«ЗАРНИ ВИСЬӦМ»

(Коркӧся мойд)

I.

Ыджыд-ыджыд сарствоын, кутшӧмкӧ государствоын, важӧн-неважӧн овліс-вывліс сар.

Тайӧ сарствоын-государствоын жӧ олісны-вылісны мужикъяс да рабочӧйяс. Олісны — шогсисны, тшыг нисьӧ пӧт пессисны, озыръяс вылӧ вежалісны:

— Кор нин и помасьлас миян сьӧкыд олӧмыс?

— Кор ставным тшыгла кулам — сэки и пом воас.

— Кодлӧн деньга мошняыд кыз — сылы и овныд лӧсьыд.

— Важ йӧз тай нӧ деньгатӧг бура овлӧмаӧсь, быдтор судзсьывлӧма-тырмывлӧма?

— Бӧрад оз ков видзӧдны, водзӧ колӧ мӧвпыштны.

— Видзӧд кӧть эн — нинӧмыс кындзи нинӧм оз тыдав.

Вель дыр тадзи шогсисны мужикъяс да рабочӧйяс, быд ногыс мӧвпалісны, кыдзи кокньыдджыка овны.

Коркӧ-некоркӧ сэсся найӧ бӧрйисны бурджык вежӧра, кыввора йӧзӧс дай шуисны:

— Ӧти лача миян коли: мунӧй-ветлӧй сар-батюшко ордӧ, кевмӧй-корӧй сылысь, оз-ӧ ичӧтик кокньӧд кӧть сет миянлы коньӧръяслы.

Депутатъяс мунісны.

Коркӧ-некоркӧ воисны сар олан карӧ. Шыӧдчисны-гольӧдчисны сар дворечӧ. Сарлӧн коньӧр йӧз вылӧ жальыс петіс, лэдзис дворечас пырны.

— Мый нин висьталанныд? Кутшӧм могӧн локтінныд?

— Дзикӧдз миянӧс тэ, сар-батюшкоӧй, вунӧдін-эновтін, — шуӧны депутатъяс.

— Но? Аттӧ, зонмӧ!.. Сё морыд ӧд, вуні и эм... Ладнӧ тай асьныд казялӧмныд — шыасинныд.

— Эн дивит, сар-батюшкоӧй!

— Но, кутшӧм нӧ дивитӧм сэні... Мыйсяма могӧн нин, мися, локтінныд?

— Эн на ӧмӧй тэ кывлы миянлысь олӧмнымӧс-вылӧмнымӧс, тшыг нисьӧ пӧт майшасьӧмнымӧс? — шензьӧны депутатъяс.

— Ме нӧ кысь ставсӧ верма тӧдны? Тіянтӧг на менам уджыд юр выв тыр. Чайтанныд кӧнкӧ, кокньыд саравныд тіян кодь йӧзнад?

— Эн нӧ колӧкӧ сарав миян вылын, сар-батюшкоӧй, кыдзкӧ-мыйкӧ нӧ ми асьным нин...

— Кыдзи асьныд? — пузис сэтчӧ сар-государ.

— Кыдзкӧ да мыйкӧ, ас костын...

— Мый нӧ тайӧ, бунт?!

— Кутшӧм нӧ, сар-батюшкоӧй, бунт! Ми видз-му йылысь эськӧ кӧсйим да... Со тані норасьӧм гижӧдыс...

— А ми — права корсьны локтім, — шуисны рабочӧйяс: — медым кӧкъямыс час вӧлі уджалан луныс, сэсся мед... но да, со тані права корсьысьӧм йывсьыс гижӧдыс...

— Вайӧ нӧ татчӧ, ме видзӧдла, — скӧрысь шуис сар-государ. Сэсся босьтіс мужикъяслысь да рабочӧйяслысь гижӧдъяссӧ, найӧс ыстіс, ачыс коли.

II.

Лун-вой кольӧ, кадыд мунӧ — вежонъяс, тӧлысьяс, вояс. Коркӧ-некоркӧ, уна-уна во мысти (ӧдйӧ мойдкывтӧ висьтавны, сӧмын тай ньӧжйӧ вӧчӧмыс артмӧ), депутатъяс бара локтісны сар-государ ордӧ.

