УДЖ БУРМӦДӦМ СӦВЕТЪЯСЫН

(ЦИК СССР президиумын сӧвещанньӧ Сӧветъясын удж сувтӧдӧм йылысь)

М. И. Калинин ёртлӧн кыв висьталӧм.

Миянлы ӧні колӧ аддзыны власьтлы сэтшӧм сикас удж нуӧданінъяс, медым эськӧ сэтшӧм удж нуӧданін сямнас став рабочӧйыслы дай став крестьянаыслы вӧлі паськыд туй общественнӧй удж нуӧдны. Мӧд-кӧ — медым эськӧ удж нуӧданінъясыс кажитчисны крестьяналы да рабочӧйяслы.

Видзӧдлам кӧ, первойсӧ тӧдчӧ, быттьӧ сэтшӧм сикас удж нуӧданінъясыс сюрины нин. Миян власьт, сылӧн удж нуӧданінъясыс олӧны сизим во нин. Татшӧм власьтсӧ, сылысь сямсӧ революция вӧчысь классъяс асьныс лӧсьӧдісны. Кор революция зэв паськыда муніс, кор революцияӧс паськыда нуӧдісны, сэки власьт удж нуӧдӧмын вӧлі мырсьӧны дзик став рабочӧйыс да крестьянаыс. Олӧм пыр ӧтарӧ мунӧ, паськалӧ, ыдждаммӧ. Удж государствоын пыр ӧтарӧ, тӧлысьысь тӧлысьӧ торъялӧ уна пельӧ, уна пӧлӧсӧ. Войдӧрджык вӧлі куш ӧти удж нуӧданінъяс — Сӧветъяс. Сэні и уджавлісны став йӧзыс. Ӧні сійӧ йӧзыс торъяліны уна пельӧ, нуӧдӧны нин ӧтиджык сикас удж. Сӧветъяс сӧмын вылыссьыс сэтшӧм сикас уджын. Сійӧ вылыссӧ ӧтувтӧны, нуӧдӧны Центрса учрежденньӧяс. Сы вӧсна вылынджыкса, гырысьджык учрежденньӧяс ылынджыкӧсь став йӧзсьыс, найӧ торъялӧны йӧзысь. Ӧти пӧлӧсджык удж нуӧдӧмӧн удж нуӧдысьяс пыр ӧтарӧ велалӧныджык уджавнысӧ, этшаджык нин налӧн кадыс дай выныс мунӧ уджас. Тайӧ ӧтар боксянь, дерт, бур. Эм налӧн и омӧльтор. Бура да кокньыда удж нуӧдны велалӧм мысти сійӧ уджсӧ вӧчӧны регыдӧн, ӧдйӧджык, сійӧ уджыс быттьӧ ачыс и мунӧ, удж нуӧдысь мӧвпышттӧг (непроизвольно). Та вӧсна уджалысьяс кутасны нин нуны уджсӧ куш ки пыр лэдзӧмӧн, мӧвпышттӧг, тэрыба. Та вӧсна и лоӧ бюрократизация^Чиновникӧ пӧрӧм, ыджыдӧ пуксьӧм, куш бумага вылын уджалӧм./^ удж нуӧданінъяслӧн.

Непартийнӧйясӧн сӧветын удж нуӧдӧм.

Мукӧддырйи партийнӧй организацияяс зільӧны, медым эськӧ удж нуӧданінъясын вӧлі унджык коммунист. Миян колӧ уджсӧ тшӧтш юкны партияӧ пыртӧм йӧзкӧд, непартийнӧйяскӧд. Ме ногӧн кӧ, медуна уджсӧ нуӧдны колӧ сетны непартийнӧйяслы. Найӧ ӧд унджыкыс. Коммунистъяс ӧтнаныс став уджсӧ, кодӧс сувтӧдіс ас водзас коммунист партия уджалысь йӧзлы бур олӧм лӧсьӧдӧм вылӧ, нуӧдны, дерт, оз вермыны. Дерт, уджсӧ веськӧдлысьӧн лоӧ кольны коммунистӧс. Коммунист партия ӧд босьтӧ став мыжсӧ удж нуӧмын.

