РОЧ МУ ИСТОРИЯ ДЖЕНЬЫДИК ОЧЕРКЫН
(ВАЖСЯ ОЛӦМСЯНЬ ХІХ НЭМ ПОМӦДЗ)
І–ІІ ЧАСЬТ
ДАСӦД ИЗДАННЬӦЛЫ ВОДЗКЫВ
Дасӧд изданньӧыс тайӧ нигаыслӧн печатайтчӧ важ текст сертиыс жӧ, но татчӧ лои вӧчӧма дзоляник содтӧдъяс: вежыштӧма некымын местаті, бырӧдӧма нелючкиторъяссӧ воддза изданньӧяс сертиыс. Позис эськӧ, бӧръя изданньӧын нига текстлысь ыдждасӧ паськӧдыштны, но ме важ мозыс коли сійӧ ыдждасӧ, медым Россиялӧн, кыдз шуасны дореволюционнӧй история кадыс вӧлі мый позьӧ дженьыдджык, гӧгӧрвоанаджык. Россия историяас ІІІ юкӧныслӧн І выпускыс ыджданассӧ нин ӧтнас лои ыджыдджык воддза кык юкӧнсьыс. Тайӧ сы вӧсна лои кузьджыка да пыдысяньджык босьтӧма, мый тайӧ велӧдан кадыс вывті колана миянлы, а посньыдджык, дзоляджык, гӧгӧрвоанаджык марксистъяс киӧн гижӧм нигаяс тайӧ кад йывсьыс пӧшти абу.
Воддзаджык история кад йылысь эмӧсь доза уна кызкодь нигаяс, гижӧдъяс, но тайӧ унджыкыссӧ лӧсьӧдӧма абу марксистскӧй историкъясӧн.
Менам уджын бурторйыс медсясӧ сійӧ, мый гижӧма Россиялысь историясӧ дженьыда, абу вывті ёна паськӧдчӧма, медым эськӧ сійӧ гӧгӧрвоанаджык вӧлі.
Медым тайӧ нигалысь содержанньӧсӧ вежны да дзик мӧд ногӧн, выль пӧв гижны, ме думысь ӧні нинӧм на и сёрнитны. Тайӧ нигасӧ вӧлі гижӧма 1920 воын, дерт доза уна выль материалъяс да документъяс та бӧрти нин сюрины. Но тайӧ сырӧй, необработаннӧй материалъяс вылас доза дыр на лоӧ пукавны да прорабатывайтны выль, том историкаяслы, кор найӧ вывті чорыда пырӧны мӧд нога «проработкаяс» вылӧ.
Некымын сикас вопрос (шуам кӧть разинщина да пугачевщина) йылысь, петісны нин выль марксистскӧй гижӧдъяс, но тайӧ гижӧдъясыс сӧмын вынсьӧдісны, подтвердитісны сійӧ, мый менам вӧлі гижӧма нин сжатӧй очеркын та йылысь.
Мукӧд сикаса вопросъяс кузя содісны бӧръя воясӧ сӧмын казьтылан (воспоминанньӧ) гижӧдъяс, но татшӧм сырӧй, необработаннӧй материал серти дерт оз позь Россиялысь сжатӧй историясӧ паськӧдны.
Дерт сідзжӧ эз ло вежӧма гижӧдлысь плансӧ, нигалысь схемасӧ. Ме думысь кӧ, нигалысь плансӧ вежны, мӧдногавны нинӧмла дзик.
Первой тайӧ нига гижигассӧ ме плансӧ петкӧдлі В. И. Ленинлы, сійӧ ошкис тайӧ плансӧ. Ленин теориялы паныд сувтны, сійӧ ревизируйтны — абу менам сэтшӧм морттуй, медым мукӧд йӧз татшӧмторйӧн, колӧ кӧ, ноксьӧны. Зэв окотапырысь босьтчылісны татшӧм историкъяс «тӧргӧвӧй капитал» серти Ленинӧс ревизируйтны. Доза дыр зэв ӧти почтённӧй учрежденньӧын твердитісны, мый «тӧргӧвӧй капиталсӧ» (кыдз историческӧй категорияӧс) Покровскӧйлӧн аснаукӧн лӧсьӧдӧма, мый Покровскӧй тайӧ ненога историческӧй теориясӧ гусялӧма А. Богдановлысь. Татшӧм «тӧлка йӧзыс» дерт абу нэманыс видзӧдлывлӧмаӧсь Ленинлысь нигасӧ: «
«Тайӧ Россиялы применитігӧн колӧ решитны вопрос: йитсьӧны али оз миян тӧргӧвӧй да ростовщическӧй капитал промышленнӧй капиталкӧд? Тӧргӧвӧй да ростовщическӧй капитал, кор кисьтӧны производствоысь важ нога способъяссӧ, кытчӧ вайӧдӧны овмӧссӧ, — капиталистическӧй али кутшӧмкӧ мукӧд нога
Водзӧ примечанньӧас Ленин гижӧ:
«Г. В. В. ас «
Г. Н-он тӧлкуйтіс тадз, мый Россияын капиталистическӧй производстволы туй восьтіс, эз «тӧргӧвӧй капитал, а кутшӧм кӧ народнӧй производство!».
Ленинлӧн тӧргӧвӧй капитал йылысь некутшӧм сомненньӧ эз вӧв, сылы сійӧ кажитчис зэв бура гӧгӧрвоанаӧн. Гашкӧ Ленин бара жӧ Богдановлысь та йылысь гусяліс?
Тайӧ теорияын, ме киӧн аслысногалӧмторйыс (оригинальносьтысь) ичӧтджык, но эм жӧ аслысногалӧмторйыс, дерт. Тайӧ «вӧрзьӧдны позьтӧм истинасьыс», мый промышленнӧй капитализмлы туй восьтіс Россияын тӧргӧвӧй капитал, ме вӧчи невернӧй политическӧй выводъяс, мый тӧргӧвӧй капиталыс рӧдитіс, ас пытшкӧссьыс артмӧдіс «самодержавйӧӧс» — «Российскӧй империялы» пуктіс заводитчан помсӧ.
Бӧрын нин, кор ас гижӧдын вӧчи татшӧм ыджыд грексӧ, ӧшыбкасӧ, — ме тӧдмалі, мый кызь во меысь на водзджык ещӧ, 1894 воӧ «
Миян сійӧ быдӧн кажитчӧ выльторйӧн, кор сы йылысь гижлӧма и висьтавлӧма нин, но миян юрысь вунӧма, а медсясӧ нин сэк, кор нарошнӧ ог кӧсйӧ дум вылӧ сійӧс уськӧднысӧ.
Та бӧрын мен вӧлисти лои гӧгӧрвоана, мыйла В. Ильич ме история схемалы паныд немтор эз шу, а мӧд ногӧн кӧ, ӧні весиг аслым яндзим пустӧй споритӧмысь, мый ме быттьӧнӧсь тӧргӧвӧй капитализм значенньӧ йылысь вӧлі первой кыв шуысь. Ӧнія ногӧн кӧ, нинӧмла мен вӧлі прӧстасӧ томан пазӧдлыны, шумӧн пырны восьса ӧдзӧсӧд, да сы вылнаӧ лэптыны тайӧ «несчастнӧй тӧргӧвӧй капиталсӧ».
Нинӧм ассьым грекъяс да нелючкияс саймовтны тӧргӧвӧй капитал йылысь. Менам воддзаджык вежӧртас серти сэтшӧм дорышӧн вӧлі сувтӧдӧма тӧргӧвӧй капиталсӧ, мый сійӧ дзикӧдз вевттьыліс помещичӧй государстволысь феодальнӧй сущносьтсӧ. Некутшӧм морт, сійӧ кӧ марксист, оз мӧд сэсся та йылысь споруйтны. Абу кӧ марксист, дерт сылы юрас некыдз он вермы тувъявны, мый Маркс, Энгельс да Ленин та серти медся веськыда висьтавлісны.
Вот мыйла тайӧ выль изданньӧас воддза нога «кывбертасъяссӧ», тӧргӧвӧй капиталӧс вывті вылӧ лэптӧм могысь, лои шыбитӧма да вежлалӧма выль гижӧд содтӧдъясӧн.
Тӧргӧвӧй капиталӧс лои ӧні пуктӧма ас законнӧй местаас: тӧргӧвӧй капитал эз вермы рӧдитны, вӧчны Романовъяслысь государствосӧ, а вермис лоны сӧмын романовскӧй бюрократическӧй монархиялы быдмигас подулӧн. Буржуазия увтастӧг бюрократия оз вермы артмыны. Та йылысь ме торйӧн, ыджыдджыка, гижлі нин 1931 вося 2-ӧд номер «
Тайӧ выль изданньӧас жӧ, редакция боксянь нелючкияс бырӧдӧм кындзи, лои исправитӧма тырмытӧмторъяс, ӧшыбкаяс. Важ кык водзкывйыс вывті нин вӧлі важмӧма содержанньӧ боксяньыс, сы вӧсна кыкнаннысӧ лои шыбитӧма.
Юль 15 лун, 1931 во
М. П.
ИСТОРИЯ ЙЫЛЫСЬ ПАНАСЪЯС
Мыйла миянлы колӧ тӧдны важ олӧмсӧ? Мый вылӧ нӧ миянлы тӧдмавны, мый вӧвлӧма 10, 100, 1000, 10.000 во сайын? Оз-ӧ бурджык ло тӧдмавны, ӧні мый вӧчсьӧ миян гӧгӧрын, мыйӧн водзмӧстчӧ олӧмыс?
Важсӧ, важся олӧмсӧ ми тӧдмалам сы могысь, медым гӧгӧрвоны сы серти ӧнія олӧмсӧ.
Мый вӧсна ставыс пыр вежсьӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, мунӧ водзӧ, а оз сулав ӧти местаын?
Уна сё миллион во сайын, ӧнія миян муыс вӧлі ыджыд, дон би шар кодь, гӧгӧрыс вӧлі дон пӧсь ру. Некутшӧм олысьяс, быдмасъяс, петасъяс, эз вермы сэк овны на му вылын, дай эз вермы лоны.
Кымынкӧ миллион во мысти сы бӧрын вӧлисти му вылын лоины уна сикаса петасъяс, зэв гырысь вӧръяс, уна быдсяма сикаса пемӧсъяс, ва пиын и му вылын олысьяс.
Но став сійӧ кадся мувывса олысь-вылысьсӧ, оз позь соравны ӧнія пемӧс-петасъяскӧд. Оз позь шуны, мый ӧнія олысь пемӧс-петасъяссянь оз мун некутшӧм йитӧд миллион во сайся олысь-вылыськӧд. Збыльысьсӧ став ӧнія олысь пемӧс-петасъясыс, ассьыныс рӧдвужсӧ нуӧдӧны миллион во сайся олысь-вылыссянь дерт, сӧмын кузя-визяӧн вежсисны, мӧдногасисны.
Кыдзи тайӧ ставыс вермис лоны? Эз сідз-тадз случайнӧ ло, а торъя законъяс серти. Олӧм пыр водзӧ мунӧ, а оз сулав ӧти местаын. Мӧдам кӧ ми ӧнія олӧмсӧ тӧдмӧдны сы серти, кыдз син улӧ усьӧ, ӧнія сертиыс, сӧмын тайӧ законъяссӧ да вежсьӧмъяссӧ ӧти нэм кузяын, дерт ог вермӧ аддзыны. Кытчӧдз прамӧйджыкасӧ эз ло тӧдмасьӧма ёна важсяджык олӧм сямыскӧд, да кытчӧдз эз шедны му пиысь миллион во сайса олысь пемӧс-петасъяслӧн колясъясыс, лыясыс, — велӧдчӧм йӧз, учёнӧйяс пыр тадз тӧлкуйтісны, мый став мирыс, став олысь пемӧс-петасъясыс нэмыссӧ татшӧмӧсь и вӧлӧмаӧсь, мый некутшӧм кузя-визяӧн вежсьӧмъяс оз вермы лоны.
Сё во сайын на ещӧ, кор некымын учёнӧй йӧз мӧдісны тӧлкуйтны олысь пемӧс-петасъяс кузя-визяӧн вежсьӧм йылысь, — зэв чорыда сералісны на вылын.
Миллион во сайся олысь пемӧс-петасъяслысь коляссӧ, лыяссӧ шедӧдӧм-корсьӧм бӧрын, кодъяс сюрс миллион воясӧн му пластъяс улын абу сісьмӧмаӧсь, сэк вӧлисти прамӧясӧ сетіс выльнога вежӧртас, кыдзи кузя-визяӧн ӧнія олысь пемӧс-петасъяс вежсьӧмаӧсь. Та бӧрын библиялӧн мойдкыв, мый мирсӧ дзоньнасӧн вӧчис ен, сизим лунӧн, — дзикӧдз киссис, быри библия висьталӧмӧ эскӧм. Ӧні ни ӧти морт, ог нин мӧдӧ сёрнитны учёнӧй йӧз йылысь, весиг неуна велӧдчӧм йӧз, оз нин эскыны библия висьталӧмлы, мый ӧнія олысь пемӧс-петасъяс эз вежсьыны, а пыр татшӧмӧсь вӧліны.
Ӧні быд нига лыддьысь бура гӧгӧрвоӧ (а коді олӧ ыджыд каръясын, вермӧ видзӧдлыны музейысь), мый ёна важся мувывса олысь пемӧс-петасъясыс вӧліны, дзик мӧд ногаӧсь, — эз вӧвны ӧнія кодьӧсь, мый став мирыс, став олысь пемӧс-петасъясыс сюрс миллион воясӧн вежсьӧны, мӧдногассьӧны, мый тайӧ вежсьӧмыс и водзӧ мунӧ. Татшӧм олӧмлӧн, природалӧн законыс.
Мый олысь пемӧс-петасъяс оз вежсьыны, а сідзи пыр и кольӧны, кыдзи енлӧн лӧсьӧдӧма, — татшӧм велӧдӧм дор сулалісны водзджыксӧ учёнӧйяс да мукӧд сикас йӧз, эз дерт гӧгӧрвотӧмла сӧмын: Татшӧм сяма йӧзыслы татшӧм велӧдӧмыс зэв вӧлі кивыв. Татшӧм велӧдӧмыс тшӧтш вӧлі колана да кивыв зэв уна сикаса йӧзлы. Сідз, шуны кӧ: му вылын немтор оз вежсьы, оз ков вежсьыны общество пытшса оланногыслы. Мый йӧзлӧн оланногыс ӧтчыдӧн жӧ век кежлӧ вӧчӧма, кутшӧм сылӧн ногыс ӧні, сэтшӧм жӧ сійӧ важӧнсӧ вӧвлӧма, сэтшӧм жӧ водзӧсӧ лоӧ. Тадзи велӧдлісны важ пӧраӧ. А мый вӧсна эськӧ вӧлі колӧ татшӧм торйыс, медым йӧзыс та ногнас мӧвпалісны, мый йӧзлӧн обществоыс пыр лоӧ ӧткодь, кутшӧм сійӧ и водзджыксӧ вӧвлӧма? Тайӧ сы вӧсна, мый тайӧ велӧдӧмыс вӧлі вывті ыджыд пӧльза сетӧ важ обществоса ыджыдалысь классъяслы, кокньыда олысьяслы, сэтшӧм йӧзлы, кодъяс киын вӧлі важысянь став власьтыс, став озырлуныс.
Ыджыдалысь классъяс асьнысӧ ыштӧдісны татшӧм мӧвпъясӧн, мый найӧ пыр важ моз мӧдасны ыджыдавны, а рабочӧйяс да крестьяна пыр уджавны, батракавны, служитны налы.
Сы вӧсна ыджыдалысь классъяс некыдз, некодног асьныс эз лысьтны мӧвпыштны, медым татшӧм лӧсьыд олӧмыс налӧн коркӧ вежсьыны вермас, мӧдногассьыны.
Тадзи асьныс эскисны, дай тадз жӧ рабочӧй, крестьяналы юраныс тувъялісны, мый мӧд ногӧн олӧмыс вежсьыны оз вермы.
Мулысь ёна важся олӧмсӧ, олысь пемӧс-петасъяслысь вежсьӧм ногсӧ, тӧдмалісны «геология» да «палеонтология» нима наукаяс да библиялысь мойдкывсӧ та серти и пазӧдісны.
Мукӧд сикаса наукаяс: «история» да «археология» дзикӧдз пазӧдісны мӧд нога мойдкыв, мый обществолӧн оланногыс пыр ӧткодь вӧлӧма дай водзӧ кежлӧ сэтшӧмӧн жӧ кольӧ.
Морт вежсьӧ дай водзӧ мӧдас вежсьыны, кыдзи и ставыс дзоньнас мирыс вежсьӧ.
Ӧти нога общественнӧй пӧрадокъяс артмӧны, мукӧд общественнӧй пӧрадокъясыс киссьӧны, на пыдди артмӧны выль общественнӧй пӧрадокъяс и с. в.
Помсӧ тайӧ вежласьӧмъясыслысь ми водзвыв тӧдмавны огӧ вермӧ, но мӧдам кӧ тӧдмавны олӧмлысь вежсьӧмсӧ да мӧдногасьӧмсӧ сёяс, сюрсъяс воясӧн, сэк ми збыльысь гӧгӧрвоам, мый олӧм вежсьӧ, мӧдногасьӧ торъя законъяс серти, мый йӧзкост оланногын сідзжӧ эмӧсь чорыд законъяс. Сідз шунысӧ, ог кӧ вермӧ на стӧч тӧдмавны, кутшӧм обществоын оланногыс лоӧ сюрс во мысти водзӧ, но ми зэв бура лысьтам висьтавны, кутшӧм туйті, кыдзиджык мӧдас вежсьыны тайӧ сюрс вонас олӧмыс. Коді тӧдны вермӧ водзӧ вылӧ, сійӧ вермас ыджыдавны водзӧ олӧм-вылӧмас. Тӧдмӧдны кӧ бура вермам олӧмсӧ водзӧ вылӧ, ми сэк кужам лӧсьӧдчыны водзӧ кежӧсӧ: примитны колана мераяс, медым мездысьны воддза олӧм нелючкиясысь, несчастьӧясысь, бурджыка используйтны став бурторсӧ выль олӧмысь. Олӧм тӧдмӧдӧм — сійӧ олӧмлысь водзӧ мунан туйсӧ тӧдмӧдӧм, а водзӧ тӧдмӧдӧм — сійӧ водзӧ вылӧ олӧм-вылӧмын ыджыдалӧм (властвуйтӧм).
Важ олӧмсӧ велӧдӧмыс-тӧдмӧдӧмыс сетӧ миянлы олӧмас водзӧ кежлӧ ыджыдавны (властвуйтны).
Со мый вӧсна миянлы колӧ тӧдны важ олӧмсӧ.
Общество олӧм-вылӧмысь вежсьӧмъясӧ, мӧдногасьӧмсӧ, законъяссӧ бурджыка вермам гӧгӧрвоны, ыджыдджыка кӧ кад серти босьтам йӧзлысь историясӧ, мый позьӧ ылісяньджык босьтӧмӧн.
Ми вермам и мӧд ногӧн тайӧ велӧднысӧ босьтчыны, обществолысь мунан, вежсян законъяссӧ нӧшта на бурджыка вермам тӧдмӧдны мӧд ногнассӧ: босьтам кӧ сійӧс велӧдны ӧнія олӧмсянь важ олӧмлань мунан велӧдан ногӧн.
Босьтам ӧнія кад, мый ӧні олӧм-вылӧмын вӧчсьӧ?
Ӧні став му пасьтаыс мунӧ революция: рабочӧйяс зільӧны шыбитны буржуазиялысь власьт — рабочӧйясӧс нартитны отсалан власьтсӧ. Мӧд ногӧн кӧ шуны, зільӧны шыбитны найӧс, кодъяс олӧны рабочӧйяс кошта вылын, кодъяс зільӧны рабочӧйясӧс кыдз позьӧ ёнджыка уджӧдны, этшаджык мынтыны, рабочӧйяс киӧн вӧчӧм тӧвар донлысь да налы мынтан удждонлысь разницасӧ пуктыны ас зептӧ.
Верманныд юавны, мый эксплуатацияыс мунӧ сӧмын ӧнія кадын, а водзджыксӧ эз гашкӧ эксплуатируйтлыны озыр йӧз уджалысь йӧзсӧ? Тадзи эз вӧвлы некор: эксплуатация пыр вӧвлі. Водзджыксӧ, кор эз на вӧвлы ещӧ буржуазнӧй обществоыс да сылӧн ӧнія пӧрадокъясыс: фабрик-заводъяс, банкъяс, кӧрт туйяс да с. в., — вӧлі феодальнӧй общество, вӧлі крепостнӧй права. Тайӧ кадассӧ эз дерт фабрикантъяс мырддьыны рабочӧйяслысь, налысь вӧчӧм эмбурсӧ, грӧша нажӧтка мынтӧмӧн, а помещикъяс эксплуатируйтлісны крестьянаӧс мырдӧн уджӧдӧмӧн, вӧчӧм эмбурысь удждон дзик мынтысьтӧг.
Вӧвлісны-ӧ сэк эксплуатируйтӧм йӧзсянь эксплуатируйтысьяслы паныда кыпӧдчылӧмъяс? Вӧвліны и сэк революцияясыд, сӧмын найӧ пыр вӧліны неудачнӧйӧсь.
Мый вӧсна нӧ тадзисӧ? Сы вӧсна, мый крестьяна сэки эз вермыны ӧтувтчыны ас костын, эз кужны организуйтчыны, мӧд ногӧн кӧ шуны, эз вермыны лӧсьӧдны сэтшӧм организованнӧй вын, медым ӧткывсьӧрысь, ӧткодь план серти революция нуӧдны.
Мый вӧсна нӧ татшӧм вӧлі? Сы вӧсна, мый быд крестьянин уджалӧ торйӧн, аслас му-видз вылын, шоча мӧда-мӧдыслы отсасьӧмӧн, а кор вузавлӧны му вылысь босьтӧм прӧдуктаяссӧ, сэк веськыда нин панйысьӧны тӧвар вузалӧмын, соравлӧны мӧда-мӧдныслы.
Мый этшаджык рынок вылын пуктасъяс, турун да нянь, сы мында донаджык тайӧ прӧдуктъясыс овлӧны, сідзкӧ ыджыдджык выгӧдаӧн да донӧнджык крестьянин вермӧ тайӧ ассьыс тӧваръяссӧ вузавны. Мый унджык рынок вылын тайӧ тӧварыс — мӧдарӧ: сы мында жӧ овлӧ донтӧмджык прӧдуктъясыс, вузалӧмысь этшаджык докод воӧ крестьянинлы.
Та ногӧн кӧ крестьяна костын эз вермы лоны татшӧм мӧвпалӧм, мый колӧ ӧткывсьӧрысь овны, мӧда-мӧдлы отсавны, мый найӧ ставныс чорыда кӧртассьӧмаӧсь овмӧсъяснаныс ас костын. Мӧд ног кӧ, шуны, крестьяна мӧда-мӧд костас эз вӧв организованносьт, роч ногӧн кӧ шуны — солидарносьт.
Фабрикъясын рабочӧйяс уджалӧны унаӧн ӧтилаын, орччӧн мӧда-мӧдыскӧд, ӧткывсьӧрысь, пыр отсасьӧны удж вылын мӧда-мӧдыслы. Рабочӧйыд ӧтнасӧн, мукӧд рабочӧйястӧг, немтор вӧчны оз вермы, а сы вӧсна пыр мӧда-мӧдныслы найӧ отсасьӧны. Рабочӧй класс пытшкӧсын тадзи важысянь нин быдмӧ солидарносьт. Вот тайӧ оз судзсьы крестьяна костын.
Со мый вӧсна рабочӧйясыд кокньыдджыка ӧтувтчӧны крестьяна дорысь. Со мый вӧсна рабочӧйяслӧн революцияыс вынаджык, ӧтсӧгласаджык важ крестьянскӧй революцияясысь. Крестьяна некор эз вермывны ас кыпӧдчӧмъясӧн мездысьны ас эксплуататоръясысь, пыр налӧн кыпӧдчӧмъясыс вӧліны неудачнӧйӧсь. Сідзи жӧ крестьяналы некор на эз удайтчыв босьтлыны государственнӧй власьтсӧ ас киас. Рабочӧйяс вермӧны власьт босьтны, власьт кутны ас киын. Зэв ыджыд странаын, миян Россияын, рабочӧйяс власьт босьтісны, власьтыс нин на киын. Тайӧ туй вылас жӧ сулалӧны и мукӧд Европаса государствоса рабочӧйяс.
Сідзкӧ ӧнія олӧмсӧ изучайтӧмӧн либӧ неуна воддзаджык олӧмсӧ тӧдмӧдӧмӧн, ми аддзам, мый историялӧн событтьӧясыс вежсьӧны, мӧдногассьӧ олӧмыс — торъя законъяс серти, мый став историясӧ вӧчӧны, нуӧдӧны торъя классъяс, вӧрӧшитӧны, водзмӧстӧны сійӧс ас могъясныс сертиныс.
Ми аддзам сэтшӧм син улӧ усянтор, кор йӧз массаыс вӧліны медсясӧ крестьяна, историяыс тайӧ кадас муніс мӧд ногӧнджык ӧнія дорысь, кор ӧні юрнуӧдны движенньӧын босьтчис рабочӧй класс.
Кыдз нӧ эськӧ артмӧны классъясыс? Мыйла нӧ важӧнсӧ став производствоыс вӧлі крестьяна киын? Мыйла нӧ сійӧ кадас нянь, шабді, вурун вӧдитӧм кындзи, вӧчӧны вӧлі паськӧм-кӧмкот да мукӧд тӧваръяссӧ сиктын жӧ ремесленникъяс — ас мастерскӧйясын, да крестьянин керкаын?
Ӧні ми аддзам, мый эмӧсь ыджыд фабрик-заводъяс, гырысь магазинъяс, кӧнъяс вӧчӧны, вузавлӧны эштӧм платтьӧяс да тӧваръяс. Тайӧ сы вӧсна, мый сійӧ кадас мортыдлы ковмис ставсӧ на вӧчны ас ки помысь: некутшӧм машинаяс на эз вӧвны. Вӧліны сӧмын медся прӧстӧй, ва вынӧн бергӧдлан машинаяс (кутшӧм миян важнога мельничаяс), но и татшӧмыс на вӧлі зэв этша. 200 во сайын кымын йӧз мӧдісны вӧчавны машинаяс. Первой машинаяс бергалісны пар вынӧн, сэсся вуджисны электричество да теплӧвӧй энергия вын вылӧ, кутшӧм ӧнія карасинӧвӧй двигательяс.
Машинаяс изобретитӧмсянь позис ӧдйӧджык удж нуӧдны, унджык тӧвар вӧчны, воддза киӧн удж нуӧдӧм серти. Машина ӧддзӧдіс уджалан ӧд. Босьтам пример пыдди татшӧм тор: хлопок весалысь вӧлі кипом ужӧн важӧнсӧ весалӧ 0,4 килограмм мында луннас, а машинаӧн уджалӧмӧн ӧти рабочӧйыс вермис луннас весавны 40 килограмм мында.
Тадзтӧ, торйӧн уджалӧмӧн водзӧ эз позь кипом удж нуӧдны, сы вӧсна мый торйӧн важ моз овны, уджавны рабочӧйяс эз вермыны, ӧтнасӧн лӧсьӧдны машинаяс. Рабочӧйяс мӧдісны котыртчавны, чукӧртчавны машинаяс дорӧ. Тадзи артмис гырысь производство, тадзи лоины фабрикъяс.
Предпринимательяс да буржуазия, код киын вӧліны машинаясыс, лоины кӧзяева пыдди став производствоас, став олӧм вылӧмас. Машинаяс дорӧ сувтӧдӧм мысти буржуазия мырддис рабочӧйяслысь дзоньнасӧн сійӧс, мый найӧ вӧчлісны удж вылын, мынтісны сылы грӧшӧвӧй уджалан дон. Та йылысь лоӧ водзын бурджыка висьталӧма.
Тадзи артмис рабочӧй класс, сійӧ ӧні уджаліс, удж нуӧдіс, эз аслас керкаын нин, а йӧз ордын, эз ас киӧн, а машинаясӧн, йӧз машинаясӧн. Тадзи лои пролетариат.
Сідзкӧ кутшӧм ногӧн артмӧны общественнӧй классъясыс? Найӧ артмӧны сы серти, кыдзи мунӧ овмӧс способъясыс. Важӧнсӧ овмӧсыс вӧлі посньыдик, быдӧн уджалісны торйӧн-торйӧн, — тайӧ ӧти нога тэчас обществолӧн. Сэсся мӧдісны артмыны ӧтувъя удж способъяс, сэк артмис нин мӧд сикаса овмӧс ногыс.
Сідзкӧ олӧм вежласян подулӧ колӧ пуктыны дзоньнас овмӧссӧ, экономикасӧ, найӧ вӧрӧшитӧны обществолысь олӧм-вылӧм дзоньнасӧн.
Мый нӧ тшӧктӧ мортлы вӧдитчыны овмӧснас? Тайӧ гӧгӧрвоанатор быдӧнлы, оз ков та йылысь ёна тӧлкуйтны. Видзӧдлыны кӧ, мый важӧнсӧ вӧчлісны крестьяна да мый вӧчсьӧ ӧнія фабрик-заводъясын, ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Крестьяна ас овмӧс пыр вӧчӧны нянь, яй, вурун, шабді, став быдсяма сикас сырьёсӧ, кодъяс колӧны миянлы сёйны да пасьтасьны.
Фабрикаясын тайӧ сырьёсьыс вӧчӧны кансерв, вӧчӧны паськӧм, кӧм. Некымын кылӧн кӧ шуны, тайӧ сырьёсьыс пӧртӧны эштӧм тӧварӧ, медым миянлы потребляйтны сійӧс. Ставыс тайӧ мунӧ дерт мортлы олӧмсӧ кутӧм вылӧ. Сідзкӧ мортыд нуӧдӧ овмӧссӧ, медым аслыс овны.
Та йылысь нинӧм ёна доказывайтнысӧ, посни челядь тайӧс весиг гӧгӧрвоасны. Историялӧн кӧ развивайтчан туйыс кӧртассьӧма хозяйство-экономика подулӧ, да сы мӧдногассьӧм серти историяыс дзоньнас мӧдногассьӧ, та серти мортӧс удж вылӧ вӧтлӧ материальнӧй потребносьтъясыс, медым тшыгла да кӧдзыдла эз ло кувсьыны.
Сідзкӧ мортлӧн удж ногыс, став историялӧн подулыс материальнӧй потребносьт вылӧ подувтчӧ. Та ногӧн историясӧ вежӧртасалӧмыс, код йылысь ӧні ми сёрнитім, шусьӧ «историческӧй материализмӧн». Тадзи войтырлысь история вежӧртасалӧмсӧ медводз лӧсьӧдіс сэтшӧм общественнӧй класс, коді медся водз гӧгӧрвоис став уджалысь йӧзлысь ӧтувъя могъяссӧ, коді нуӧдӧ ӧнія революциялысь туйвизьсӧ. Материалистическӧй вежӧртасыд историяын — пролетариат класслӧн вежӧртас. Важӧнсӧ, кор став велӧдчӧмыс (образованньӧыс) вӧлі буржуазия киын, став эмбур вӧчан кӧлуйясыс, фабрик-заводъясыс, кӧрт туйяс, муяс, — вӧлі буржуазия киын, став эксплуатацияыс буржуазия серти жӧ вӧлі лӧсьӧдӧма.
История йылысь сэк мӧд ногӧн тӧлкуйтісны. Тӧлкуйтісны тадзи, мый став историяыс развивайтчӧ сюсь-тӧлка йӧз серти, власьт бердын пукалысь йӧз серти, да на озырлун серти. Важ ыджыдалысь классъяслӧн историкъясыс зільлісны тувъявны та нога мӧвпъяс, мый важӧн пӧ йӧзыс эз мӧвпыштлыны, код ногӧн лои татшӧм пӧрадокыс, а сьӧлӧмсянь кывзісны, подчиняйтчисны тайӧ пӧрадокыслы, некутшӧм революцияяс эз вӧвны. Петісны пӧ сэсся сэтшӧм йӧз, кодъяс мӧдісны критикуйтны оланноглысь нелючкияссӧ, ызйӧдны массаӧс бунтъяс вылӧ, массалы быть лои кывзыны тайӧ агитаторъясыслысь ызйӧдӧмсӧ да петны бунтъяс вылӧ. Вот кыдзи буржуазия тӧлкуйтӧ революцияяс кыптӧм йылысь, вот кутшӧм сяма сылӧн мӧвпъясыс. Некымын кылӧн кӧ висьтавны, быттьӧкӧ историяыс некымын морт командуйтӧмӧн артмӧ, кыдзи фабрикаын да магазинъясын кӧзяинъяс приказывайтӧны, а уджалысьяс, приказчикъяс кывзӧны. Тадзи видзӧдӧ история туйвизь вылӧ буржуазия.
