ЫСЫАХ, ЛИБӦ ЯКУТИЯЫН — ВЫЛЬ ВО
Мый сэтшӧмыс национальнӧй идеяыс? Якутияын олысь войтырлы тайӧ нэмӧвӧйся оласног-культура видзӧм да сӧвмӧдӧм. Сы лыдын — гожся Выль во кежлӧ дасьтысьӧм да ӧтвыв кыпыда паныдалӧм. Июнь тӧлысь чӧж ми эгӧ вермӧй аддзысьлыны йӧзкӧд уджаланінъясын.
Телепон пыр сёрнитігӧн быдласянь кылім ӧти нога вочакыв: некор, дасьтысям Ысыах кежлӧ. Збыльвылас тадзи и эм. Асьныд мӧвпыштӧй, кыдзи ті лӧсьӧдчанныд декабрь тӧлысьын Выльвося гаж кежлӧ? Гашкӧ, тӧлысь чӧж вуранныд-мичмӧданныд платтьӧ-ковта, корсянныд лӧсялана исерга-сикӧтш, ньӧбанныд мича тупли да мужичӧйяслы кӧм-пась.
Лӧсьӧданныд дона козинъяс ёртъясыдлы да рӧдвужыдлы.
Стӧч тадзи жӧ лӧсьӧдчӧны Ысыах кежлӧ якутъяс, нӧшта на и дасьтӧны вӧвъясӧс, вочаалӧны мукӧд регионысь да странаысь рӧдвужсӧ (изьваса да чилимдінса моз).
Выль воыс тані заводитчӧ шонді «сулалан» дырйи, июнь 21-ӧд лунӧ, югыд войясӧ. Якутия Республика зэв ыджыд, паськӧдчӧма некымын сюрс километр лунвывсянь войвывса саридзӧдз. И быдлаын шондіыс шонтӧ ас ногӧн. Сы вӧсна юркарӧ Выль во паныдавны воӧны войвывса быд районысь уна кывъя войтыр: чукча, эвен, эвенк, долган, юкагир да мукӧд. Якутияын июнь 21-ӧд луныс — официальнӧя шойччан лун, уджалан жыръясын жар дырйи мырсьӧны сӧмын федеральнӧй тэчасын зільысьяс.
Таво Ысыахсӧ пасйисны июнь 24–25-ӧд лунъясӧ, ыджыд гажсӧ котыртлісны кызьӧдысь нин. Верстьӧ и томулов, веськӧдлысь и «сьӧд» удж вӧчысь, олӧма войтыр и челядь локтісны вӧвлӧм видз вылӧ, кӧні вӧлі ставсӧ дасьтӧма гажӧдчӧм могысь.
Якутск карлӧн уличьяс та пӧрйӧ кушмылісны.
Кыксё сюрсысь унджык морт шойччисны югыд шонді улын, выльӧн ытшкӧм турун вылын. Гӧгӧр сулалісны-тыдалісны пӧвъя чумъяс, ярмангаяс да палаткаяс.
Шензьӧдісны мича паськӧма йӧзыс.
Тадзи вӧччӧм нывбаба-мужичӧйсянь нёньпом челядьӧдз да студентӧдз позьӧ аддзывны сӧмын сцена вылысь либӧ телевизорысь. Нывбабаяс уна рӧма да фасона платтьӧаӧсь, вӧв бӧж сиысь кыӧм шляпааӧсь, кианыс сумка-телепонаӧсь да вӧв бӧжысь жӧ вӧчӧм номйысь шенасянторъяӧсь. Зонъяс да верстьӧ мужичӧйяс шляпааӧсь, кучик сапӧгаӧсь, нойысь вурӧм пальтоаӧсь, паськыд да уна бляшкаа тасмааӧсь. Веськыд ки уланыс тасмаӧ ӧшӧдӧмаӧсь мичмӧдӧм пуртӧсын лэчыд вӧралан пурт (тайӧ Якутияын мужикуловлы меддона козиныс, доныс 5–10 сюрс шайт), шуйга боканыс — вӧв бӧжысь шенасянтор. Быттьӧ «колесо времениӧн» воин XIX нэмся гаж вылӧ.
Водзмӧстчысь-вузасьысьяс видзвывса дасьтӧм местаас локтӧмаӧсь пекничаӧ нин, медым аддзыны колана ин. Мыйӧн вузасисны-чӧсмӧдлісны ярманга вылӧ воысьясӧс — тайӧ торъя сёрни-висьт. Эз вузавны сӧмын абутӧмторсӧ.
Миянлы Николай Сенькинкӧд (Сыктывкарысь том морт, менам уджъёрт, олӧ Комсомольск-на-Амуре карын) мойвиис мунны менам ёртъяскӧд — уна сикас кывъя войтырлӧн керкаын уджалысьяскӧд.
