КОР АДДЗАН АС СИННАД...

Тайӧ юӧр-пасйӧдсӧ дасьтігӧн ме быттьӧ Коми пединститутын студенталігӧн ставмирса карта дорын сдайті географическӧй нимъяс тӧдӧм кузя зачёт. Меным — география да биология учительӧ велӧдчӧм мортлы — ковмис босьтны киӧ карта, медым уськӧдны тӧд вылӧ суйӧрсайса странаяслысь, мир пасьтала гырысь юяслысь да каръяслысь нимъяссӧ. Мыйла? Лыддигад асьныд гӧгӧрвоанныд.

Гижӧд панасыс тӧдса киноысь серпас кодь. Гожъялӧм чужӧма ныла-зонма аддзысьӧны медводдзаысь. Зонмыс ныв водзын ошйысьӧ: «Ме неважӧн вои БАМ-ысь». «А ме — Урал-Из гӧраысь, вот!» — збодера вочавидзӧ нывъёртыс. Вӧлӧмкӧ, кыкнанныс радейтӧны туриставны, тшӧкыда кытчӧкӧ ветлыны, шойччыны вӧр-ва дорын да палаткаын. Тадзи пансьӧма тӧдмасьӧм-радейтчӧмыс Санкт-Петербургын видз-му овмӧс университетса студентъяслӧн 1987 воын. Зонмыс — Комиысь, нылыс — Кировысь. Ӧні кыкнанныс сыктывкарсаяс нин, семьяас быдмӧны ныла-пиа. Томдырся радейтана ветлӧм-мунӧмыс воясӧн сӧмын крепаммӧма, да таӧ ышӧдӧны-велӧдӧны и челядьнысӧ.

Ыджыд стажа туристка Еленакӧд аддзысьлім вӧльгым 23 лунӧ. Пым тшай юигӧн сійӧ нюмъялӧмӧн висьталіс, мый сӧмын кык лун сайын воӧмаӧсь ылі туйысь. Вомыс пельӧдзыс ветлӧм-мунӧмсӧ казьтылігас. Шмонитіс на, пыр на пӧ качайтӧ теплоход вылын моз. Вӧлӧмкӧ, та пӧрйӧ турист гозъя лунвывладорті вуджӧмаӧсь Латин Америка Горн кокад (мыс) пӧлӧнӧд Атлантическӧйсянь Тихӧй океанӧдз. Дерт, татшӧм ветлӧм-аддзылӧмторсьыд катлӧдлас морттӧ! Дас палубаа теплоходӧн кывтӧмаӧсь Бразилияса Рио-де-Жанейро саридздорса карсянь Вальпарисоӧдз — Чилиын саридздорса портӧдз. Артмӧ, Латин Америкалӧн асыввыв берегсянь рытыввылӧдзыс. Дас сизим лунӧн аддзылӧмаӧсь Бразилияысь, Уругвайысь, Аргентинаысь, Чилиысь да Фолкленд ді вылысь уна быдсяма мича шензьӧданаин, аслыспӧлӧс каръяс, уна кывъя да йӧзкостса паськӧма войтырӧс, видлӧмаӧсь тӧдтӧм сёян-юан.

Туристъяслысь мунан туйсӧ юрын бергӧдлӧм да гӧгӧрвоигкості нывъёртӧй водзӧ варовитіс, дэльӧдчӧмӧнмоз лыддьӧдліс, кытчӧ гозъя уна воӧн вевъялӧмаӧсь ветлыны суйӧр сайӧ. Арталӧм серти, матӧ 41 государствоӧ волӧмаӧсь. Лыдсьыс юрыд бергӧдчӧ! Асьныд мӧвпыштлӧй да видзӧдлӧй ставмирса картаысь: Рытыввыв Европаысь Латвия да Франция; Европа лунвылысь Италия, Ватикан да Кипр; СССР-са вӧвлӧм республикаяс Белоруссиясянь Грузияӧдз; Тихӧй океан бердын Асыв-Лунвыв Азияса странаяс; Индия; медся сола Гӧрд саридз; дерт жӧ, роч войтырлы медрадейтана суйӧрсайса шойччанін — Турция. Волӧмаӧсь сідзжӧ Африка войвылӧ — Мароккоӧ, Тунисӧ, Египетӧ да мукӧдлаӧ; Латин Америкаын Мексикаӧ да Перуӧ. Веськавлӧмаӧсь весиг Африка асыввылын медшензьӧдана да лыда мортлы тӧдса странаясӧ: Кенияӧ, Танзанияӧ, Угандаӧ, кытчӧ ветлӧны сӧмын нинӧмысь повтӧмъяс...

