ЛӦНЬ ОКЕАНЫД АБУ НА И ЛӦНЬ
Школаын география велӧдігӧн быдӧн кывлӧ-тӧдмалӧ ыджыд Лӧнь (Тихӧй) океан йылысь. Карта серти, тайӧ сола саридз-океаныс Комиысь ылын-ылын — шонді петанінын, Россия асыввылын. Тані чеччӧны миянысь, а сідзкӧ, и москвасаысь кӧкъямыс часӧн водзджык. И унаӧн кӧсйӧны аддзывны сійӧс ас синмӧн. Та серти кодсюрӧлы мойвиӧ армияын служитігӧн (шуам, менам Коля воклӧн службаыс пансис Балтика бердын, а гортӧ локтіс тихоокеанскӧй флотсянь), а кодкӧ и удж кузяыс сэтчӧ веськавлӧ.
Со и меным усис шуд волыны тайӧ ылі местаясас. Тихӧй океан бокын паськӧдчӧм Приморье крайса юркарын — Владивостокын — миянлы котыртлісны кык лунся велӧдчан семинар. Выль тӧдӧмлун босьтӧм кындзи мойвиис тшӧтш яхтаӧн кытшовтны матігӧгӧрса діяс, сунавны-варччыны сӧдз ваа саридзын — Японскӧй мореын, коді йитчӧма Амурскӧй да Уссурийскӧй заливъяскӧд. Ставыс тайӧ пырӧ Лӧнь океанӧ. Кытысь тайӧ нимыс? Тӧд вылӧ уськӧда географияысь: ылі 1520 воын Фернан Магеллан кывтіс-катіс тайӧ ыджыд гыавтӧм саридз вомӧныс лӧнь поводдяа лунъясӧ да та йылысь гижис аслас дневникас. Тасянь и нимавны кутіс Евразия асыввывса лӧнь саридз-океан.
А та пӧрйӧ августын ми кык луннас лӧнь саридзсӧ эг казявлӧй. Быд лун, рыт и асыв дугдывтӧг гы бӧрся ыджыд гы гора шыӧн да вынӧн котӧртіс берегӧ да вевттис изъяссӧ лымъеджыд быгйӧн.
Владивосток. Историяӧ кӧ пырӧдчывны, Россиялӧн географическӧй карта вылын Владивосток медводдзаысь пасйӧма 1860 воын. Кыдзи военнӧй гарнизон паськӧдчылӧма чуньяс вылын моз Японскӧй саридзбокса діяс да Муравьёв-Амурскӧй кӧдж вылын. Ӧтар-мӧдарас — заливъяс: лунвылын Амурскӧй, войвывланьын Уссурийскӧй. Нимсӧ саридзбокса йӧзоланінлы зэв стӧча сетӧмаӧсь: «владеть Востоком». Японеч кывсянь вуджӧдӧмӧн лоӧ «сола бухта».
Ӧнія кар кытшӧ нӧшта пырӧ ветымын ді, медыджыдыс на пиысь — Русскӧй. Кӧрт туй кузя Владивостоксянь Москваӧдз колӧ мунны пӧшти вежон чӧж, ӧкмыс сюрс куимсё километр, самолётӧн тырмӧ лэбны кӧкъямыс час гӧгӧр (стӧч тайӧ кадколастнас ме удиті пасйыштны аслам ветлӧм-аддзылӧм-кылӧм йылысь). Австралияса Дарвин карӧдз Владивостоксяньыд квайт сюрс километрысь неуна унджык, Япониялӧн юркарӧдз, Токиоӧдз, сӧмын сюрс верст.
Владивосток 1938 восянь ӧнія кадӧдз Приморскӧй крайлӧн юркар. 2015 воӧдз карыс вӧлӧма ветлысь-мунысьлы пӧдса. Ӧнія кадӧ туристлы ӧдзӧсыс восьса. Кар кузя ветлігӧн кодлысь эг юалӧй, кыдзи воӧдчыны моребокса улича вылӧ, быдӧн вочавидзис, ми пӧ ог тӧдӧй, абу татчӧссаӧсь да.