— Кутшӧмкӧ нӧ милӧсьт лоӧ оз тэсянь, сар-батюшкоӧй, миянлы?

— Ставсӧ ӧтпырйӧ сетны оз позь. Кодсӧкӧ ӧтисӧ: либӧ видз-му, либӧ вӧля.

— Миянлы шуисны: видз-мутӧг пӧ энӧ и гортӧ локтӧй, — шуисны мужикъяс.

— Миянлы шуисны: праватӧг пӧ энӧ и нырнытӧ татчӧ петкӧдлӧ, — содтісны рабочӧйяс.

— Кыдз гажныд, ме тадзи ог вермы вӧчны! Вайӧ ещӧ бурджыка мӧвпыштӧй!

Мужикъяс да рабочӧйяс сар-дворечысь петісны да ӧшинь улас собранньӧ вӧчисны.

— Миянлы дзик мат видз-мутӧг! — горзӧны мужикъяс.

— А миянлы кӧ вӧля оз ло — дзикӧдз кулам! — шуӧны рабочӧйяс.

— Видз-муыд кӧ эськӧ лои, сэки и вӧлятӧгыс на овныд позис...

— Вӧляыс кӧ эськӧ вӧлі, ми видз-мутӧгыс на зэв лӧсьыда олім да...

— О-а! Ті со кытчӧ вӧлӧм кысканныд!

— Ті нӧ асьныд эськӧ кытчӧ?!

Вель дыр мужикъяс рабочӧйяскӧд вензисны, зэв нин ыджыд зык кыптыліс, некоднан дорыс оз кӧсйы сетчыны. Сэсся кодкӧ сэтчӧ шуис:

— Ланьтлӧй! Весьшӧрӧ ӧд ми больгам. Кутшӧм нӧ артасьӧм колӧ ещӧ? Кутам ставсӧ ӧтпырйӧ корны — видз-мусӧ и вӧлясӧ!

— Вернӧ! Сідз и корамӧй!

Пырисны бара дворечӧ.

— Но, артмӧдчинныд?

— Артмим, сар-батюшкоӧй, со кыдзи: вай сет миянлы ӧтпырйӧ ставсӧ — видз-мусӧ и вӧлясӧ!

— Но-о, татшӧм модаыд, зонъяс, му пасьталаас некӧн на абу. Ӧтпырйӧ видз-му дай вӧля некутшӧм государствоын на эз сетлыны.

— Вай тэ сет — дай лоас, сар-батюшкоӧй!

— Ог, некыдз ог вермы, зонъяс! Мукӧд государствоса саръяс-государъяс серавны кутасны менӧ: велявмӧдӧ пӧ мужикъясӧс, — кутасны шуасьны. Некыдз оз позь!.. Зэв кӧ нин тіянлы колӧ, верма ещӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вичмӧдыштны ӧтисӧ кодсӧкӧ. Босьтӧй вӧлясӧ, «слобода» сэки лоӧ!..

— Мый нӧ ми ӧти «слободанад» вӧчам? Ми ӧти «слобода» вылад огӧ миритчӧ.

— А ми сы вылӧ миритчам, — шуисны рабочӧйяс.

— «Слобода» кӧ, вай нӧ миянлы сэтшӧм слобода, медым ми вермим мырддьыны видзьяссӧ-муяссӧ паськыда олысьяслысь, шуны кӧ — помещикъяслысь да мукӧд озыръяслысь.

— Ок, ті кутшӧм мудерӧсь! Татшӧм «слобода» оз овлы, зонъяс! Оз, оз...

— Тэ вӧч — дай лоас!

— Оз позь, мися, оз позь! Ті ӧд и «слободанас» на нинӧм онӧ сяммӧй вӧчны, сідз весь и вошӧ став «слободаыд»... Тӧданныд, мый ме тіянлы сета?

— Мый нӧ, мый, сар-батюшкоӧй? — ӧтвылысь горӧдісны мужикъяс да рабочӧйяс, пельяснысӧ чошкӧдісны, вомъяснысӧ калькӧдісны, кывзӧны.

