КЫНТАН ВИСЬӦМ ЙЫЛЫСЬ^о малярии/^

(Деревняса дядьӧяслы да тьӧткаяслы)

Быд во зэв уна йӧз висьӧны кынтан висьӧмӧн, медся ёна нин пондісны висьны войнаяс бӧрын.

Со кӧть босьтам:

1922 воын Сӧветскӧй Россияын вӧлі лыддьӧны 2.880.000 висьысь морт, 1923 воын дас тӧлысьӧн висьӧдіс 4.700.000 мортӧс, а 1924 воын висьысь йӧз содіс 5.610.684 мортӧдз, мӧд ногӧн кӧ шуны — 423 морт быд дас сюрс олысь вылӧ.

Войнаӧдз татшӧм висьӧмӧн висьысь йӧз вӧлӧма:

		Быд дас сюрс олысь вылӧ:
1910 воын	3.633.656	229,5
1911 —	3.497.724	217
1912 —	3.537.000	230
1913 —	2.521.213	224
1914 —	3.296.629	208

Пондам кӧ лыддьыны висьысь йӧзсӧ места серти — аддзам, асыв-лунвылын висьысьыс медуна, рытыв-войвылын медэтша. Шоныд местаын да нюръяс бердын висьысьыс торъя уна.

Быд дас сюрс морт вылӧ вӧлі лыддьӧны войнаӧдз:

	1912 воын	1913 воын
Кавказын	802	785
Волга вомланьын (Нижне-Волжский район)	408	395
Волга пӧлӧнын	321	340
Украинаын	301	249
Няня губерняясын	246	241
Шӧр Азияын	201	223
Урал пӧлӧнын	128	148
Сибырын	108	109
Мӧскуа гӧгӧрын	63	64
Белоруссияын	40	39
Войвыв губерняясын	23	19
Рытыввыв —	17	15
Кардор губерняын	10	9

Войдӧр быд сюрс больничаӧ волысь висьысь морт пытшкысь вӧлі висьӧны кынтан висьӧмӧн:

Финляндияын — 2.

Астраханьын — 160.

Туркестанын — 200.

Ӧти профессор вӧлі артыштӧма: став кынтан висьӧмӧн висьысь рабочӧйыс оз кӧ петавны удж вылӧ сизим лун, Россия босьтӧ убытка 6 миллион шайт.

Бӧръя вояснас висьӧм паськалӧм понда Сӧвет Россиялы зэв дзескыд вӧлі. Торъя ёна висисны Казаньын да Мӧскуа бердын. Мукӧд кӧрт туйясыс (Среднеазиатская, Ташкентская, Самаро‐Златоустовская ж. д.) дук мында кежлӧ дзикӧдз сувтлісны: служащӧйясыс зэв унаӧн висьмӧдчисны, да найӧс некодӧн лои вежны. 1921 воын куш Котлас бердын 4500 пур кылӧдысь дядьӧяс костын вӧлі лыддьӧны 3100 висьысь мортӧс.

Мый понда йӧз висьӧ кынтан висьӧмӧн?

1880 воын Францияса доктор Лаверан морт гырд пытшкысь аддзис висьмӧдысь микробсӧ (велӧдчӧм йӧз ногӧн шусьӧ плазмодийӧн).

Плазмодийыс куим сикас. Быд сикас йывмӧдчӧ ас ногыс: ӧти сикас 48 час мысти, мӧд — 72 час мысти, коймӧд сикас — кык сутки тыртӧдз. Медбӧръя сикасыс мортӧс жугӧдӧ зэв ёна, шусьӧ тропическӧй кынтан висьӧмӧн. Кодыр мортӧс ёна кынтӧ, биалӧма — сэки позьӧ аддзыны гырдпытшса гӧрд шарикъяссьыс плазмодийясӧс (паразитъясӧс); найӧ дук мында гӧгрӧсӧсь, зэв посньыдик чунькытш кодьӧсь, сэсся пондасны вочасӧн вежсьыны, медбӧрвылас пӧрӧны посньыдик том паразитъясӧ.

Найӧ абу нин чунькытш кодь гӧгрӧсӧсь, лоӧны сьӧд чут кодьӧсь, шусьӧны мерозоитъясӧн.

Мерозоитъяс артмӧм кежлӧ гӧрд шарикысь нинӧм нин оз коль: паразит сійӧс дзикӧдз жугӧдіс, эз коль весиг аслыс оланінсӧ, сы понда став чукӧра мерозоитыс сявмунӧ гырд пасьтала, кыдз тай киссьӧ мешӧкысь анькытш тусь. Мерозоит оз дыр вартчы гырд пытшкын: пырысь-пыр пондӧ корсьны дзоньвидза гӧрд шарикъясӧс, сэсся мыйӧн аддзас — зырӧдӧ сы вылӧ да пытшкас пырӧ. Морт сійӧ пӧраын аслыс места оз аддзы: зэв ёна биалас, пиньяс оз топавны, кынтӧдӧ, а час 6−7 мысти заводитчас пӧсявны, жарыс чинӧ. Гӧрд шарик пытшкын мерозоит бара заводитчас йывмӧдчыны: медвойдӧр лолӧ чунькытш кодь гӧгрӧс, сэсся надзӧникӧн вежсьӧ, и медбӧрвылас пӧрӧ бара жӧ томиник паразитъясӧ — мерозоитӧ. Тадзи вермас кыссьыны помтӧг, кытчӧдз морт кок йывсьыс оз усь.