Дерт, ӧні туйыд быдлаӧ восьса, позьӧ ветлӧдлыны мир пасьтала. Водзынджык, 1990-ӧд воясӧдз, ми олім партиялӧн «Сӧветскӧй мортлы капиталистическӧй странаӧ ветлыны оз позь» индӧд серти. А талун гортад ӧтуввезйысь тшай юигмоз ньӧбӧм билетӧн пуксин Москва — Париж — Рио-де-Жанейро самолётӧ — и тэ ылі Латин Америкаын!

«Туристъясӧс новлӧдлан бӧръя туйвизьсӧ ладмӧдӧма сідзи, медым ветлысь-мунысьяс, быдӧн ас ногыс енлы эскысьяс, копыртчылісны да ас синнас аддзылісны Рио-де-Жанейроын Исус Кристослысь кисӧ паськӧдӧм ыджыдсьыс-ыджыд статуя, — водзӧ висьталіс Елена. — Татшӧм кымын жӧ статуя сулалӧ Чилиысь Сантьягоын ыджыд гӧра вылын — яндысьӧмпырысь увлань видзӧдӧ, увланьӧ кисӧ шеныштӧма Вежа Дева Мария. Кыкнанныс кыскӧны ас дорас паломникъясӧс — енлы эскысьясӧс».

Пасйӧмторъяссӧ ме бӧрыннас корсьлі-видзӧдлі ӧтуввезйысь. Тыдовтчис, мый енлы эсканторъясыс Сыктывкарын 10 судтаа выль керкаяс джудждаӧсь.

Туристъяслы петкӧдлӧны и историялы тӧдчана инъяс. Пример пыдди Елена вайӧдіс Сантьягоысь Оружейнӧй изэрд, кытчӧ 1808 воын кыпӧдлӧмаӧсь корольлы керка, а ӧні сэні паськӧдчӧ Национальнӧй историческӧй музей. Орччӧн — XVІІІ нэмся Кафедральнӧй собор. Ставсӧ пӧ лючки-бура дӧзьӧритӧны, быттьӧ збыльысь важ кадас бергӧдчылан.

Сантьягоысь ёна торъялӧ Винья дель Мар шойччысьяслӧн лӧнь кар.

Гӧгӧрбок быдмӧ лунвыв саридзбердса гырысь пу, мойдын моз вӧчӧма уна рӧма дзоридза газон, мича керка да нуръясянін. Тихӧй океанлӧн лунвыв берегын сулалӧ карыс, купайтчысьыс этша, ваыс кӧдзыд да — 17–20 градуса. Ваыслы шонавны оз сет Антарктидаысь кӧдзыд визулыс. Та вӧсна жӧ вобыд океансянь ӧвтӧ ыркӧдана небыдик тӧвру.

Тайӧ ветлігас, дерт, эз коль казьтывтӧг и Европаысь петӧм медводдза экспедиция. География учебникысь быдӧн тӧдам Магелланов пролив. Португалеч Фернан Магелланлы экспедицияса ёртъясыскӧд мойвиӧма 1519 вося арын вуджны Атлантическӧйсянь Тихӧй океанӧ. Мактан нима ді вылын ыджыд памятникӧн нимӧдӧны Фернан Магелланӧс да сійӧс виысьӧс — Лапу-Лапу филиппинеч вождьӧс. Тайӧ кадас ді вылын тулыс, гӧгӧр дзоридзалӧ вижъюр, быдмӧны и кыдзьяс.

Вомъёртлӧн семейнӧй музейын, чайта, медшӧр видзанторйӧн лоӧ таво ноябрь 13 лунӧ сетӧм сертификат, коді кутас казьтывны Горн кокад дорті теплоходӧн кывтӧм йылысь. Сертификата турист серамсорӧн висьталіс: «Ме ёнасӧ, дерт, нинӧм сэки эг аддзыв: вӧлі зэв тӧла, гырысь гыяс шыблалісны теплоходнымӧс чача моз, та вӧсна унаӧс ме моз жӧ шогӧдіс. Та вылӧ видзӧдтӧг ме верма ошйысьны, мый матыстчылім да кылім Антарктидалысь кӧдзыд-зумыш вынсӧ кык океан ӧтлаасянінын».

Недыр кежлӧ сувтлӧмаӧсь саридзбокса Стенли карӧ. Порт Стенли — тайӧ административнӧй шӧрин да Фолкленд (Мальвинскӧй) ді вылын дзик ӧти кар. Шензьӧданаыс сэні — сьӧда-еджыда пингвинъяс. Налӧн орччӧн сулалӧм-йӧжгылясьӧм вылас бипур вылӧ моз позьӧ помтӧг видзӧдны. Бокисянь пингвинъясыс изьваса маличаа кӧр видзысьяс кодьӧсь. Снимайтны найӧс зэв сьӧкыд, пыр вӧрӧны да гораа горзӧны-варовитӧны ёрта-ёртыскӧд да.