— Со мый. Рабочӧйяслы ичӧтик праватор сета, медым эз дышӧдчыны уджаліганыс. Мужикъяслы тшӧкта сетны государство казнаысь сьӧм: кодлы мыйта колӧ — сы мында мед и босьтӧ. Со мый! Но, кутшӧма тадзисӧ кажитчӧ? Лӧсьыд ӧд, а?

— Пӧръялан тэ, сар-батюшкоӧй! Сетан бумага сьӧм да некод и босьтныс оз кут, некытчӧ воштыныс лоӧ.

— Но, трасича, ог жӧ пӧръяв. Тіянӧс?. Ог, ог, сё кристос, ог, со! (Сар-государ чӧвтіс сэтчӧ зэв ыджыд пернапас). Ставыс лоӧ зарни сьӧм — червоннӧй зӧлӧта!

— Сідзкӧ нӧ права лоӧ дай сьӧм лоас?

— Сідз, сідз. Мый шуӧма — тшупӧма, менам кыв — закон!

— Ладнӧ, сідзкӧ. Аттьӧ, сар-батюшкоӧй, ыджыд милӧсьтыд кузя!..

Зэв нимкодьпырысь депутатъяс сар-государ ордсянь петісны. Рабочӧйяслы сюрис «праватор», мужикъяс шуӧны: «Сьӧм кӧ лоас — позяс сы вылӧ и ньӧбны видз-мутӧ, мыйта колӧ».

ІІІ.

Сар-государыд эз пӧръяв мужикъястӧ да рабочӧйястӧ. Дырӧн-ӧ, регыдӧн-ӧ лэдзис сарство кузяыс закон (шусьӧ «манифест»): медым быд банкысь вӧлі сетӧма мужикъяслы да рабочӧйяслы зарни сьӧм, коді мыйта корас.

Ёна жӧ нин йӧзыдлы сэки нимкодь лои! Быдлаын сарство-государство пасьтала лои праздник — кутшӧмӧс некод на некор абу аддзывлӧма, абу кывлывлӧма, абу вӧтавлӧма...

Каръясын став уличьяссӧ, керкаяссӧ мича-мичаа баситӧма, рытъясын гӧгӧр юралӧ гажа музыка, войясын ставыс ӧзйӧ — уна рӧма бияс ломтысьӧны.

Сиктъясын-грездъясын гырысь и посни дугдывтӧг сьылӧны, ворсӧны, йӧктӧны; вичко доръясын сыысь гажа: ӧтарӧ зильгӧны-бовгӧны — звӧнитӧны ыджыд лун дырйи моз.

Банкъяслӧн ӧдзӧсъяс, сундукъяс лун ни вой оз пӧдласьлыны: кодлы кор окота — пыр, мыйта сьӧм колӧ — босьт.

Рабочӧйяс, гӧтырнаныс и челядьнаныс, ветлӧдлӧны магазинысь магазинӧ, ньӧбалӧны меддона тӧваръяс, артасьтӧг-донъясьтӧг. Сёйӧны-юӧны медбур ресторанъясын; ветлӧны медбур театръясӧ, кывзӧны медбур артистъясӧс — ворсысьясӧс, сьылысьясӧс. Быдторйысь мынтысьӧны зарни сьӧмӧн, шӧтӧны китырӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ...

Сиктъясын-грездъясын мый кӧні вӧлі — ставыс нин бырӧма: вина ни, тӧвар ни, кампет ни, кӧлач ни — нинӧмтор абу. Сы бӧрын крестьяна, гӧтырнаныс и котырнаныс, локталісны каръясӧ, ӧтлаасисны рабочӧйяскӧд гажӧдчыны.

Найӧ вылӧ видзӧдӧмӧн босьтчисны празднуйтны приказчикъяс, конторщикъяс, чиновникъяс, извозчикъяс — ставыс, кодъяслӧн олӧмыс вӧлі весь лун кодь.

Озыръяс, купечьяс шы ни тӧв ветлӧны, гажӧдчысь йӧзысь бокӧджык кежӧны, полӧны: мед эськӧ тӧдлытӧг эз-ӧ жӧ тільскӧдны...