Оз ӧтмоз чужны томиник паразитъясыд: ӧти сикаслӧн гӧрд шарик пытшкӧ пыран чассянь том паразитъяс разалан кадӧдз колӧ 48 час, мӧд сикаслӧн — 72 час; тайӧ пӧра бӧрын мортӧс кынтӧдӧ. Кор гырдын ӧти сикасса паразит, но оз ӧтмоз йывмы, ӧтикыс лунӧн войдӧр, мӧд сикасыс бӧрын — сэки вермас мортӧс кынтыны быд лун. Мукӧд висьысь пытшкын овлӧ кык сикас либӧ куимнан сикасыс, сэки кынтӧ кыдзсюрӧ, тӧлктӧг.

Морт пытшкын мерозоитсянь вермас чужны паразит ай пӧрӧда и энь пӧрӧда; найӧ шусьӧны гаметаясӧн; ай пӧрӧдаыслӧн нимыс микрогаметацит, эньыслӧн — макрогамета. Морт гырд пытшкын гаметаяс оз вермыны ас костаныс йывмыны, ай гаметаыслӧн оз на тырмы ӧтитор (жгутикъяс); йывмӧны найӧ сӧмын ном пытшкын (сійӧ номсӧ анофелесӧн шуӧны) со кыдзи: гырд юигӧн ном рушку пытшкӧ мортсянь веськалӧны тшӧтш гаметаяс. Ай пӧрӧдасяньыс пондас сэні торъявлыны зэв посньыдик жгутикъяс (сперматозоиды); найӧ разалӧны ном рушку пасьталаыс, корсьӧны энь пӧрӧда паразитсӧ (макрогаметаӧс), и мыйӧн аддзасны — пырысь-пыр сыкӧд йитчасны (оплодотворение). Ӧні макрогамета сьӧктӧм бӧрас шусьӧ зиготаӧн. Зигота пырас ном рушку кучик костас и пондас сэні быдтысьны. Медвойдӧр лоӧ ичӧтик гадь, сы пытшкын быдмӧны томиник паразитъяс; гадь вочасӧн ыдждӧ, сэсся кучик сылӧн вӧсняммӧ, медбӧрвылас и потӧ.

Мыйӧн гадь кучик потас — том паразитъяс разалӧны ном гырд пасьтала и тшӧтш веськалӧны номлы дуль артманінас (в слюнные железы). Сэки висьӧмыс вермас номсяньыс мортлы вуджны. Кодыр ном бытшкас мортлысь кучиксӧ — сэки жӧ сійӧ лэдзӧ ассьыс дульсӧ, а дулльыскӧд тшӧтш вуджӧ мортлы гырд пытшкас паразитъясыс (ӧні бара нин шусьӧ мерозоитӧн). Мыйӧн паразит веськаліс гырд пытшкӧ — пырысь-пыр зырӧдӧ гӧрд шарикъяс вылӧ и заводитчӧ сэні йывмӧдчыны, войдӧр висьталӧм серти.

Паразит вермӧ йывмӧдчыны коймӧд ногӧн: морт гырд пытшкын энь гаметасянь дыр мысти вермасны йывмыны мерозоитъяс (партеногенез), а найӧ ассьыныс уджсӧ оз вунӧдны.

Ном рушку пытшкын кынтан паразит медбура йывмӧ шоныд кадӧ, градус кызь кымын дырйи. Кор ывла вылын шоныдыс лоӧ 16 градусысь улын, сэки паразит йывмыны оз вермы. Лун кӧкъямыс мысти мортӧс курччӧм бӧрын ном вермӧ сетны висьӧмсӧ дзоньвидза мортлы. Мортлысь гырдсӧ юӧны энь номъяс, на помысь жӧ лоӧ висьӧмыс; ай ном кынӧмпӧтсӧ перйӧ дзоридзьяс пытшкысь: нёнялӧ юмовсӧ. Мортӧс сійӧ оз курччы, висьӧм сетны оз вермы. Паразит тӧвйӧ морт пытшкын, но висьӧм мӧда-мӧдлы номтӧг вуджны оз вермы. Номъяс тӧвйӧны пемыд пельӧсъясын, гӧбӧчын, гидняын, мукӧд пӧлӧс пемыдінын.

Мый колӧ вӧчны, мед эськӧ висьӧмыс оз ло? То мый:

1) Колӧ бырӧдны номъясӧс (анофелесъясӧс). Ном тэчӧ колькъяс нюръяс вылӧ, тыясӧ, васӧдінӧ.

Став васӧдінсӧ кӧ косьтам — номлы чужанін оз ло. Позьӧ номйӧс вины лэбавтӧдзыс жӧ и мӧд ног: колькъясыс (личинки) налӧн плавайтӧны дзик ва бердас; ӧтар-мӧдар бокас эм посньыдик розьяс, сэті пырӧ кольк пытшкӧ сынӧдыс, мӧд ногӧн кӧ шуны — розьяс пырыс колькйыс лолалӧ. Ӧні кисьтам кӧ ва вылӧ карасин — розьясыс ном кольклӧн тупкысясны, сынӧд оз понды пырны, кольк пӧдӧ, ва пытшкӧ вӧйӧ.

2) Став висьысь мортсӧ колӧ бурдӧдны, мед номлы курччигас эз вермы шедны висьӧмыс.

3) Гожӧмын ӧшиньясӧ колӧ лӧсьӧдны сетка, юрын новлыны номдӧра, а киясӧ сюйны кепысь. Рыт да асыв номъяс матыстчӧны керкаяс дінӧ, сэки асьтӧ медъёна колӧ видзны.

4) Школаясын челядьӧс колӧ велӧдны, кыдзи позьӧ тӧдмавны анофелес номӧс да кыдзи сыкӧд вермасьны.

Врач Вакнин.