Тайӧ сӧвещанньӧыс миян зэв ыджыд политика боксянь. Сӧвещанньӧсӧ чукӧртіс Сӧветъяслӧн Центральнӧй Исполнительнӧй комитетыс. Тайӧ сӧвещанньӧыс петкӧдлӧ сӧветъяс вылӧ партияӧн ёна видзӧдӧм, сӧветъясӧс вылӧ пуктӧм. Партиялы колӧ сӧветъяс пыр ӧтувтчыны уджалысь йӧзкӧд. Миян Центральнӧй Исполнительнӧй комитетын уджалӧны непартийнӧй йӧз. Ме тӧда, комиссариатъясын (центрса удж нуӧданінъясын) законъясӧ, кодексъясӧ уна содтӧд да вежӧм сетісны непартийнӧйяс.

Колӧ сӧветъясӧ содтыны непартийнӧй лыдсӧ. Колӧ сетны налы ас кианыс уджсӧ (непосредственное управление). Медым йӧзыс аддзасны, мый оз сӧмын коммунистъяс государствоын уджсӧ веськӧдлыны, мый оз ӧтнасӧн (уджалысь йӧзтӧг) коммунист партия уджӧн веськӧдлы, тшӧтш уджсӧ нуӧдӧны и непартийнӧйяс.

Сӧветъяс асланыс уджас ылысмӧны йӧзысь. Сы вӧсна крестьянаяслӧн содӧ веськодьлуныс сӧветъяс удж бердӧ, йӧз да сӧвет костъяс паськалӧны. Сэсся мукӧддырйи партийнӧй организацияяс кутшӧмкӧ удж нуӧмын кӧсйӧны мунны дженьыдджык туйӧд да асьныс и вӧчасны сійӧ уджсӧ, оз сӧветъяс пыр. Мукӧд секретар партийнӧй организацияын мӧвпалӧ: ми пӧ мунам коммунизмлань. Мыйла нӧ ме кута тайӧ уджын нюжйӧдлыны, мунны кытшлалан туйӧд, мунны сӧветъяс пыр. Тшӧкта пӧ вӧчны тайӧ уджсӧ дай пом — кокньыдджыка, регыдджыка мунас уджыс. Абу ӧмӧй нӧ лӧсьыдджык, ме кӧ ачым нуӧда тайӧ уджсӧ? Тадзи уджалӧмыд ыджыд сорасьӧм (ошибка) политика боксянь. Дерт, бур пыдди эськӧ веськыдджык туйӧд мунӧны, регыдджык артмӧм пыдди, сӧмын татшӧм уджыс ёна кучкӧ сӧветъяслы.

Мый сувтӧдіс ас водзас коммунист партия, сійӧясӧс вӧчӧ оз аслыс бур вылӧ, бур вылӧ став уджалысь йӧзлы. Сэні бурыс эм и крестьяналы, медся нин ёна гӧль крестьяналы, кодъясӧс сюрс воясӧн нартитісны помещикъяс. Помещикъяс крестьянаӧс нартитісны эськӧ уна сюрс во на, эз кӧ найӧс чышкышт революция. Сідзкӧ миянӧн нуӧдан уджсӧ колӧ ӧткодя юкны рабочӧйлы, крестьяналы, партиялы. Быд тувччӧм миян мунӧмын уна вын мырддьӧ. Сійӧ выныс мед водӧ тшӧтш непартийнӧйяс вылӧ. Унаысь уджын сӧветъяс торксьылӧны, вӧчӧны уджсӧ омӧля. Торксьылӧмыд, дерт, лолӧ. «Оз ӧд торксьыв сӧмын сэтшӧм морт, коді нинӧм оз вӧч» — эм йӧзлӧн шуӧм. Шуам, бӧрйӧм морт сӧветын мыйкӧ неладнӧ вӧчис, гусяліс ли, мый ли. Крестьянаяс шуасны сэтчӧ: «Но мед. Сійӧ неладнӧ вӧчис. Бӧръям мӧдӧс». Медым крестьянаяс аддзӧны, мый татшӧм неладнӧ вӧчӧмас налӧн мыжыс эм жӧ, мый найӧ асьныс бӧрйӧны сӧветъясӧ, асланыс мог бурмӧдны сӧветъяс.