— Мыйӧн тон помасяс-а? — ӧти-мӧд шензьӧны.

— Бурӧн, дерт, оз помась, — курксӧны мукӧд.

— Олыштам — аддзам, — кодсюрӧ содтӧны сэтчӧ.

Регыд-ӧ, дыр-ӧ мужикъяс да рабочӧйяс гажӧдчисны-веселитчисны тадзи — шуны он вермы. Коркӧ-некоркӧ сэсся босьтчисны овмӧдчыны.

Крестьяна уськӧдчисны му вылӧ: ньӧбалӧны донысь-донӧн, первой сывъясӧн да аршынъясӧн, бӧрвылас — весьтъясӧн да вершӧкъясӧн, — ставсьыс мынтысьӧны зарни сьӧмӧн. Сэсся шыбитісны тайӧ уджсӧ:

— Кутшӧм прак вылӧ миянлы муыс? Банкыс тай, майбыр, восьса — мун да босьт сьӧмтӧ, мыйта колӧ!

Рабочӧйяс первой уськӧдчисны медбур керкаяс карысь ньӧбавны, мынтысьӧны сідз жӧ — донысь-донӧн. Сэсся казялісны — ставныслы оз тырмы. Босьтчисны стрӧитавны рабочӧй дворечьяс, кутшӧмъясӧс ещӧ некод на эз аддзыв вемӧсӧн ни, вӧтӧн ни, мойдкывйысь эз кывлы ни. Сӧмын уджныс зэв ньӧжйӧн кутіс мунны, унджыкыслы дыш вӧлі уджавны:

— Вайӧ ӧдйӧджык лэптамӧй аслыным дворечнымӧс! — шуӧны вӧлі ӧткымыныс налы.

— Но, эштам на, абу на ӧд медбӧръя лун, — воча найӧ кыв видзасны.

Крестьяналӧн зарни лои вывті уна, некытчӧ воштыны. Став дозмукыс, коколюкаяс, нянь зыръяс, кумлияс, кольтанъяс, карнанъяс, вӧв домъяс, сийӧсъяс, додь сювъяс дерт нин эськӧ зарниысь да, весиг сэсся кутісны зарниавны мӧс сюръяс, вӧв гыжъяс — ставсӧ, мый колӧ и мый оз ков.

Рабочӧйяс сідз жӧ: новлӧны зарни кӧмкот, паськӧм, гӧтыръясныслӧн — кок увсяньыс юр вылӧдзыс ставыс зарни югъялӧ. Шуны кӧ, мужикъяс да рабочӧйяс ылӧ-ылӧ колисны озыръясӧс-купечьясӧс...

ІV.

Олісны тадзи да вылісны мужикъяс рабочӧйяскӧд, гажӧдчисны, зарни вылӧ нимкодясисны. Коркӧ-некоркӧ сэсся кутіс тӧдчыны: тӧваръяс, няньяс эз понды судзсьыны. Кымын водзӧ — сымын ёнджыка.

Озыръяс сы вылӧ и радӧсь, кутісны дзеблавны запасъяс.

— Часлы, — гусьӧник сёрнитӧны ас костаныс: ми усьӧдлам на найӧс мӧда-мӧд выланыс, кыптылас и кось рабочӧя-мужикъяс костын!

Медалісны торъя йӧзӧс, медым найӧ кыдз-мый вермисны ыштӧдісны мужикъясӧс рабочӧйяс вылӧ, рабочӧйяс — мужикъяс вылӧ, мыйла найӧ оз кӧсйыны вежласьны няньӧн тӧваркӧд, тӧварӧн — нянькӧд.

Сьӧмлӧн доныс дзикӧдз уси. Быдӧн казялісны: колӧ пӧ тӧвар содтыны. Кыдзи нӧ, мый эськӧ вӧчны? Кӧсйисны судзӧдны мукӧд сарствоясысь-государствоясысь — эз удайтчы. Мукӧд сарствоса саръяс-государъяс эз лэдзны асланыс йӧзлы весиг тӧдмасьны накӧд:

— Некутшӧм вузасьӧм ни вежласьӧм мед эз вӧв сэтшӧм сарствокӧд-государствокӧд, кӧні йӧзыс висьмӧмаӧсь зарни висьӧмӧн. Полӧй наысь колераысь моз!