Википедияын пасйӧма, мый Владивостокын олӧ 606.589 морт, а сэтчӧс войтыр стӧчмӧдӧны: карын ӧні олысьыс миллионысь унджык. Лыдпасыс содӧ китаечьяс да японечьяс весьтӧ, налӧн сёрниыс кылӧ карлӧн быд пельӧсын. Торйӧн нин миянлы тайӧ синмӧ шыбитчис Военно-Морскӧй флотлы сиӧм праздник дырйи. Саридзбокса улич вылын уна сюрс войтыр пӧвстын торъялісны суйӧрсайсаыд: мышнопъяӧсь, ыджыд фотоаппаратаӧсь, гӧгӧрвотӧ ма гораа варовитӧны да быдӧнлы нюмъялӧны.
Якутскысь воӧм самолётысь петігӧн якутияса кос сынӧд бӧрад медводз горшӧ сатшкысис да нырӧ сибдіс моребокса васӧд, шоныд сынӧдыс. Аэропортсянь пӧшти ветымын километр мунігӧн уджъёрт петкӧдліс да висьталіс меным Приморьелысь став тӧдчаналунсӧ. Син гажӧдісны шензьӧдана турунвиж рӧма вӧрӧн тырӧм мылькъяс, шыльыд да чукыля паськыд туйяс. Пуяс костӧд дэльӧдчигмоз мыччысьліс гыа саридз. Руль сайын пукалысь уджъёрт казяліс менсьым сы вылӧ азыма видзӧдӧмӧс да кежис морелань нуӧдан туй вылӧ. Тайӧ туйыс вӧлі кузьджык, но сы пыдди дыр виччысяна саридз берегъясыс бурджыка тыдалісны.
Выльӧн аддзана карыс ёна торъялӧ Сыктывкарысь, Якутскысь да и уна мукӧдысь. Ӧд Владивосток пуксьӧма уна мыльк вылӧ. Витӧд судтаа керкалӧн лэбув-вевтыс стӧч кыпӧдчӧма вылысса туйвизьыскӧд, кыті тюръялӧны машинаяс да ветлӧны-мунӧны подаяс. Машинаыс туй вылын зэв уна, унджыкыс веськыд руля, Японияысь вайӧм. Россияса автопромлӧн ВАЗ-ГАЗ-ыс зэв этша. Гӧгӧр уна коръя пу быдмӧ, быттьӧ карыс ставнас парк. Туйясыс чукыльӧсь, кыр йылӧ каянаӧсь да крут кыр йылысь лэччанаӧсь. Юрын пыр и чужӧ мӧвп, кыдзи тані ветлӧны машинаясыс вильыд да рӧспута кадӧ? Сулалӧны важ архитектура серти пуктӧм мича керкаяс да сӧветскӧй вит судтаа ӧткодь стрӧйбаяс. Карсӧ, дерт, мичмӧдӧны и талунъя выльӧн кыпӧдӧм, кымӧрлань нюжӧдчӧм небоскрёбъяс. Джуджыд мыльк вылӧ пуксьӧм кызь сизим судтааыд пӧшти люкасьӧ улыс кымӧрас.
Но мыйсюрӧӧн саридзбердса юркар оз торъяв Россияса мукӧд карысь: вешъян шӧр туйысь — веськалан гуранъяса «трассаӧ», эмӧсь киссяна выйын керкаяс, быдлаын аптека да вузасянін, улич вылын юргӧ уна кывъя войтырлӧн сёрни. Журъялӧны важ трамвайяс, уна такси, да ветлӧны гырысь автобусъяс.
Владивостокын унатор шензьӧдӧ. Медводз Приморьеса діяс костын ыджыд, джуджыд да кузь посъясыс. Ӧтиӧс нимтӧмаӧсь «Зарни поскӧн», мӧдыслы сетӧмаӧсь «Русский» ним. Сідзсӧ кыкнаныс ӧткодьӧсь. Газет лыддьысьяс вермасны интернетысь видзӧдлыны — сэні фотояс вылын тайӧ посъясыс — Владивостоклӧн медшӧр ошйысянатор.