Татшӧм тӧлкуйтӧмлысь пӧръясьӧмсӧ зэв бура ми аддзам. Сідз шунысӧ кӧ, капиталистъяс эз мӧдны эксплуатируйтны рабочӧйясӧс, эз кӧ эськӧ мырддьыны став на киӧн вӧчӧм эмбурсӧ, да мынтыны мӧдісны сы мында удждонсӧ налы, мый дон найӧ тӧварсӧ фабрикаын вӧчӧны, вермисны-ӧ эськӧ кутшӧмкӧ агитаторъяс рабочӧйясӧс бунтъяс вылӧ ызйӧдны? Тадзи кӧ тӧлкуйтны, мый агитация пыр, гижӧд пыр, некымын кылӧн кӧ позьӧ кыпӧдны бунтъяс, — сэк позяс бунтуйтчӧдны быд классъясӧс, буржуазияӧс тшӧтш, кыдзи и рабочӧйясӧс.
Та ногӧн кӧ буржуазиятӧ нӧшта кокньыдджыка на позьӧ бунтуйтӧдны: сійӧ образованнӧй класс, бурджыка вермас гӧгӧрвоныс быдсяма агитация. Мыйла нӧ эськӧ бунтъяс йылысь агитацияыс имитӧ медсясӧ гӧль йӧз костын, медся невежественнӧй классъяс костын, а велӧдчӧм образованнӧй буржуазия быд воськов сувтӧ революция уджлы паныд, агитаторъяс висьталӧмысь сійӧ мӧдарӧ бергӧдчӧ? Сы вӧсна, мый буржуазиялы татшӧм агитацияыс абу выгӧднӧ; сы вӧсна, мый тайӧ мунӧ паныд найӧ могъяслы, материальнӧй интересъяслы. Ассьыс материальнӧй интересъяс дорйӧм вӧсна, йӧз сьылі вылын пукалан правасӧ дорйӧм вӧсна, чӧскыда сёян-юан, бур, шоныд керкаясын олан правасӧ ассьыныс дорйӧм вӧсна, — буржуазия оз кывзы агитаторъяслысь агитациясӧ, а тӧлк кӧ сюрӧ, лыйлӧ да ӧшлӧ пекляӧ татшӧм агитаторъяссӧ, а ещӧ чорыда вермасьӧ рабочӧйяскӧд, кодъяс зільӧны лӧсьӧдны аслыныс бурджык олӧм.
Та серти кӧ, татшӧм выводъяс позьӧ вӧчны: ӧти-кӧ, историяыс артмӧ водзмӧстчӧм классӧвӧй тыш серти, увтыртӧм-эксплуатируйтӧм классъяс (крестьяна, рабочӧйяс) да эксплуатируйтысь-увтыртысь классъяс кост (помещикъяс да буржуазия) кось мунӧма. Мӧд-кӧ, классъяс костын тайӧ вермасьӧмыс мунӧ материальнӧй интересъяс серти: сёян-юан, паськӧм, оланін вӧсна. Став йӧзыс вермасьӧны тайӧ потребносьтъяс вӧснаыс, мед эськӧ быдӧнлӧн ӧткодьджык вӧлі олӧм-вылӧмныс.
Мӧд ног кӧ шуны, медым мувывса эмбурыс вӧлі юклӧма йӧз костын потребносьт серти, та вӧсна вермасьӧны социалистъяс.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, мый ми не сӧмын ӧнія олӧм-вылӧмсӧ вежӧртасалам важ сертиыс, но медсясӧ мӧдарӧ — важ олӧмсӧ вежӧртасалам ӧнія олӧм сертиыс. Та ногӧнсӧ изучайтігӧн колӧ босьтны кузьджык кад историялысь. Босьтчам кӧ тӧдмавны матігӧгӧрса олӧмсӧ син улӧ усянторъяс серти сӧмын, унатор ми огӧ вермӧй гӧгӧрвоны. Сӧмын матігӧгӧрса олӧмлысь ӧти бок тӧдмалӧмӧн, веськыда синвидзӧдлас вылӧ веритчӧмӧн, ми огӧ кужӧ дерт аддзыны классъясӧ, аддзам сӧмын торъя-торъя мортъясӧс, вермам збыльысь та ногӧн гӧгӧрвоны, мый став историясӧ вӧчны торъя-торъя йӧз.
Медым збыльысь прамӧя историческӧй процессӧ, историялысь водзӧ мунӧмсӧ гӧгӧрвоны, колӧ видзӧдлыны сы вылӧ боксяньыс, ыджыдджыка, паськыдджыка.
Сідзкӧ став йӧзкост оланногыс водзмӧстчӧ торъя законъяс серти, вежсьӧ правильнӧя тайӧ законъясыс серти жӧ. Тайӧ йӧзкост оланног водзмӧстчӧмлӧн матысса могыс ӧні — социализм.
Мӧд ног кӧ тайӧ шуны, медым став муяссӧ, эмбур вӧчан кӧлуйяссӧ, фабрик-заводъяссӧ, став кӧрт туйяссӧ, — мырддьыны важ ыджыдалысь классъяс киысь да уджалысь йӧз киӧ сетны.
Тайӧ — медся матыс могыс. Сӧмын тайӧн дерт оз на помась обществолӧн водзмӧстчан туйыс. Мый лоӧ водзӧсӧ да кыдзи мӧдас водзӧ кыптыны, паськавны социалистическӧй обществоыс, тайӧс ми ӧні огӧ на вермӧй водзвылысь висьтавны. Но кор бура лоӧ тӧдмалӧма обществолысь кыптан, водзмӧстчан законъяссӧ, сэк ми вермыны мӧдам висьтавны обществолысь быдман, водзмӧстчан туйсӧ дас воясӧн да сё воясӧн водзвылысь.
Ӧні огӧ мӧдӧ ми пырны та ылнаӧ тайӧ нигаас, а видзӧдлам бурджыка, мый ӧні вӧчсьӧ ми матігӧгӧрын да мый вӧлі.
Ми сёрнитім нин водзынджыксӧ, мый йӧзкост оланног водзмӧстчӧмын медсясӧ вӧрӧшитӧ мортлӧн природакӧд вермасьӧмыс, нянь вӧсна да ас шоныд пельӧс вӧсна вермасьӧм.
Тайӧ вермасьӧмыс йитсьӧ тшӧтш мортгӧгӧрса природаыскӧд. Медым гӧгӧрвоны историческӧй процессӧ да тӧдны кыдзи мунӧ историяыс торъя странаясын, колӧ медводз тӧдны природнӧй условйӧяссӧ тайӧ странаысь. Видзӧдлам кӧ ми, кыдзи юксьӧмаӧсь му пасьта велӧдчӧм да велӧдчытӧм йӧзыс, культурнӧй да «дикӧй» йӧз, ми аддзам: велӧдчӧмджык йӧзъясыд олӧны шӧркоддьӧм (умереннӧй) климатын, кӧні абу вывті жар, абу вывті кӧдзыд. Медся «дикӧй» (некультурнӧй) йӧзыс олӧны либӧ меджар странаясын, кӧні некутшӧм овмӧс нуӧдны жар вӧснаыс оз позь, либӧ медся кӧдзыд странаясын. Сё сюрс во сайся олысьяслань медся ёна матысмӧны олан ног сертиыс эскимосъяс, кодъяс олӧны полярнӧй черта сайын нин, кӧн некутшӧм петас оз вермы быдмыны, вердчӧны эскимосъяс сӧмын звер да чери кыйӧмӧн. Мӧд ногӧн кӧ, матысмӧны жӧ «ведак» нима йӧз, кодъяс олӧны Цейлонын, медся жаринас, а сідзжӧ шӧр Африкаса карлик (зэв ичӧт тушаа) йӧзъяс.
Ведакъяс да карликъяс оланінын оз овлы миянкодь кӧдзыд тӧв: поводдяыс вежласьӧ тадзи: либӧ вывті жар, либӧ ведра дорысь моз зэр кисьтӧ.
Овмӧс вермас кыптыны-паськавны и медся жар странаясын, экватор дорын тшӧтш, но сӧмын дерт оз увтасінъясын, кӧн вывті нин жар, а гӧраясын, вывтас, ыркыдджыкинъясын.
Лунвыв Америкаысь Европаса олысьяс аддзисны медся образованнӧй йӧз пыдди «инкаясӧс», кодъяслӧн бура вӧлі пуктӧма му-видз уджалӧм, паськыда применяйтӧма вӧлі искусственнӧй орошенньӧ. Инкаяс олісны ӧнія «Эквадор» нима государствоын, вывтас местаясын жӧ, 3–4 км море уровеньсянь, а эз увтас, жар местаын.
Сідзкӧ йӧз историяӧн тӧдмасигӧн да сійӧс вежӧртасалігӧн, колӧ видзӧдны не сӧмын географическӧй широта вылӧ, жар поясын-ӧ, кӧдзыд поясын-ӧ йӧзлӧн оланіныс, но такӧд тшӧтш колӧ пыдди пуктыны, гӧраясын али увтас местаясын тайӧ йӧзыс олӧны.
Сэсся ӧд природаыс влияйтӧ овмӧс вылас не сӧмын поводдя сямнас (климатнас). Мукӧддырйиыс овмӧслысь нуӧдан ногсӧ колӧ гӧгӧрвоны и сы серти, кутшӧм колана пемӧсъясӧн озыр тайӧ местаыс. Босьтам Европаса да Азияса войвывса олысьясӧс, найӧ унджыкыс олӧны, сёйӧны-пасьтасьӧны кӧръяс видзӧмысь: кӧр сетӧ сёянтор (яй), пасьтасянтор (кучикыс) ӧруддьӧяс вӧчны материал (сюръясыс). Тайӧ йӧзыс ветлӧны полудикӧй кӧръяс бӧрся; кӧръяслӧн усьӧм-кулӧмыс мукӧддырйиыс тшыгйӧн виӧ дзонь семьяясӧн, оз кӧ нин дзонь племянас.
Та модаа жӧ пемӧсъяс озырлункӧд йитӧд овлӧ не сӧмын дикаръяс олӧмын, но вермӧ лоны тшӧтш велӧдчӧм (образованнӧй) Рытыввыв Францияын, кытӧні сэтчӧс олысь йӧзыслӧн став олӧм-вылӧмыс, оланногыс йитсьӧма «сардинка» нима черикӧд.
Сардинка — посни сельди чери. Сійӧ ыджыд чукӧръясӧн олӧ, мукӧддырйиыс кымӧръяс моз сюйсӧ берегъяс дорӧ. Та вӧсна став олӧмыс Францияса чери кыйысьяслӧн кӧртасьӧма сардинкаӧ. Сӧмын тайӧ чериыс оз быд во ӧткодя ов берег дорын, мукӧд воас дзик тайӧ чериыс оз волывлы, сэк Францияса чери кыйысьяслы сэтшӧм жӧ тшыгъялӧм овлӧ, кутшӧм роч крестьяналы вӧвлі важӧн неурожай воясӧ.
Дерт оз ков мӧвпавны, мый тайӧ влиянньӧыс пыр, быд кадын вӧлі ӧткодь. Абу сідз. Йӧзлӧн олӧмыс вежсьӧ, тайӧ вежсьӧмыскӧд вежсьӧ общество костын да природа костын мӧда-мӧдыслы отношенньӧыс.
Босьтам, шуам, важ олӧмсӧ русскӧй равнина вылысь, медводдза олысьясыс сэт, кор налӧн эз на вӧв кӧртысь вӧчӧм кӧлуйяс, эз вермыны некодног вӧркӧд вермасьны.
Пырны сійӧ кадас гырысь вӧрӧ вӧлі лыддьыссьӧ зэв ыджыд подвигӧн: вӧрыс кажитчис кутшӧмкӧ чудовище пыдди.
Прӧста ӧд абу артмӧма «Соловей рӧзбойник» кодь мойдкывъясыд.
Россияса олысьяс сійӧ кадас овмӧдчылісны эрдъяс вылӧджык, вӧр-степ гранича гӧгӧрӧ. Но воисны шӧр Россияӧ первойя олысьяс — «славяна». Славяна вайисны сьӧрсьыныс кӧрта кӧлуйяс, кӧрт чер. Важ олӧм йылысь корсьысигӧн да кодйысигӧн кӧ сюрлісны кӧртысь вӧчӧм черъяс, тайӧ висьталӧны, мый тані овлӧмаӧсь славяна, найӧс позьӧ тайӧ кӧрт черъяс сертиыс тӧдны. Кӧрт чера мортыс пырис вӧр пытшкӧ, кераліс пуяс, вӧчис эрд, пуктіс «деревня» (деревнянас важӧнсӧ шулӧмаӧсь эрдалӧминъяс).
Вӧрыс кӧ воддзаджык кадӧ вӧлі повзьӧдчанінӧн, кӧрт чер изобретитӧм бӧрын лои медбур овмӧс подулӧн.
Медся воддза овмӧс вӧлі
Татшӧм ногӧн вермисны нянь вӧдитны, доза бур урожайяс босьтны. Та ногӧн кӧ, став сійӧ кадса овмӧсыс вӧлі чорыда кӧртассьӧма вӧр дінӧ.
Тайӧ примерыс петкӧдлӧ, кыдзи войтыр костын да природа костын отношенньӧыс вежсьӧ. Ӧні босьтам та йылысь мӧд пример, кор европаса переселенечьяс первойсӧ воисны Америкаӧ, сэк на сэтчӧс олысьыс вӧлі сӧмын вӧралӧм помысь олӧны. Ичӧтик племяясӧн найӧ ветлісны (кочуйтісны) ыджыд паськыд, тыртӧм муяс вывті да кыйлісны зверъясӧс. Мукӧд сикаса уджъяс помысь эз на вердчыны.
Но локтісны Америкаӧ европеечьяс и, кыксё во мысти тайӧ пустыня пыддиыс, кӧн важӧнсӧ олісны «полудикӧй» вӧралысь йӧз, татӧні лои медся культурнӧй государствоыс, гырысь фабрик-заводъясӧн, кӧрт туйясӧн, выль нога видз-му вӧдитан ногъясӧн. Ӧнія кадын Соединённӧй Штатъясыс, техника боксянь да овмӧс нуӧдан ног боксянь кӧ, сулалӧ медводзын мукӧд капиталистическӧй государствояс серти. Со мый лоис Америкаад, неважӧн на сэтчӧс олысьясыс кужисны сӧмын звер кыйны. Сэсся Европеечьяс воисны да ассьыныс европейскӧй культурасӧ да выль уджалан ногъяссӧ вайисны аскӧдныс. Тайӧ ылыс примеръясысь кӧ вуджны Россияӧ да важ олӧмӧн тӧдмасьны, ми аддзам, мый Европа равниналӧн асыв-вой пельӧсыс вӧлі вывті жӧ аслыснога, климат серти: вывті кузя пукалӧ тӧв, дженьыд зэв гожӧмыс, видз-му гӧгӧр уджлы дженьыд зэв кадыс. Шӧр Россияын миян гӧрны-кӧдзны, вундыны кад — вит тӧлысь мында. Босьтам кӧ Германияӧс, сэні кӧдзан петаслы быдман кадыс кузьджык нин, позьӧ сэн уджавны сизим тӧлысь чӧж. Сідзкӧ сэні во пытшкас унджык кадсӧ позьӧ му дорын уджавны, а миян Россияын унджык кадсӧ вонас му гӧгӧрын вӧчнысӧ немтор.
Мунам кӧ ми нӧшта ылӧджык Рытыввывлань — Францияӧдз, сэні вогӧгӧрся поводдяыс (климатыс) сэтшӧм, мый позьӧ сэн уджавны во чӧж: тӧлын и гожӧмын. Бретаньса^Бретань — Францияын рытыввывса провинция./^ крестьяналӧн да Парижса огородникъяслӧн дзонь во чӧж му вылын быдмӧны пуктасъяс. Сэні сідз и шусьӧны — тӧвся да гожся пуктасъясӧн. Дерт татшӧм странаясад, кӧн му гӧгӧр позьӧ удж нуӧдны дзонь во чӧж, удж производительносьтыд ыджыдджык, сэтшӧм странаяс дорысь, кӧн му вылын позьӧ уджавны во пиад сӧмын во джынсӧ либӧ сыысь этшаджык на. Мӧд ног кӧ шуны, озырлунсӧ да эмбурсӧ чукӧртӧмыс татшӧм странаясын ӧдйӧджык мунӧ. Та вӧсна кӧдзыд климата Россиялӧн овмӧс боксянь быдмӧмыс мунлӧма надзӧнджык мукӧд странаяс серти.
Дерт медыджыд заняттьӧыс кытчӧдз роч йӧзлӧн вӧлі му уджалӧм, Россия вывті ёна овмӧсӧн кольччывліс бӧрӧ мукӧд государствоясысь. Россия мӧдіс вӧтчыны на бӧрся сӧмын сэк, кор босьтчис сэн обрабатывающӧй промышленносьт, лоисны фабрик-заводъяс.
Фабрик-заводъяс вермӧны уджавны и бокысь вайӧм сырйӧ вылын. Миян ситеч кыан фабрикаяс уджалӧны Шӧр Азияысь да Америкаысь вайӧм хлопок вылын. Вузасьӧм да промышленносьт кыптӧм ӧддзӧдӧны овмӧс кыптӧм государство пытшкӧсын да этшмӧдӧны зависимосьт природнӧй условйӧясысь.
Сідзжӧ колӧ шуны, мый вузасьӧм удж паськӧдӧм боксянь Россия вӧлі мукӧд шӧр европаса государствояс серти омӧльджык условйӧын. Ӧні на медбур, меддонтӧм вузасян туйӧн лыддьыссьӧ ва туй. Торъя странаяс костын вузасян удж нуӧдан туй, дерт медбур туй — море. Важӧнджыксӧ, кор эз на вӧвны кӧрт туйяс, море пыр сӧмын и позьӧ вӧлі вузасьны мукӧд государствокӧд. Кос туйясті лоӧ нин пыр вӧлі вӧдитны сӧмын ӧткымын донаджык тӧваръяс, но вӧвъясӧн тӧвар вӧдитӧм вывті донсьӧдіс колана тӧваръяссӧ. Татшӧмторъяс и ӧні на эм. Сідз, шуны кӧ вокзалсянь гортӧдзыд извозчикӧн мунны, некымын пӧв донаджык тайӧ сувтас, кӧрт туй кузя мунӧм серти.
Сідзкӧ кытчӧдз эз лоны кӧрт туйяс, сэтчӧдз пыр меддонтӧм туйӧн лыддьысис море, унджык вузӧссӧ позьӧ вӧлі вайны сӧмын море пыр. Вот мый серти промышленносьт да вузасьӧм-ньӧбасьӧм медводз босьтчис паськавны, быдмыны море бердса государствоясын. Медся нин войдӧр мӧдісны кыптыны Средиземнӧй море бердса государствояс — Греция да Италия, а на бӧрын моредорса государствояс жӧ: Англия (сулалӧ діяс вылын, гӧгӧр море) да Голландия. Россия море серти вывті дзескӧдӧма вӧлі. Шӧр Россия, кӧн заводитчис роч историяыс, сулаліс 600–800 километр ылнаын матысса мореяссянь. Медся матысмисны сылы мореяс: Балтийскӧй да Белӧй море, но найӧ кыкнаныс тӧв кежлӧ кынмылӧны, вузасьӧмтӧ сорӧны. Дерт Чёрнӧй море оз кынмыв тӧлын, сӧмын Шӧр Россиясянь сійӧ медылын, сюрс километрысь ещӧ на вӧлі ылын лоӧ. Дерт эськӧ лунвыв морелань визувтӧны некымын гырысь юяс: Днепр, Волга, Дон, сӧмын тайӧ юясыс, ӧти-кӧ, тӧвнас кынмылӧны, а мӧд-кӧ, Днепр вылын эмӧсь изъя кӧджъяс (порогъяс), кодъяс суднояслы ветлыны мешайтісны, а коймӧд-кӧ, медся ыджыд юыс — Волга усьӧ тупкӧса Каспийскӧй мореӧ, кысянь петан туйыс абу некытчӧ.
Тайӧ став вӧснаыс шӧр Россияын вузасьӧмыс, промышленносьтыс сылӧн кыптіс надзӧнджык мукӧд странаяс дорысь. Россиялы сьӧкыдджык вӧлі первойсӧ босьтчыны, но мыйӧн босьтчис, кыптынысӧ мӧдіс ӧдйӧнджык мукӧд странаяс дорысь, сы вӧсна мый паськыда вузасьӧм да промышленносьт кыпӧдӧм кыскис ас бӧрсяньыс наукаӧс да техникаӧс тшӧтш. Та бӧрын ещӧ ёнджыка босьтчӧ овмӧсыслӧн сӧвмӧмыс, сетӧ мортлы вын не сӧмын вермасьны природнӧй условйӧяскӧд, но прамӧйджыка вермыны природасӧ.
Войвыв Африкаын эм зэв ыджыд пустыня Сахара. Кытчӧдз тан олісны кочевӧй арабъяс, некутшӧм видз-му уджалӧм эз вӧв, сӧмын ӧткымынлаын васӧдджыкинъясын артмылісны оазисъяс, кӧн позис ӧттор-мӧдтор кӧдзны-пуктыны. Войвыв Африкасӧ бӧрынджык босьтісны французъяс да аскӧдныс тшӧтш татчӧ вайисны ассьыныс техниканысӧ, сэк ставыс вежсис. Найӧ мӧдісны писькӧдчыны му пытшкӧ, ва судзӧдӧм могысь, сыв сё сайӧдз — кодйисны артезианскӧй колодечьяс. Пустыня Сахараын ваыс вӧлӧма жӧ грунтас, но сӧмын вывті пыдын, и францияса техникалы тайӧ немтор эз сулав, буравъясӧн орӧдісны лыа слӧй. Татшӧм юкмӧсъяс вӧчалӧмӧн, французъяс вӧчисны Сахарын искусственнӧй орошенньӧ, выльысь-выль местаясӧ лӧсьӧдалісны искусственнӧй оазисъяс. Кӧн неважӧнсӧ сӧмын куш лыа чукӧр вӧліны, сэн мӧдісны быдмыны финикӧвӧй пальмаяс, мукӧд пуктасъяс, сетісны зэв ыджыд, бур урожай. Сахараын финикъясыд — медколана сёянторъяс: финикъяссӧ арабъяс сёйӧны нянь пыдди и яй пыдди.
Вот мый вӧчӧ техника. Бурджык способа европейскӧй техника, Сахара пустыняысь чим лыаинъяс вермис пӧртны дзоридзалан садйӧ, сёян быдманінӧ.
Босьтам нӧшта на выльджык дай нӧшта на син улӧ усяна пример.
Наука да выль техника успехъяс бӧрын, йӧз ӧні вермӧны кӧдзны-пуктыны сэтшӧминъясӧ, кӧн водзджыксӧ немтор эз вермыв быдмыны. Но ӧні вермӧны искусственнӧя вӧчны выльнога быдмас-петасъяс. Америкаын ӧти учёнӧй Бёрбанк лӧсьӧдіс дзик выль пӧрӧда грецкӧй ӧрек. Ӧрек быдмыны-кисьмыны мӧдіс сӧмын 14 воӧн, весиг ассьыс пусьыс мӧдіс быдмыны кык пӧв ӧдйӧджык.
Сійӧ жӧ учёнӧйыс вӧчис сідз, мый слива косточкатӧг быдмыны мӧдіс, а малиналӧн тусьыс мӧдіс быдмыны 4,5 см ыдждаӧдз воддза сертиыс. Ставсӧ тайӧс удайтчис вӧчны ӧти мортлы ӧти морт нэмын наука серти уджалӧмӧн.
Сідзкӧ мортыд ставнас кӧртасьӧма природакӧд, историяыс мунӧ перыдджыка либӧ надзӧджык сы серти, кутшӧм природнӧй условйӧын олӧны торъя йӧзыс. Сӧмын природалӧн морт вылын татшӧм ыджыдалӧмыс абу помтӧм, мый сійӧ некор оз позь вермыны. Природакӧд морт вермасьӧ, вермӧ сійӧс вермыны. Йӧз овмӧслӧн подулыс, та ногӧн кӧ — абу природнӧй условйӧ. Природнӧй условйӧ абу медся ыджыд овмӧс вӧрӧшитан фактор историяын, а материал, условйӧ на сӧмын. Овмӧс подулӧн вермӧ вӧрӧшитны сӧмын мортлӧн удж (труд), общественнӧй удж способъяс. Бурджыка кӧ пуктӧма техникасӧ, удж способъяссӧ ёнджыка выльмӧдӧма, сэк мортлӧн лоӧ этшаджык зависимосьт природаысь, вермӧ природаӧс подчинитны ас могъясыс серти. Позьӧ водзвылысь висьтавны татшӧмтор: кор наука да техника ёна босьтчасны да овмӧссӧ, уджсӧ босьтасны ас кианыс, природаыд сэк лоӧ дзикӧдз пӧкӧритӧма, морт киын природаыд лоӧ небыдик воск кодь жӧ.
МЕДВОДДЗА ЮКӦД.
РОЧ ИСТОРИЯЛӦН МЕДВОДДЗА НЭМЪЯСЫС
Роч равнина вылӧ войтыр овмӧдчисны зэв нин важысянь (кад серти стӧч висьтавны он вермы), кор ещӧ войвывса ӧнія Россия джынйыс на вӧлі йи слӧй улын. Ӧнія Украина гӧгӧрын климатыс на вӧлі сэк ӧнія Архангельскӧй губерняын кодь жӧ. Украинаса тундраясын олісны, ветлӧдлісны мамонтъяс — ӧнія слӧн модаа, кузь гӧна гырысь пемӧсъяс. Тайӧ мамонтъяс бӧрсяыс кыйсисны медводдза Россия равнинаса олысьяс, мамонт яйӧн вердчисны, найӧ кучикӧн пасьтасисны, лыяссьыс вӧчлісны ӧруддьӧяс. Лыысь вӧчӧм ӧруддьӧ кындзи, медводдза татчӧс олысьяслӧн вӧліны тшӧтш изйысь вӧчӧм черъяс да потш модаа паличьяс — вот код нога став техникаыс тайӧ медводдза олысьяслӧн. Татшӧм мамонт вылӧ вӧралысь йылысь сюрины следъяс Киев кар дорысь, му пытшкӧсын кодйысьӧмӧн. Важӧн-ӧ татшӧмыс вӧвлӧма? Дерт жӧ, дас сюрс вояс сайӧ ковмас бӧрвылӧ видзӧдлыны.
Стӧч висьтавны, кутшӧм йӧз тан олісны, мамонтъяс вылӧ вӧралісны, вӧліны-ӧ эз найӧ ӧнія Россияса олысьяслӧн рӧдвуж? Ӧдвакӧ тайӧ йӧзыс вӧліны ӧнія олысьяслӧн рӧдвуж. Кор мӧдіс климат^Климат вежсьӧмыслӧн помкаясыс уна, медсясӧ вежсис сы вӧсна, мый муыслӧн шонді гӧгӧр ветлан туйыс (орбита) эз вӧв пыр ӧткодь, сійӧ ыдждывліс, дженьдавліс (гӧгрӧсаліс). Кор туйыс (орбитаыс) ыджыдджык вӧлі, сэк тӧлыс вӧлі кузьджык, гожӧмыс дженьыдджык. Сы кындзи, му вылын климатыс важӧнсӧ вӧлі васӧдджык, лымйыс тӧвнас усьліс унджык, дженьыдик гожӧмын лымйыс эз вевъявлы сывны прамӧясӧ да артмисны йизьӧм пластъяс — ледникъяс. Мулӧн ветлан орбитаыс кыдз дженьдаммис да климатыс лои косджык, гожӧмыс му вылын лои кузьджык, ледникъяс сылісны, сӧмын колисны полюсъяс дорын да гӧраяс вылын. Эмӧсь и мӧд сикаса теорияяс, мый муыслӧн ось ногыс вежсис, материкъясыс местанас вежласисны, мый шӧр Европаыс дзоньнасӧн коркӧ вӧвлӧма ӧнія экватор местаын./^ небзьыштны, шоныдджык мӧдіс лоны, ледникъяс чинісны, сэк ледникъяс сылӧмкӧд тшӧтш войтыр вермисны овмӧдчыны Россия войвыв, асыввыв пельӧсъясӧ, Сибырӧ, Ледовитӧй океан берег пӧлӧн. Сэтчӧ жӧ мунісны мамонтъяс, водзӧсӧ сэсся найӧ дзикӧдз бырӧмаӧсь, шойясыс налӧн ӧні на ещӧ сюралӧны Сибырса йияс пытшкысь.
Тайӧ дас сюрс вояснас Роч равнина вылын олысь йӧзыс уна пӧв дерт вежсисны.
Вермис лоны и татшӧмтор, мый мамонткӧд тшӧтш кулісны став сэкся йӧзыс, но вермис лоны и сэтшӧмтор, мый важ йӧзлӧн потомокъясыс ӧнӧдз на гашкӧ ловъяӧсь, ветлӧны Ледовитӧй океан берег пӧлӧн, шуам ӧнія ненечьяс да лопаръяс, кодъяс ӧні на важ йӧз моз олӧны, вердчӧны дерт оз мамонт яйӧн, а кӧр яй помысь.
Изйӧн уджалан кад дырся дикаръяс бӧрын вӧлӧмаӧсь тшӧтш бронзаысь вӧчӧм ӧруддьӧӧн вӧрӧшитчысь йӧз, но кӧрт ӧруддьӧяс оз на вӧлӧм тӧдны. Сэсся сюралӧны следъясыс важ йӧзлӧн, кодъяс вӧлӧм тӧдӧны нин кӧрта кӧлуйяс, но дерт и тайӧ важ олысьясыс на эз вӧвны ӧнія Россияын олысьяслӧн рӧдвужъясыс.
25 нэм сайся гижӧдъяс нин эмӧсь ӧнія Лунвыв Украина олысьяс йылысь, мый сэн овлӧмаӧсь «скиф» нима йӧз, кодъяс вӧлӧмкӧ скӧт видзӧм помысь олӧны да местаысь местаӧ степъяс вывті ветлӧны (абу на вӧлӧм ӧти местаӧ пуксьӧмаӧсь).
Скифъяслӧн колясъясыс ӧнӧдз на кольӧма Кавказын — ӧнія осетинъяс. Скифъяс йылысь медводз тӧдмалісны, гижисны Грецияса йӧз.
Кодъяс жӧ овлӧмаӧсь скифъясысь войвылын, ылынджыксӧ, грекъяс асьныс эз тӧдны.
800 во бӧрти тайӧ гижӧдыс бӧрын, ми аддзам медводдза юӧръяс, мый Россия равнинаын олӧны «славяна» нима йӧз. Тайӧ кадсяньыс сэсся дугдывтӧг нин мунӧ йитӧд важ олӧмлӧн выльджык кадкӧд. Ӧні славянскӧй кыв вылын сёрнитӧны унджык йӧзыс ӧнія Россияын^Славянскӧй кывйыс пырӧ индоевропейскӧй кыв котыр пытшкӧ. Тайӧ котырӧ пырысь кылӧн сёрнитӧны да сёрнитлісны бӧръя куим сюрс во чӧжӧн Европаса, Персияса, Средньӧй Азияса, Индияса олысьяс./^.
Ӧткымын кыв вылын ӧні оз нин дзик сёрнитны, найӧ колисны сӧмын гижӧда памятникъясын, татшӧм «кулӧма» кывъяснас лыддьысьӧны ӧні: «латинскӧй», «древнегреческӧй» кывъяс, азияса кывъясысь — санскрит кыв. Мукӧд кыв вылас и ӧні на сёрнитӧны, — тайӧ романскӧй сёрни (французскӧй, итальянскӧй, испанскӧй), германскӧй да славянскӧй кывъяс (чешскӧй, польскӧй, болгарскӧй, сербскӧй, русскӧй да мукӧд).
Тайӧ уна сикаса йӧзлӧн ӧткодь сёрниыс дерт оз на висьтав, мый став ӧнія Роч равнина вылын олысьясыс лоӧмаӧсь славянаысь. Ӧнія французъяс сёрнитӧны «романскӧй» кыв вылын, коді артмӧма латинскӧй сёрниысь, древнеримскӧй кывйысь. Французъяс сёрнитӧны ӧні важ римскӧй кывйӧн, но найӧ абу римса йӧзлӧн потомокъяс, а «кельт» нима рӧдысь петӧм йӧз. Кельтъясӧс важӧнсӧ римляна пӧкӧритісны, кельтъяс сэсся босьтісны налысь культурасӧ и тшӧтш — кывсӧ.