Сы бӧрын мужикъяс да рабочӧйяс бара ыстісны депутатъясӧс сар-государ дінӧ:

— Ветлӧй, кевмӧй дугӧдны водзӧ сьӧм лэдзӧмысь.

Коркӧ-некоркӧ депутатъяс воисны сар ордӧ, висьталісны ставсӧ, бӧрвылас кевмӧны:

— Сар-батюшкоӧй, эн жӧ олігкості кувны миянӧс лэдз, сет ыджыд милӧсьттӧ, дугӧд сьӧм лэдзӧмысь!

— Эз ӧмӧй сьӧлӧм выланыд во? Но трустӧ, робота!.. Гм... Шензьыны ог вермы... Олӧ нӧ сідзкӧ важ ногныд!

— Важ моз огӧ, оз позь.

— Кыдзи нӧ эськӧ?

— Медым сӧмын ас вылӧ уджавны, озыръяс-баринъяс мед оласны кыдз гажныс.

— Ме нӧ эськӧ кытчӧ воштыся?

— Ов миянкӧд либӧ накӧд.

— Нинӧм ме ог гӧгӧрво.

— Миянлы мед вӧлі му! — шуисны мужикъяс.

— Миянлы — пабрикъяс! — содтісны рабочӧйяс.

— Ой-ёй-ёй, кутшӧмӧсь, зонмӧ, ті!.. Ланьтӧй, энӧ сӧрӧй! Свет вылас на эз вӧвлы татшӧм модаыд, оз и менам ло. Олӧй важ ногӧн, уджалӧй ас выланыд, ме вылӧ, тшӧтш купечьяс-баринъяс вылӧ — быдӧн вылӧ, кыдзи коркӧ важӧн уджавлінныд... Аттӧ, ті кутшӧм йӧйӧсь, тайӧ на онӧ гӧгӧрвоӧ! Быд поп ӧд тіянлы висьталас, сідз нин енлӧн вӧчӧма.

— Мед кӧть коді вӧчӧма, ми важ ногӧн некутшӧма огӧ кутӧ овны.

— Ме шуа — оланныд! Кор тіян сьӧмныд вӧлі уна да запасъясныд тырмис — сэки некод эз лок меным служитны, менам сэки эз вӧв весиг войска ни, пӧлича ни, чиновникъяс ни. Кор сьӧмыд да сёяныд бырӧ — сюрӧны сэки окочӧйяс, локтасны ме ордӧ служитны; сэки видзӧдлам: кутанныд али онӧ важ моз овны. Гӧгӧрвоинныд?

— Гӧгӧрвотӧг ӧд ог олӧ, сӧмын важ ногӧн огӧ сӧгласитчӧ овны.

— Ті асьныд онӧ тӧдӧй, мый тіянлы колӧ. Мыйла нӧ важ ногыс онӧ кӧсйӧ овныыс?

— Видзӧдтӧ, сар-батюшко, ми аслыным зарок сетім: баринъяс вылӧ да купечьяс вылӧ некор не уджавны. Гӧгӧрвоин?

— Сідз оз позь!

— Сідзкӧ тай тэ баринъяслӧн да купечьяслӧн вӧлӧмыд сарыс. Накӧд нӧ и ов, миянлы тэ кодь сарыд оз ков. Ми асьным кыдзкӧ-мыйкӧ бергӧдчам.

Мужикъяс да рабочӧйяс мунісны. Сар коли ӧтнас купечьяскӧд да баринъяскӧд. Найӧ кутісны шуны сарлы, мед сійӧ корас мукӧд сарствояссянь отсӧг бунтуйтысьясӧс лӧньӧдны.

Сар эськӧ шыасьліс кутшӧмсюрӧ суседъяс дорас да, некод нинӧм тшукӧн эз шу; быдӧн полӧны: зарни висьӧм пӧ вермас воны миянӧ.

(Лоӧ водзӧ).

Кий-С.