Йӧзлӧн уджавны вын вочасӧн содӧ. Колӧ сійӧ выныслы сетны туй, сійӧ выннас бурмӧдны сӧвет власьтлысь удж, веськӧдны сӧветъяс ёнмӧдӧм вылӧ.

Сӧвещанньӧ кӧ вермас аслас уджӧн индыштны выльтор сӧветъяс удж нуӧдӧмлы, кыдзиджык партиялы йитчыны сӧветъяскӧд, сӧветъяслы йӧз дінӧ матысмыны, корсьны, кутшӧм ногӧн сӧветъяс удж бердӧ пуктыны йӧз пиын чукӧрмӧм вын, ме ногӧн, вӧчам нин ыджыд удж.

ЦК РКП-са секретарлӧн — Каганович ёртлӧн — висьталӧм.

Каганович ёрт висьталіс: сӧвещанньӧлы пӧ колӧ сёрнитны нёль пӧлӧс удж йылысь — сӧветъяс бӧрйӧм йылысь, мӧда-мӧдыскӧд сӧветъяс ӧтувтчӧм йылысь, вӧлӧсьтса бюджет йылысь, революционнӧй законносьт йылысь. Сӧветъяс бӧрйӧм йылысь Каганович ёрт шуис: «Крестьяна этшаӧн волӧны сӧветъяс бӧрйигӧн. Налы аслыныс бӧрйысьны омӧля лэдзлывлісны. Этша пыртӧны сӧветӧ непартийнӧйясӧс. Выль инструкцияын (индалӧмын) эм уна выльтор сӧветъяс бӧрйӧм йылысь». Вӧлӧсьтса бюджет йылысь Каганович ёрт висьталіс: закон пӧ ӧні сетӧ паськыда правасӧ вӧлӧсьтъяслы. Вочасӧн колӧ йӧзӧс налог мынтӧмысь мездыны. Вӧлӧсьтыс мед доходсӧ кутас босьтны аслас кӧзяйствоысь.

Сэсся сӧвещанньӧ вылын висьтавлісны сӧветъяс уджалӧм йылысь мукӧд каръясысь, сиктъясысь воӧм ёртъяс. Найӧ висьтавлісны, кыдзи найӧ уджаланінъясын сӧветъяс уджалӧны, кутшӧма крестьяна видзӧдӧны сӧветъяс удж вылӧ.

Докладъяс кывзӧм бӧрын да докладъяс кузя вензьӧм (прения) бӧрын сӧвещанньӧ бӧрйис сёрнитӧмсӧ гижны-лӧсьӧдны куим комиссия.

Сӧвещанньӧ тупкысьтӧдз войдӧр висьталіс А. И. Рыков ёрт. Сійӧ шуис: «Миян деревняясын ӧні овмӧс кыптӧ, сэні крестьяна коді ӧдйӧджык озырмӧ, паськӧдчӧ, коді ньӧжйӧнджык. Сы вӧсна вермас содны медалӧмӧн уджалӧм, вермасны содны батракъяс. Ӧні бӧрйысигӧн сӧветъясӧ, кооператив уджын, сӧветскӧй уджын колӧ миян надея кутны гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьянаяс вылӧ, батракъяс вылӧ да нывбабаяс вылӧ».

Медбӧръя кыв сӧвещанньӧ вылын висьталіс М. И. Калинин ёрт. Сійӧ шуис: мӧд сӧвещанньӧӧдз пӧ миян колӧ лӧсьӧдны дай паськыда йӧзлы висьтавлыны став уджсӧ сӧветъясын удж бурмӧдӧм йылысь, медым йӧзыс тшӧтш сёрнитасны да индаласны та кузя. Сӧветъясӧ бӧрйысигӧн колӧ став йӧзыслы висьтавлыны, кутшӧм удж колӧ нуӧдны государстволы, медым йӧзыс висьталасны, кыдзи лӧсьыдджыка нуӧдны сійӧ уджсӧ.