Ми зэв бура нин ӧні тӧдам, мый Роч равнина вылын славянакӧд ӧттшӧтш олісны дзик мӧд сёрниа йӧз. Татшӧм нога юяслӧн, каръяслӧн, нимъясыс: «Москва», «Ока», «Клязьма» — абу славянскӧй, а финскӧй йӧзлӧн кывъяс. Тайӧ кывъясыс висьталӧны, мый коркӧ тані овлӧмаӧсь финскӧй народъяс, кодъяс эз на бырны и ӧнӧдз, сӧмын найӧ унджыкыс славяна пӧкӧритӧм бӧрын босьтісны налысь кывсӧ (роч кывсӧ).
Ӧні, видзӧднысӧ, найӧ быттьӧкӧ дзик оз нин торъявны «великороссъясысь». Водзӧджык кӧ асыввылӧ мунны, бара жӧ сэн абу славянскӧй народъяс, найӧс славяна пӧкӧритӧмаӧсь сёрӧнджык, сійӧн найӧ абу на вунӧдӧмаӧсь ассьыныс кывсӧ (чувашъяс, мари, черемисъяс).
Тадзкӧ оз на позь шуны, мый славянскӧй кывйӧн став ӧнія сёрнитысь йӧзыс петӧмаӧсь славянаысь жӧ, мый роч йӧзыс артмӧмаӧсь. Сӧмын дерт славянскӧй народъяс мукӧд сикас йӧз пиын вӧлі медкультурнӧй (образованнӧй), медъён народ, — сійӧ мырдӧн подчинитіс мукӧд матігӧгӧрса йӧзсӧ, сюйис налы ассьыс кывсӧ.
Медводзсӧ славяна овмӧдчылісны рытыв-лун Россия равнина пельӧсӧ: ӧнія рытыв Украинаӧ да асыввывса Галицияӧ. Бӧрынджык нин, кузя-визяӧн найӧ пырисны Днепр ю шӧр веркыдӧ, Белоруссияӧ (белоруссъяс буракӧ важ славянаяслӧн потомокъяс). Ещӧ сёрӧнджык, славяна пырисны войвывлань, Финскӧй залив дорӧ, Ладожскӧй ты бердъясӧ, а медбӧрын нин, медся сёрӧнджык, найӧ босьтісны ӧнія Великороссиясӧ, Мӧскуаса да сыкӧд орчча губерняяссӧ.
Славянаяслӧн тайӧ Роч равнина кузя вешъялӧмыс муніс 500 воысь не этшаджык, а лыддьыны кӧ сэсянь, кор найӧ «Урал» гӧра бокӧдз пырисны, Роч равниналысь дзоньнас асыввывсӧ босьтісны, колӧ лыддьыны сюрс во кымын. Медбӧръя квайт нэм йывсьыс миян нин эмӧсь гижӧдъяс (летописьяс), важ йӧзлӧн судитчан нигаяс, кодъяс шусьылӧмаӧсь «Правдаясӧн» да «Судебникъясӧн», та кындзи кольӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс «договорнӧй» да «жалованнӧй» «грамотаяс», «духовнӧй завещанньӧяс». Бӧръя куим-нёль сё вояс йылысь кольӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ памятникъяс, материальнӧй культура йылысь памятникъяс, медсясӧ дерт вичкояс, ӧбразъяс, важ йӧзлӧн оланінъяс — дворечьяс, крепосьтъяс.
Некымын кывйӧн кӧ висьтавны, роч славянаяслысь олӧмсӧ XI нэмсянь XVI нэмӧдз ми вермам нин тӧдны бурджыка, ёнджыка.
Медводдза куим-нёль сё вося олӧм йывсьыс (воӧм бӧртиыс) славяна йылысь прамӧй сведенньӧяс абуӧсь, а вермам тӧдны сӧмын иностранечьяс (грекъяс, арабъяс) висьтъяс серти, кодъяс тӧдӧны вӧлӧм унатор сэкся славянаяс йылысь, а медся бур материал пыдди тайӧ кад сертиыс позьӧ босьтны славяналысь кывсӧ, сёрнисӧ. Быд йӧз быд ас уджалан кӧлуйлы ним кутшӧмкӧ пуктывлӧмаӧсь. Уджалан кӧлуйясыс дерт вежсьӧны ёна, сӧмын тайӧяслӧн нимъясыс мукӧддырйиыс кольӧны дырджык кежлӧ: мортыд велалӧма да, неокота пырысь выль кывйӧ кутчыссьӧ.
Важӧнсӧ каръясын уличаясті няйт вывті вольсалӧма вӧлӧм керъяс, тайӧ шусьӧма «мостӧвӧйӧн». Татшӧм важ пу «мостӧвӧйясыс» сюрины на Мӧскуаса Кремльысь.
Ыджыд каръясын изйысь да асфальтысь вӧчӧм москияс ӧнӧдз на шусьӧны «мостӧвӧйясӧн». Дерт эськӧ нинӧм ӧткодьторйыс важ пу моски да ӧнія асфальт моски костын, но важ нимыс мыйлакӧ кольӧма. Тадзи важ кольӧм кывъяс сертиыс ми вермам унатор тӧдмавны важся олӧм йылысь.
Важ славянскӧй кылыс да сёрниыс зэв бура петкӧдлӧны миянлы, кутшӧм вӧлӧм сё, сюрс вояс сайын важ олӧмыс, техникаыс важ олысьяслӧн. Муын кодйысьӧм бӧрти да ӧттор-мӧдтор сюрӧм бӧрти, учёнӧйяс тӧдмалісны, мый став важ йӧзыс кӧрта кӧлуйяс абу тӧдлӧмаӧсь, а уджалӧмаӧсь изйысь вӧчӧм ӧружйӧясӧн.
Тайӧ из ӧружйӧ вӧчан-уджалан кадыс юксьӧ кык пельӧ. Важ каменнӧй век — «палеолит», кор из кӧлуйсӧ эз на кужны шыльӧдны, тӧчитны, тайӧ кылыс артмӧма кык важ грекъяс кывйысь: «
Кор мӧдӧмаӧсь из кӧлуйяс, ӧружйӧяс вӧчны шыльӧдӧмӧн, тӧчитӧмӧн, — шусьылӧма тайӧ кадыс «неолитӧн», выль каменнӧй век. Важ славяна кыв вылын «пурт» кыв вӧлӧм вежӧртасассьӧ «биа изйӧн». Буракӧ славянаяс, кор мӧдісны овмӧдчыны русскӧй равнина вылӧ, сэтчӧс важ олысьясыслысь аддзисны из чер-пуртъясӧн на вӧдитчӧм.
Из кӧлуйӧн вӧдитчигӧн каменнӧй век дырся важ олысь дерт эз на ачыс лысьтлы гырысь зверъяс вылӧ нападенньӧяс вӧчавны, унджыкысьсӧ дерт гырысь зверъяссӧ пӧръялӧмӧн, гуӧ вӧтлӧмӧн сӧмын вины вермылісны, либӧ кулӧм зверъясӧс сёйлісны. Та йылысь жӧ висьталӧ, мый став важ славянскӧй племяяслӧн звер кыйӧм, кыйсьӧм ӧтмоз шусьылӧма «
Миян ӧні гӧр да плуг вӧчыштны немтор оз сулав, либӧ гӧрны петны немтор абу сэн йӧрмантор — ӧштӧ, вӧвтӧ доддялін дай ставыс.
Медым гӧр да плуг лӧсьӧдны, вӧлӧс-ӧшкӧс гӧрны да мукӧд уджӧ велӧдны, ковмис уна сюрс вояс пыр мунны, уна изобретенньӧяс вӧчны, медым вӧлӧн, плугйӧн гӧрӧмӧдз велавны.
Важ йӧзлы эз вӧв зэв кокньыд ӧнія кодь гӧр да агас лӧсьӧдны. 80 во сайын на Россияын, ыліджык пельӧсъясын татшӧм агасъясӧн уджалісны: некымын увъя кыдз пуяс кӧртавлісны ӧтлаӧ ньӧръясӧн, увъясыс агас пинь пыддиыс. Ёна важ йӧз татшӧм жӧ увъя пуӧн му лукйылӧмаӧсь, сӧмын тайӧ вӧлӧм чукля, кызджык увъя пуыс. Татшӧм чукля, вужъя пунас ӧнӧдз на ещӧ гӧрӧны Африкаса дикаръяс. Важ славяналӧн «
Ещӧ сьӧкыд вӧлі важ йӧзлы удж вылӧ велӧдны пемӧсъясӧс (животнӧйясӧс), медым ӧнія моз сійӧ гӧрйӧ да доддьӧ доддявны.
Из ӧружйӧӧн, каменнӧй век дырйи, дикар (важ йӧзыд) эз вермы вины гырысь зверӧс, а сідзи жӧ эз вермы та нога ӧружйӧясӧн пӧкӧритны вӧлӧс либӧ ӧшъясӧс, кодъяслӧн вынныс вӧлі ыджыдджык морт серти.
Та серти позьӧ тӧлкуйтны, мый скӧт видзӧм-вӧдитӧм важ йӧз костын заводитчис сёрӧнджык, му вӧдитӧм (земледелльӧ) дорысь.
Вот мый серти важ славянскӧй кылын вӧлӧм «скӧт» кыв вежӧртасассьӧ мӧд ногӧн — «озырлунӧн» (богатствоӧн). Сэтшӧм йӧзыс, кодъяслы медпервой удайтчис пемӧсъясӧс кыйны да уджӧ велӧдны, сійӧ кадас сэтшӧм войтырсӧ миллионер пыдди пуктісны.
Важӧнсӧ Рытыв Европаын ыджыдалысь классъяссӧ нимтылӧмаӧсь скӧт — озырлун серти — «лошадятникъясӧн», «коннӧйясӧн».
Тадзи шусьылӧмаӧсь торъя государствоясын: Испанияын — «кабальероӧн» («
Ми аддзам, та серти кӧ, мый скӧт велӧдӧм-видзӧм торйӧдіс, вынсьӧдіс торъя йӧзӧс, мукӧд йӧзъяс серти.
Сійӧ кадас нин, кор славяна му дорын лукйысисны-гудйысисны вужъя беддьӧн, медсясӧ вердчисны му вӧдитӧм (земледелльӧ) помысь.
Тайӧ та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый важ славянскӧй кыв «жито» (нянь) ӧтмоз вежӧртасассьӧ «жизнь» кывкӧд (жизнь — олӧм).
Нянь вӧлӧм сэк нин медся колан сёянтор йӧз олӧм-вылӧмын — йӧзлӧн сёян подув.
Вӧралӧм-кыйсьӧм помысь вердчыны — славянинлӧн этшаджык вӧлӧм надеяыс: пыр виччысьны ковмис зверӧс, кор ещӧ сиалӧминӧ (
Посниджык зверъясӧс кыйны сідзжӧ эз вӧв вывті кокньыд, дай сы ыджда йӧрыша звер вылад эз сулав и вӧравнысӧ. Но татшӧм посни зверъясыслысь ӧтитор-мӧдтор, налысь заптӧм-чукӧртӧмтор позьӧ вӧлі мырддьыны мортлы. Босьтам кӧть, шуам, малязіяслысь (
Сэтшӧминъясыс, кӧн ёна позъясисны малязіяс, лыддьыссисны медся озыринъясӧн, весиг сэтшӧм кадӧ нин, кор славяна велалісны кӧрт кӧлуйӧн вӧдитчыны, гӧрйӧн да вӧлӧн му лукйыны.
Кыв серти кӧ тӧлкуйтны, колӧ шуны, мый славяна зэв важся (первобытнӧй) йӧз.
Тадзи жӧ висьталӧны славяна йылысь VI нэмся гижӧдъяс, документъяс грекъяслӧн. Грецияса гижысьяс висьталӧны сійӧ кадся славяна йылысь тадзи: «олӧны няйта, паськӧмтӧг, керкаяс оз на кужны стрӧитны, олӧны шалашъясын, лыйсьӧны ньӧвъя вужйӧн, ньӧв помыс ядӧн отравитӧма, греческӧй каръяс вылӧ уськӧдчыласны да некодӧс ловйӧн оз кольны, став пленнӧйсӧ вийӧны».
Куим сё во мысти грек гижӧдъяс бӧрын ми аддзам ІХ нэм шӧрся преданньӧяс (важ мойд манера висьтъяс), тайӧ преданньӧяс сідзжӧ висьталӧны, мый славяна торъялӧны племяяс вылӧ да частӧ ас костаныс споруйтӧны. Тайӧ преданньӧясас жӧ индӧма, мый Русскӧй равнина вылын русскӧй государствосӧ лӧсьӧдісны эз славяна асьныс, а бокысь воӧм, мукӧд народъяс, мый лунвылӧ первой государство лӧсьӧдісны Азияысь петӧм йӧз — «хозара», а войладорын — «варягъяс» — Швецияысь воӧм йӧз. Бӧрынджык «Варягъяс» вермисны дзикӧдз «хозараӧс», пӧкӧритісны найӧс да став русскӧй равнина вылас лоины ӧтнаныс кӧзяин пыдди.
Тайӧ преданньӧ йывсьыс мӧда-мӧдыскӧд вензьылісны патриотическӧй историкъяс, националистическӧй мӧвпъяса историкъяс. Налы ӧбиднӧ вӧлі, мый славяналӧн медводдза князьясыс вӧліны бокысь воӧм йӧз. Патриотизм мӧвпа историкъяслы вӧлі ӧбиднӧ, Варягса да Хазарса князьяс йылысь кывзыны. Ньӧти найӧ эз норасьны та серти, мый XVIII нэм джынсянь Россияын, Романов саръяс овӧн сарствуйтісны немецкӧй князьяслӧн, герцогъяслӧн потомокъяс. (Романовлӧн рӧдыс быри 1761 воын, кор куліс Петыр Первой рӧдысь — сарича Елизавета, кодлӧн челядьыс эз коль). Сідзкӧ некутшӧм значенньӧ абу, мый первойя князьясыс вӧліны шведъяс пиысь либӧ мукӧдлаысь. Медсясӧ тан со мый: шведъяс вӧліны рабовладелечьясӧн, работорговечьясӧн: пленӧ босьтӧм йӧзӧс пӧртісны рабъясӧ да вузасисны найӧн. Со кутшӧм нажӧтка вӧлі медводдза роч князьяслӧн. Та вӧсна первойя князьяс костын вӧліны дугдывтӧм войнаяс, косьяс. Тайӧ войнаясыс пыр ыдждӧдлісны рабъяслысь лыд, рабъясӧн вузасян нажӧтка. Та могысь жӧ, вузасьӧм могысь, роч князьяс йитчылӧмаӧсь Константинополькӧд, сэні медсясӧ рабъяснас вӧлӧм тӧргуйтӧны-вузасьӧны. Рабӧн вузасян-ньӧбасян тӧвар йылысь медводдза Россияса князьясыс зэв яндысьтӧг сёрнитӧны вӧлӧм. Ӧти князь, Святополк, кӧсйыліс ассьыс столичасӧ вуджӧдны Днепр вылысь Дунай ю дорӧ — кыдзи жӧ, сэн ӧд быдсяма тӧваръяс инісны, инісны зэв бура и ловъя тӧвар (рабъяс).
Дунай ю бердса рынокъяс вылӧ инасисны зэв кокньыда вӧр овмӧсса прӧдуктаяс: звер кучикъяс, ма, воск.
Тайӧ добрасӧ князьяс чукӧртлісны нин торъя племенаяс пиысь, дань пыдди. Медся дона, мунан тӧвар дерт вӧліны рабъяс. Та йылысь уна сикас документъяс кольӧмаӧсь: договоръяс медводдза роч князьяс да греческӧй императоръяс костын.
Сідзкӧ медводдза роч князьяс вӧліны медводдза работорговеч шайкаясын нырнуӧдысьясӧн.
Сійӧ кадас найӧ нинӧмӧн на эз «управляйтны»: X нэмын князьыд весиг суд делӧӧ на абу кутчысьлӧма.
XI нэмсянь нин быттьӧкӧ князьяс босьтчисны тӧждысьны «пӧрадокъяс» йылысь, медсясӧ сэтшӧм каръясын, кӧні кыпавны мӧдіс работорговля.
Некымын письменнӧй памятникъяс тайӧ кад йывсьыс, кольӧмаӧсь ӧнӧдз на, петкӧдлӧны сэкся оласног йылысь. Олысьясыс тайӧ каръясас вӧліны уна сёрниа йӧз пӧвстысь, а эз сӧмын славяна. Тайӧ каръясас чукӧртчисны да овмӧдчылісны тӧргӧвӧй йӧз, быдсикаса пышйӧм йӧзъяс, весигтӧ мукӧд странаясысь тшӧтш. Татшӧм уна сикаса олысьясыс кутісны шусьыны «Русьӧн».
«Русьнас» нимтісны найӧс финъяс, Роч му вылӧ воысь шведъясӧс. Шведъяс тайӧ медводдза йӧз, кодъяс вӧліны ыджыдалысь класс пыдди: медводдза князьяслӧн да налӧн отсасьысьяслӧн (бояраяслӧн) нимъясыс да овъясыс ставыслӧн шведскӧй. Грецияса гижысьяс пасйӧмаӧсь кымынкӧ кыв сэкся «роч» кывйысь, да тайӧ кывъясыс ставыс босьтӧма Швецияысь. «Князь» кыліс артмӧма шведскӧй князь нимысь — «конунгысь», а «
Унджык олысьыс сійӧ кадас каръясын дерт вӧліны славяна, а сы вӧсна князьяс да бояра регыдӧн пӧрины славянаӧ жӧ, «ославянитчисны». X нэм помын нин став князьяссӧ нимтылӧмаӧсь славяна кыввывса нимъясӧн (Святослав, Владимир, Ярослав да с. в.). Князьяс мӧдӧмаӧсь тшӧтш сёрнитны славяна сёрни вылын.
Медводдза «роч» йӧз оласъяс йылысь, Новгородын, Киевын, Смоленскын, Черниговын, Переяслав карын, ми вермам тӧлкуйтны медсясӧ «Русскӧй» «правда» гижӧд серти. Тайӧ нигаас вӧлі чукӧртӧма зэв важся судебнӧй обычайяссӧ, сэтчӧ веськалӧмаӧсь тшӧтш Х нэмся обычайяс. Тась жӧ ми аддзам, мый X нэмын князьяс эз на суд делӧӧн вӧрӧшитчыны. Карса олысьяс ас костын суд делӧяс ладмӧдісны самосудӧн, — кодкӧ кӧ кодӧскӧ ранитіс либӧ мортӧс виис, виӧм мортлӧн рӧдвужыс асьныс самосудӧн водзӧс косӧдісны. Лӧзӧдтӧдз кучкӧмысь лӧзӧдтӧдз жӧ и кучкалісны, ордлы чегӧм вӧсна водзӧс пыдди ордлысӧ жӧ чегисны, виӧмысь виӧмӧн жӧ водзӧс косӧдісны. Татшӧм судыд шусьылӧма «Кровавӧй местьӧн». Овлывлісны и татшӧм судъяс: споруйтысьяс третейскӧй судын, 12 морта (присяжнӧй) судын судитчисны.
Дас кык морта суд унджыкысьсӧ тадз судитліс, тшӧктіс мынтысьны деньгаӧн ӧбӧдитӧм мортлы либӧ сы семьялы. Донаджыка судитісны мынтысьны князь рӧдысь петӧм йӧзӧс виӧмысь, ӧбӧдитӧмысь, крестьяна рабъяс серти. Лыддисны озырлун сэк эзысь дон серти, кӧть эзысьсӧ шуисны важ моз на «скӧтӧн».
Сійӧ кадся донъяссӧ ӧнія донъяс вылӧ вывті сьӧкыд вуджӧдны. Но позьӧ висьтавны чорыда пӧръясьлытӧг, мый крестьянинлысь олӧмсӧ (жизнь) донъялісны сэк 500 шайт кымынӧ, а бояринлысь — 16 пӧв унджык.
Доймӧмъясысь сідзжӧ ковмис сьӧм лыдӧн мынтысьны, сьӧмӧн дерт этшаджык морт виӧм дорысь.
Виӧм мортыс кӧ вӧлі раб, сэк пыдди пуктісны, эз-ӧ рабыс вӧв ремесленник либӧ мукӧд мастерство тӧдысь морт. Ремесленникӧс виӧмысь вӧлі унджык мынтӧдӧны прӧстӧй крестьянин серти.
Мыйла та нога судыс вӧлі сэк? Суддяяс отсавлісны судитчысьяслы сёрнитны ас костын да ладмӧдісны, уна-ӧ кодлы колӧ мынтысьны ӧбӧдитӧмысь, морт виӧмысь. Кутшӧм жӧ вӧлі мыждӧмыс-наказанньӧыс? Та йылысь сэк некутшӧм сёрни на эз и вӧв, ӧбӧдитӧм морт кӧ вӧлі вына, вермис нӧйтны обидчиксӧ либӧ вины сійӧс.
Наказанньӧ да мыждӧм X–XI нэмъяс гӧгӧрын «Русьын» эз на вӧв сы вӧсна, мый общественнӧй классъяс вылӧ эз на вӧв торъялӧма, а наказанньӧ да мыждӧм артмӧ классъяс вылӧ торъялӧм мысти. Наказанньӧыс сы вӧсна артмӧма, медым ыджыдалысь классъясысь власьтсӧ да правасӧ дорйыны.
Ӧнія буржуазнӧй обществоын, кӧні ставыс вужъяссьӧма нин частнӧй собственносьт под вылын, наказанньӧӧн да мыждӧмӧн велӧдӧны «радейтны» буржуазнӧй собственносьт. Коді собственносьтлы паныд сувтӧ буржуазнӧй обществоын, найӧ сісьтӧны тюрмаын, ыстӧны катаргаӧ.
Кытчӧдз эз артмыны собственникъяслӧн классъяс, сэтчӧдз быдӧн видзлісны асьныс ассьыныс добрасӧ, кыдз код кужис, либӧ суседъяс отсӧг пыр. Мый колӧ чорыд власьт, код эськӧ мед тюрмаын пукӧдіс мыжа йӧзӧс, мыждіс — татшӧмтор колӧм йывсьыс некод на мӧвпыштны сэк эз сяммы.
Сэсся ньӧжйӧникӧн «Русьын» каръясын торъявны мӧдісны сэтшӧм йӧз, кодъяс киын удачнӧй войнаяс да грабежъяс бӧрын чукӧрмис ыджыд эмбуръяс, медсясӧ нин уна скӧт (а ми тӧдам, сійӧ кадас вӧлі вывті донаторйӧн скӧтыс лыддьыссьӧ), рабочӧйяс, «холопъяс» да мукӧдтор.
Уджалысь массаыс сюрины тайӧ озыр йӧз кипод улӧ. Крестьяна, кодъясӧс война рӧзӧритіс, а эз озырмӧд, мӧдісны уджйӧзӧ вӧйны скӧт, вӧв удждысьӧмӧн.
Удждысьӧм йӧзлы скӧт пыдди лои мынтысьны да содтӧд (прӧчент) пыдди сетны тшӧтш посни скӧтсӧ. Татысь артмӧма татшӧм кывъяс: «рост», «ростовщик» важ вежӧртасыс тайӧ кывъясыслӧн — «быдмыны» — прӧчент босьтны.
Долгӧ вӧйӧм йӧз шусисны «закупъясӧн». Закуп кӧ эз вермы долгысь мынтӧдчыны (а долгысь петны бӧр зэв гежӧд морт нин вермывлісны), сэк ростовщик кӧзяин вермис нӧйтны «закупӧс», вузавны раб пыдди либӧ «холопӧ» пӧртны. Татшӧм положенньӧӧ медбӧрти сюрлісны не сӧмын крестьяна да карса ремесленникъяс, но тшӧтш уджйӧзӧн тӧвар босьтысь купечьяс. Тадзи артмис кык сикас класс: озыр йӧз, накӧд радын тшӧтш сулалісны князьяс, а мӧд сикас классыс карса да сиктса гӧль йӧз, кодъясӧс увтыртіс, подчинитіс озыр йӧзлӧн озырлуныс.
Классъяс вылӧ торъялӧмсянь заводитчис классӧвӧй тыш: гӧль йӧз кыпӧдчылісны озыръяслы паныд, сотлісны налысь керкаяссӧ, гусявлісны скӧтъяссӧ. «Русскӧй правда» бӧръя юкӧнысь нин (а ми тӧдам, тайӧ нигаас пырлісны куим нэм чӧжся обычайяс, законъяс пыдди), ми аддзам выль наказанньӧяс, выль мыждан статьяяс: рӧзбойничайтӧмысь, сотӧмысь, вӧвъяс гусялӧмысь, йӧз собственносьт вылӧ усьласьӧмысь. Татшӧм мыжъясысь эз позь нин мынтысьны сьӧмӧн, а мыждісны казнитӧмӧн.
«Русскӧй правда» урчитіс татшӧм статья тшӧтш, мый оз позь мынтысьны став сиктӧн рӧзбойясӧс мездӧм вӧсна. Дерт крестьяна сійӧ кадас важ моз на видзӧдісны рӧзбойничайтан мыж вылӧ: крестьяна мӧвпалісны, мый рӧзбойничайтӧмысь колӧ мыждыны важ моз, кыдзи и морт виӧмысь. Рӧзбойникъяс, собственносьт вылӧ усьласьысьяс, эз сюрны кӧ, сэк лои мынтысьны «Русскӧй правда» серти, став сиктӧн, убытка пыдди. «Русскӧй правдаысь» ми аддзам, мый тшӧкыдджыкасӧ рӧзбойникъяс усьласьӧмаӧсь князьяс вылӧ да озырджык йӧз вылӧ.
Сӧмын некутшӧм наказанньӧясӧн эз позь повзьӧдны ростовщикъясӧн дзескӧдӧм, пӧгибӧ воштӧм массаӧс. Тӧлк кӧ босьтіс, тайӧ массаыс кыпӧдчывлісны восстанньӧяс вылӧ.
Киевын (сійӧ сэки медыджыд карӧн лыддьыссис) вӧлі кык татшӧм кыпӧдчылӧмыс: ӧтиыс XI нэм шӧрын, а мӧдыс — XII нэм заводитчигӧн. Первойя кыпӧдчылӧмыс вӧлі неудачнӧй войнаяс бӧрын. Ми водзджык нин висьталім, мый не сӧмын варягъяс (шведъяс) крестьяна вылӧ усьласисны да рабъясӧн тӧргуйтісны, варягъяс моз жӧ босьтчисны рабъясӧс чуктӧдны да рабъясӧн тӧргуйтны Азияысь петӧм йӧз «хозара». Хозараӧс варягъяслӧн князьяс венісны. Хозараяс бӧрын Азияысь жӧ петісны выль конкурентъяс — «печенегъяс». Печенегъясӧс вермисны жӧ, но тайӧ вермӧмыс эз кокньыда вывті сюр: славяналысь князьӧс печенегъяс виисны да сы юрлыысь печенегъяслӧн князьыс вӧчис аслыс кубок (юан доз). Кор Азияысь воисны бара выль йӧз — «половцы», Святославлӧн пияныс эз нин вермыны «половцыкӧд» водзсасьны. Киевса массаыс сэк ачыс босьтчис ӧружйӧӧ, сэк найӧ вӧтлісны не сӧмын половцыӧс, но ӧттшӧтш и ассьыныс князьяссӧ да боярасӧ вӧтлісны Киевысь. Сӧмын тайӧ вермӧмыс вӧлі недыр кежлӧ, князьяс регыд воисны бӧр да чорыда накажитісны кыпӧдчысьяссӧ.
Ростовщикъяс ёнджыка мӧдісны дзескӧдны йӧзӧс; медся нин ёна ростовщикъяс чукӧртчисны князь двор гӧгӧр: князь ачыс вӧлі медся ыджыд спекулянтыс солӧн тӧргуйтӧмсьыс, ставыс вӧлі сы киын. Та бӧрын киевса гӧль йӧз эз нин мӧдны виччысьны военнӧй неудачаяс. Князь кулӧм бӧрын, гӧль йӧз бара кыпӧдчисны восстанньӧӧн. Тайӧ кыпӧдчӧмсӧ эз вермыны регыдӧн пӧдтыны. Киевса озыр йӧз сэк корисны отсӧг вылӧ Переяславса князьӧс — Владимир Мономахӧс. Тайӧ князьыс мича кывъясӧн кужис пӧрйӧдлыны йӧзсӧ, сӧмын сылы лои аслыс вӧчны уна уступкаяс массалы. Та бӧрын лои лӧсьӧдӧма выль постановленньӧяс, «Русскӧй правдаӧ» выль статьяяс содтісны, кытчӧ лои урчитӧма, мый оз позь должник-закупъяс вылын «холопъяс» вылын моз ыджыдавны, мый закуп вермас судитчыны кӧзяин ростовщиккӧд. Удждысьысь купеч кӧ воштіс сьӧмсӧ, тӧварсӧ пӧжар дырйи либӧ караб вӧйӧм вӧсна да эз вермыны мынтыны уджйӧз, сылы вӧлі урчитӧма отсрочка долг мынтыны.
Дерт тайӧ эз пукты пом ростовщикъяс командуйтӧмлы да уджалысь йӧзӧс нартитӧмлы. Помтӧм, дугдывтӧм войнаяс вӧсна масса пыр гӧльмис ёнджыка. Сӧмын первойсӧ киевса революция бӧрын массалысь могъяс пыдди лоліс пуктывны князьяслы, кывзыны массалысь. Киевса горожаналӧн скодъяс — «вече» веськӧдліс став Киевнас сэк. «Вече» вылын вермисны бӧрйыны и вӧтлыны князьясӧс. Князьяслы лои «вечеысь» повны, кывзыны, ӧткывсьӧрысь уджавны. Князьяс «вече» вылын шыасисны массалы «Киевса вокъясӧн», а массаыс сэк князьяссӧ шуліс «миян вокӧн».
Татшӧм жӧ пӧрадокъяс вӧлі лӧсьӧдӧма мукӧд каръясын: Ростов Ярославскӧйын, Владимирын, Новгородын (та серти миян мӧдас сёрни водзынджык на), сӧмын, «вечеяс», Новгород карын кындзи, эз вӧвны вынаӧсь, регыд бырины.
Сэкся ыджыд каръяс, оз ков вунӧдны, мый овлісны работорговляӧн медсясӧ, та вӧсна матігӧгӧрса ёна гӧльмисны. Крестьяна пышъялісны тайӧ каръяссьыс ылӧджык, Волга да Ока дорӧ, вӧръясӧ да ӧнія Мӧскуаса, Рязанскӧй, Владимирскӧй губерняясӧ. Тайӧ кадас крестьяна эз нин вӧвны медводдза славяна моз дикаръясӧн: налӧн нин вӧліны кӧрта кӧлуйяс, вӧрӧшитчис нин гӧрйӧн, вӧлӧн муяс дорын. Найӧ вӧліны ёнджыкӧсь техника, культура серти финъяс дорысь, финъясӧс кокньыда пӧкӧритісны. Но карса олысьяс крестьянаӧс важмоз на лыддисны «смердъясӧн», кодъяс на мӧвпъяс серти сӧмын туйисны рабъяс пыдди либӧ кодъясысь позис бура пычкыны дань. «Вече» вылын смердъяслӧн кыв (гӧлӧс) эз вӧв, а та вӧсна найӧ эз отсасьны «вечелы». «Вече» серти кӧ вежӧртасавны Важ Русьын вӧляяс (свободаяс) йылысь, колӧ шуны, мый татшӧм свободаясыс вӧлі каръясын, а эз сиктын; каръяс усьӧм бӧрын свободаяс каръяскӧд жӧ тшӧтш бырины.
Мый вӧсна нӧ важ «Русь» вывса каръяс воштісны ассьыныс вынсӧ? Та серти вӧлі кык помка. Ӧти-кӧ, тайӧ каднас вежсис сэкся торговлялӧн ногыс дзоньнасӧн, тайӧ вежсьӧмсӧ история тӧдӧ «крестӧвӧй походъяс» нимӧн. Крестӧвӧй походъяс вӧчлісны быттьӧкӧ Иерусалим кар невернӧйяс киысь мездӧм могысь, а збыльысьсӧ Рытыввыв Европаса войска силаӧн пырисны эз Ерусалим невернӧйясысь мездӧм вӧсна, а рытыввыв-Европаса тӧргӧвӧй капитал нажӧвитчан могъяс вӧсна. Лунвыв Францияса да Италияса купечьяс зілисны восьтыны веськыд туй уна эмбура Асыввылӧ, медым мездысьны греческӧй, константинопольскӧй купечьяс кипод улысь, кодъяс киын вӧлі водзджыксӧ став торговляыс. Иерусалимын дерт крестоносечьяс эз вермыны дырсӧ кутсьыны, но Константинопольын 1204-ӧд воын найӧ пуксисны чорыдджыка. Медся ыджыд, бур тӧвар ньӧбысь сэк Россиялӧн быри. Асыввывса странаяскӧд торговля важӧнсӧ вӧлі медсясӧ мунӧ Чернӧй море кузя, сэсь Днепр ютіыс петӧ Балтийскӧй мореӧ. Ӧні мунны мӧдіс тӧвар туй Сириясянь, Палестинасянь, Египетсянь веськыда Венецияӧ, Генуяӧ, Марсельӧ, а сэсянь — Альпийскӧй гӧраяс вомӧн Рейн бердса государствоясӧ, Войвыв Европаӧ. Варягъяссянь грекъясӧ ыджыд ва туй, кӧн водзджыксӧ ёна быдмисны древнерусскӧй каръяс, тупкысис, а такӧд тшӧтш Россияса каръяслӧн ыджыд значенньӧ эз ло, кор найӧ лоины бокын тӧргӧвӧй туйысь. Каръяс «Русьын» жебмисны вынӧн.