Сизим час асылын петім карысь, медым ӧдйӧджык воӧдчыны индӧм местаӧ. Автобусын пукалігӧн нин гӧгӧрвоим, мый миян кодь «сюсьыс» уна, быдӧн петӧма водз асыв.
Кызь километр мунім часӧн-джынйӧн. Шонді улын видз вылын гӧгӧр сулаліс машина-автобус, йӧзыс Москваса метроын моз тэрмасис-муніс гажӧдчанінӧ. Якутияса войтырлӧн витӧд чукӧртчылӧмса делегатъяслы да гӧсьтъяслы вӧлі индӧма амфитеатрын шӧр трибуналӧн лабич-пуклӧс. Сценаыс ки пыдӧс вылын моз тыдаліс.
Аслыспӧлӧс мича паськӧма гажӧдчысьяс вылӧ видзӧдігӧн ме каитчи ас кежысь, мый гортысь аскӧд эг вай коми сера дӧрӧм да визя гач.
Бӧрынджык гаж котыртысьяс юӧртісны, мый Якутияса войтырӧс бара пыртісны Гиннесслӧн рекордъяс небӧгӧ — Ысыах пасйысьяс пӧвстысь (120 сюрс гӧгӧр морт) 16.620-ыс вӧлӧма национальнӧй паськӧма. Тайӧ книгаас Якутия веськалӧма нёльӧдысь нин. Та йылысь чолӧмалан кывйын висьталіс Гиннесслӧн рекорд книга лӧсьӧдысьяс пиысь ӧти, гажвывса пыдди пуктана гӧсьт Правин Пател. Сёрниын сійӧ пасйис, мый мукӧд кывъя войтырлы лоӧ, ок, сьӧкыд ордйыны якутиясаӧс. Шуам, индӧм нимпасас вермысьяснас водзынджык вӧлӧмаӧсь Румынияса национальнӧй паськӧма войтыр — сӧмын 250 морт.
Республикаса да Якутск карса гырысь чиналӧн, Москваысь воӧм гӧсьтъяслӧн, Кореяысь да Японияысь делегацияясӧн веськӧдлысьяслӧн кыпыда чолӧмалӧм бӧрын турунвиж эжа вылын юргис концерт. Челядь да верстьӧ артистъяс, ньӧввужъя вӧралысьяс да чери кыйысьяс, вӧв да кӧр вылын верзьӧмаяс, ки помӧ домалӧм ӧш-мӧс да кукань час джынйӧн петкӧдлісны якутъяслысь став историясӧ да куимсё во сайын татчӧ воӧм роч казакъяслысь олӧм-вылӧмсӧ. Та бӧрын концерт видзӧдысьяс ставӧн уськӧдчисны-чепӧсйисны эжавывса сцена вылӧ, киӧн-киӧн кутчысисны кытшӧ, и заводитчис медшӧр гажыс — усоухай, якутъяслӧн национальнӧй нэмӧвӧйся йӧктӧм. Миянӧс Николайкӧд тшӧтш нуӧдісны мича платтьӧа нывбабаяс, и ми веськалім тайӧ «йӧктан кодзувкоткарас». Чотігмоз тшӧтш ветлӧдлім ыджыд кытшын, а орччӧн йӧктысьяс гораа сьылісны якут кыв вылын шонді да выль во паныдалӧм йылысь. Сьыланкывйыс помасис да, ставӧн сідз жӧ ӧдйӧ, кыдзи чукӧртчисны, разі-пели муналісны асланыс местаясӧ. Коді чумӧ, коді ярангаӧ, коді палаткаӧ, коді эжа вылӧ — чӧсмасьны-гажӧдчыны.
Шонділы уна йӧза кевмысьӧмыд бура мӧрччӧма: коймӧд лун нин пыдӧстӧм кельыдлӧз енэжын сӧмын яръюгыд шонді, ни ӧти кымӧртор абу. А туруныс туӧ-быдмӧ. Луннас шоныд-жар, войнас ыркавлӧ дас градусысь улӧджык, та вӧсна лысваыс зэв кыза усьӧ, туруныдлы буретш.
Якутск карса уличьяс вылын пондісны паныдасьлыны праздниквывса мича платтьӧ нывбабаяс. Выль во пансис. Гаж помасис, а удж вылӧ мунысьыс век на этша. Унаӧн петӧны отпускавны, кодкӧ мунӧ улусӧ — чужан сиктӧ — турун заптыны, кодкӧ мӧдӧдчӧма шоныд саридз дорӧ.
Кӧть эськӧ и тані выльысь вольсалӧм асфальтыс сылӧ жарсьыс.
Быдӧн аслысногӧн мунӧ-восьлалӧ аскиа лунӧ. Выль во вочаалӧмыс коли бӧрӧ. А гожӧмыд дженьыд, колӧ слӧймыны дасьтысьны кузь да кӧдзыд тӧв кежлӧ.