Та ылнаӧ воим да, велӧдан семинар бӧрын кольччылім гӧтыркӧд шойччыны «Золотой берег» санаторийын. Ветлім уналаӧ экскурсияӧн. Казялім: сикт-посёлокса кынӧмпӧт шедӧдӧм вылӧ быдтӧны град выв пуктас, гортса пемӧс ёнасӧ оз вӧдитны, ӧшинь улын гоньялӧны сӧмын дзодзӧг-чипан. Мый быдмӧ, сійӧс и вузалӧны туй бокын челядь да пенсионеръяс: дзоридз, помидор-ӧгурцы, картупель-морков, лук-чеснок, арбуз-кукуруза. Майбыр, вына сьӧд му вылад ставыс бура быдмӧ.
Саридз дорын олысьыдлы вичмӧ тшӧтш кыйны уна сикас чери да чӧсмасьны краб-моллюскӧн. Сэк жӧ шензьӧдіс, мый сэтчӧс лавка-базарын чериа вӧлӧгаыс зэв дона, быттьӧ кыськӧ вайӧма. Да и санаторийын пызан вылысь морепродукттӧ эгӧ аддзылӧй, чипан яйӧн да гречка-рисӧн нурйӧдлісны. Мыйла тадзи, некод висьтавны оз сяммы. Ас кежысь тай чайта, гашкӧ, кыйӧны саридз пыдӧсысь озырлунсӧ, сэсся ставсӧ нуӧны суйӧр сайӧ да сэтысь нин вайӧны донаджыкысь вузавны?
Казино. Владивостоксянь ветымын километр сайын кыпӧдӧмаӧсь ӧнія кадлы лӧсялана ыджыд стрӧйба-ворсанін — Россияын медыджыд казино. Международнӧй аэропортсянь комплекс ӧшинь улӧдз лӧсьӧдӧмаӧсь машинаӧн ӧдйӧ ветлан паськыд-шыльыд туй. Казиноас — ворсан кыксё машина. Эмӧсь гӧсьтъяслы оланін, ресторанъяс, фитнес-шӧрин. Ӧти кывйӧн, вӧчӧмаӧсь ставсӧ, медым суйӧрсайса озыр суседъяс вермисны ворсны, ӧд Китайын таысь зэв ёна чиршӧдлӧны. А Артём карса казнаӧ воӧ та помысь вель уна сьӧм.
Океанариум. Нимкодь тшӧтш, мый мойвиис воӧдчывны саридз пыдӧсӧ да ас синмӧн аддзывны, кыдзи олӧны-мырсьӧны сола ваын турун-пемӧс, чери, тюлень-акула, краб-моллюск. Да, да, збыльысь мойвиис, ӧд тайӧ дивӧ воссьӧмсяньыс во на абу кольӧма. Мунан море пытшкӧд: юр вылын и кок улын, ӧтарын и мӧдарын кыз стеклӧ сайын сола ваын уялӧны ловъя ловъяс. Вом паськӧдӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ юр кольмымӧн видзӧдалім аддзывлытӧм на мичлунсӧ. Асьныд мӧвпыштлӧй: витсё сюрс ловъя лов шымыртӧмаӧсь ӧтлаӧ! Кор да кытысь на та мындасӧ аддзылан?!.
Кывкӧртӧд пыдди. Россияным миян зэв паськыд. И быд пельӧсын, чужан Комиын моз, эм уна мича да аслыспӧлӧс шензьӧдана ин. Мыйкӧ ми аддзылім, а тӧдтӧмторйыс сё пӧв на уна. Пыдди пуктана газет лыддьысьяс, орӧдчылӧй телевизорсьыныд да аддзӧй кад петавны ӧшинь увсьыныд, ветлӧй сусед орданыд, петалӧй юсайса пармаӧ, кавшасьлӧй Из гӧра вылӧ, катӧй пыжӧн ичӧт юӧд. Оз ков, майбыр, велосипед-машина да самолёт, быдтор аддзылан ылі муясті подӧн ветлігад!