Дзикӧдз каръяс усисны, значенньӧсӧ воштісны татараяс нашествийӧ бӧрын. Татара локтісны сэсянь жӧ, кысянь волісны «хозара», «печенегъяс», «половцы». Найӧ вӧліны накӧд ӧти рӧдвужысь да и могныс налӧн вӧлі — кыйсьыны войтыр бӧрсянь да рабӧ пӧртны. Сӧмын став воддза Азияысь петӧм йӧз серти татара вӧліны медъёнӧсь, медся организованнӧйӧсь. Водзджыксӧ кӧ Азияысь воӧм йӧз каменнӧй стенаа крепосьтъяс эз на вермыны босьтны, каръяс дорӧ найӧ падмывлісны, медсясӧ найӧ грабитлісны крестьянаӧс — «смердъясӧс». Татара зэв бура кужисны босьтавны каръяс: налы дерт тӧдса нин вӧлі порох, кодӧс сэк (XIII нэм джынйын) оз на вӧлі тӧдны Рытыввывса Европаын весиг и некытӧн мукӧдлаын на. Роч князьяслӧн войска эз вермы водзсасьны татшӧм ён врагъяскӧд: став роч каръяссӧ, Новгород кындзи, пазӧдісны, босьтісны татара. Татара эз сӧмын рӧзӧритны каръяс, но олысь-вылысьсӧ нуӧдісны пленӧ. Такӧд тшӧтш бырӧдісны карса свободаяссӧ — «вече». Важ роч князьяссӧ татара пӧртісны ас приказчикӧ, кодъяс мӧдісны чукӧртны дань татарскӧй ханлы вылӧ. Татарскӧй хан приказчиклы, код паныд сувтіс, татараяс таысь силаӧн раммӧдісны, вӧчлісны выль разгромъяс. «Вече» бырӧдӧма лои. «Вече» йылысь сёрни лэптысьясӧс лыддисны бунтовщикъясӧн.
Татараӧн вайӧм пӧрадокъяс чорыда вужъясисны Русьын, медся нин асыввойвылын: Мӧскуа да Владимир гӧгӧрын. Татараяс лӧсьӧдісны Русьын выль ногӧн податьяс: гӧр лыд серти (сошное письмо). Та нога подать лӧсьӧдан ногыс кольлі XVII нэм шӧрӧдз. Ми водзӧ сэсся аддзам, мый Русьлӧн Мӧскуа гӧгӧр чукӧртчӧмыс, ӧтувтчӧмыс медсясӧ артмис татараяс отсӧг пыр. Сӧмын та йылысь бурджыкасӧ водзын на лоӧ сёрнитӧма.
Татараяслӧн нашествийӧыс дзикӧдз вынсӧ чегис важ Русьлысь. Кор Русьыс водзджыксӧ нин чорыда гӧльмис, вынтӧммис, жебмис феодал аскостса грабежъяс вӧсна, да мировӧй тӧргӧвӧй туйяс бырӧм вӧсна, дзикӧдз нин Русь жебмис, киссис татарскӧй нашествийӧ бӧрын, эз сэсся вермы бӧр сувтны кок йылӧ. Тайӧ кадсяньыс Россия бӧр деревняногассис, каръяс усьӧм бӧрын лои сэтшӧм, кутшӧмӧн ӧні ми сійӧс аддзам.
Деревняногассьӧмкӧд, Русьын артмисны выльнога пӧрадокъяс, тайӧ пӧрадокъясыс чорыда мӧдісны торъявны X да XII нэм дырся пӧрадокъяс серти. Князь да бояра кӧ важӧн вӧліны медсясӧ работорговечьяс, ӧні пӧрины землевладелечьясӧ. Невольникъясӧс (рабъясӧс) воддза моз эз нин нуны вузавны бокиса рынокъяс вылӧ, а пленӧ сюрӧм йӧзсӧ пӧртісны рабӧ да пуксьӧдісны ас мувыланыс уджавны. Дерт тайӧ вежсьӧмыс эз дзик регыдӧн артмы, ӧти-кык воӧн, дас-кызь воясӧн, а кузьджыка. Татараяс воӧм водзын на, XII нэмын, — роч боярин, ростовщик — рабӧн тӧргуйтысьыс пӧри видз-му вӧдитысь кӧзяинӧ. «Русскӧй правда» кыдз висьталӧ, «бояринлӧн эм нин аслас сикт, сиктын приказчик да быдсяма сикаса рабочӧйяс». Летопись серти, ӧти гырысьджык князьяслӧн сиктса уджалысь лыд вӧлӧм 700 морт кымын. Галицияса «Роман» нима князь тадз вӧчис: Литваса йӧзӧс грабитіс пыр, пленӧ босьтӧм йӧзӧс пуксьӧдавліс муяс вылас уджавны — гӧрны-кӧдзны. Земледелльӧ вылӧ вуджӧм первойсӧ эз на пык ньӧти князьяслы да бояраяслы разбойничайтны да грабитӧмӧн тӧргуйтны невольникъясӧн. Ростовщикъяс отсасисны князьлы да бояринлы зэв лӧсьыда: долгӧ вӧйӧм мужикъясӧс — «закупъясӧс» налы уджалысь пыдди вузавлісны. Сӧмын каръяс усьӧм бӧрын вӧлисти чорыдджыкасӧ нин пуксис боярин му бердӧ, ас вотчина вылас, дзикӧдз пӧри барин-помещикӧ.
Важ карса Русь йылысь (тшӧкыдджыка шулісны важ историкъяс «Киевско-Новгородскӧй Русь» нимӧн, медыджыд каръяс сертиыс), колины доза уна гижӧдъяс, памятникъяс. Тайӧ памятникъясыс петкӧдлӧны, мый сэкся каръясыс, медся нин князь двор бердын олысь йӧзыс, вӧліны культурнӧйӧсь, налӧн вӧлі литературнӧй да художественнӧй интересъяс доза ыджыдӧсь. Князьяслӧн пыр грабитӧмӧн сьӧлӧмныс эз бурмы, радейтлісны найӧ тшӧтш мед налысь военнӧй славасӧ ошкисны. Медым ошкыны князьясӧс, князьяс дворын вӧлӧм асланыс поэтъяс, гижысьяс, кодъяс вӧлӧм ошкӧны налысь подвигъяссӧ, шудлунсӧ, несчастьӧяссӧ. Ӧти татшӧм произведенньӧ, — «
Татшӧмторйыс артмис не сӧмын сы вӧсна, мый гижысьясыс вӧліны придворнӧй йӧз, а нӧшта и сы вӧсна, мый унджыкысьсӧ гижысьясыс-летописечьясыс вӧліны поп-дяк, придворнӧй попъяс, монастыръясса настоятельяс, кодъясӧс лышкыдпырысь зэв быдсяматорнас козьналісны князьяс. Манакъяс да попъяс кындзи, грамотнӧй йӧз сэк эз вӧвлы, «Русскӧй правдаӧдз» на эз вӧвны ещӧ «гижӧда договоръяс». Попъяс ставыс вӧліны грамотнӧйӧсь: дерт найӧджык и гижлывлісны, на пиысь жӧ петавлісны писательяс, летописечьяс.
Христианскӧй вичколы да манастыръяслы кыптыны отсалісны Россияын медсясӧ князьяс да бояра.
Кор мӧдіс артмыны классъяс вылӧ торъялӧм, да вывса классъяс ёнджыка торъялісны массаысь, сэк эз нин мӧд туйны важ, славяна нога енлы эскӧм-юрбитӧмыс, важ обрадъясыс. Князьяс босьтісны грекъяслысь эскӧмнысӧ, судзӧдісны эзысь-зарниӧн кышӧм образъяссӧ, корисны «волхвъяс» пыдди Грецияысь попъясӧс.
Православнӧй вичко дерт та йылысь мӧд ногӧн висьталіс, ыдждӧдліс тайӧ событтьӧсӧ «Крещенньӧ Русьын», мый ӧтпырйысьӧн, ӧти лунӧн ставсӧ Христос вераӧ лои пыртӧма. Сӧмын збыльысьсӧ эз татшӧм кокньыда тайӧ вера вежӧмыс артмы: дыр на зэв «пыртчӧм» йӧзлӧн коли важ нога енлы эскан ногыс. Ӧнія кадӧдз на ещӧ кольӧма татшӧм нога енлы эскан ногыс коді «анимизмӧн» шусьӧ. «Анимизм» кыв артмӧма важ латынь «
Кор лои христианство, важ духъяс дорӧ содісны быд сикаса выль духъяс, ангелъяс, святӧйяс. Но тайӧн збыльысьсӧ важ верованньӧыс эз вежсьы. Сідзжӧ колисны христианскӧй вераӧ важ нога жертва вайӧмъяс. Сӧмын ӧні чипанъясӧс, ыжъясӧс да вӧвъясӧс эз нин сотны воддза моз, а сетісны попъяс киӧ, кодъяс, йӧзлы видзӧднысӧ, быттьӧкӧ асьныс нин сёрнитісны, ладмӧдчисны духъяскӧд либӧ повзьӧдісны омӧль духъясӧс. Христианскӧй попъяс тадзи вежисны языческӧй «волхвъясӧс» да «кудесникъясӧс».
Важ Россияса анимизмлӧн ногыс ёна пырӧма «
МӦСКУАСА ГОСУДАРСТВО КОТЫРТӦМ
XIII нэм гӧгӧр, 600 во сайын кымын ӧнія кадсянь, шӧр Россияӧ пуксис сэтшӧм пӧрадок, коді шусьӧ феодальнӧй пӧрадокӧн. Тайӧ пӧрадоксӧ некымын кывйӧн со кыдзи колӧ вежӧртасавны: феодализм кадӧ став муыс, став олысьясыс сюрины неыджыд лыда военнӧй йӧз котыр киӧ, кодъяс ӧружйӧ вынӧн ыджыдалісны уджалысь йӧз вылын. Тайӧ военнӧй йӧзсӧ эз на позь веськыда шуны землевладелечьясӧн, сэк уджавтӧм (тыртӧм) муяс, вӧр улын муяс вӧлі мыйта колӧ; му серти эз на вӧв вывті дзескыд. Та вӧсна мусӧ эз на зэв донъявны, ӧнія моз. Вӧръяс да нюръяс пытшкын овмӧдчисны му бердын уджалысь крестьяна, мукӧддырйиыс олісны промышляйтӧмӧн, чери кыйӧмӧн, вӧралӧмӧн, ма перйӧмӧн. Ставыс, мый вӧчисны крестьяна сьӧкыд удж помысь, сюри военнӧй йӧз киӧ.
Кыдзи Рытыввыв Европаын, сідз жӧ и миян Россияын, феодал классъясын йӧз эз вӧвны ӧткодьӧсь вын серти, эмбур серти. Кымын унджык сикт вермис сӧрвитны ас киӧ феодал (роч ногӧн кӧ — «боярин», «барин»), сымын сылӧн выныс, значенньӧыс вӧлі ыджыдджык. Медся озыръясыс, медгырысь феодалъясыс миян Россияын шусьывлісны «князьясӧн», посньыдджыкъясыс — «бояраӧн», нӧшта посньыдджыкъясыс — «
Мый вӧсна нӧ тадзсӧ вӧлі колӧ? Тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны: феодализм дырйи став пӧрадокыс вӧлі сувтӧдӧма мырдалан политика вылын, военнӧй насилльӧ вылын. Вын серти слабджык феодаллы, кӧть эськӧ сылӧн аслас вӧлі вооружённӧй вын и вооружённӧй слугаяс, но пыр лои повны вынаджык сусед уськӧдчӧмысь, мый сійӧ силаӧн босьтас сылысь усадьбасӧ, пӧртас асьсӧ рабӧ либӧ вӧтлас усадьбасьыс.
Крестьянаӧс сэк эз на позь шуны крепостнӧйясӧн. 600 во сайын крепостнӧй пӧрадокыд эз на вермы лоны. Ми нин водзын висьталім, мый тыртӧм, босьттӧм муыс вӧлі мыйтӧм на колӧ. Му бердын уджалысьяс (крестьяна) ветлісны вӧръяс пӧвстті, бӧрйылісны колана места, пӧрӧдлісны, сотлісны сійӧс да вӧчлісны нянь кӧдзанінъяс. Воысь-во кӧдзӧм мысьт, кор вынтӧммис дзикӧдз муыс да эз мӧд сетны урожайсӧ — эновтлісны сійӧ местаяссӧ да мунісны водзӧ. Сідзкӧ сэкся олысьяс эз на вӧвны дзикӧдз ӧти местаӧ пуксьӧмаӧсь: ветлісны на местаысь местаӧ. Зэв нин шоча овліс сэтшӧмтор, медым пиыс кувсис дедыс чужанінын. Весиг ӧти морт нэмнас крестьянинлы лои вежсьыны местаӧн уна дас пӧв. Дерт татшӧм вежласян оласног дырйи ыджыдалысь классъяслы эз вӧв некутшӧм выгӧда пуксьӧдны крестьянаӧс ӧти местаӧ. Му бердӧ да кӧзяин дінӧ крестьянинӧс сёрӧнджык нин кӧрталісны, кор вуджисны мӧд нога овмӧс нуӧдан система вылӧ: переложнӧй системаӧ да трекполльӧ системаӧ.
Ми висьталім нин водзджыксӧ, мый феодалъяс ас костын, вын серти, эз вӧвны ӧткодьӧсь. Та серти оз жӧ позь дерт мӧвпавны, быттьӧкӧ ӧти феодал ыджыдаліс, а мукӧдыс ставыс сы кипод улын вӧліны. Абу тадз. Посни феодалъяс кӧ полӧмсорӧн олісны, гырысь феодалъяс грабитӧм-рӧзӧритӧмысь, но асьныс гырысь феодалъяс пыр жӧ вермасисны мӧда-мӧд костаныс, та вӧсна чукӧртлісны ас гӧгӧрыс унджык посни феодалъяссӧ, «вассалъясӧс» (Рытыв Европаын тадзи найӧ шусисны).
Та ногӧн кӧ, посни-гырысь феодалъяс костын ӧтувтчылӧмъяс артмывлісны ӧтсӧглас серти. Феодальнӧй обществоын феодалъяс котыр костын ӧтувтчӧмъяс мунісны договоръяс серти — ас костаныс вӧчавлісны договоръяс. Тайӧ договоръясыс пыр вӧліны ӧтмодааӧсь: гырысь феодалъяс кӧсйысисны дорйыны посни феодалъясӧс, а посни феодалъяс кӧсйысьлісны пыр отсасьны воюйтігӧн гырысьлы — вӧлӧн, мортӧн, ӧружйӧӧн локны отсӧг вылӧ, кор чукӧстас гырысь феодал «сюзерен» (Рытыввыв Европаын тадзи шусисны гырысь феодалъяс). Колӧ нӧшта содтыны, мый тайӧ вооружённӧй холопъясыслы (Россияын найӧ ещӧ шусьывлісны «послужилечьясӧн») гырысь феодал козьнавліс некымын сиктъяс, крестьянаӧн и быдӧн, медым бурджыка кӧртавны найӧс ас бердас. Тайӧ вооружённӧй холопъясысь ньӧжйӧникӧн артмисны зэв уна посни феодалъяс, кодъясӧс бӧрынджык мӧдісны шуны помещикъясӧн, тадз жӧ артмисны и дворяна. Феодалъяс, вӧліны ставыс военнӧй йӧз, найӧ овмӧс нуӧдны эз вермыны дай эз и кӧсйысьны кӧзяйствуйтны овмӧсын. Вӧліны жӧ феодалъяслӧн оланін бердын асланыс неыджыд муторъяс, градъяс, садъяс, сӧмын ставыс тайӧ вӧлі вӧдитчӧ ас сёйӧм-юӧм могысь, а не вузавны. Бокӧ тайӧ кадӧ нинӧм эз вузавны. Сідзжӧ и крестьяна бокӧ немтор эз вузавны, а баринлы (феодаллы) мынтысисны «дань» натураӧн (продуктъясӧн). Быд крестьянин мынтіс, вайис феодаллы ӧти меж, вит доз рысь, ӧти шона мешӧк да с. в.
Тадзи жӧ, натураӧн ӧктысьӧмӧн, феодал киӧ чукӧрмис тшӧтш сырьё да мукӧд колан кӧлуйяс. Кузнеч оброк пыдди мынтысис баринлы черъясӧн либӧ дорис баринлы да сы «дружиналы» (войскалы) кольчугаяс, сабляяс да мукӧдтор. Плӧтник, шуам, оброк пыдди лэптіс-стрӧитіс баринлы керкаяс, кучик вӧчанінъяс, а сапӧг вурысьяс мынтысисны кӧмкот вурӧмӧн. Быд феодал сійӧ кадас, медпосньыдыс и медгырысьыс, зілисны став колан кӧлуйсӧ вӧчны ас ордын, ас йӧз ки пыр вӧчӧмӧн, а эз ньӧбӧмӧн.
Ылынджык муяскӧд вузасьӧм-ньӧбасьӧм оз вермы паськавны сы вӧсна, мый феодалъяс костын дугдывтӧг муніс кось. Купеч йӧз вывті шоча волісны. Найӧ волывлісны кӧ, сьӧрсьыс вӧдитісны эз быдлунъя коланаторъяс, а дона тӧваръяс: шӧвк матерйӧяс, дона ӧружйӧ, нывбабаяслы украшенньӧяс, дона винаяс, фруктаяс да сідз водзӧ. Тайӧ шоч «гӧсьтъяссӧ» феодал радейтіс грабитны. Мукӧд феодалыс веськыда грабитісны, — уськӧдчылісны купечьяс вылӧ асланыс дружинаӧн, тӧваръяс мырддялісны. Мукӧдыс вӧчисны мудерджыка; мыйла начкыны «зарни кольк вайысь чипанӧс», кор позьӧ мӧд ног эмбур купечлысь пычкыны: асланыс владенньӧясын вӧчлісны «таможня», «мыт» (Россияын таможнясӧ тадз шулісны) да босьтлісны быд ветлысь-мунысь купечлысь ыджыд пошлина. Татшӧм «таможняыс» вӧлі зэв уналаӧ лӧсьӧдӧма — быд феодал вотчина дорын. Дас феодал владенньӧті кӧ вуджас купеч, дзикӧдз сійӧс «куштасны» феодалъяс, рӧзӧритасны. Дерт татшӧм пӧрадок дырйи тӧргуйтӧм-вузасьӧм эз вермы паськавны. Прӧста абу артмӧма «мыт» кывйысь «мытарство» кыв. «Мытарство» ми гӧгӧрвоам, кыдз дзескӧдӧм-мучитӧм.
Ми висьталім нин, мый феодалъяс костын мунісны дугдывтӧм косьяс. Тайӧ косьяс дырйиыс вынаджык феодалъясыс бырӧдлісны посниджык феодалъяссӧ дзикӧдзыс дерт шочджыка жӧ, а пырджык тшӧктывлісны пӧкӧритӧм помещикъясӧс аслыныс служитны. Но вӧліны и нӧшта на гырысьджык феодалъяс, кодъяс зілисны пӧкӧритны и тайӧясӧс, гырысь феодалъяссӧ асьнысӧ. Тадзи артмывліс феодальнӧй монархия (единодержавйӧ). Тайӧ феодалъяссӧ ӧти кипод улӧ чукӧртӧм-подчинитӧмысь бӧрын артмисны Рытыввыв Европаын гырысь государствояс. Тадзи артмис Францияса королевство, дзик тадзи жӧ котыртчис и Мӧскуаса государство.
Мый вӧсна нӧ эськӧ миян Россияын котыртчӧмыс лои Мӧскуа гӧгӧр, а эз мукӧд каръяс гӧгӧр? Та вылӧ вӧліны аслыснога помкаяс. Дерт оз позь шуны, мый Мӧскуаса князьяс вӧліны вежӧраджыкӧсь да смелджыкӧсь мукӧд дорсьыс. Историкъяс висьталӧм серти найӧ вӧліны сэтшӧм жӧ тӧдчытӧм йӧз мукӧд войтыр серти. Мӧскуаса князь сійӧ кадас вӧлі лыддьыссьӧ медічӧт князьӧн, но пукаліс сійӧ зэв лӧсьыд, выгоднӧй инын. Мӧскуа пыр вӧлі сійӧн выгӧднӧй инын, мый унджык тӧвар туйясыс сэті мунісны. Мӧскуа пыр муніс кык тӧвар вӧдитан туй: ӧтикыс Смоленсксянь Клязьмаӧ, рытыввывсянь асыввылӧ. Клязьма вылын сэк сулаліс медыджыд, медозыр карыс — «Владимир». Рытыввывсянь став Владимирӧ мунан тӧварыс прӧйдитіс Мӧскуа пыр. Мӧд тӧвар туйыс муніс войвывсянь лунвылӧ, Новгородсянь (сійӧ сэк нин мукӧд государствояскӧд тӧргуйтіс) ӧнія Рязанскӧй губерняӧ. Рязань лыддьыссис няня местаӧн, тась няньыс муніс Новгородӧ. Дерт, ӧнія торговля серти кӧ, тайӧ вӧлі вывті ичӧт торговляыс. Но тайӧ тӧварыс, вузасян кӧлуйясыс сэк вӧлі ставыс мунӧ ӧти туйӧд: Мӧскуа пыр; мӧд ногӧн кӧ тайӧ тадз колӧ гӧгӧрвоны, мый Мӧскуаса князьяс чукӧртісны уна сьӧм купечьяслысь «мыт» (пошлина) перйӧмӧн. Татшӧм, та ыджда доходыс некутшӧм мукӧд князьяслы эз во. Сэсся олысь лыд содіс, крестьяна ёнджыка татчӧ овмӧдчисны, мӧскуаса князь чукӧртіс унджык ыджыдджык оброк, дань да мукӧдтор. Мӧскуаса княжество вӧлі медся шӧрвылын, саймовтчӧма вӧр пытшкӧ, безопаснӧй местаӧ мукӧд княжествояс дорысь. Та вӧсна татчӧ йӧзыс унджык чукӧрмисны. Мӧскуаса князь, ыджыдджык доходъяс (выгӧднӧйджык местаын пукалӧм вӧсна) босьтіс мукӧд князьяс серті, эзджык кось вылӧ пырис мукӧд феодалъяскӧд, — а та вӧсна ещӧ нин йӧз татчӧ овмӧдчисны. XIV нэм первойя джынйын нин ӧти мӧскуаса князьӧс нимтылӧмаӧсь «Калитаӧн», мӧд ногӧн кӧ вежӧртасавны «Калита», сьӧм мешӧкӧн. Озырнас озыр вӧлі «Калита», но эз на вӧв медъён. Тайӧ бара на вӧлі выгӧднӧйджык сылы. Вынаджыкӧн на сэки лыддьысисны Рязаньса да Тверса князьяс. Ми помнитам, мый став князьясыс, тшӧтш мӧскуаса князьяс дерт, вӧліны татарскӧй хан кипод улын, вассалъяс пыдди. Хан вежӧгтӧмпырысь зэв видзӧдіс роч князьяс вылӧ, сы вӧсна хан эз отсась ёнджык князьяслы; ёнджык князьыд ӧд вермас кыпӧдчыны аслас ханлы паныд. Татарскӧй хан медсясӧ отсавліс медслаб — мӧскуаса князьлы, кодысь хан эз пов. Мӧскуаса князь тадзинад пӧрис медыджыд, медбур приказчикӧ ханлы. Мӧскуаса князьлы татарскӧй хан тшӧктіс перйыны-ӧктыны став князьясыслысь даньсӧ. Аслас озырлун вӧснаыс Мӧскуаса князь вӧлі меднадёжнӧй сборщикӧн лыддьыссьӧ. Сылӧн пыр вӧлі вӧдитчӧ сьӧм. Та мында сьӧмӧн мӧскуаса князь «отсавліс» гӧльджык князьяслы, а видзӧдан да, налӧн княжествоясыс вочасӧн вуджисны мӧскуаса князь кипод улӧ дзоньнасӧн. Сэсся та вӧсна жӧ, озырлун вӧсна, мӧскуаса князь аддзис мӧд ыджыд отсӧг. Татарскӧй хан кындзи мӧскуаса князьлы мӧдісны отсасьны роч вичко, духовенство.
Православнӧй вичко Россияын кыптіс да вынсяліс медсясӧ князьяс отсӧг пыр. Сійӧ босьтчис Россияын X нэм помын, кор киевса князь Владимир пыртчис да пыртіс мырдӧн став йӧзсӧ, та вӧсна вичкоыс Владимирсӧ пуктӧма святӧйӧ. Вичкоыд Россияын важысянь вӧлі придворнӧй учрежденньӧӧн, князьяс кипод улын. Князь индӧм серти пуктылісны аркирейясӧс, сідзи жӧ князь вӧтлывліс архирейясӧс, эз кӧ найӧ воны сьӧлӧм вылас князьяслы. Князь стрӧитіс манастыръяс, кӧні кевмысисны енлы князь вӧсна да сы рӧдвуж вӧсна; аслас именньӧӧн моз жӧ вӧрӧшитчис князь манастыръясӧн. Вичко вылын вермис ещӧ распоражайтчыны «вече» ыджыдджык каръясын. «Вече» пуктыліс архирейясӧс, архимандритъясӧс, сійӧ жӧ и вӧтлыліс найӧс мукӧддырйиыс.
Татаралӧн нашествийӧыс отсаліс православнӧй вичколы мездысьны князьяс да «вече» кипод улысь. Вечесӧ, кыдзи ми тӧдам нин, татара бырӧдісны пырысь-пыр. Вичко кор мыніс князь да «вече» кипод улысь, век жӧ кыскысис князь двор бердӧ, но ӧні кыскысис медся озыр двор бердӧ. Митрополитъяс, первой Киевысь Владимирӧ вуджисны, а сэсся йитчисны татарскӧй ханъяскӧд, а ханъяс сетісны митрополитъяслы «жалованнӧй грамотаяс» (ярлыкъяс). Тайӧ «жалованнӧй грамотаяс» пыр, хан сетіс быдсяма льготаяс, мынтӧдіс вичкоясӧс дань, подать мынтӧмысь, митрополитӧс жӧ хан пуктіс суддя пыдди, вичко бердын служитысь йӧзӧс судитны; сӧмын ӧти условйӧ хан урчитіс, медым вичко юрбитіс енлы хан вӧсна да сы рӧдвуж вӧснаыс. Ханыс эськӧ эз вӧв православнӧй вераысь, (первойсяньыс язычник, сэсся — магометанин), но православнӧй вичко та вӧсна ладмис ханкӧд. Ханъяс вӧлі зільӧны, медым роч вичкоясын на вӧсна юрбитісны: татаралӧн ханъяс гӧгӧрвоисны, мый куш ӧти силаӧн кутчыны, посйысьны он вермы, а та вӧсна зілисны петкӧдлыны Россияса йӧзлы, мый ханлы отсалӧ ен, мый ханлӧн власьтыс — енсянь пуктӧм власьт. Роч архиерейяс да попъяс отсасисны зэв бура ханлы тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ.
Тадзи православнӧй вичко да невернӧй ханъяс ас костаныс йитчисны, ас костын вӧчисны союз. Тайӧ союзыс православнӧй вичколы ыджыдджык выгӧда вайис татаралы серти: татараяслысь ыджыдалӧмсӧ бӧрвылас бырӧдны удайтчис. Ханъяс отсӧгӧн вичко мездысис роч князьяс киподулысь. Князьяслы дерт тайӧ эз во сьӧлӧм выланыс, а та вӧсна татаралы паныд кыпӧдчылысь тверскӧй князь босьтчыліс бӧр ас кипод улас босьтны вичкосӧ. Владимирса митрополит мӧдіс корсьны отсӧг, сы вӧсна шыасис отсӧгла Мӧскуаса князь дінӧ, а Митрополит Петыр дзикӧдз нин вуджис овны Владимирысь Мӧскуаӧ. Тасянь Мӧскуа лои вичко столичаӧн тшӧтш.
Мӧскуаса князь кыптіс, ӧти кӧ ногӧн, аслас озырлунӧн, мӧд-кӧ — татара вынӧн, а коймӧд-кӧ — вичко отсасьӧмӧн и медбӧрын надзӧникӧн воис медыджыд князьӧдз, став роч князьяс вылас князьӧ. Тайӧ артмис регыд кадӧн, ӧти нэм чӧжӧн. XIV нэм помын нин Мӧскуаса князь Семен Иванович — (Иван Калита пи) кипод улын (шусьыліс «Гордӧйӧн» нӧшта), летопись гижӧдъяс серти, вӧлӧм нин став роч князьясыс. Мӧд ногӧн кӧ шуны, мӧскуаса князь пӧрӧма нин медыджыд сюзеренӧ (феодалӧ). Тайӧ дерт лишнӧй нин содтӧмаӧсь тайӧ князь йывсьыс. Медыджыд князьӧн (сюзеренӧн) вӧлисти на лои тайӧ князьыслӧн праправнукыс — Иван Васильевич, XV нэм помын. Но тайӧ Мӧскуаса князьясӧс кыпӧдӧмыс нин петкӧдлӧ, кыдзи видзӧдісны сэк Мӧскуаса князь вылӧ, сы вын, озырлун вылӧ.
Кутшӧм жӧ тані экономика боксяньыс медыджыд помкаыс, код ногӧн, мыйла посни владенньӧясысь ӧти ыджыд Мӧскуаса государствоӧ артмӧма? Дерт оз позь тадз тӧлкуйтны, мый тайӧ феодальнӧй князьяслӧн ӧти князь кипод улӧ чукӧртчӧмыс муніс чӧв-лӧньӧн ӧтувтчӧмысь. Тайӧ фактъяслӧн эмӧсь экономическӧй помкаяс, экономическӧй подув. Видзӧдлам кӧ бурджыка став овмӧс ног вежсьӧмъяссӧ Мӧскуа бердӧ Русь чукӧртчан кадӧ, сэк ми вермам аддзыны прамӧй помкасӧ. XII нэмын, кор первой на висьтавсьӧ Мӧскуа йылысь (1147 вося первойя гижӧдыс), Мӧскуа вӧлі дзоляник усадьба Владимирса князьлӧн — Юрий Долгорукийлӧн. Усадьба сулалӧ вӧлі Неглиннӧй да Мӧскуа юяс костын, кыр йылын, кӧні ӧні сулалӧ Кремлевскӧй двореч да Боровицкӧй воротаыс. А XIV нэм помын, 200 во мысти, Мӧскуаын вӧлі нин уна сюрс керка, уна дас сюрс олысь. XVI нэм помын, нӧшта 200 во бӧрти, Англияса путешественник висьталӧм серти, «Мӧскуа вӧлі весиг Лондонысь ыджыд», вӧлӧмкӧ медыджыд карӧн Европаын и Россияын лыддьыссьӧ. Та ыджда карлӧн быдмӧмыс петкӧдлӧ, мый Россия эз нин сэк ёна торъяв уна торйӧ-пельӧ, посни владенньӧяс вылӧ. Уна сюрс олысь лыда кар (кор карын няньсӧ асьныс гӧрны-кӧдзны эз вермыны) вермис овны сӧмын бокысь вайӧм нянь помысь, торговля ыдждӧм-паськалӧм помысь, мукӧд сырьё, сёянтор бокысь вайӧм помысь. Сёянторъяс кӧ эз вайны мукӧдлаысь, матігӧгӧрса муясысь, та ыджда карын та ыджда олысь лыдӧн кулісны эськӧ тшыг вӧсна либӧ бӧр разӧдчисны тась.
Кысь нӧ чукӧрмис та мында йӧзыс? Уна олысь лыда вӧлі не сӧмын Мӧскуа, но и Тверь, Владимир, Нижньӧй, Рязань, Ярославль — вӧліны сэк ыджыд каръясӧн нин лыддьыссьӧны, кӧть эськӧ и ичӧтджыкӧсь Мӧскуаысь вӧліны да.