Ӧти асылӧ корабльса капитан пытшкӧс радио пыр юӧртӧма, регыд пӧ аддзам кывтысь йи-айсберг. Медводз чайтӧмаӧсь, мый шмонитӧ. А сэсся ставӧн уськӧдчӧмаӧсь вылыс палуба вылӧ фотоаппаратъясӧн. Тайӧ гырысь йи пластъясыс чуктӧны-торъялӧны Антарктидаса кынмӧм-йизьӧм муысь. Еленалӧн фотояс пӧвстын тайӧ дивӧыс эм жӧ.

Ичӧтик страна Уругвай топалӧма ыджыд Бразилия да Аргентина костын. Юркарыс — Монтевидео. Экономикаыс кызвыннас кутчысьӧ кук яй вузалӧм весьтӧ. Латин Америкаса мукӧд странаын олысьяс серти Уругвайса войтыр еджыд кучик-чужӧмаӧсь. Историяысь тӧдса, мый сэтчӧ локтӧм испанечьяс да индееч-вужвойтыр костын мунлӧма чорыд тыш. Индеечьяслы весиг пуктӧмаӧсь казьтылан пас.

Аргентинаса юркарын туристъяслы торйӧн петкӧдлӧны саридзса порткӧд орччӧн паськӧдчӧм Ла-Бока район. Экскурсоводъяслӧн висьталӧм серти, буретш тані «чужӧма» Аргентинаса танго. Медводз сійӧс йӧктӧмаӧсь кудриа да сьӧдов-мугӧм кучика мужичӧйяс, тангоыс на ногӧн сідзи и шусьӧ — барабанӧн ворсӧм улӧ йӧктӧм. Ме чайта, саридзысь воысьясӧс дыр виччысьысьяс уна во чӧж берегын йӧжгылясьӧмаӧсь-вӧрӧдчӧмаӧсь барабан шы улын да ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн варовитӧмаӧсь — тадзи артмӧма йӧктӧм. И талун сэні лун и вой кылӧ сьӧлӧм вӧрзьӧдана шылад, да тыдалӧны том да олӧма мича йӧктысьяс. Экскурсия дырйиыс Елена ылалӧма йӧктысьяс вылӧ видзӧдӧмӧн да тӧкӧтьӧ абу кольӧма турист котырсьыс. Аргентинаысь жӧ аддзылӧма 1791 воӧ садитӧм фикус, коді ӧнӧдз гажӧдӧ Буэнос-Айресӧ воысьясӧс...

Суйӧр сайӧ тайӧ мича-авъя ветлысьсӧ ме аддзи ӧтуввезйын «ВКонтактеысь». Сьӧлӧм вылӧ воисны сылӧн снимокъясыс: ӧтилаын — ань слӧн хобот улын, мӧдлаын — лев бокын, коймӧдлаын — жираф кок улын, нёльӧдын — сьӧд кучика войтыркӧд орччӧн. Шензьӧдіс повтӧмлуныс да, та вӧсна и кори Еленаӧс ёртасьны ӧтуввезйын.

Мекӧд аддзысьлыны-киасьны локтігӧн Елена вайис фотографияясӧн ыджыд сумка тыр альбом. Найӧс видлалігмоз висьталіс, верӧскӧд да унаысь нин и челядькӧд пӧ ветлім нелямын ӧти странаӧ, быдлаысь эмӧсь сьӧлӧмлы радейтанаторъяс: фото, сувенир, сьӧм, магнит, шляпа-чышъян. Кӧсъям пӧ воӧдчывны медся ылыс материкӧ — Австралияӧ.

«Тіян семьяын коді юрнуӧдӧ-индӧ мунан туйсӧ?» — юалі Еленалысь. «Кытчӧ мунны, мый видзӧдлыны тӧдтӧм на странаысь — корсьӧ да вӧзйӧ верӧсӧй. Сійӧ ӧтуввезйысь водзвыв пыдісянь лыддьӧ государство йывсьыс, сэтчӧс история да экономика сӧвмӧм йылысь. Ме тӧдмала вӧр-ва да чуймӧдана пемӧс-звер йылысь. Уна-ӧ сьӧм ковмас самолёт-гостиница, экскурсия, сёян-юан вылӧ, верӧс жӧ арталӧ. Ӧти кывйӧн, сылӧн могыс — мед ставыс вӧлі лючки-бур да унатор аддзылім суйӧр сайын».

Унаысь ветлӧмнад Елена ачыс нин вермӧ велӧдны видзчысьны омӧль висьӧмъясысь, висьтавны, кутшӧм прививка вӧчны да кутшӧм бурдӧдчантор босьтны ылі туйӧ петігӧн. Торйӧн нин пӧ колӧ видзчысьны малярия кӧвъялан номъясысь. Татшӧм посни ӧвадыс паськалӧма абу сӧмын Африкаын, но и Асыв-Лунвыв Азиялӧн вӧраинъясын.

