 сюрс морт, та вӧсна инавны ас районын став вӧчӧмторсӧ оз артмы. Лишалана яйсӧ зільӧны вузавны мукӧд карын. Республикаса лунвыв районъясын эськӧ йӧзыс окотапырысь ньӧбаласны, да бара жӧ нунысӧ сэтчӧдз сьӧкыд. Поездӧн вывті дона, сэсся и колӧны кӧзӧда торъя вагонъяс. Машина туйӧд бурджык: ӧдйӧджык да и донтӧмджык. Сэк жӧ Инта Печора костын вӧлӧксӧ оз пыр бура вӧчны, а таво тӧв туйыс весиг абу вӧлӧма. Сӧмын неуна яй вермӧмаӧсь нуны вузавны багаж вагонын.

Кӧр видзӧмын сьӧкыдлунъяс йылысь сёрни водзӧ вӧлі Инта кар дорын «Тэрыб кӧр» гаж вылӧ воӧмаяскӧд. Пым тшайӧн да свеж кӧр яйӧн чӧсмасигмоз варовитігӧн выль тӧдсаяс восьсӧн висьталісны асланыс уджын мытшӧдъяс йылысь. Маличаа пастук-мужичӧй дыркодь чӧв пукалӧм бӧрын зэв пӧся шуис: «Совхозын начкӧны ӧтпырйӧ уна кӧр да, вель уна кад ковмӧ колана кабала-документ дасьтӧм-босьтӧм могысь. А сэккості ас вылӧ уджалысь кӧрдорса-частникъяс лышкыда могмӧдӧны интасаӧс асланыс свеж яйӧн. Совхозлы прӧдукциясӧ сэсся сьӧкыд инавнысӧ... А миянлы ӧд тшӧтш колӧ нажӧтка. Ставнымлӧн эм семья, челядь велӧдчӧны и». Артмӧ, петруньсалӧн да интасалӧн тӧжд-могыс да юр висьӧмыс ӧткодьӧсь.

Кывкӧртӧд пыдди

Менам видзӧдлас серти, коми сиктъясыд вӧліны и водзӧ сӧвмасны. Инта карын кӧ производствоыс быри, мыйла эськӧ гырысь чина йӧзлы не бергӧдчыны сиктсалань чужӧмӧн? Карса да республикаса веськӧдлысьяслы колӧ кутны-сӧвмӧдны кӧр видзан овмӧс, отсавны налы, кодъяс уджалӧны-мырсьӧны да видзӧны кӧрдорсалысь нэмӧвӧйся оласног-традициясӧ.