Ӧти-кӧ, дерт быд гырысь феодаллӧн, Мӧскуаса, Тверскӧй, Рязанскӧй да мукӧд сикас князьяслӧн, бояралӧн асланыс вӧлі военнӧй сила, асланыс «дружина». Тайӧ йӧзыс шусис «дворняӧн». Мукӧд князьяслӧн-феодалъяслӧн «дворняыс» лыддьыссис сёясӧн-сюрсъясӧн. Князь дворняса гырысьджык чина йӧзлӧн вӧлі асланыс двор, олісны найӧ асланыс усадьбаын. Тайӧ абу на став йӧзыс баринлӧн: тайӧ «служилӧй йӧз» да «дружина» кындзи вӧліны ещӧ на «
Мӧскуаын XIV нэмын нин ми аддзам «Сурожса гӧсьтъясӧс» (важӧн купечьясӧс гӧсьтӧн шулісны), кодъяс тӧргуйтлӧмаӧсь весиг мукӧд странаяскӧд: Италиякӧд, Крымса Генуя колонияяс пыр.
Тадзи Мӧскуаын, феодальнӧй олысьяскӧд орччӧн чукӧрмис, рытыввывса моз кӧ шуны, «буржуазнӧй населенньӧ», ремесленникъяс да тӧргӧвеч-купечьяс. Мӧскуа эз нин вӧв дзик феодальнӧй владелеч оланін кодь. Тайӧ вӧлі збыльысь нин кар, дерт эськӧ средневековӧй кар на: дзоляник керкаяса, няйт, векньыд уличаяса, дзик сикт модаа, но зэв ыджыд сикт кодь. Мӧскуаыд эз вӧв ӧти кар сӧмын, Россияын вӧліны тшӧтш и мукӧд каръяс. Кымынкӧ кар йылысь ми висьтавлім нин водзджык, сӧмын тайӧ каръяс дінӧ нӧшта колӧ содтыны, Мӧскуа бӧрти медыджыд кар, а тӧргӧвля серти кӧ, Мӧскуаысь на ыджыдджык кар — Новгород (Волховвывса Новгород). Мӧскуа да Новгород костын пансис зэв чорыд вермасьӧм, тайӧ кык кар вермасьӧм бӧрас вӧлисти мӧскуаса государство прамӧясӧ ёнмис, котыртчис. Мӧскуа вермис Новгородӧс, Новгородӧс венӧм бӧрти, сійӧ вӧлисти збыльысь вермис лоны столичаӧн, а мӧскуаса князь — медыджыд феодалӧн, — «сузеренӧн» став князьяс вылассӧ.
МӦСКУАЛӦН НОВГОРОДКӦД ВЕРМАСЬӦМ
Новгород ыджыд тӧргӧвӧй карӧ пӧрис водзджык на Мӧскуа дорысь, бур географическӧй положенньӧ вӧсна.
Новгород сулаліс бур ва туйяс вылын. Ва туйяс петісны Балтийскӧй мореӧ. Волхов юті, Ладожскӧй озероті да Нева юті Новгородлы туй вӧлі восьса Финскӧй заливӧ, а Ильмень тыӧ петан юяс кузя Новгород вермис петны Волга ю вылӧ. Вӧліны дерт дзоляник «вӧлӧкъяс» юяс-тыяс костъясын, но тайӧ эз кут тӧвар вайны Волга вылысь Новгородӧ,
Ладожскӧй, Онежскӧй тыяс да Онега юӧ асыввывсянь усян юяс, йитісны Новгородӧс Белӧй море да Севернӧй Двина вывса олысьяскӧд. Севернӧй Двина дорса местаяс (мӧд ногӧн шусисны «Заволочьеӧн» (вӧлӧксайса му), лоины медводдза колонияяс пыдди Новгородлы. Тайӧ колонияысь босьтіс Новгород медся дона тӧварсӧ: звер кучикъяс. Тайӧ тӧварӧн Новгород тӧргуйтіс Рытыввыв Европаын медсясӧ. Та кындзи «Заволочйӧ» асывладорсьыс, Уралысь, (татчӧ волывлісны жӧ новгородса колонизаторъяс, найӧ жӧ Вятка кар тайӧ туй вылас стрӧитлісны), новгородчи чукӧртісны да нуисны эзысь (
Кор став медся дона, колана тӧварыс — эзысь (
Новгородса бояра грабитӧм тӧваръяс вежлалісны деньга вылӧ, деньгаӧ пӧртісны озырлун, сэсся удждісны посньыдджык купечьяслы, а найӧ тайӧ сьӧмнас Рытыввыв Европаса тӧваръяс новлӧдлісны вузавны лунвывса Роч муӧ тшӧтш: ӧнія Тверскӧй, Ярославскӧй, Владимирскӧй губерняясӧ. Татысь найӧ босьтлісны сырьё, а медсясӧ нин Новгородлы коланатор — нянь.
Ыджыд торговляӧн ёнмӧм Новгород, кыдзи ми аддзам, чорыда вӧлі кӧртавсьӧма ыджыд Мӧскуаса князь вотчинаяскӧд.
Вывса классъясысь (бояра да купечьяс) кындзи Новгородӧ чукӧрмывлісны Мӧскуа серти на унджык сикаса йӧз: быдсикаса ремесленникъяс, лавочникъяс, кодъяс олісны торъя кварталъясын. Кварталъясыслӧн нимыс петкӧдлӧ удж сямсӧ, удж ногсӧ тайӧ олысьяслысь. Вӧлӧм татшӧм нима кварталъяс: «плотницкӧй», «гончарнӧй» да с. в. Татшӧм ремесленникъяс колӧны вӧлі ыджыд тӧрговля нуӧдысь Новгородлы, а та вӧсна тайӧ йӧзыс перйисны аслыныс ыджыдджык права (самостоятельносьт) мукӧд карса увса классъяс серти. Новгородса бояраяслы да купечьяслы колӧ вӧлі, медым карын да кар гӧгӧрын вӧлі пӧрадок, медым мукӧд государствоса купечьяс вермисны чӧв-лӧня тӧргуйтны, эз повны. Мукӧд феодальнӧй Россия каръяс серти, Новгородын тӧдчымӧн бурджык пӧрадок вӧлі. Медым кутны тайӧ пӧрадоксӧ, Новгородса капиталистъяс вӧчисны кутшӧмсюрӧ уступкаяс увса классъяслы: посни тӧргӧвеч, ремесленникъяслы. Сытӧг эз позь. Новгородса кодь пӧрадок вӧлі не сӧмын Новгородын: Шӧр Европаса ыджыд тӧргӧвӧй каръясын та нога жӧ пӧрадокъяс вӧліны. Увса классъяс кӧ феодальнӧй именньӧясын, сиктъясын дзикӧдз вӧлі увтыртӧма, рабъясӧс моз жӧ нартитӧма, а татшӧм каръясын тӧрговля паськӧдӧм, ёнмӧдӧм могысь увса классъяслы вӧлі сетӧма кутшӧмсюрӧ свободаяс, уступкаяс. Тадзи артмисны Европаса каръясын: Францияын — «коммуна», тадзи жӧ артмылісны немецкӧй государствоясын «карса общинаяс», тадзи жӧ дзик артмис «магдебурскӧй права». Европаын тӧргӧвӧй каръяс быдсяма сикас «свободаяс, привилегияяс» аслыныс чуктӧдлісны.
Сӧмын оз на позь та серти тӧлкуйтны, мый Новгород государствоын вӧлі татшӧм «свободаяс» став йӧзыслы сетӧма ӧткодя. Новгород государствоын сиктса олысьясӧс медся на ёна эксплуатируйтісны мукӧд Россияса княжествояс серти. Новгород обласьтъясын «смердъясӧс» (важ вӧльнӧй крестьяналӧн ним) мукӧд обласьт дорысь медводз пӧртісны крепостнӧйясӧ, кӧрталісны барин му бердӧ да кӧзяин дінӧ. Смердъяс лоины крепостнӧйясӧн не сӧмын аслас баринлы, но и став Новгородса общинаыслы дзоньнас. Новгород кар вӧлі ачыс медыджыд баринӧн: бариналіс, ыджыдаліс став Новгородса му вылас. Та вӧсна Новгород государствоса сиктын олысь йӧзлы карса «свобода», «пӧрадокъяс» дор сулавны некутшӧм интересъяс эз вӧв.
Новгород кар, видзӧднысӧ, быттьӧкӧ князь власьт улын вӧлі, но збыльысьсӧ ыджыд власьт сылӧн эз вӧв, власьт сэн вӧлі республика формаа. Новгород ачыс пуктавліс, вежлавліс ассьыс президентъяссӧ — «посадникъясӧс», главнокомандующӧйӧ — «тысяцкӧйӧ», суддяясӧс, торъя обласьтувса начальникъясӧс. Став государствоӧн правитан, нырнуӧдан уджсӧ сӧмын нуӧдісны карса олысь йӧз, а сиктса йӧз власьт дорысь сулалісны ылын, бокын. Та нога власьтыс вӧлі не сӧмын Новгородын, но и быд Рытыввыв Европаса тӧргӧвӧй каръясын. Карса сынӧдыс, кыдз шуасны, мортсӧ вӧчліс свободнӧйӧн, уна каръясын весигтӧ вӧлі татшӧм правилӧ: олін кӧ карын во да ӧти лун, сэки сетчис нин права лоны дзик свободнӧйӧн. Татшӧм пӧрадӧкыс вӧлі карын сӧмын, сиктъясын пукалісны феодальнӧй пӧрадокъяс важ моз на.
Мӧскуаса буржуазия ёна вежаліс Новгородса буржуазия олӧмлы. Кымын быдмис да паськаліс Мӧскуа, да пӧрис ыджыд карӧ, сымын Мӧскуаса купечьяс мӧдісны ёнджыка зільны босьтны ас киӧ став барышъяссӧ, мый позис на ногӧн на босьтны, чукӧртны став Роч му вывсьыс. Мӧскуаын, Новгородын моз жӧ, мӧдіс котыртчыны, кыптыны тӧргӧвӧй капитал, тӧваръяс чукӧрмисны некымын гырысьджык купечьяс киӧ. Та вӧсна Мӧскуа да Новгород костын мӧдісны дугдывтӧм зыкъяс, косьяс. Помка тані вӧлі ӧти: Мӧскуа зілис мырддьыны Новгородлысь озыр колониясӧ — «Заволочьесӧ». Пансисны войнаяс. Войнаяс дырйи Новгородӧс пырджык мӧдіс вермыны Мӧскуа: Мӧскуаса князь ас кипод улӧ мукӧд князьясӧс чукӧртӧмӧн пыр ёнмис, военнӧй выныс сылӧн содіс жӧ, сэн тайӧ став ыджыд выныс вӧлі централизируйтӧма ӧти киӧ, ӧти управленньӧ улӧ. Та кындзи Мӧскуа князьлы отсасис татарскӧй конница. Новгородлӧн татшӧмыс немтор эз вӧв.
Ми водзджык нин висьтавлім, мый сиктъясын олысь йӧзлы дзик веськодь вӧлі Новгородса «свободаяс», сійӧ татшӧм пӧрадоксӧ дзик эз думыштлы дорйыны. Новгород государствоса свободаясыс сиктса олысьяслы немтор бурторсӧ эз сетны, а та вӧсна сиктъясын олысь йӧзлы дзик ӧткодь вӧлі кутшӧм власьт улын овнысӧ, кутшӧм власьтӧс дорйыны: Новгородса бояра дор сувтны, либӧ Мӧскуаса «великӧй князьлы» отсасьны. Сэсся, асланыс вылыс классъяслӧн Новгородын эз вӧв ас костаныс ӧтсӧгласыс. Новгородлысь независимосьтсӧ (автономия) медсясӧ радейтісны бояра, а Новгородса купечьяс сулалісны, мед эз вӧв лӧгӧдчӧма Мӧскуакӧд. Купечьяс полісны, мый Мӧскуакӧд лӧгӧдчӧм торйӧдас купечьясӧс Волга ю дорысь. А Волга ю вывса торговля вайис медся ыджыд выгӧда Новгородса купечьяслы. Мӧскуакӧд война заводитчӧм чинтіс Новгородса купечьяслысь барышъяссӧ, а сы вӧсна купечьяс да шӧрса классъяс Новгородын эз дорйыны бояраӧс: отсасисны Мӧскуа князьлы. Кузя война кыссьӧм бӧрын, Мӧскуа вермис пӧкӧритны Новгородӧс, Мӧскуаса «великӧй князь» подчинитіс ас кипод улӧ став войвывса тӧргӧвӧй каръяссӧ (Новгород кындзи ыджыд тӧрговля нуӧдысь Новгородлысь пригородсӧ тшӧтш — «Псков» карӧс). Пӧкӧритӧм бӧрын тані Мӧскуаса князь сідзи жӧ мӧдіс ыджыдавны — кӧзяинавны, кыдзи ыджыдаліс водзджыксӧ ас Мӧскуаса вотчинаас. Мӧскуаса князь пырысь-пыр жӧ петкӧдліс, код могъяс вӧсна Новгородӧс пӧкӧритіс: «тӧргӧвӧй радъяссӧ» (вузасянінъяссӧ) Новгородысь тупкис, Новгородса да Псковса купечьясӧс Волга ю вылӧ ыстіс тӧргуйтны, а на пыдди ыстіс Новгородӧ Мӧскуаса купечьясӧс. Та бӧрын Мӧскуаса буржуазия вӧлисти збыльысь лоины кӧзяинӧн став Роч му пасьталаыс тӧргуйтӧм уджын. Посни феодальнӧй владенньӧясысь да рытыв-войвывса вӧльнӧй каръясысь тадзи котыртчис ӧти ыджыд Мӧскуаса государство.
МӦСКУАСА ФЕОДАЛИЗМ КИССЬӦМ, ТӦВАРНӦЙ ХОЗЯЙСТВО ДА КРЕПОСТНӦЙ ПРАВА
Мӧскуаса сарство вӧлі сложнӧйджык нин важ посни феодальнӧй владенньӧяс дорысь, кодъясысь сійӧ артмис. Посни феодальнӧй владенньӧяс, удельнӧй княжествояс, унджыкысьсӧ артмисны торъя усадьбаясысь, манастыръясысь, кодъяс гӧгӧрын овлывлісны тӧргъяс да гырысь сиктъяс. Вот кутшӧм нога вӧлі столичаыс посни феодалъяслӧн. Мӧскуаса сарстволӧн столичаыс, кыдзи водзджык нин висьтавлім, вӧлі лыддьыссьӧ медыджыд карӧн, став Европаса каръяс серти весиг. Удельнӧй посни княжествоса столичаяс вердчисны, олісны медсясӧ матігӧгӧрса сиктъясысь вайӧм тӧвар-сырьёӧн, удельнӧй князь ордын олысь мастеръяс вӧчӧм тӧварӧн. Мӧскуа столича эз вермы овны сӧмын матігӧгӧрса тӧвар-сырьёӧн, сылы колӧ вӧлі вайны сырьё ылысса районъясысь тшӧтш. Тайӧ сырьёыс эз пуксьы Мӧскуаӧ: звер кучикъяс медсясӧ вузалісны бокӧ. Но уна сырьё-тӧвар Мӧскуа карас жӧ иніс. Медся нин уна вӧлі колӧ сёянтор: ӧти Ярославса туй кузя Мӧскуаӧ быд лун вӧлі вайӧны 700 додь продовольствийӧсӧ.
Юаланныд, кыдзи нӧ вердчылісны сійӧ кадас татшӧм ыджыд каръясыс? Позьӧ тадз гӧгӧрвоны, мый крестьяналӧн лишнӧй тӧвар-сырьё эз уна вӧв, медым вузавны бокӧ вылӧ. Сэкся видз-му овмӧсыд доходсӧ вывті этша сетіс, мусӧ сэк омӧля вӧдитісны, дзик эз вынсьӧдлыны. Сэкся «сам-два», «сам-три» урожай лыддьысис медся бур урожайӧн нин. Тадз кӧ, колӧ вӧлі, медым сиктса олысь йӧз уджалісны не сӧмын ас вердчӧм вылӧ, но и карса рынокъяс снабжайтӧм могысь, лишнӧй продуктаяс мед вӧчисны. Тайӧ ӧти бок. Мӧд-кӧ, кымын ӧдйӧ Мӧскуа мукӧд государствояскӧд вузасян удж паськӧдны мӧдіс, сы мында вермис унджык кыскыны Роч муӧ мукӧд государствоясысь колан тӧваръяс аслыс. Мӧд муысь (мукӧд государствоысь) тӧваръяс вайисны (первой Италияысь, сэсся Новгород пыр Германияысь), медсясӧ вывса классъяслы ньӧбанторъяс: сэтшӧм тӧваръяс, кыдз дона сукнояс, заморскӧй дона винаяс, быдсяма вӧччан, чӧскӧдчан торъяс. Вывса ыджыдалысь классъяс (бояра да дворяна) зэв ёна уськӧдчисны тайӧ тӧварыс вылӧ, но сӧмын тайӧ тӧваръяс ньӧбӧм вылӧ колӧ вӧлі уна сьӧм. Сьӧмыс сэкся кадӧ зэв этша вӧлі, медсясӧ дерт князь кассаын. Князь ас кассаысь сетіс жалӧванньӧ пыдди сьӧмӧн, сӧмын асгӧгӧрса служакъяслы, и сійӧ этшаникӧн зэв. А феодальнӧй именньӧын сьӧмыс эз сод. Тадзкӧ сиктъяслы сьӧм судзӧдны позьӧ вӧлі сӧмын карса рынок вылын тӧваръяс вузалӧмӧн.
Та вӧсна феодал-землевладелеч, коді водзджыксӧ миритчывліс крестьянинлысь босьтӧм (натураа) оброк вылӧ, но шуам: ыжъясӧн, чипанъясӧн да мукӧдторйӧн, ӧні сійӧ мӧдіс корны сёянторъяс кындзи сырьёӧн, и не сӧмын аслыс сёйӧм-юӧм вылӧ, но рынок вылӧ петкӧдӧм вылӧ тшӧтш. Феодал заводитӧ босьтны нянь оброк оз нин кымынкӧ пуд лыдӧн, а урчитӧ оброк пыдди урожайысь кутшӧмкӧ дзонь юкӧнӧн — ⅛, ¼, ½ либӧ унджык на. Феодал ӧні зілис чукӧртны ас киас мый позьӧ унджык нянь: кымын уна нянь чукӧрмас сы киӧ, сымын унджык та ногӧн сьӧм чукӧрмас сы ордӧ, сэсся натураа оброк пыдди урчитіс сьӧмӧн тшӧтш оброк мынтыны. Медводз сьӧмӧн феодал мӧдіс чукӧртны посниджык повинносьтъяс: посниторъястӧ кокньыдджыка позис ньӧбны карса рынокъяс вылысь. Сэсся ньӧбӧм сырьё вӧлі вочасӧн барин ачыс заводитіс кӧдзны, дерт эз ас кинас, а «холопъяс» удж пыр, ачыс сійӧ распоряжайтчис — кӧзяин пыддиыс сӧмын вӧлі. Регыдӧн сылы и «холопъяслӧн» вын эз мӧд тырмыны да правдаӧн и неправдаӧн мӧдіс уджӧдны ас му вылас мукӧд крестьянаӧс тшӧтш.
Крестьяна, водзджыксӧ нин кыдз ми тӧдмӧдлім, барин кипод улын нин вӧліны, мынтісны оброк сырьёӧн, мукӧд эмбурӧн, сэсся отсалісны ас удж вынӧн баринлы. Тайӧ отсӧгыс водзджыксӧ вӧлі ичӧт на, уна кад крестьяналӧн та вылӧ эз на сэк мун. Ӧні барин мӧдіс нюжӧдны тайӧ удж кадсӧ. Важӧн кӧ баринлы крестьянин уджавліс кӧкъямыс лун во чӧжнас, ӧні барин урчитіс уджавны кык лун вежоннас, сэсся вежоннас куим лунӧдз содтіс, а бӧрынджыксӧ нӧшта на унджык. Тадзи оброккӧд ӧттшӧтш чужи барщина (баринлы дон мынтытӧг уджалӧм). Сӧмын и тайӧ уджыс на этша баринлы кажитчис.
Сійӧ зілис босьтны крестьянаӧс, дзикӧдз крепитны ас бердӧ, ас му дінӧ век кежлӧ. Сійӧ сійӧн пользуйтчис, мый том йӧз гӧтрасьӧм бӧрын эз вермыны семйитчыны бокысь отсӧгтӧг, пуктыны ассьыс овмӧссӧ. Выль семьялы колӧ вӧлі керка пуктыны, видз-му уджалан кӧлуй лӧсьӧдны, кӧйдыс кӧдзны лӧсьӧдны, нянь. Барин радпырысь «отсаліс» татшӧм семьяяслы, а такӧд тшӧтш кӧрталіс найӧс ас му бердас. Кымын водзӧ, сымын чорыдджыка, сьӧкыдджыка мужикыс кӧртассис. Тадзи «уджйӧзӧ пырӧмӧн» крестьянин веськаліс барин кипод улӧ — «кабалаӧ» («кабала», важ ногӧн кӧ, уджйӧз йылысь гижӧд). Дерт та нога «выль пӧрадокъясыд» эз вермы сьӧлӧм вылӧ воны крестьяналы: пӧрысь крестьяна, кодъяс барин ордын нин важысянь уджалісны «барщина», сідзжӧ и томджыкъясыс тшӧтш, кодъясӧс бариныс не этшаджык кӧрталіс ас му бердас, зілисны мездысьны барщинаысь, пышъявны барин ордысь. Сэк посни феодалъяс мӧдісны корны отсӧг гырысьджык феодалъяслысь, а бӧрынджыксӧ Мӧскуаса великӧй князьлысь, медым великӧй князь гижис сэтшӧм закон (грамота), код серти медым крестьяна эз лысьтны пышъявны барин ордысь, а пышйысьясӧс корсьны да мырдӧн бӧр пуксьӧдны важ оланінас.
Медводз татшӧм грамотаяссӧ чуктӧдісны манастыръяс. Медводз татшӧм грамотасӧ крестьянаӧс крепитӧм, мырдӧн вайӧдӧм йылысь вӧлі сетӧма Мӧскуаса великӧй князьлӧн Троицко-Сергиевскӧй манастырлы. Манастыръяс тайӧ каднас вӧліны медгырысь видз-му овмӧса кӧзяинъясӧн лыддьысьӧны. Найӧ жӧ медводзын мунісны тӧргӧвӧй капитал чукӧртӧм серти. Енлы эскысь-юрбитысь йӧз унатор козьналісны, пуктісны манастыръяс казнаӧ. Мӧд-кӧ, хранитӧм-видзӧм могысь сетавлісны сьӧм да мукӧд эмбур манастыръясӧ жӧ, та ногӧн чукӧрмис ыджыд богатствояс манастыръясын. Тайӧ сьӧмнас манастыръяс нуӧдлісны ыджыд торговля.
Сӧлӧвкиса манастыр тӧргуйтліс солӧн став Россия пасьтаыс. Кирилло-Белозерскӧй да Троицко-Сергиевскӧй манастыръяс зэв чорыда тӧргуйтлісны няньӧн. Та кындзи манастыръяс босьтавлісны рӧзӧритчӧм землевладелечьяс киысь муяс да мӧдісны нуӧдны крепостнӧй овмӧс, зэв сьӧкыд барщинаӧн. Манастыръяс вӧліны медводдза крепостнӧй именньӧясӧн Россияын. Мукӧд феодалъяс эз кольччыны манастыръясысь. Феодалъяс вӧлі военнӧй йӧз. Медся уна кадыс сылӧн муніс войнаяс вылӧ да походъяс вылӧ. Та кындзи, кымын ыджыдджык вӧлі феодалыс, сымын ыджыдджык сылӧн вӧлі и рӧскодъясыс. Сылы колӧ вӧлі вӧтчыны мукӧд гырысь феодалъяс бӧрсянь, колӧ вӧлі кутны ыджыд двор, дружина, бура пасьтасьны, чӧскыда сёйны, мед эз вӧв яндзим мукӧд феодалъяс водзын. Сэсся сійӧ и ачыс зілис овны, сёйны-юны сідз жӧ чӧскыда, кыдзи и мукӧд феодалъяс. Мый сійӧ вузавліс рынок вылын крестьянинлысь босьтӧм кӧлуй, регыд кежлӧ сійӧ тырмис сылы, ковмывліс сэк удждысьны сьӧмсӧ манастыръяслысь жӧ.
Та бӧрын сійӧ ачыс пӧри сэтшӧм жӧ должникӧ — манастыр водзын. Сідзкӧ гырысь феодалъяс, вывса классъяс, выль пӧрадок (тӧргӧвӧй капитал) заводитчигӧн, регыдджык рӧзӧритчисны, а эз озырмыны.
Кокньыдджыка нуӧдіс овмӧссӧ посни помещик, коді кыпӧдчис крестьяна либӧ холопъяс пиысь, сійӧ ёна хозяйственнӧя овмӧс нуӧдіг кужис ас киӧ топыда босьтны крепитӧм крестьянаӧс. Тайӧ посни помещикъясыс эз вермыны позйысьны важджык, муаджык вӧлӧсьтъясӧ, та вӧсна сылы лои вешйыны мукӧд, ылысджык местаясӧ. Сійӧ пуктыліс-стрӧитіс выль сиктъяс да вуджӧдліс сэтчӧ ассьыс крестьянаӧс. Посни владелечьяс ёнджыка эксплуатируйтлісны крестьянаӧс барщинаӧн да мукӧдторъясӧн, сы вӧсна мый налӧн крестьянаыс этша вӧлі лыднас. Крестьяна зэв неокотапырысь мунісны овмӧдчыны посни помещикъяс ордӧ. Посни помещикъяс вежалісны, завидьпырысь видзӧдісны ыджыд феодалъяс именньӧ вылӧ, кӧн вӧлі тырмымӧн крестьянаыс, кӧні вӧлі уна гӧрӧм му, кӧні владелечьясыс, «дыш, горш» богатинаяс, дышӧдчисны да дона винаын купайтчисны. Та ногӧн жӧ видзӧдісны посни помещикъяс и манастыръяс вылӧ, ыджыд капитала озыр манастыръяс вермисны чорыдджыка кӧртавны, кыскыны ас дінӧ крестьянаӧс. Посни помещикъяслӧн сьӧм эз судзсьы: неыджыд жалӧванньӧ кындзи, кодӧс найӧ босьтлісны военнӧй службаысь да походъясысь, некутшӧм сьӧм эз вӧв.
Тадзи вочасӧн феодальнӧй класс торъяліс кык пельӧ (позьӧ шуны, мый куим пельӧ на): гырысь феодальнӧй баринъяс важ князьяс рӧдысь да гырысь землевладелечьяс рӧдысь (бояринъяс), кодъяс киын вӧлі зэв ыджыд вотчинаяс, но кодъяс чорыда мӧдісны рӧзӧритчыны, сэсся посни феодалъяс (дворянство), кодъяс зілисны скупа, хозяйственнӧя лӧсьӧдны ассьыныс овмӧссӧ, корсисны «йӧзӧ петан туй». Тайӧяскӧд ӧти радын сулалісны вичко-манастыръяс, код вылӧ зэв син гугӧн видзӧдісны гырысь и посни феодал — бояра да помещикъяс. Тайӧ куим классыс — бояра, вичко-манастыръяс да дворяна — ыджыдавлісны роч сиктъяс вылын, а карын тайӧ кадас ёнджыка мӧдіс ёнмыны, ыдждавны нёльӧд вын — тӧргӧвӧй капитал. Ӧткымын йӧз (гырысь купечьяс) киын чукӧрмисны ыджыд капиталъяс, найӧ ас кабыр улӧ босьтісны посни лавочникъясӧс, ремесленникъясӧс, став «чорнӧй людсӧ». Кӧть эськӧ найӧ киын эз вӧвны Новгородса кодь важ свободаяс, но тайӧ йӧзыс овмӧсас зэв нин пыдӧ вужсӧ сюйисны, олӧмӧн бергӧдлісны дзоньнас. Лои мӧскуаса князьяслы купечьяслысь могъяссӧ пыдди пуктыны.
Вот кутшӧм йӧз сикасысь артмис Мӧскуаса общество XVI нэмын. Дерт тайӧ классъясыс костын эз вермы лоны мирнӧй (чӧв-лӧнь) олӧм. На костын кыпаліс чорыд тыш, кутшӧм важӧнсӧ вӧлі феодалъяс костын. Тайӧ косяс вермис петны победительӧн, кодлӧн медъёнджык выныс вӧлі. Медъён лои кык выль класслӧн союзыс (дворянстволӧн да карса купечьяслӧн). Найӧ сувтісны паныд важ, вывса гырысь феодальнӧй классъяслы (князьяслы да бояралы), а сідзжӧ паныд сувтісны вичко-манастыр феодалъяслы*.
Тайӧ выль, сложнӧйджык отношенньӧясыс артмисны XVI–XVII нэмъясын некымын переворотъяс, революцияяс бӧрын. Ыдждалысь классъяс тайӧ каднас вӧлісны образованнӧйджыкӧсь нин воддза серти, на пӧвстын доза уна вӧлі грамотнӧй йӧз. Та вӧсна тайӧ вермасьӧмыс пансис вежӧртассямӧнджыка воддза сертиыс. Важӧн кӧ феодал Африкаса дикаръяс моз яндысьтӧг силаӧн мырддьывліс суседыслысь муяссӧ-вотчинасӧ, сійӧ сідзи быттьӧкӧ и колӧ вӧлі, сӧмын грек мынтӧм могысь, кулан кадӧ, стрӧитліс феодал манастыр, либӧ стрӧитӧм нин манастыръясӧ эмбур козьнавліс. Ӧні неуна лои мӧд ногаджык: торъя классъяс костын^Тан лои урчитӧма «класс» кыв. Тайӧ абу дзик веськыд, точнӧй, но мукӧд бурджык кылыс оз сюр. Помещикъяс дерт эз вӧвны кутшӧмкӧ выль классӧн: помещикъяс дзик сідз жӧ, кыдзи важ бояринъяс, эксплуатируйтісны крестьянаӧс, а карса йӧз вӧлі збыль выль класс./^ мӧда-мӧдлысь муяссӧ мырддясигӧн да уджалысь йӧз вылын ыджыдалӧм юклігӧн зілисны доказывайтны ассьыныс правасӧ быдсяма сикаса гижӧдъяс серти. Босьтісны мукӧд государствоса историяысь, священнӧй писанньӧысь босьтӧм примеръяс, зілисны петкӧдлыны, мый налӧн могъясыс — став йӧз вӧсна пещитчӧм. Овліс и сідз, мукӧддырйи найӧ дорйисны быттьӧкӧ увтыртӧм йӧзӧс да на могъяс вӧсна вермасисны, отсасисны тшӧтш.
XVI нэмын нин аддзам политическӧй литература, а та вӧсна тайӧ вермасьӧмыс ещӧ нин тӧдчана вӧлі. Тайӧ литература гижӧмкӧд чужи Россияын публицистика. Медтӧдчана представительяс петісны выль классъясысь, сулалісны-гижисны поместнӧй землевладелечьяс (помещикъяс) да карса буржуазия могъяс вӧсна. Тайӧ кадсяньыс колины миянлы зэв бур гижӧдъяс. Тайӧ гижӧдъясыс серти вермам тӧдны, кыдзи муніс сійӧ кадӧ классӧвӧй тышыс. XVI нэм шӧрын кымын кутшӧмкӧ посни дворянство пиысь петӧм морт, Пересветов нима, зэв чорыда гижис бояралы паныд. Сійӧ гижис, бояраыд пӧ «дыш горш богатинаяс, кисьтасны, пикӧ воштасны сарӧс, Мӧскуаса сарствосӧ дзоньнас». Пересветов урчитӧ ас гижӧдас мырддьыны власьтсӧ бояра киысь да тшӧктӧ вӧчны полицейскӧй государство, медым сэтӧн управляйтісны медалӧм, жалӧванньӧ вылын служитысь чиновникъяс, а эз землевладелечьяс воддза моз. Сідз жӧ Пересветов урчитіс лӧсьӧдны меда (наёмнӧй) сарскӧй армия, выльнога судитан законъяс, выль ног лӧсьӧдны вотъяс пукталӧм. Тайӧ сы ыджда вӧлі программаыс, мый сё во мысти вӧлисти лои олӧмӧ пӧртӧма. Тайӧ жӧ публицист Пересветовыс медсясӧ индіс чорыда нуӧдны внешньӧй политика. Сы серти, колӧ вӧлі ёнджыка война пыр йӧзлысь мырддявны муяс, мый медводз колӧ босьтны ас кипод улӧ Казань (татаралысь), а сэсся та модаа жӧ войнаяс нуӧдны мукӧд народъяскӧд. Посни землевладелечьяслы (помещикъяслы) эз вӧв мӧд нога туйыс судзӧдны сьӧм, казнаысь жалӧванньӧ кындзи.