Миян землякъяс видлӧмаӧсь-чӧсмасьӧмаӧсь быдсяма сёян-дивӧнас: жаритӧм саранча-чиркӧн, крокодил яйӧн, черепахаысь шыдӧн, тӧдтӧм быдмӧгъясӧн, саридзса олысьясӧн. Вомсӧ тяпкӧдӧмӧн вомъёрт лыддьӧдліс ассьыс радейтана фрукты: черимойя, дуриан, маракуйя, папайя... А сэсся пасйис, лун вит-квайт мысти нин пӧ дум вылӧ усьӧ нӧкъя борщ. Та вӧсна Москваын, ылі туй бӧрын самолётысь чеччӧм мысти, котӧрӧн мунам номсасьны пӧсь борщӧн.

«Дерт, ми огӧ ӧтнанным ветлӧдлӧй зверъяс дорын, орччӧн пыр роч кыв вылӧ вуджӧдчысь да пемӧсъяскӧд уджалысь. Найӧ гӧгӧрвоӧдӧны, мыйысь колӧ повны да кыдзи асьтӧ кутны. Зверъяссӧ пырджык видзӧдам машинасянь либӧ ветлӧдлам некымын метр ылнаын, мед пинь-гыж улас не шедны. Кор аддзан ас синнад Африкаса ыджыдысь-ыджыд пемӧсӧс, босьтлӧ йирмӧг, — йӧжгылясигмоз юксис Елена. — Ӧні на син водзын, кыдзи машинаӧн ветлан туй вомӧн мам-слӧн вуджӧдіс ассьыс котырсӧ. Медводз ачыс чӧла сувтіс туй вомӧн, сэсся лэдзис вуджны посни нёньпом слӧнпиянсӧ да гырысьджыкъяссӧ. Ставныс туй мӧдарас лоины да, медбӧрын аслыснога гораа горзӧмӧн воськовтіс ачыс... А коркӧ Африкаын куим вой узим палаткаын. Войнас кывлім зверъяслысь равзӧм-ымзӧмсӧ».

Левкӧд снимок петкӧдлігӧн Елена пасйис: пу бокын куйлысь пемӧс дорӧ пӧ миянӧс вайӧдлісны зэв матӧ, правилӧ торкалӧмӧн. Левыс сӧмын на номсасьӧма кыйдӧснас да йӧз вылӧ синсӧ абу чӧвтлӧма. Сэк жӧ сійӧс аддзылысьяслӧн адреналиныс вылӧ кыптылӧма.

Елена висьталіс, Африкаса шӧр да Латин Америкаса тропикын вӧра регионъясӧ пӧ виж лихорадкаысь прививкатӧг оз лэдзны. Пистиалӧны сыысь Москваын, сетӧны торъя сертификат. Самолётӧ сытӧг весиг оз пуксьӧдны.

Ме, дерт, юалі, кыдзи миян кодь еджыд кучикаяс дорас сибӧдчӧны африкасаяс, мексиканечьяс да мукӧд «ёна гожъялӧм» войтыр. Та вылӧ Елена вочавидзис: «Дзик сідзи, кыдзи ми лымъя республикаын чуймӧмӧн видзӧдам сьӧд-мугӧм чужӧмаяс вылӧ! Африкаса нывбабаяс полӧмӧн видзӧдӧны, сьӧкыда пырӧдчӧны сёрниӧ, снимайтчӧны. Сэні оз тӧдны Россия йылысь. Сӧмын Аргентинаын экскурсоводыс висьталіс, мый футбол кузя мирса тавося чемпионат бӧрын уна аргентинеч тӧдӧ Москва да ошкӧ Россиянымӧс. А мыйла? Москваӧ волігас ылі гӧсьтъяс лавкаысь аддзӧмаӧсь ассьыныс медрадейтанатор — пуӧм юмов суктӧм йӧв. Чужан муаныс локтӧм бӧрын ошйысьӧмаӧсь, Россияын пӧ миян кодь жӧ йӧз олӧны, сёйӧны «варёнӧй сгущёнка».

Ылі муысь землякӧс аддзӧдлӧмыд турун зорӧдысь ем корсьӧм кодь. Но Еленалы мойвиӧма: «Коркӧ Мексикаын экскурсоводыс зэв бура висьталіс сэтчӧс олӧм-экономика, история да вужвойтыр йылысь. А бӧрыннас, аттьӧавны матыстчим да, тӧдмалім, мый том нывкаыс сыктывкарса. Бур боксянь чуймӧдіс миянӧс...»

* * *

Сиам Еленалы семьяыскӧд унатор на аддзывны суйӧр сайысь да висьтавны та йылысь коми газет лыддьысьяслы.