Война кадӧ жалӧванньӧ сетісны. Сы вӧсна «гӧлиник помещикъяслы» война вӧлі зэв колантор: походъяс дырйи позьӧ вӧлі тшӧтш грабитӧмӧн нажӧвитчыны, а босьтӧм муяс вылӧ помещикас зэв гырысь надея пуктісны, мый муысь тшыгӧм сэсся оз ло, выль муяс сюрӧны помещикъяс киӧ. Ми аддзам, мый Казань, Волгавыв Астраханьӧдз лои пӧкӧритӧма. Тайӧ зэв бура петкӧдлӧ, мый Мӧскуаса сар посни дворяналысь могъяссӧ ёна пыдди пуктіс, на могъясӧн лыддьысис.
Посни дворяналӧн могъясыс йитчисны тӧргӧвӧй капитал (купеч) могъяскӧд. Помещикъяслы кӧ колӧ вӧлі Казань, Волгавыв выль муяс, тӧргӧвӧй капиталлы колӧ вӧлі Волга ва туйыс, Россияысь асыввылӧ тӧвар петан туй. Сэк асыввывса государствоясысь Россия пыр мунӧны вӧлі быдсяма тӧваръяс Европаӧ: шӧвк да мукӧдторъяс. Сідзкӧ помещикъяслӧн вӧлі зэв ён союзник тшӧтш — тӧргӧвӧй капитал, а тӧргӧвӧй капитал кутіс нин ас кипод улас став карса йӧзсӧ.
Феодал-бояръяс син водзын быдмис ыджыд враг. Найӧ эськӧ важ моз жӧ кутісны на ас киас политическӧй власьтсӧ, зілисны пӧрӧдны дворяналысь публицистикасӧ: доказывайтлісны, мый наступательнӧй война политика христианскӧй вералы паныд мунӧ, мый сарлы чорыд ӧтвет ковмас кутны кисьтӧм вирысь да феодалъяслысь власьт чинтӧм вӧсна. Быттьӧ кӧ енсянь урчитӧма сарлы управляйтны государствоӧн не ӧтнасӧн, а бояракӧд, посни князьяскӧд ӧтвылысь. Но тайӧ ставыс зэв жеба артмис. Купечьяслы да дворянстволы Казань сарство пӧкӧритӧм этша на кажитчис, найӧ корисны ещӧ на выль местаяс сӧрвитны, медым тшӧтш тӧвар туй восьтыны, Рытыввывланьӧ мунны тӧргуйтны. Тӧвар вӧдитан ыджыд ва туйлӧн улысса помыс, коді Волга да Каспийскӧй море пыр йитіс Рытыввыв Европакӧд да Шӧр Азиякӧд, лои нин на киын ӧні; бӧрынджык тӧргӧвӧй капитал помещикъяс отсӧг пыр заводитчис войнаӧн перйыны ыджыд ва туйлысь вылыс помсӧ тшӧтш: Балтийскӧй мореӧ петан туй. Та вӧсна кыссис кузя война, Иван Грознӧй сар дырйи на тайӧ войнаыс пансис, Балтийскӧй море берег мырддьӧм вӧсна. Историяын шусьӧ тайӧ «Ливонскӧй войнаӧн».
Казань да Астрахань сарствояс кӧ мырддьыны удайтчис зэв кокньыда (тайӧ кад кежлӧ дзикӧдз нин вӧлі киссьӧма татарскӧй ордалӧн выныс), Балтийскӧй море берегын Мӧскуаса сарство паныдасис зэв ён да образованнӧй государствояскӧд — Польшакӧд да Швециякӧд. Ливонскӧй война вӧлі неудачнӧй; тайӧ неудача вӧснаыс помещикъяс да озыр купечьяс мыждыны мӧдісны бояраясӧс. Найӧ военнӧй пораженньӧсӧ арталісны бояра изменаӧн. Буретш сы шӧрӧ жӧ Мӧскуаса войскалӧн главнокомандующӧйыс, князь Курбскӧй, збыльысь вуджис неприятель дор — измена вӧчис. Неудачнӧй война помещикъяслысь воштіс дзикӧдз надеясӧ войнаясӧн паськӧдчыны муяс серти, йӧзлысь муяс мырддялӧм серти. Налы некытчӧ сэсся лои муясӧн паськӧдчыны дай и некысь сійӧс босьтнысӧ вӧлі, не кӧ бояраяслысь мырддявны босьтчывны Мӧскуаса сарство пытшкын. Сідзжӧ ёна скӧрмис и тӧргӧвӧй капитал: сійӧ сідзжӧ война неудачасӧ арталіс бояра изменаӧн, бояра полӧм-кужтӧмлунӧн.
1564-ӧд воын помещикъяс озыр купечьяскӧд ӧтувтчӧмӧн вӧчисны государственнӧй переворот. Найӧ босьтісны дзоньнас ас киас власьтсӧ, а бояра вылӧ сэтшӧм чорыда уськӧдчисны террорӧн: дзонь семьяясӧн, нем жалиттӧг казниталісны бояраӧс, муяс, вотчинаяс налысь конфискуйтісны да сетісны «опричниналы». «Опричнинаӧн» шусис сэк государстволӧн выль нога управленньӧ формаыс. Тайӧс лӧсьӧдісны дерт помещикъяс. Пытшкӧсыс «опричнина» власьтлӧн вӧлі сэтшӧм, мый государствонас правитіс ӧти морт — сар, помещикъяс могъяс серти, а эз нин важ моз бояракӧд, бояра могъяс серти. «Боярскӧй дума» кольліс на дерт, но сӧмын сылӧн политическӧй значенньӧыс дзикӧдз нин быри. Сідзкӧ дворяналӧн да купечьяслӧн власьт дорӧ воӧмыс медсясӧ тӧдчӧ диктатура формаа власьт лӧсьӧдӧмын, сарлысь власьтсӧ ёнмӧдӧмын. Террор сэк уси не сӧмын бояра юр вылӧ, но сійӧ инмис тшӧтш и мукӧд общественнӧй группаяслы, кодъяс вӧліны кӧртасьӧмаӧсь важ пӧрадоккӧд (вичкояс-манастыръяслы, Новгородса тӧргӧвӧй капитал колясъяслы). Тайӧ террорыс, бояралысь юръяс чинталан кадыс, ёна пыдӧ пырис народнӧй паметьӧ: прӧста сэкся террор нырнуӧдысь сарсӧ, Иван IV-ӧс, абу шулӧмаӧсь «Грознӧй» сарӧн. Дерт, та серти кӧ, оз на позь шуны, мый Иван IV вӧлі ачыс вывті чорыд, лёк морт, да сы вӧсна и лои став переворотыс, бояралысь юр керавлӧмыс. Тайӧ вермасьӧмыс муніс эз торъя йӧз костын, а торъя классъяс костын. Сӧмын колӧ шуны, мый Иван Грознӧй ачыс зэв активнӧя нуӧдіс нырвизь помещикъяслысь да купечьяслысь тайӧ переворотас да и ачыс вӧлі сэки лыддьыссьӧ помещик класслӧн медся ыджыд публицист пыддиыс. Заграничаӧ пышйысь князь Курбскӧйлы аслас публицистика гижӧдъясын Иван Грознӧй быд ног зілис террор системасӧ да переворотлысь могъяссӧ докажитны.
Тӧргӧвӧй капитал да шӧркоддьӧм землевладелечьяс власьт ас киӧ босьтӧм бӧрын дерт эз думыштны бурмӧдны олӧмсӧ став народнӧй массаяслысь. Дерт эськӧ сэкся публицист Пересветов гижліс, мый рабствосӧ колӧ вежны да вуджны мӧд система удж вылӧ, сійӧ петкӧдлӧ вӧлі, мый рабствоыс некутшӧм выгӧда абу государстволы; мый, война серти кӧ тӧлкуйтны, холопъяс оз сьӧлӧмсяньныс воюйтны да с. в. Но тайӧ мича кывъясыс Пересветовлӧн некодлы дум вылас эз усьлы. Бояралысь вотчинаясӧ мырддялӧм мысьт помещикъяс заводитчисны тайӧс грабитны, крестьянаӧс эксплуатируйтӧм сэтшӧма чорзьӧдісны, мый татшӧм эксплуатациясӧ крестьяна эз и тӧдлыны на водзджыксӧ, бояра дырйи. Крестьяналысь мырддялісны муяссӧ да пӧртісны борскӧй муясӧ, сідзжӧ мырддялісны налысь став эмбурсӧ. Денежнӧй оброк пыр ыдждіс, содіс. Абу немтор дивӧ: важӧнсӧ кӧ вотчинаса крестьяна вердлісны сӧмын ӧти боярскӧй семья да налысь «челядьсӧ» (слугаяссӧ), ӧні тайӧ вотчинаяс вылас пукалісны уна дас помещикъяс, ӧні ковмас вердны крестьяналы кызь семья дай унджыкӧс и налысь слугаяссӧ тшӧтш. Му уджалан ногъяс кольлісны на важыс. Пӧрӧдлісны вӧр, вӧчлісны пашня, муыс кор вынсьӧдтӧг дугдіс нянь вайны, кымынкӧ во бӧрти, тайӧ мусӧ эновтлісны. XVI нэм помын Мӧскуа бердысь иностранечьяс аддзисны нин сӧмын сук вӧр пыдди мыр чукӧр. Муяс сідз вӧдитісны, мый унджык куйліс, пустуйтіс весьшӧрӧ.
Рӧзӧритӧм крестьяна пышйылісны, кытчӧ вӧлі пӧзьӧ пышйыны, кытчӧ син видзӧдіс. Но помещикъяс эз думайтны эновтчыны ас праваысь, дарӧвӧй уджалан вынысь (крепитӧм крестьянин барщина уджысь), а та вӧсна корисны правительстволысь указъяс (законъяс) — пышйысь крестьянаӧс кутавны да бӧр пуксьӧдны помещик именньӧӧ. Тайӧ пышйӧм крестьянаӧс куталӧм йылысь да крепитан указсӧ гижӧм йылысь пыр лыддисны, мый Иван Грознӧй пи дырйи, Фёдор Иванович сарствуйтан кадӧ, лои гижӧма тайӧ да крестьянаӧс помещик му бердӧ крепитӧма.
Помещикъясӧн да тӧргӧвӧй капиталлӧн ёнмӧмыс чорзьӧдіс крестьянаӧс эксплуатируйтӧм. Артмис выль нога пӧрадок — крепостнӧй права, коді чорыдджыка на вӧлі воддза феодальнӧй право дорысь эксплуатируйтӧ. Ӧні тайӧ чорыд крепостнӧй правоыс паськаліс став Россия пасьтаыс. Эз нин коль сэтшӧм шуда пельӧсыс Россияын, кӧні эськӧ крестьяна вермисны дзебсьыны крепостнӧй правоысь. Крестьяналӧн недовольствоыс мый водзӧ пыр чорзис, нӧшта и сы вӧсна содіс, мый тшыглун лунысь-лун содіс: переложнӧй система му вӧдитӧмын уськӧдіс урожайяс, уськӧдіс овмӧссӧ дзоньнас крестьяналысь.
XVII нэм заводитчигӧн Феодор Ивановичӧс вежысь сар Борис Годунов дырйи, кодӧс престол вылӧ пуксьӧдісны ӧтнаныс асьныс нин помещикъяс (Фёдор Ивановичлӧн челядьыс аслас эз вӧв да), заводитчисны сэтшӧм тшыг вояс, мый татшӧмыс некор на эз вӧвлыв. Та серти летописечьяс тадз гижлісны, мый йӧзыс пӧ сёйлісны тайӧ тшыг воясас весиг мӧда-мӧднысӧ. Збыль вӧлі-ӧ эз татшӧмыс, сӧмын тайӧ каднас помещикъяс зэв нин чорыда, некутшӧма яндысьтӧг эксплуатируйтісны крестьянаӧс. Тшыгъялан кадӧ помещикъяс нянь кусӧк вылӧ крепитісны крестьянаӧс ас му бердӧ, а сэсся удж помасьӧм бӧрын тшыг воясӧ помещик прӧста эз верд: вӧтлыліс крестьянаӧс. Кӧть и вӧлісны чорыд указъяс пышйысь крестьянаӧс кыйӧм йылысь, но крестьяна пыр пышъялісны. Пышйӧм крестьяна котыртчисны, вӧръясын дзонь отрадъяс лӧсьӧдісны, кодъяскӧд чорыда вермасис сарлӧн войска. Сӧмын сюсьджык пышйысь йӧзыс эз нин кольччывны матысса вӧръясӧ, а пышйисны Мӧскуаса сарствоясысь окраинаясӧ, кӧн уджалысь выныс вӧлі этшаджык, кӧні помещикъясыслы крестьянаыс вывті вӧлі колана, медым сэсся гырысь помещикӧ чеччыштны. Татшӧм местаясыс вӧліны лунвылын, ӧнія Центрально-чернозёмнӧй обласьт местаын. Тайӧ окраинаясыс сэки сӧмын на колонизируйтсьыны заводитчисны. Сэки тані быдмылісны гырысь вӧръяс на, кодъясӧс нарошнӧ эз керавны, медым падмӧдны Крымса татараяслысь набегъяссӧ, кодъяс воысь воӧ усьласисны мӧскуаса государство вылӧ, ловъя тӧвар (невольникъяс-рабъясӧс) кыявны.
Тані кӧть и позьӧ вӧлі кокньыдджыка овны. Ӧти помещик вылӧ сӧмын кык крестьянин вӧлі воӧ. Сы вӧсна помещикъяслы, медым крестьянаӧс кодкӧ ног ас дінас кутны, лои быттьӧкӧ тӧждысьыштны крестьяна вӧсна, да видзчысьны чорыд эксплуатация регыдӧн лӧсьӧдӧмысь. Сӧмын сюсьджык да смелджык йӧз эз на татчӧ кольччывны: найӧ вуджлісны лунвывланьджык вӧръяс сайӧ да дзик вӧльнӧй муӧ, кӧні Мӧскуаса сарлӧн власьтыс вӧлі сӧмын модаыс, кытчӧ помещикъяслӧн, Мӧскуаса саръяслӧн киныс эз судз. Тані, паськыд степ вылас, дерт эськӧ шыннялісны Крымса татарскӧй ордалӧн ӧтрадъяс да овнысӧ вӧлі ӧпаснӧйджык, но выльысь овмӧдчысь йӧз тадз вӧчисны: кор ӧти джынъяс гӧрисны, мӧд джынйыс сэк сулаліс ружйӧ улын, видзисны уджалысьяссӧ татараысь. Дерт обстановкаыс вӧлі военнӧй, но овнысӧ тан вӧлі кокньыдджык. Тані тырмымӧн вӧлі быдсяма зверыс, пӧткаыс, ёна уна вӧлі чери Дон юын да Дон юӧ визувтан юясын. Тані позьӧ вӧлі видз-му уджавтӧг овны, прӧмысъяс помысь.
Тадзи Мӧскуаса сарство лунвыв гранича дорын артмисны вӧльнӧй казацкӧй поселенньӧяс (сиктъяс). Став тайӧ вӧльнӧй йӧзыс, кӧть найӧ пышйисны Мӧскуаса государствоысь сьӧкыд невӧляысь, но пыр мӧвпалісны коркӧ бӧр локны гортаныс, дерт эз нин невольникъясӧн, а свободнӧй йӧзӧн, мед эськӧ эз нин ковмы барщина уджавны, налогъяс мынтыны, а медым боярскӧй усадьбаясӧ пуксьыны помещик пыдди. Татшӧм мӧвпъясыс медся дерт вӧлісны сэтшӧм казакъяс пӧвстын, кодъяс выль местаясас доза нин бура овмӧдчисны, кадъяслӧн нин асланыс вӧлі кутшӧмсюрӧ овмӧс выль местаын. Татшӧм йӧзыс эз нин ӧні мӧвпавны крепостнӧй олӧм вылӧ вежны тайӧ пӧтӧс олӧмсӧ.
Мӧскуаса правительство бура зэв гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд вына враг помещикъяс государстволы паныд чукӧрмӧ Украина (Украина «Окраина» кылысь артмӧма) гӧгӧрын. Сӧмын сійӧ немтор эз вермы вӧчны. Ӧти кӧ ногӧн, медым дорйыны Мӧскуаса государствоӧс Крымса татараяс усьласьӧмысь, сылы колӧ вӧлі татшӧм смелӧй, вооружённӧй, воюйтны велалӧм йӧзыс. Мӧскуа ачыс ещӧ содтыліс татчӧ сэтшӧм йӧзъяссӧ: ссыльнӧйясӧс да преступникъясӧс ыставліс, татчӧ жӧ ыстылісны унджык казнитӧм бояралысь рӧдвужсӧ, слугаяссӧ. Мӧскуаса государство сӧмын ӧтиторйысь поліс, медым не лэдзны Мӧскуаса государство обласьтъяс пытшкӧсӧ казакъясӧс овмӧдчыны. Сар Борис Годунов дырйи казакъясӧс оз вӧлі некутшӧма лэдзны каръясӧ, оз вӧлі сетны налы ньӧбны порок, ӧружйӧ да мукӧдтор. Татшӧм кык бана политикаыс: ӧти-кӧ — пользуйтчыны тайӧ вӧльнӧй йӧз (казакъяс) выннас татараысь мездысьны, а мӧд-кӧ — быд ног Мӧскуаса государствоӧн найӧс дзескӧдӧм, дерт некутшӧм буртор эз сет Мӧскуалы. Тайӧ чукӧрмӧм вӧльнӧй йӧзыс (казакъяс) мый водзӧ пыр ёнджыка мустӧмтісны Мӧскуаса помещикъяс дор керасьысь власьтсӧ, видзӧдісны сы вылӧ, кыдз медся ыджыд враг вылӧ. Тайӧ жӧ власьтыс отсӧгтор сетыштӧм пыр ещӧ чорыда казакъясыс ёнмылісны военнӧй вын боксянь.
Мӧскуаын тшыг вояс дырйи, XVII нэм заводитчигӧн, Мӧскуаса правительство да казакъяс костын йитӧдыс дзикӧдз бырны мӧдіс: казакъяс мӧдісны мӧвпавны, мый Мӧскуаса сарыс пӧ (ми тӧдам нин, мый Борис Годунов эз вӧв наследственнӧй сар, а выбраннӧй) абу прамӧй сар, а прамӧй сарыс пӧ кӧнікӧ гусьӧн, казакъяс костын гашкӧ, олӧ.
Татшӧм прамӧй, настоящӧй сар пыдди быттьӧкӧ Иван Грознӧйлӧн медічӧт пиыс вӧлі, колӧ лоны, коді вошлі во 10 сайын Годунов сарӧ пуксьытӧдз на. Правительстволӧн та серти вӧлі татшӧм документъяс, мый саревич Димитрий быттьӧкӧ ворсігас пуртӧ зурасис да сы вӧсна кувсис. Йӧз пиын муніс татшӧм сёрни, быттьӧкӧ саревич Димитрийӧс вилісны Борис Годунов тшӧктӧм серти, медым сэсся аслыс сарӧ пуксьыны. Кытчӧ саревич Димитрий воши — некод эз тӧд прамӧясӧ. Та серти казакъяс костын лыбис татшӧм сёрни, быттьӧкӧ Димитрийӧс абу слӧймӧмаӧсь винысӧ, а ловъя. Регыд сюри ӧти том морт, ӧткодь арлыда вошӧм Димитрийкӧд висьталӧм серти, сэтшӧм жӧ ӧблик сертиыс. Казакъяс пырысьтӧм-пыр жӧ признайтісны тайӧ том мортсӧ Иван Грознӧй пи пыдди — Димитрий Иванӧвич пыдди. Кор сюри тайӧ выль сарпуыс, кодӧс эськӧ позис пуктыны Борис Годунов пыдди, сэк вӧлі ставыс нин дась, медым казацкӧй революция заводитны да пышйысь йӧзлы бӧр бергӧдчыны важ местаясӧ, сӧмын не рабъяс пыдди, а ыджыдалысь класс пыдди локны Мӧскуаӧ. Мӧскуаса сарствоын тшыгӧмӧ, пӧгибӧ воӧм массаыс быд ног корсисны татшӧм олӧмысь петан туй, а та вӧсна пырысьтӧм-пыр жӧ вӧлі гӧтов помещик дор керасьысь сарӧс — Борис Годуновӧс чӧвтны, а сэсся кутшӧм колӧ, сэтшӧм мортӧс и пуксьӧдны престол вылӧ, но сэтшӧм мортӧс, мед тайӧ выль сарыс неуна кӧть кокньӧдыштас крепостнӧй сьӧкыд олӧмсӧ.
КРЕСЬТЯНАЛӦН РЕВОЛЮЦИЯ
Выль сар, Годуновлӧн соперник, первойсӧ явитчис Запорожйӧын, медлунвывса казакъяс оланінъясын. Сэсся сэсь вуджис Киевӧ, коді сэк вӧлі Польско-Литовскӧй государство киын. Польша государство сылы сетіс ыджыд отсӧг. Ӧти-кӧ, тані чукӧрмисны Годуновысь пышйысь, сылы паныд мунысь йӧз. Тані жӧ вӧліны тӧргӧвӧй йӧз, сэсся Годуновлӧн казнитӧм бояраяслӧн рӧдвужыс, слугаясыс.
Став Мӧскуа государствоысь пышйӧм йӧзыс зэв ыджыд надея пуктісны тайӧ выль сар вылас, зэв нимкодясигтыр встретитісны Димитрийӧс. А сідзжӧ зэв сьӧлӧмсянь сувтісны Димитрий дор Польшаса помещикъяс, быд ног сылы мӧдісны отсасьны. Рытыв-лун Россияын (сэк сійӧ обласьтъясыс вӧліны Польско-Литовскӧй государство киын) Московскӧй государствоын моз жӧ паськалі денежнӧй хозяйство, кыпӧдчис тӧргӧвӧй капитал. Сӧмын Польшаын та нога овмӧсыс сё кымын во водзджык заводитчис Россия серти. XVII нэм заводитчигӧн Польшаса помещикъяс вевъялісны нин унджыкыс рӧзӧритчыны, та вӧсна писькӧдчисны ӧтилаысь-мӧдлаысь выль видз-муяс сӧрвитны суседса государствояслысь. Найӧ пырисны Украина рытыв уездъясӧ, зырсьыны мӧдісны татчаньӧ, крепостнӧй крестьянаӧс татчӧ ассьыныс вуджӧдавны. Но тан омӧльторйыс сійӧ вӧлі, мый пыр лои повны Крымскӧй татара грабитӧмысь (татараяс тайӧ местаясӧ частӧ волывлісны сэк грабитӧм могысь). Та серти кӧ, татчӧ вермисны сӧмын овмӧдчыны озырджык пан-помещикъяс^Польшаын помещикъяссӧ «панӧн» шуӧны./^, кодъяслӧн вӧлі асланыс тырмымӧн вооружённӧй йӧз да сьӧм, медым стрӧитны крепосьтъяс, ньӧбны пушкаяс, вооруженньӧ татараяслы паныд. Тайӧ туй Польшаса помещикъяслы вӧлі не туй: на арталӧм серти кокньыдджык кажитчис колонияясла зырсьыны ас граничасянь асыввывлань (Россиялань), Россиякӧд кокньыдджыка позис посйысьны Крымскӧй татара дорысь (татара вӧлі зэв воинственнӧй народ). Выль сар явитчӧм зэв бур помка сетіс Польшалы панны война Россиякӧд. Польшаса помещикъяс зэв окотапырысь отсӧг сетісны Димитрий Иванович сарлы Мӧскуаса престол вылӧ пуксьыны, но такӧд тшӧтш зэв ыджыд надея вӧлі, мый Россиялысь удайтчас сӧрвитны доза уна видз-му дай мыйсюрӧ ещӧ мукӧдтор, Димитрийлы престол вылӧ пуксьыны отсалӧмысь. Тадзи Польша Димитрийӧс Мӧскуаса престол вылӧ пуксьӧдны зэв чорыда отсасис.
Ми аддзам, мый Борис Годуновлы зэв ыджыд сила сувтіс паныд, а тайӧ силаыс дзоньнас отсасис Димитрийлы. Но дерт помещик сар Годуновлы медся ыджыд паныд сувтысь силаыс вӧліны казакъяс да помещикъясӧн пӧгибӧ воштӧм рӧзӧритӧм крестьяна. Крестьяна виччысьны некыдз эз вермыны, кор Мӧскуаӧ воас Годунов местаӧ тайӧ выль сарыс. Дерт тайӧ силаыс кӧ эз вӧв, некутшӧм революция ни восстанньӧ эз вермы артмыны. Да и Польшаса помещикъяс эськӧ эз татшӧм надея пыр отсасьны, не кӧ тайӧ силаыс, колӧкӧ Димитрий вылад эськӧ эз и видзӧдлыны. Польшаса помещикъяс сійӧн и отсасьнысӧ босьтчисны тшӧтш выль сарлы, мый Димитрий прамӧя нин на отсӧгтӧг сувтіс кок йылӧ, ӧні Польшаса помещикъяс став тайӧ ыджыд кыпӧдчӧм вынсӧ кӧсйисны используйтны тшӧтш ас могъяс сертиныс.
Буржуазнӧй историкъяс тайӧ масса кыпӧдчылӧмлысь, быд ног зілис дзебны помкасӧ, мӧд ног тӧлкуйтны та йылысь, нимтісны тайӧ казацкӧй-крестьянскӧй революциясӧ «Смута кадӧн» (
Кутшӧм классъяс дор сулалысь сар вӧлі тайӧ выль сарыс — Димитрийыс, та йылысь водзын бурджыка гӧгӧрвоам. Пырысьтӧм-пыр Димитрий престол вылӧдз эз на во. Польшаса помещикъяслӧн отсӧг вылӧ ыстӧм армияыд Димитрийлы зэв ыджыд отсӧг эз вермы сетны, дай ёна зэв надейтчыны на вылӧ эз позь. Борис Годуновлӧн армия первойсӧ чорыдакодь посйысис Димитрий войскакӧд: Димитрийлысь войскасӧ ӧтпыр дай мӧдысь пазӧдісны. Мӧскуаса войскалы колӧкӧ эськӧ дзикӧдз удайтчис бунтуйтчысьяслысь армиясӧ бырӧдны, не кӧ казакъяс — Димитрий дор сулалысьяс. Казакъяс зэв збоя, зэв бура посйысисны Мӧскуаса войскакӧд. Но Мӧскуаса сарлӧн войскаыс эз вӧв зэв надежнӧй. Пехотаыс (стрелецъяс) Годунов армияын вӧлі унджыкыс гӧлиник карса йӧз. Войнаяс костын найӧ посньыдика тӧргуйтыштісны, кутшӧмсюрӧ мастерствоӧн (ремеслоӧн) вердчисны. Тайӧ йӧзыслӧн, кӧть тайӧ вӧліны и карса йӧз, но олӧмыс вӧлі дзик жӧ крепостнӧй крестьянаыдлӧн кодь, тайӧясӧс сідзжӧ зэв чорыда дзескӧдіс тӧргӧвӧй капитал. Конницаыс Годунов армияын вӧлі чукӧртӧма посни помещикъяс да бояра пиысь. Но тайӧяс вӧліны гӧлиник, рӧзӧритчӧм помещикъяс, войнаяс костын тайӧяс кутшӧмсюрӧ мастерствоясӧн жӧ вердчисны. Тайӧяслы матынджык вӧліны казакъяс, дай унджык Украинабердса гранича дорын олысь помещикъяс зэв ёна ладмисны озырмӧмджык казакъяскӧд. Тайӧ Украина гранича дорса помещикъяс зэв бура йитчисны озырджык украинаса казачествокӧд. Вот мыйла Годуновлӧн армияыс эз вӧв вывті надейнӧй. Татшӧм состава армияыд регыд Борис Годуновлы измена вӧчис — вуджис Димитрий дорӧ. Неуна дырджык сулалісны Годунов дор стрелецкӧй армия (пехота), но сэсся и найӧ тшӧтш вуджисны Димитрий дор. Годуновлӧн коли сӧмын этшаник немецкӧй (медалӧм) салдатъяс, но татшӧм дзоляник силанад дерт сэсся оз позь думайтны водзӧ посйысьны. Борис Годунов та бӧрти друг кулі либӧ повзьӧмла, либӧ отравитчис нарошнӧ — шогйывтіыс. Димитрий вотӧдз на Мӧскуаын кыпті восстанньӧ, став семьясӧ Годуновлысь восстанньӧ лунӧ джагӧдлісны. Та бӧрти Димитрий пырис Мӧскуаӧ, вӧлисти пуксис престол вылӧ. Первой воськовсянь Димитрий петкӧдліс, кутшӧм классъяс дор сулалӧ тайӧ выль сарыс. Медводдза указ (закон) петіс Димитрий сарлӧн «кабальнӧй холопъяс» йылысь, холопъяслысь лыдсӧ чинтіс, кокньӧдыштіс налысь олӧмсӧ. «Кабаланас» важӧнсӧ шулывлӧмаӧсь крестьянинӧс «холопӧ» пӧртан бумагасӧ. Долгӧ вӧйӧм крестьянинӧс долг мынтыны вермытӧмысь, вӧлӧм, помещик семьянас долг пыдди босьтӧ ас овмӧсӧ уджавны, мый сійӧ мӧдас кувтӧдзыс уджавны помещик ордын и мунны медым некытчӧ оз лысьт. Долгӧ вӧйӧм крестьянин вӧлӧм «холопӧ» тадз ачыс пӧрӧ дай став семьяыс тшӧтш кӧртассьӧ помещик овмӧс бердӧ. Тадз артмӧмаӧсь Россияын «холопъяс». «Холопысь» мынны вермис долгӧ вӧйӧм крестьянин сӧмын барин кулӧм бӧрын, а барин ловъя дырйи нэмсӧ сылы лоӧ вӧлі холопавны.
Борис Годунов дырйи зэв уна закон (указ) вӧлі лэдзӧма пышъялысь «холопъясӧс» куталӧм йылысь. Димитрий став тайӧ законъяссӧ бырӧдіс Годуновлысь.
Тайӧ выль указас вӧлі урчитӧма. Став крестьяналы, кодъяс мунлісны помещикъяс ордысь тшыг дырйи (а помещикъяс дінсьыд пышйысьыд сійӧ кадас зэв уна вӧлі), сетӧма вӧлі вӧля кольччыны сійӧ местаӧ, кытчӧ найӧ овмӧдчалісны. Помещикъяслы, медся нин гырысьджыкъяслы дерт, тайӧ эз во сьӧлӧм вылас. Эз вӧв зэв любӧ сійӧ и озыр купечьяслы, медся нин кор найӧ аддзисны Димитрийкӧд воӧм иностранечьястӧ, — найӧ, явӧ лӧсьӧдчӧны вӧлі кольччыны Мӧскуаӧ пыр кежлӧ овмӧдчӧм вылӧ, а на бӧрся, мӧвпалӧны вӧлі купечьяс, воасны польшаса купечьяс иностраннӧй тӧваръясӧн да мырддясны мӧскуаса купечьяслысь монополияа вузасьӧмсӧ. А ми тӧдам, кутшӧм чорыда косясьлісны мӧскуаса купечьяс тайӧ монополия вӧснаыс 150 во сайын на, кор Грознӧйлӧн дедыс, Иван Васильевич, ветліс пӧкӧритны Новгород. Бояра да озыр купечьяс кутісны нуӧдны Димитрийлы паныд агитация. Ассьыс католикалӧмсӧ сійӧ эськӧ гусьӧн вӧлі видзӧ да, сӧмын нӧ став оланногсьыс сійӧ зэв бура мыччасьліс. Сійӧ омӧля видзавліс, омӧля праздничайтліс роч праздникъяс да с. в. Тайӧн и пӧльзуйтчисны, медым висьтавлыны йӧзлы: Дмитрий пӧ локтӧма католик вера лӧсьӧдны Россияын. Прӧстӧй йӧзӧс (найӧс попъяс велӧдлісны мӧд ногӧн енлы эскысьяс вылӧ лёка видзӧдны, вичкоса гижӧдъясын запрещайтлісны весигтӧ ӧти дозйысь сёйны католикъяскӧд), ставыс тайӧ ёна шогӧдіс, а медся нин Димитрийлӧн аскӧдыс вайӧм польшаса салдатъяслӧн оласногыс. Найӧ быдсяма ногӧн тешитчисны, грабитісны йӧзсӧ, с. в. Карса прӧстӧй йӧзлы — ремесленникъяслы, посньыдик вузасьысьяслы — кутіс кажитчыны, мый быттьӧкӧ и збыль заводитчӧ кутшӧмкӧ мӧд государстволӧн Россияӧ пырӧдчӧм. Найӧ пыр ӧтарӧ сюсьджыка кутісны кывзыны боярасянь да озыр купечьяссянь ыстӧм агитаторъяслысь висьталӧмсӧ. Димитрий вӧлі зэв смела олӧ, сійӧ чайтӧ вӧлі асьсӧ зэв крепыда пукаліг. Годуновтӧ вермӧмыд сійӧс вывті ышмӧдіс; сійӧ чайтіс: Мӧскуаын сылы паныд сувтысь, сыкӧд вермасьысь (соперник) некод абу. А буретш сэк кадӧ Мӧскуаын бояра, купечьяскӧд ӧтвылысь, панісны заговор. Медбӧрти, 1606-ӧд вося май 17-ӧд лунлань паныд, войнас, заговорщикъяс кыпӧдчисны. Боярин Василий Иванович Шуйскӧй, кодӧс некымын тӧлысь войдӧрджык заговор вӧчӧмысь жӧ муртса эз казнитны (Димитрий сійӧс сэки прӧститіс), аслас холопъяскӧд, мукӧд бояраяскӧд да найӧ холопъяскӧд, уськӧдчис Кремльӧ. Димитрийӧс виисны.
Мӧскуаса олысьясӧс усьӧдісны Димитрийкӧд воӧм польскӧй купечьяс да польскӧй помещикъяс вылӧ. Прӧстӧй йӧзлы став делӧсӧ петкӧдлісны сідзи, быттьӧкӧ сійӧ лои иностранечьяслы, полякъяслы, кодъяс кӧсйӧны Россияӧс ас кипод улас босьтны, паныд сувтӧм. Збыльвылӧсӧ нӧ став кыпӧдчӧмсӧ вӧлі панӧма сарӧс виӧм могысь, сійӧ вӧлі озыр помещикъяс да капиталистъяс интересъяслы паныд мунӧ да. Бояралӧн да купечьяслӧн Димитрий вылӧ лӧгалӧмыс воис сэтшӧмӧдз, мый куш виӧмыд налы этша вӧлі: дворяналы паныд мунысь сарлысь найӧ сотісны шойсӧ, а пӧимсӧ лыйисны пушкаысь. Та бӧрын купечьяс да бояра бӧрйисны сарӧс ас костсьыныс. Медся лӧсялан мортӧн вӧлі заговор вӧчӧмын юр нуӧдысьыс — В. И. Шуйскӧй. Бояра сійӧс эз зэв радейтлыны, найӧ лыддьылісны сійӧс изменникӧн: Грознӧй дырйи сійӧ служитліс опричнинаын, отсавліс мӧскуаса посни помещикъяслы чирсны бояраӧс. Сӧмын нӧ ачыс сійӧ вӧлі озыр бояра рӧдысь да, бояралы вӧлі ас морт. Такӧд ӧттшӧтш сійӧ вӧлі ёна йитчӧма мӧскуаса купечьяскӧд. Ӧнія Ивановскӧй обласьтын сылӧн вӧліны гырысь промышленнӧй вотчинаяс; ӧнӧдз на Мӧскуаын уна вузасян радъяс шусьӧны Шуйскӧй подворьеӧн, — сійӧ нин петкӧдлӧ, кутшӧм ыджыд значенньӧ вӧлӧма важӧн Шуйскӧйяслӧн вузасьӧмын. Буретш сійӧ подворйӧсянь, Илля вичко кӧлӧкӧльнясянь, май 17-ӧд лунлань паныд сетісны сигнал уськӧдчыны Кремль вылӧ. Мӧскуаса купечьяс сы вӧсна зэв нимкодя бӧрйисны Шуйскӧйтӧ сарад, и мукӧд карса купечьяс — Нижньӧйын, Ярославын, Вӧлӧгдаын — сійӧс ёна пыр поддерживайтлісны, сійӧ ачыс та йылысь висьталӧ аслас гижӧдъясын. Шуйскӧйыд вӧлі сідзкӧ бояраяслӧн да купечьяслӧн сар, ёнджыкасӧ — купечьяслӧн сар. Сійӧ вӧлі зэв горш, зэв ылӧдчысь да лицемеритысь морт; неэтшаысь соссьывліс уна йӧз водзын висьталӧмторъясысь. Босьтам кӧть: войдӧр, Годунов тшӧктӧм серти, сійӧ юӧртліс, мый Димитрий кулі, мый сійӧ ачыс аддзыліс сылысь шойсӧ; бӧрынджык, кор вермис Димитрийӧн шусьысьыд, Шуйскӧй сійӧс признайтіс сарӧн, сідзкӧ сійӧ признайтчис, мый войдӧрсӧ сійӧ пӧръяліс. Димитрийӧс виӧм бӧрын сійӧ восьтӧ Борис Годуновӧн виӧм Димитрийлысь мощи. Тадзи сійӧ ӧти морт йылысь висьталіс куимысь куим ногӧн. Сійӧ босьтчыліс бӧр вынсьӧдны крестьянаӧс помещикъяс бердӧ закрепитӧм. Пышъялысьясӧс кутӧм йылысь указъяс бӧр вӧлі вынсьӧдӧма. Помещикъяслы сійӧ указъяс серти позис корсьны да вайӧдны бӧр весигтӧ 15 во сайын пышъялӧм крестьянаӧс. Но тайӧ вӧлі сӧмын кыв вылын, збыльвылӧсӧ нӧ Шуйскӧйӧс сарӧ пуктӧм бӧрын эз помещикъяс кутны вӧтлысьны крестьяна бӧрся асланыс муяс вылӧ найӧс бӧр овмӧдӧм могысь, а крестьяна кутісны вӧтлысьны помещикъяс бӧрся, виавны найӧс да мырддявны налысь овмӧснысӧ. Помещикъяслы лои пышъявны Мӧскуаӧ.
1606-ӧд вося арын нин Мӧскуаса государстволӧн став лунвылыс вӧлі кыпӧдчӧма. Кор Димитрийлӧн лунвыв окраинаясын чукӧртӧм войскаыс тӧдліс сійӧс виӧм йылысь, сійӧ сувтіс выль правительстволы паныд ӧти морт моз. Сійӧ эз вунӧд, мый Мӧскуаын виисны сылысь медся дона мортсӧ. Паськалісны сёрнияс: Шуйскӧй пӧ аслас ёртъясыскӧд нарошнӧ йӧзсӧ ывсӧдлӧны (Шуйскӧй, ми тӧдам нин, век пӧръясьліс), Димитрийӧс пӧ найӧ эз вермыны вины, сійӧ пӧ ӧні кӧнкӧ гусьӧн олӧ. Регыд сюри и мортыс, коді пондіс шусьыны Димитрийӧн. Кутісны шуны, тайӧ пӧ и эм виысьяс киысь пышйысь Димитрийыд. Сартӧ асьсӧ аддзылысьыд вӧлі зэв этша, сы вӧсна ылӧгыд зэв кокниа и артмис. Лунвывса войска мӧдӧдчис Мӧскуалань. Шуйскӧйлы саравны лунысь-лун пондіс сьӧкыдджык. Но сылӧн кӧ войскаыс сылы паныд сувтіс, отсалісны сылӧн мудерлуныс да сюсьлуныс. Сійӧ врагъяс лагерын пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчисны классӧвӧй противоречийӧяс. Шуйскӧйлы паныд, «Димитрий дор» сувтісны шӧркоддьӧм да посни помещикъяс — провинциальнӧйяс, а не московскӧйяс да крестьяна. Но крестьянаыд мунӧны вӧлі паныд не толькӧ Шуйскӧйлы, тшӧтш и помещикъяслы. Кор кыпӧдчысь крестьянаыд мӧдісны жуглыны помещикъяслысь усадьбаяс, виавны помещикъясӧс, мырддявны налысь эмбурсӧ, Димитрий войскаын сулалысь помещикъяслы тайӧ дерт эз вермы сьӧлӧм вылас воны — найӧ ӧд вӧліны дворяна жӧ.
А крестьяналӧн кыпӧдчӧм век ӧтарӧ паськаліс да ыдждіс. Кор воддза Димитрийыд сувтіс Годуновлы паныд, сэки крестьяна олісны пӧшти шы ни тӧв на, ӧні найӧ кыпӧдчисны став массанас. Налӧн юрнуӧдысьыс — Иван Исаевич Болотников, пышйӧм холоп, сюрлӧма коркӧ татараяслы пленӧ, пышйылӧма заграничаӧ, — вӧлі зэв смел да сюсь морт; сійӧ чуксаліс став крестьянасӧ шыбитны ас сьылі вывсьыныс став нартитысьяссӧ, аслыныс сувтны помещикъяс местаӧ, мырддьыны налысь ставсӧ, мый найӧ пычкылісны крестьяналысь. Тайӧ кык кыпӧдчысь классыс — дворяна да крестьяна — кымын водзӧ, сымын омӧля пондісны лӧсявны. Кор Шуйскӧйлы паныд сувтысь войска матысмис Мӧскуа бердӧ, на костын лои раскол. Шуйскӧй помещикъяслы кӧсйысис вӧчны быдсяма бурторсӧ, сеталіс налы уна муяс, пуксьӧдіс налысь юрнуӧдысьяссӧ боярскӧй думаӧ. Помещикъяс медколана кадас эновтісны ассьыныс крестьяна-ёртъяссӧ, а крестьянаыд да казакъясыд ас кежаныс эз вермыны путкыльтны сар войскатӧ. Болотниковӧс вермисны. Сійӧ пышйис Тулаӧ. Сэтӧн сійӧс босьтіс кытшӧ сарлӧн войска, сійӧ сюри пленӧ; а казакъяс бӧрыньтчисны Мӧскуа государство лунвывлань, сӧмын недыр кежлӧ. Регыд найӧ бӧр вынсьӧдчисны да польскӧй отрадъяс отсӧгӧн, — польскӧй отрадъясыд бара воисны Московскӧй государствоӧ, ӧти-кӧ, вештыны важ водзӧссӧ, мӧд-кӧ, грабитны, а туйыс налы тӧдса нин вӧлі, — матысмисны дзик нин Мӧскуа дінас, сувтісны Тушиноӧ, Мӧскуа заставасянь 17 км рытыв-войвывлань. Тушиноӧ жӧ локтіс и ачыс мӧд Димитрийыс. Сы гӧгӧр, Мӧскуаса сарлӧн моз жӧ, артмис дзонь двор. Тушиноын лои быттьӧ мӧд столича. Шуйскӧй эз нин вермы вӧтлыны сэтысь казакъястӧ да польскӧй отрадъястӧ. Весигтӧ бояраясыс кутісны ньӧжйӧникӧн мунавны сы дінысь, а унаӧн на костысь кутісны дажӧ служитны тушинскӧй дворын. Юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі сэкся бояра пиын медся важыся боярин, важ мӧскуаса династиялы матыса рӧдня — Фёдор Никитич Романов; сійӧс Годунов постригитліс манакӧ Филарет нимӧн, а Димитрий пуктіс сійӧс Ростовӧ митрополитӧн. Тушиноын Филаретӧс пуктісны патриархӧ. Кык сар кӧ вӧлі, дерт сэкся вичкоад и патриархыд вӧлі кык жӧ.
Кык во гӧгӧр Московскӧй сарство оліс кык сарӧн: ӧтиыс — казакъяслӧн да крестьяналӧн Тушиноын, сійӧс Мӧскуаын нимтылісны Тушинскӧй вӧрӧн, но Тушиноын сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ государ, кыдзи и мукӧд саръяс; мӧд — Кремльын, помещикъяслӧн да купечьяслӧн сар. Но кымын водзӧ, сымын дзескыд кутіс лоны Кремльлы.
Медвойдӧр, помтӧм ас кост войнаыд ёна торкис мӧскуаса государстволысь вузасьӧмсӧ. Каръяс костын мӧда-мӧдныскӧд гижасьӧмысь ми аддзам, мый дзонь воясӧн эз вермыв вуджны ни ӧти купеческӧй караван Казаньсянь Перымӧ, ни Перымсянь Казаньӧ. Куш та понда нин купечьяслы колӧ вӧлі сюсьджыка видзӧдлыны олӧм мунӧм вылас. Мӧд-кӧ, революцияыд сиктъяссяньыд пондіс вуджны водзысь водзӧ тшӧтш каръясӧ. Карса олысьяс, ми тӧдам нин, водзынсӧ эскылісны на нӧшта капиталистъяс да помещикъяс агитациялы. Мӧскуаын найӧ вермисны сувтӧдны массасӧ воддза Димитрийлы паныд. Ньӧжйӧникӧн карса йӧзыд, — тӧргӧвӧй капитал эксплуатируйтліс найӧс пӧшти сідзи жӧ, кыдзи и сиктын крестьянаӧс, — кутісны гӧгӧрвоны, код дор налы колӧ сулавны. «Бур йӧз» — озыр купечьяс да карса кулакъяс — ас костаныс гижасигӧн повзьӧмпырысь юӧрталӧны мӧда-мӧднысӧ: «сьӧд» йӧз пӧ сэн да, тан да окалісны Димитрийлы крест, а бур йӧзлы пӧ лои пышйыны, кытчӧ син видзӧдӧ. Гырысь каръясын, шуам кӧть, Псковын, вӧліны дзонь революцияяс. Тані посньыдик вузасьысьяс да ремесленникъяс стрелецъяскӧд да казакъяскӧд ӧтвылысь босьтісны власьтсӧ ас киас, лӧсьӧдісны демократическӧй республика сяма оласног, а помещикъясӧс да гырысь купечьясӧс карсьыс войдӧр пуксьӧдавлісны тюрмаӧ, а бӧрас унджыксӧ виисны.
Ставыс тайӧ купеческӧй капиталлы петкӧдліс: ас кост косясьӧмыд кӧ и водзӧ пондас мунны, сійӧ вӧчас тӧргӧвӧй капиталлы пом. Кысянь нӧ виччысьны отсӧгсӧ? Медводдза мӧвп помещикъяслӧн да озыр купечьяслӧн вӧлі татшӧм: корны отсӧг мӧд государствосянь. Московскӧй сарствоын, дзик Мӧскуа бердас, сулалісны нин Димитрийлы да казакъяслы «отсасьны» воысь польшаса дружинаяс, — збыльысьсӧ найӧ локтісны дерт грабитны, государство пытшкӧсса войнаыд налы вӧлі зэв кивыв. Найӧ дерт вӧліны омӧль отсасьысьяс пытшкӧсса войнатӧ кусӧдӧм понда мырсьысьяслы. Но налы паныд позис польшаса правительстволысь корны отсӧг вылӧ регулярнӧй войскаясӧ. Сідзи и вӧчисны. Тайӧ каднас жӧ Тушинолань вуджысь помещикъяслы сьӧкыд кутіс кажитчыны. Найӧ кӧсйисны «сьӧд йӧз» кыпӧдчӧм пыр вӧчны ассьыныс делӧ-могсӧ. Сӧмын регыд казялісны, мый Тушиноын найӧ сюрины казакъяслы да крестьяналы пленӧ. Мӧдіс кыптыны кык боксянь заговор. Мӧскуаын кутісны тӧлкуйтны, кыдзи мынтӧдчыны В. И. Шуйскӧйысь, коді эз куж ни эз вермы бырӧдны мӧда-мӧд кост кось, а Тушиноын — кыдзи мынтӧдчыны Димитрийысь, коді явӧ вӧлі холопъяслӧн сар, коді некутшӧм ногӧн эз лӧсяв дворяналы да купечьяслы сар пыдди. Тайӧ кык заговорыс регыдӧн йитчисны ӧти заговорӧ. Шуисны: Войвыв Поволжйӧлы да Мӧскуалы чӧвтны Шуйскӧйӧс, а Тушинолы — Димитрийӧс; сы бӧрти ӧтвылысь ставлы пуксьӧдны престол вылӧ польшаса сар пиӧс — Владиславӧс; сыкӧд тшӧтш локтас Россияӧ польскӧй войска да пӧдтас демократическӧй революция.
Польшаӧ мунісны посолъяс. Владислав батькӧд, Сигизмунд королькӧд, найӧ вӧчисны договор. Тайӧ договорыс интереснӧй со мыйӧн: сійӧ вӧлі медводдза роч конституция, государстволысь правасӧ да обязанносьтъяссӧ договор вылӧ гижӧмӧн урчитӧм. Дерт тайӧ конституциятӧ абу вӧлі лӧсьӧдӧма крестьяналы либӧ карса уджалысь йӧзлы. Карса уджалысь йӧз йылысь сэні дзик нинӧм вӧлі абу шуӧма. Крестьяна йылысь вӧлі шуӧма сӧмын: пышъялысьяс йылысь пӧ став указъясыс вынсялӧны бӧр; Мӧскуа государствоысь пӧ крестьяналы оз позь мунны Польшаӧ, и мӧдарӧ — польшаса крестьяналы оз позь мунны Мӧскуа государствоӧ. Договорас вӧлі зэв бура индӧма, кыдзи сарлы колӧ веськӧдлыны государствоӧн: сарлы быть веськӧдлыны боярскӧй думакӧд, а колана кадъясӧ эмбура йӧз костысь, помещикъяс да купечьяс костысь, чукӧртлыны земскӧй собор. Натӧг сар эз вермы лэдзны выль законъяс, а став быдлунъя уджыс вӧлі боярскӧй дума киын.
Эз нин первойысь озыр классъясыд мырсьыны ӧні революциятӧ асланьныс бертӧм вӧсна. Кор престол вылӧ пуксис Шуйскӧй, сійӧс тшӧктісны окавны крест, мый сійӧ оз кут некодӧс казнитны, некодлысь оз кут мырддьыны овмӧс судтӧг да законын индытӧг. Дерт тайӧ шуӧма вӧлі сӧмын помещикъяс да капиталистъяс йылысь, веськыда сідзи и шуӧма: «Помещикъяслысь не мырддявны вотчинаяс, а гӧсьтъяслысь (купечьяслысь) — тӧваръяс да сьӧмъяс». Прӧстӧй йӧзкӧд и тайӧ гижӧд бӧрас сійӧ жӧ вӧчлісны, кыдзи и войдӧр.
Мӧскуаса да тушиноса заговорщикъяс польшаса королькӧд лӧсьӧдчӧм серти Шуйскӧйӧс чӧвтісны престол вылысь да постригитісны манакӧ. Димитрийӧс чӧвттӧм лои, казакъяс сувтісны сы дор да, но полякъяс отсӧгӧн сійӧс вӧтлісны Тушиноысь. Помещикъяслӧн да купечьяслӧн государство — Мӧскуаса государство бара быттьӧкӧ ӧтувтчис. Сылӧн вӧлі ӧні бара ӧти столича — Мӧскуа. Но регыд заговорщикъяс казялісны, мый найӧ вежисны варыш вылӧ кӧкӧс. Сигизмунд король эз сы вылӧ сет писӧ Мӧскуаса йӧзлы, медым лӧсьӧдны Московскӧй сарствоын пӧрадок. Сы понда сійӧ некутшӧма эз тӧждысь. Сійӧ вӧлі польшаса империализмлӧн представитель. Польшаса помещикъяс, ми тӧдам нин, ылӧ колисны мӧскуаса помещикъясӧс: экономика боксянь Польша муніс пӧшти сё воӧн водзын Россияысь. Польшаса помещикъяслӧн вӧліны паськыд планъяс. Ми тӧдам нин, налы колӧны вӧлі муяс, сы могысь найӧ кӧсйылісны используйтны воддза Димитрийӧс на нӧшта. Ӧні налы тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ воддза дорысь вӧлі ёна кокньыдджык. Мӧскуаса престол вылын лои поляк. Найӧ кутісны мӧвпавны Мӧскуаса государствоӧс Польшакӧд веськыда ӧтувтӧм йылысь, кыдзи найӧ квайтымын во сайын Польша дінӧ ӧтувтісны Литваӧс, — сэтчӧдз Литва вӧлі торъя государствоӧн. Найӧ весиг эз кутны виччысьны выль сарлысь, Владиславлысь, Мӧскуаӧ локтӧмсӧ. Сигизмунд пондіс мырддявны муяс роч помещикъяслысь, кодъяс мыйлакӧ эз вӧвны выль сар дор, мукӧдыслысь и прӧста — нинӧм помкатӧг, да сетавны польшаса помещикъяслы. Мӧскуаса помещик ӧти гажа лунӧ тӧдліс, мый сылӧн муыс абу сылӧн, а сылысь мусӧ сетлӧмаӧсь нин мӧдлы, коді олӧ уна сюрс километр сайын — Варшаваын.
Тӧдӧмысь, татшӧм оласногыд помещикъяслы эз вӧв сьӧлӧм серти, да и купечьяс регыд казялісны: Польшаыдкӧд топыд йитӧдыд вайӧдас Мӧскуаӧ конкурентъясӧс — польшаса тӧргӧвӧй капитал, сэки воас пом мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал ыджыдалӧмлы. Бара странаын ыджыдалысь классъяс кутісны лэптысьны выль правительство вылӧ. Дерт экономическӧй помкаяс понда — му понда, капитал понда — кыпӧдчӧм йывсьыд найӧ явӧ эз сёрнитлыны. Сы йылысь позьӧ вӧлі лыддьыны сӧмын гуся гижӧдъясысь; гижӧдъяссӧ ыстывлісны мӧда-мӧдыслы мӧскуаса бояра, польшаса государственнӧй йӧзкӧд лӧсьӧдӧм договор серти медыджыд йӧз государствоын. Владиславлы паныд сувтысьяс помка пыддиыс пуктісны со мый: Владислав пӧ абу роч морт дай абу православнӧй, а католик; сы вӧсна пӧ сійӧс сарӧн лыддьыны оз туй дай оз и ков, — быттьӧкӧ сійӧс бӧрйигӧн да сылы присяга сетігӧн сійӧ эз вӧв ни поляк, ни католик. Сӧмын ӧд сэки найӧ надейтчисны босьтны сыысь аслыныс выгӧда, ӧні налӧн став надеяыс воши, аддзӧны, Владиславысь некутшӧм тӧлк оз ло.
Медыджыд могсӧ, кодӧс сувтӧдлісны Владиславӧс бӧрйигӧн, эз ло пӧртӧма олӧмӧ: пытшкӧсса кось не толькӧ эз кус, а нӧшта на ёнджыка кыптіс. Полякъяслӧн тырмис вынныс босьтны ас кианыс Мӧскуаса государство да, картіӧн моз, ворсны бояра да мукӧд озыр йӧз овмӧсӧн, но найӧ эз вермыны пӧдтыны демократическӧй революция. Ӧти-кӧ, налӧн вӧлі вывті этша войскаыс; мӧд-кӧ, тані бара жӧ тыдовтчис, кыдзи и воддза Димитрий дырйиыд, мый Тушиноыд вӧлі вына не польскӧй отрадъясӧн, кыдзи чайтлісны Димитрийлы (мӧдыслы) паныд заговор вӧчысьяс, а казакъясӧн. Кор сарлӧн (Владиславлӧн) отрадъясыс правительство тшӧктӧм серти эновтісны Димитрийӧс, сійӧ эз вош, кыдзи мӧвпавлісны сылӧн врагъясыс, а сӧмын вешйис Тушиноысь, Мӧскуа дінысь ылӧджык, но сійӧ коли важ моз жӧ казацкӧй ратьлӧн (войскалӧн) юрнуӧдысьӧн; ӧні сійӧ рать водзын мӧскуаса помещикъяслы да купечьяслы бара на ковмис тіравны. Димитрийӧс виӧм бӧрын, — заговорщикъяслӧн-ӧ вӧлі сійӧ уджыс, али эз, огӧ тӧдӧй (сэкся летописечьяс лыддьӧны асьсӧ случайнӧ куліг), — казакъяслӧн движенньӧыс эз кус ни: Димитрийлӧн коли пи, сійӧс казакъясыд и бӧрйисны престол вылӧ кандидатӧн. Кыквевся заговорысь — Шуйскӧйлы да Димитрийлы паныда заговорысь — нем эз артмы. Озыр классъяслы ковмис корсьны мӧд туй.
Саръястӧ вежлалӧмыд, сійӧ быдӧн нин гӧгӧрвоисны, нинӧм оз отсав. Оз-ӧ позь мыйкӧ вӧчны увсянь? Оз-ӧ позь помещикъяслы да купечьяслы паныд сулалысь массасӧ кыдзкӧ-мыйкӧ торйӧдны, усьӧдны мӧда-мӧд вылас? Ми тӧдам нин, сійӧ эз вӧв ӧтсяма, ӧтсикаса масса; сэні вӧліны разнӧй сикаса йӧз, интересъясыс налӧн эз вӧвны ӧткодьӧсь. Медвылын сэні сулалісны казакъяслӧн гырысь йӧз — «старшина», атаманъяс да мукӧд начальникъяс, сэсся посни помещикъяс, кызвыныс Мӧскуа государство лунвыв окраинаясысь. Найӧ вӧліны вотчина кутысьяс жӧ, сӧмын ичӧт вотчинаа помещикъяс-а. Налӧн, эз вӧвны крепостнӧй крестьянаыд сёясӧн, эз вӧвны весиг и дасъяснас. Налӧн вӧлі сӧмын некымын дас гектар муӧн, но мукӧдыслӧн му вылас сійӧ каднас весиг и крестьянаыс эз вӧвны. Овмӧс сертиныс найӧ вӧліны, позьӧ шуны, ӧнія кулакъяс сяма йӧз. Улынджык сулалісны ремесленникъяс, крестьяна, холопъяс да с. в.
Ми тӧдам нин, кыдзи Шуйскӧйлы удайтчис ӧтпыр кыскыны асладорас вылын сулалысьяссӧ, сы понда сійӧ вермис сэки — медвойдӧр и медбӧръяысь, — Болотниковлысь кыпӧдчӧмсӧ. Колӧ вӧчны сійӧ жӧ, мый вӧчис Шуйскӧй. Кымын водзӧ паськаліс демократическӧй революцияыд, сымын не сьӧлӧм серти пондіс лоны сійӧ казацкӧй ратьса гырысь йӧзлы да посни дворяналы, коркӧя Тушинскӧй дворын бояралы да дворяналы этшӧн жӧ. Налы зэв жӧ колӧ вӧлі пытшкӧсса войнатӧ помалӧмыд: ӧні налы колӧ вӧлі кабыртны ас кианыс, мый найӧ вермисны курыштны пытшкӧсса война дырйи — вотчинаяс, сьӧм. Медым кыскыны найӧс асладорас дзикӧдз, вузасьысь йӧзлы, купечьяслы, ковмис сӧмын неуна нӧшта мырсьыштны, сьӧм мошнясӧ восьтывны да. Нижегородскӧй купеч Минин кутіс «мӧд ногӧн енлы эскысьясысь да полякъясысь Мӧскуаӧс мездӧм вылӧ» чукӧртны войска. Коді локтас сійӧ войскаӧ, Минин кӧсйысис мынтыны сэтшӧм ыджыд жалованньӧ, кутшӧмӧс эз мынтывны войдӧр весиг сар гвардиялы. Тайӧн сійӧ и ыштӧдіс йӧзтӧ: прӧстӧй служилӧй йӧзлы кӧсйысисны сетны сы мында, мыйта эз сетлывны войдӧр гвардияса офицеръяслы. Абу дивӧ, мый тайӧ ӧтувтіс, кыдзи гижӧны сэк кадся летописечьяс, ӧтарсяньыс — помещикъясӧс да купечьясӧс, посни служилӧй йӧзӧс да озырджык казакъясӧс — мӧдарсянь. Найӧ аддзисны: озыр йӧзлы служитны выгӧднӧджык прӧстӧй йӧзкӧд ноксьӧм дорысь, демократическӧй революциялы отсасьӧм дорысь, — сыысь ӧд пӧльзаыс сӧмын гӧльяслы, а озырлун сы помысь некодлы не шедӧдлыны.
Колӧ шуны, купечьясыд и тані старайтчисны, кыдз мый вермисны, этшаджык видзны ассьыныс сьӧмнысӧ. Найӧ пукталісны гырысь вотъяс посни буржуйяс вылӧ да «сьӧд йӧз» вылӧ. Кор Минин шуис, колӧ пӧ «закладуйтны гӧтыръястӧ да челядьтӧ», войска вылӧ сьӧм чукӧртӧм могысь, сійӧ дерт эз озыр купеч гӧтыръяс да купеч нывъяс йылысь сёрнит, — карса гӧль йӧзлысь семьяяссӧ найӧ воштісны быдсяма нарт улӧ, медым пычкыны налысь гырысь вотъяс.
Этшаникӧн да ньӧжйӧникӧн Тушинскӧй лагерлӧн штабыс вуджис ставнас Минин дорӧ да сы чукӧртӧм войскаӧ купечествоӧн пуктӧм главнокомандующӧй Пожарскӧй дорӧ. Масса коли юрнуӧдысьястӧг, сійӧ эз нин вермы водзсасьны водзӧ. Димитрий пи дор сулалысь казакъяслы (этшаджыкыс) лои пышйыны Волга вылӧ, а сэсянь и нӧшта ылӧджык. Купеческо-помещичӧй войска водзын ӧні вӧлі сӧмын ӧти ыджыд враг — Кремльын польскӧй войска, но сыкӧд, озыр классъяс дор вуджӧм казакъяс отсӧгӧн, справитчыны эз вӧв сьӧкыд. Владислав сарӧс чӧвтісны, — чӧвтісны дерт, кыдзи и бӧрйылісны, сӧмын нимнас, Мӧскуаӧ ичӧт арлыдла сійӧ эз и волы. Мӧскуаын празднуйтісны православнӧй вералысь католик вераӧс вермӧм, быттьӧкӧ пӧ сійӧ бара, воддза Димитрий дырйи моз жӧ, пондыліс пырӧдчыны сэтчӧ да. Тайӧ каднас мӧскуаса купечьяслӧн медводзысь тыдовтчисны патриотизм (ас государство радейтӧм) мӧвпъяс. Купечество аслас чукӧстчӧмъясын чуксалӧ вермасьны не толькӧ православнӧй вера понда, но и ас му понда тшӧтш, озырлун понда, кодӧс пӧ сетіс миянлы ен. Ас му да ас озырлун дорйӧм, кыдзи и быд кадся буржуазиялӧн, налӧн вӧлі ӧтитор.
Татшӧм патриотизмыд налы дерт эз мешайт, а отсаліс дорйыны ассьыныс интересъяссӧ. Капиталистъяс да помещикъяс лыддисны бурджыкӧн корсьны сарӧс мӧд муысь, медым сылӧн эз вӧв странаын некутшӧм рӧдвуж. Та могысь найӧ вӧлі кӧсйӧны шыасьны Швецияӧ. Пожарскӧй та дор жӧ сулаліс — пуксьӧдны престол вылӧ швецияса принцӧс. Но татчӧ сюйсис сэтшӧм вын, кодтӧг тӧргӧвӧй капитал нинӧм эз вермыв вӧчны. Озыр классъяс дорӧ вуджысь казачестволӧн, посни помещикъяслӧн да бояра челядьлӧн вӧлі асланыс кандидат, сійӧ вӧлі зэв тӧдчана морт Тушиноын, — тушиноса патриарх Филарет Никитич Романовлӧн пи. Ачыс патриархыс сэки вӧлі Польшаын, — сэтчӧ сійӧ мунліс Сигизмундкӧд сёрнияс нуӧдны, да сійӧс асьсӧ, сійӧ вӧлі манак, престол вылад пуксьӧдны оз вӧлі и позь. Сылӧн вӧлі пи, ар дас квайта кымын йӧйиник детина, но сійӧ вӧлі Романовъяс рӧдысь, сы понда сійӧс ёна пыдди пуктылісны казакъяс да посни помещикъяс. Ичӧтик вотчинаа галицкӧй дворянин медводз индіс тайӧ кандидатсӧ. Дворяналы да купечьяслы сійӧ оз вӧлі ков, найӧ сувтісны паныд. Сэки чукӧртчӧм йӧз костысь петіс казакъяслӧн донскӧй атаман да чорыда сёрнитіс Романов дор. Пожарскӧй да сылӧн ёртъясыс гӧгӧрвоисны: орсӧн чер тышкӧс он жугӧд, шыбитісны ассьыныс мӧвпъяссӧ да сӧгласитчисны казакъяс кандидат вылӧ. Сарӧн лои казакъяслӧн да посни дворяналӧн кандидат. Вӧлі чукӧртӧма земскӧй собор Романовӧс престол вылӧ пуксьӧдӧмсӧ вынсьӧдӧм могысь.
Тадзи пуксис сарствуйтны Россияын Романовъяслӧн династия. Революционнӧй войскалы изменитысьясӧн бӧрйӧм сарыд ачыс регыд изменитіс налы, коді сійӧс кыпӧдіс. Кӧть шуам, Романовъясыд и эз демократическӧй революция гы вылын кыптыны да, найӧс революцияысь петӧм йӧз жӧ ӧд кыпӧдлісны. Колӧ эськӧ вӧлі налы отсасьны, не крестьяналы кӧ, не холопъяслы жӧ нин, кӧть эськӧ посни дворянаыслы. Эз сідзи ло. Медводдза Романовъяс дырйи медся бура овсьыліс тӧргӧвӧй капиталлы: гырысь купечьяс ньӧжйӧникӧн босьтісны ас кианыс став государствоса финансъясӧн веськӧдлӧм, пуктавлісны да чукӧрталісны став вотъяссӧ, откуп вылӧ босьтлісны вот чукӧртӧмсӧ да мукӧд выгӧднӧй предприяттьӧяс да с. в. Видз-му овмӧс кутӧмын Романовъяс сяммисны бергӧдны бӧр, мый заводитліс бырӧдны Иван Грознӧй. Романовъяс дырйи Мӧскуа сарствоын бара кыпӧдчӧны гырысь вотчинаа видз-му овмӧсъяс. Медводз сарлӧн став семьяыс да сылӧн рӧдвужыс босьталісны аслыныс зэв уна муяс, а на бӧрся и мукӧд, кодъяс отсасисны да служитісны выль сар семьялы. Помӧдз топӧдӧм бояра местаӧ кыптӧ выль аристократия, воддза аристократиясьыс сійӧ торъялӧ со мыйӧн: важ бояраыд вужнас вӧліны гырысь феодалъяссянь, удельнӧй князьяссянь, а выльыс вӧлі кутшӧмсюрӧ рӧдысь. Но некымын кад мысти выль бояраыд лоины важъясыс кодьӧсь жӧ. Асланыс вотчинаясын, — на вылӧ уджалісны сюрсъясӧн, дас сюрсъясӧн крестьяна, — найӧ бара пӧрины аслыссяма феодалъясӧ. Россияын кӧ эз вӧв бӧр сувтӧдӧма ставсӧ важсӧ, мый бырӧдліс Грознӧй, сійӧ дзик со мый понда: экономикаыс ёна нин муніс водзӧ да бергӧдны важсӧ, бӧр оз нин вӧлі позь.
Минин да Пожарскӧй юрнуӧдӧмӧн вермисны помещикъяс да тӧргӧвӧй капитал. Первойсӧ помещикъяс да купечьяс асланыс бӧрйӧм сар бӧрся видзӧдісны зэв сюся, — найӧс велӧдісны смутнӧй кад дырся туйтӧм саръясыд. Земскӧй собор, кӧні вӧліны унджыкыс помещикъяс да купечьяс, уна во чӧж эз разӧдчыв дай бӧрынджыксӧ тшӧкыда чукӧртчывліс. Ньӧжйӧникӧн озыр классъяс кутісны эскыны выль династиялы, медся нин, кор воис заграничаысь Михаил Фёдоровичлӧн батьыс, патриарх Филарет, — сэк кадын сійӧ вӧлі медся наян да сюсь дипломат. Михаил кулӧм бӧрын сылысь писӧ, Алексейӧс, пуксьӧдісны престол вылӧ ньӧти повтӧг да венъястӧг нин.
Быдӧн нин кутісны тӧдны: Романовъяслӧн семья бура отсасьӧ выль феодалъяслы да тӧргӧвӧй капиталлы. Сійӧ эз сӧмын отсась тӧргӧвӧй капиталыдлы, сійӧ сыкӧд дзоньнас йитчис. Сарскӧй дворыд Грознӧй дырйи нин нуӧдліс вузасян уджтӧ. Грознӧй сетавліс заграничаӧ ветлысь купечьяслы субсидияяс (сьӧм). Сылӧн пиыс, Фёдор Иванович, вӧлі Мӧскуаын английскӧй вузасьысь компанньӧын шлен. Романовъяс дырйи сарыд лои первой купеч ас государствоас, кыдзи шуліс ӧти иностранеч. Гырысь купечьяс, мӧскуаса гӧсьтъяс, агенталісны сарлы, а став дона тӧваръясӧн: шӧвкӧн, — сійӧс вайлісны Персияысь, — Сибырса дона звер куясӧн да с. в., тӧргуйтліс сӧмын сар. XVIII нэм пуксигӧн, престол вылӧ Романовъяс пуксьӧмсянь во 103 мысти, сарлӧн дворыс вӧлі купеческӧй контора кодь, висьталӧ мӧд иностранеч. Сэні помала сёрнитлісны вузасьӧм йылысь, поташ, пыш, шабді йылысь да с. в. — иностранечьясӧс вӧлі шемӧс босьтӧ, мукӧд дворъясын ӧд найӧ кылӧны вӧлі дзик мӧд сикас сёрнияс. Гӧсьтъяс (купечьяс) лоины аслыссяма привилегированнӧй сословйӧӧн. Тайӧ вӧлі тӧргӧвӧй дворянство: став посньыдик вузасьысьясыс вӧліны найӧ кипод улын, и овлісны сӧмын тӧкӧтьӧ бурджык помещикувса крестьяна дорысь.
Коймӧд иностранеч — став иностранечьясыслы сійӧ вӧлі синмас пырӧ, — шуӧ Мӧскуаса государствоын кӧ пӧ лоӧ кыпӧдчӧм, гӧсьтъяслысь пӧ медвойдӧр сьылінысӧ чегъяласны. Но дворяналӧн да купечьяслӧн власьт сюся видзӧдіс «пӧрадок» бӧрся, медым эськӧ эз лоны сэтшӧмторъяс, кутшӧм вӧліны «смута» дырйи, тадзи нимтісны дворяна да купечьяс ХVII нэмса воддза помся демократическӧй революциятӧ. Медвойдӧр ёна видзисны сарӧс, мед эськӧ сыкӧд эз ло сійӧ жӧ, мый лои воддза Димитрийкӧд, сійӧс вилісны, либӧ Шуйскӧйкӧд, тайӧс чӧвтісны престол вылысь да постригитісны манакӧ. Чорыда вӧлі шуӧма: караульнӧй салдатъясысь кындзи, ӧружйӧӧн киын сар двореч дорӧ не локны. Кремль воротаӧ, шуӧны вӧлі Спасскӧйӧн, йӧзлы оз вӧлі позь пырны шапкаӧн. Ӧти холопӧс зэв ёна нӧйтлісны орсӧн, вӧвсӧ нуӧдӧма сар двор пыр да. Дженьыдика кӧ шуны, подданнӧйясӧс быдсяма ногӧн велӧдісны сарӧс почитайтны, татшӧмыс эз на вӧвлы Иван Третьӧй да Грознӧй династия дырйи. Сэсся бура вӧлі пуктӧма полициялысь уджсӧ. Юралысьыс государствоас, позьӧ шуны, вӧлі «гуся делӧяслӧн приказ», сійӧ кокни кисянь, быдсяма гуся «канцелярияяс» да «экспедицияяс» нуӧдӧны миянӧс став XVIII нэм пырыс. XIX нэмын тайӧ став гуся учрежденньӧяссӧ сетісны жандармъяс корпус киӧ да полиция департамент киӧ. «Гуся приказлы» первойсяньыс, воддза Романовъяс дырйи на, вӧлі сетӧма зэв ыджыд права. Весигтӧ боярскӧй думаса шленъяс, государственнӧй сӧветса шленъяс (тадзи кутісны шуны бӧрынджык) тайӧ приказас эз ветлывны, некутшӧм делӧяс сэні эз нуӧдлыны. Сідзкӧ Московскӧй государственнӧй сӧвет сійӧс эз контролируйтлы, сы вылын ыджыдыс вӧлі сӧмын сар; сэні уджалысь чиновникъяслӧн вӧлі ыджыдджык власьтыс боярскӧй думаса шленъяслӧн дорысь.
Но татшӧм полицияыд и сэки вӧлі сӧмын организуйтысь вынӧн, позьӧ шуны, государствоӧн веськӧдлан уджын юрвемӧн. А юрвемыдлы ӧд колӧны и кияс. Воддза Романовъяс тӧждысьлісны лӧсьӧдны ён вооружённӧй вын, аслыныс ён пыкӧд, надежнӧй войска. Мӧскуаса сарлӧн воддза ополченньӧыс (войскаыс) вӧлі лӧсьӧдӧма помещикъясысь (вассалъясысь) да медалӧм йӧзысь (пехотаысь) — мӧскуаса прӧстӧй йӧз пӧвстысь, стрелечьяс пытшкысь. Татшӧм войскаыд эз вӧв надежнӧй войска. Сылӧн вӧлі омӧль дисциплинаыс, сэсся, кыдз петкӧдлісны XVII нэмса кыпӧдчӧмъясыд, зэв кокниа вӧлі вуджӧ уджалысь йӧзланьӧ (народнӧй массалань). Стрелечьясыд да посни помещикъясыд шыбласьлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: найӧ вӧліны кор Тушинокӧд, кор Шуйскӧй саркӧд. Романовъяс медалісны уна салдатъясӧс мукӧд государствоысь. Ми тӧдам, коркӧ Годуновкӧд кольччылісны сӧмын немецкӧй ӧтрадъяс, мукӧд войскаыс ставнас вуджисны Димитрийлань. Но Годуновыдлӧн немецкӧй салдатыд вӧлі зэв этша. Медводдза Романовъяс дырйи Рытыввыв Европаын муніс зэв ыджыд 30 вося кось; сы понда военнӧй йӧзыд сэки вӧлі вывті уна, позьӧ вӧлі медавны мыйта колӧ. Татшӧм иностраннӧй военнӧйяссьыс и кутісны лӧсьӧдавны мӧскуаса полкъястӧ. Регыд дерт казялісны сэсся, мый тайӧ войскаыд сувтӧ вывті дона, ӧти-кӧ; а мӧд-кӧ, абу зэв надежнӧй дай: найӧ од служитлісны сӧмын сьӧм вӧсна, сьӧм вылӧ жӧ найӧс позис и ыштӧдны.
Надзӧникӧн тайӧ дона да тыр надеятӧм войскасӧ пондісны вежлавны народнӧй массаысь босьтӧм йӧзӧн, но массасьыс найӧс дзикӧдз, век кежлӧ, янсӧдӧмӧн. Тайӧ эз нин вӧв воддза ополченньӧыд, кодӧс чукӧртлісны сӧмын кадысь кадӧ. Ӧні мортыд лоӧ вӧлі салдатӧн век кежлӧ, нэм чӧжыс. Сійӧс вӧлі дзикӧдз торйӧдӧны чужан грездысь, казарма сылы вӧлі горт.
«Миян вокъяс — зэлыд вӧньяс, миян чойяс — лэчыд пуртъяс, миян челядь — меткӧй пуля», — тадзи сьывсьӧ Николай Первой дырся салдатъяс сьыланкывйын.
Тадзи салдатӧс велӧдлісны мӧвпавны; быд ног — беддьӧн и, кывйӧн и — сюйлісны сылы юр вемас, мый сылы колӧ служитны сӧмын сарлы, сар тшӧктӧм серти, ковмас кӧ, лыйлыны батьсӧ, мамсӧ — быдӧнӧс. Немецкӧй либӧ немечьяс ордын велӧдчӧм офицеръяс веськӧдлӧм улын регыдӧн быдмис регулярнӧй армия. Сійӧ ас вооруженньӧнас, организациянас да дисциплинанас сулаліс ёна вылын важ мӧскуаса ополченньӧсьыд. Татшӧм армиянад, непӧштӧ повны пытшкӧсса кыпӧдчӧмъясысь, позьӧ вӧлі нуӧдны нинӧмысь повтӧг чорыд внешньӧй политика, сы йылысь сё во сайын эз кужлыны и мӧвпыштны.
Регулярнӧй армиялӧн государство пытшкӧсын коланлуныс тыдовтчис медвойдӧр. Романовыдлӧн престол вылӧ пуксьӧмыс эз бурмӧд йӧзлысь олӧмсӧ, а нӧшта на лёкмӧдіс. Крепостнӧй праваыд войдӧр кор чорзьыліс, кор и личавліс; кор крестьянатӧ вывті чорыда жмитлісны, кор и лэдзлісны ас чорыд кабырсьыныс. Романовъяс дырйи крепостнӧй праваыд сувтіс зэв крепыда. ХVІІ нэм шӧрын, войвылысь ӧтдор — сэні видз-му уджалӧмыд вӧлі сӧмын отсӧгӧн, сэтчӧ помещикъясыд эз и сюйсьывны, — Россияын эз коль некутшӧм крестьяна, крепостнӧйясысь ӧтдор. Сӧмын шочиника миянлы паныдасьлӧны крестьяна, кодъяс донъясьӧны асланыс баринкӧд (помещиккӧд) — вӧльнӧй крестьяна, найӧ медасьӧны баринлы дон вылӧ уджавны. Кызвын крестьянасӧ вӧлі чорыда «крепитӧма» господа бердӧ, найӧ вӧліны помещикъяслӧн асласыс. Помещик кӧ, шуам, вӧлі уджйӧза кодлыкӧ, кыввидзисны сылӧн крестьяна. Уджйӧза йӧзӧс, оз кӧ вӧлі найӧ вермыны мынтыны кадын, лунысь-лун нӧйтлісны бедьясӧн, кытчӧдз оз мынтыны, тайӧ шусьӧ вӧлі «правёжӧн». Помещик пыдди нӧйтлісны сылысь крестьянасӧ, кыдзи важӧн холопъясӧс. Ӧні крестьяна да холопъяс костын некутшӧм торъялӧм нин эз вӧв.
Тӧргӧвӧй капитал кабырын дерт эз бурмы олӧмыс и карса йӧзлӧн. Войска да администрация видзӧм вылӧ колӧ вӧлі уна сьӧм: содісны вотъяс да податьяс, а мынтынысӧ колӧ вӧлі карса гӧль йӧзлы да крестьяналы. Выль вот пуктан-перъян ногъяссӧ босьтісны Мӧскуаса саръяс Рытыввыв Европаысь, на ногӧн жӧ мӧдісны деньга чукӧртны. Рытыввыв Европа вылӧ видзӧдӧмӧн Романов вужйысь мӧд сар, Алексей, лӧсьӧдіс сов налог. Та вӧсна кыптіс бунт, но тайӧ бунтсӧ выль ногӧн велӧдӧм войска выннад пӧдтісны. Сідзжӧ вӧлі пӧдтӧма и мӧд бунт, коді кыптыліс некытчӧ туйтӧм ыргӧн деньга лэдзӧмысь. Сэки вӧлі мода, эз сӧмын Мӧскуаса государстволӧн, а мукӧдлаын тшӧтш, тшыкӧдны сьӧмлысь донсӧ эзысь дінӧ ыргӧн соралӧмӧн. Народ первойсӧ эз казяв, тшыкӧдӧм шайтъясыд ветлісны вӧлі прамӧй деньга туйын. Правительство та бӧрти мӧвпыштіс лэдзны дзик ыргӧн деньга эзысь деньга пыдди. Тайӧ нин веськыда синмӧ шыбитчана вӧлі. Ыргӧн деньга сэсся лэдзисны вывті уна, деньга дон кутіс усьны, а тӧваръяс мӧдісны донсявны. Народ шызис, кыпӧдчыліс чорыда, но Романовскӧй правительстволӧн тырмис нин выныс тайӧ кыпӧдчылӧм пӧдтыны.
Медся ыджыд кыпӧдчӧмкӧд чорыда ковмис косясьны медводдза Романовъяслы, а сійӧ вӧлі водзын на — крестьяналӧн да казакъяслӧн кыпӧдчӧм. Ӧзйис сійӧ Дон ю дорын Степан Разин веськӧдлӧм улын. Тайӧ кыпӧдчӧмыд вӧлі топыда йитчӧма тӧргӧвӧй капитал быдмӧмкӧд. Восстанньӧыс вӧлі Поволжйӧын буретш, кыті мунліс сэкся Мӧскуаса Русьлӧн медся ыджыд вузасян туйыс — Волга ю дорын; сійӧ йитӧ вӧлі Мӧскуаӧс Персиякӧд, кытысь вайлісны медся дона асыввывса тӧваръястӧ, сэсся ыджыд барышӧн вузавлісны Рытыввыв Европаӧ: Англияса да Голландияса купечьяслы (Мӧскуаын да Кардорын). Тайӧ вузасян туй пӧлӧныс чукӧрмис уна видз-мутӧм йӧз — грузчикъяс, бурлакъяс, быдсяма посньыдик служащӧйяс, сэсся посньыдик вузасьысьяс да ремесленникъяс. Сідзжӧ помещикъяслӧн видз-му овмӧсъяс Волга бердса сьӧд му вылын ёна кыптісны. Сэтчӧс помещикъяслӧн вӧлі уна му, но крестьянаыс налӧн вӧлі этша — найӧс вайлісны татчӧ Центральнӧй Россия обласьтъясысь; сы вӧсна крестьянатӧ тані помещикъясыд вывті нин ёна дзескӧдісны, мукӧдлаын дорысь чорыдджыка эксплуатируйтлісны. А орччӧн сэні вӧлі вӧльнӧй Дон — казакъяслӧн оланін, кӧні некод эз вермы уджӧдны мырдӧн, кӧні эз вӧв барщина. Первой Романовъяс дырйи эз лысьтлыны вӧрзьӧдны казакъясӧс, найӧс пӧкӧритны. Мӧскуаса правительство эз вермы кутчысьны гранича сайӧ пышйӧм йӧз дінӧ найӧс ас кабыр улӧ босьтӧм могысь. Тайӧс найӧ вӧчны вермисны во сё мысьт на сӧмын.
Донвывса казакъяс смута бӧрад зэв дыр эз сюйсьывны Мӧскуа государство пытшкӧсса олӧмӧ. Ми тӧдам нин, XVII нэмся революция дырйи казацкӧй войскаын лои раскол: офицеръяс-атаманъяс вуджисны озырджыкъяслань, казачестволысь вынсӧ тайӧ ёна сорис. Кодсюрӧ казакъяс лоины дворянаӧн, мукӧдсӧ Романовъяслӧн правительствоыс зілис бурӧн асланьыс кыскыны, эз сӧмын кыдзи вӧчліс Годунов. Быдсяма ногӧн лесьтитіс казакъяс водзын: вердіс няньӧн, суседъяс вылӧ (турокъяс, татараяс вылӧ) усьӧдӧмӧн. Казакъяслӧн усьласьӧм да грабитӧм вылӧ мунліс став выныс XVII нэмын. Кор нӧ медся ыджыд Турцияса крепосьт, Азов, сюри казакъяс киӧ, найӧ асьныс тшӧтш Мӧскуалысь корисны отсӧг, Мӧскуа отсӧг сетӧмысь ӧткажитчис. Мӧскуалы Азовыд оз вӧлі ков, сылы колӧ вӧлі сӧмын ылӧдны казакъясӧс. Турокъяс казакъясӧс Азовысь вӧтлісны бӧр да сэтшӧма сэтчӧ укрепитчисны, мый тайӧ крепосьтас лои турокъяслӧн медся ён крепосьт пыдди. Лунвывлань мунан туй казакъяслы лои тупкӧма. Колӧ вӧлі корсьны кыськӧ выль туйяс. Найӧ веськӧдчисны асыв-лунвывлань, дай буретш веськалісны тӧргӧвӧй капитал тӧргуйтан туй вылӧ, — Волга кывтыдӧ да Каспийскӧй море дорӧ. Казакъяс кутісны грабитны персияса купечьясӧс, рочьясӧс первойсӧ найӧ эз вӧрӧдны. Но и тайӧ дерт уна торкис рочьяслысь вузасьӧм уджсӧ, барышъяссӧ. Та ногнадтӧ казачество да мӧскуаса правительство костын зык-шумтӧг некодног эз вермы артмыны. А кыптіс кӧ кось, дерт казакъяс дор, тӧдӧмысь, уна лои сувтысь, котыртчысь (став увтыртӧм йӧзыс). Та йылысь ми гижим нин войдӧрджык. Болотниковӧс вежис Степан Разин. Сійӧ юрнуӧдӧмӧн казакъяс босьтісны Астрахань, босьтісны Царицын, сэсся мӧдӧдчисны Волга ю кузя вывлань — Мӧскуалань. Но Симбирск дінын найӧс паныдалісны загранича ногӧн велӧдӧм мӧскуаса войска да дзикӧдз жугӧдісны. Разин сюри пленӧ, сійӧс казнитісны Мӧскуаын. Тадзи помасис казакъяслӧн да крестьяналӧн тайӧ выль революцияыс. Но тайӧ революцияыд XVII нэм заводитчан кадся революция серти ёна омӧля шатовтліс помещичӧй государстволысь подувсӧ. Кыпӧдчӧмсӧ пӧдтӧма вӧлі сэтшӧм чорыда, мый Разин бӧрти дзонь сё во татшӧм кыпӧдчӧмъясыс эз вӧвны сэсся, водзӧ ковмис зэв ыджыд вын пуктыны, медым эксплуатацияӧн пӧгибӧ воштӧм крестьянаӧс бара кыпӧдны восстанньӧ вылӧ. Сӧмын сё во мысти, XVIII нэмын вермис кыптыны тайӧ выль восстанньӧыс, сійӧ жӧ местаясын. Тайӧ Пугачёвскӧй восстанньӧ (та йылысь ми висьталам бӧрынджык). Выль ногӧн велӧдӧм войскаыд медсясӧ тан отсаліс Романовъяслы вермыны пытшкӧсса врагъясӧс, а эз важ войскасӧ (стрелечьяс).
Стрелечьяс надзӧникӧн пондісны гӧгӧрвоны, мый тайӧ выль оласногъясыд вайӧны пом аслыс стрелецкӧй войскаыслы, мӧдісны волнуйтчыны. Недыр кежлӧ сӧмын налы удайтчыліс босьтлыны Мӧскуасӧ ас кианыс, сар семьяын буретш сэки вӧлі мунӧны зыксьӧмъяс да. Стрелечьясӧс кокньыдика пусь-пась вӧчис выль, загранича ногӧн велӧдӧм войскаыд. Юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі ачыс сар Петыр, став Романовъяс пытшсьыс медся сюсь, медся энергичнӧй, медся тӧдчана сар. Кор Петыр ветліс заграничаӧ, стрелечьяс нӧшта на мӧдысь кыпӧдчылісны, но найӧс сэки Петырыд дзикӧдз нин пусь-пась вӧчис; пӧшти ставнысӧ виаліс, сійӧ вӧлі не толькӧ медся сюсь, медся энергичнӧй, но и медся чорыд сьӧлӧма став Романовъяс рӧд пытшкысь сар. «Кымын зубеч, сымын и стрелеч» — татшӧм шуштӧм пӧслӧвича артмис йӧз костын, кор Петыр ӧшліс да юръяс керавліс кыпӧдчысь стрелечьяслысь. Кремлевскӧй стена вылӧ юрнысӧ сутшйӧдліс, а кымынӧс нӧшта лыйлӧма вӧлі кось нуӧданінас!
Сэки выль войскаыд колӧ нин вӧлі не сӧмын, медым пытшкӧсса врагъясӧс раммӧдны, сійӧ колӧ вӧлі и государстволысь ортсы могъяссӧ (внешньӧй политикасӧ) олӧмӧ пӧртӧм могысь, а могъяс сэки вӧліны сэтшӧм смелӧсь да гырысьӧсь, кутшӧмӧс эз лысьтлыны и мӧвпыштнысӧ сё во сайын. XVII нэм шӧрын нин Романовъяслӧн правительствоыс зэв сюся используйтіс крестьяналысь да казакъяслысь Украинаын кыпӧдчӧмсӧ. Сэки Польско-Литовскӧй королевство асыв-лунвыв пельӧсын вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрадок, кутшӧм вӧлі и Московскӧй государствоын. Сідзи жӧ паськаліс вузасьӧм, кыптіс капитал; вузасьӧм паськалан кадӧ важ феодальнӧй оласног дырся повинносьтъяс пыдди лоины гырысь оброкъяс, зэв чорыд барщина, быдсяма мукӧд ногӧн пондісны пычкыны крестьянинлысь-«холоплысь» (тадзи крестьянаӧс шуӧны вӧлі Рытыввыв Русьын) вузӧс вылӧ прӧдуктаяс (
А сэні матын, Днепр ю дорын жӧ, Запорожйӧын, олісны казакъяс. Найӧ вӧліны Дон ю вывса казакъяс моз жӧ пышйӧм «холопъяс». Дерт сэсся и тані лои сэтшӧм жӧ, мый вӧлі Московскӧй Русьын. Кыдзи Московскӧй государствоын ХVІІ нэм пуксигӧн кыпӧдчылісны казакъяс крестьянакӧд, сідзи жӧ и Днепр ю пӧлӧнын (Приднепровйӧ) ХVІ нэм помын да ХVІІ нэмын, воддза джынъяс, вӧлі не ӧти кыпӧдчӧм казакъяслӧн.
Польшаса правительство, а сылӧн вӧлі бур регулярнӧй войска дай полициясӧ вӧлі бурджыка сувтӧдӧма Шуйскӧй сар дырся Мӧскуа дорысь, дыр вермасис тайӧ кыпӧдчӧмъясыскӧд. Дерт тані и кыпӧдчысьясыс вӧліны вынаӧсьджык. Великороссияса казакъясыд да крестьянаыд вӧліны велӧдчытӧм, пемыд йӧз. Рытыввыв Россияса казакъяслӧн да «холопъяслӧн» вӧлі аслас нин интеллигенция — карса мещана. Карса мещанаыд Львовын, Киевын, Житомирын да мукӧд Украинаса каръясын терпитлісны дзескӧдӧм асланыс тӧргӧвӧй капиталсянь Мӧскуаса мещана дорысь на не этшаджык. Польшаса правительство, тӧдӧмысь, Мӧскуаса правительствоыд моз жӧ сулаліс озыр купечьяс дор, быдсяма ногӧн дзескӧдіс да жмитіс Украинаса мещанаӧс. Но налӧн вӧліны асланыс организацияяс, Рытыввыв Европаын манера организацияяс. Украинаса ремесленникъяс да посньыдик вузасьысьяс лӧсьӧдісны «вок котыр» нима организацияяс (братство) вичкояс бердын. «Вок котыръяслӧн» вӧліны асланыс больничаяс, школаяс, с. в. Тӧргӧвӧй капитал мырсис жугӧдны тайӧ организациясӧ: ХVІ нэмся бӧръя помын Польшаса правительство лӧсьӧдіс Рытыввыв Русьын «Уния» — украинаса вичкоясӧ ыджыд пыдди пукталіс аркирейясӧс, а аркирейяс вылас ыджыдыс лои римскӧй папа. Йӧзыслы тайӧ казеннӧй вичкосӧ лӧсьӧдӧм йылысь висьтавлісны сідзи, быттьӧкӧ пӧ сійӧ лоӧ Христослы веруйтысьясӧс, став христианаӧс, ӧти вичкоӧ (ӧти вераӧ) ӧтувтӧм (тасянь и «уния» нимыс артмис, сійӧ лоӧ «ӧтувтчӧм»). Но мещанаыд гӧгӧрвоисны, мый «унияыд» вайӧ пом найӧ организациялы — «вок котыръяслы». Найӧ чорыда сувтісны униялы паныд, эз кутны кывзыны правительствосянь пуктӧм (казеннӧй) аркирейяслысь. Та вӧсна мещаналысь «вок котыръяслысь» организациясӧ правительствоыс пондіс быдсяма ногӧн жмитны, дзескӧдны. Сы понда мещанаыд пыр ӧтарӧ ёнджыка пондісны сулавны «холопъяс» революция дор. Революцияыс кыптіс быттьӧкӧ православнӧй вераӧс дорйӧм могысь, Киевса духовнӧй академия вӧлі сылӧн юрнуӧдысьыс. Тані казакъяслы да «холопъяслы» «панъяс»-помещикъяс да помещичӧй государство нартитчӧмлы паныд кыпӧдчӧмас вӧлі гӧгӧрвоана помка — православнӧй вераӧс дорйӧм.
Кыпӧдчӧмсӧ кӧ тані организуйтӧма вӧлі ёна бурджыка Мӧскуаса Русьын дорысь, сыкӧд вермасьӧмсӧ Польшаса правительство нуӧдіс Мӧскуаса правительствоысь ёна кужтӧма. Мӧскуаса правительство, тӧдӧ вӧлі ассьыс вынтӧмлунсӧ да, мырсис торйӧдны да подкупитны кыпӧдчысьяссӧ. Польшаса правительство аслас сила вылӧ надеяӧн эз занимайтчы татшӧмторнад, сійӧ ӧткодя жмитіс да пӧдтіс «холопӧс» — корысьӧс и, озыр казакӧс и, карса вузасьысьӧс и, весигтӧ униялы паныд мунысь православнӧй попӧс либӧ аркирейӧс; сійӧ торйӧдӧм пыдди котыртіс ассьыс врагъяссӧ. Сы понда казакъяс асланыс 1648-ӧд вося кыпӧдчӧмын, юрнуӧдысьыс налӧн вӧлі ӧти озыр казак — Богдан Хмельницкӧй, вермисны польско-литовскӧй правительстволысь войскасӧ. Сӧмын нӧ помӧдз вермыны польско-литовскӧй правительствотӧ сьӧкыд вӧлі: Хмельницкӧйлы лои корсьны союзникъясӧс. Татчӧ зэв лӧсьыда сюйсис Московскӧй государство: сійӧ босьтіс Хмельницкӧйӧс аслас покровительство улӧ; тадзи Украинаыд, первойсӧ Днепр юлӧн шуйгавыв берегыс, Киев каркӧд, сюри Московскӧй государство киӧ. Волгавыв вузасян туйысь ӧтдор Московскӧй государство киын ӧні вӧлі нӧшта мӧд вузасян туй, Чёрнӧй морелань — Днепр ю туй. Но не друг Московскӧй государствоыд используйтіс тайӧ выль вузасян туйсӧ. Коли уна кад сэтчӧдз, кор мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал пондіс косясьны Чёрнӧй море понда, кор сійӧ косьыс пӧри медся чорыд, медся главнӧй косьӧ. Московскӧй государство водзын сэки сулаліс мӧд мог. Рытыввыв Европаӧ медся матысса петан туйыс сылы вӧлі не Чёрнӧй море, а Балтийскӧй. Тайӧ Балтийскӧй море понда косьыс, шусьӧ сійӧ 1700–1721 воясса Войвыв ыджыд войнаӧн, и сгӧдитчис медзэвсӧ тӧргӧвӧй капиталлы сылӧн выль ӧружйӧыс — загранича ног организуйтӧм армияыс.
РОМАНОВЪЯСЛӦН ГОСУДАРСТВО ДА РАСКОЛ
Воддза Романовъяс вылысса классъяслань чужысь посни дворяна да озыр казачество отсӧгӧн крестьянскӧй массаӧс пӧкӧритӧм бӧрын лӧсьӧдісны государство крепостнӧй право, чиновничество да регулярнӧй армия под вылын. Сійӧ государствоыс оліс Россияын XIX нэм шӧрӧдз. Сӧмын тайӧ кадас экономика водзӧ мунӧмла, тӧргӧвӧй капитал местаӧ промышленнӧй капитал кыптӧмла государстволӧн татшӧм оласногыс пондіс киссьыны: бырӧ крепостнӧй право, бӧръявылас личалӧ чиновникъяслӧн власьтыс, медбӧрти государстволы изменитӧ сылӧн главнӧй мыджӧдыс — постояннӧй войска. Но водзысь водзӧ пыр ӧтарӧ киссиг романовскӧй оласноглӧн колясъясыс кыссьӧны 1917 вося революцияӧдз. Романовъяс монархиякӧд ми пырам русскӧй история медбӧръя кадъясӧ и. Но медым лоӧ петкӧдлӧма тайӧ монархиясӧ гӧгӧрбоксянь, колӧ казьтыштны нӧшта ӧтитор, сы йылысь ми ӧнӧдз нинӧм на эг сёрнитлӧй. Романовъясыдлӧн монархияыс вӧлі не толькӧ крепостническӧй, бюрократическӧй (чиновничӧй) да военнӧй государство, сійӧ вӧлі и медводдза светскӧй государство. Россияса вичкоыд Романовъяс дырйи лои сэтшӧм жӧ государственнӧй учрежденньӧ, кыдзи и любӧй приказ либӧ министерство. Аркирейясыд лоины сэтшӧм жӧ чиновникъяс, кыдзи и губернаторъяс, а попъяс — кыдзи участкӧвӧй приставъяс либӧ станӧвӧйяс. Вичкотӧ государстволы подчинитӧм йылысь, а сійӧ лои сэк кадӧ жӧ, ХVІІ нэм шӧрын, колӧ шуны некымын кыв.
Духовенствотӧ да вичкотӧ видзны вӧлі выгӧднӧ. Ми казьтыштлім нин, вичкоыд да духовенствоыд, медся нин манакъяс да манастыръяс, медвойдӧр пондісны нуӧдны денежнӧй овмӧс. На киын, енлы эскысьяс ваялісны да, чукӧрмис вывті уна сьӧм, уна эмбур; кодсюрӧ енлы эскысьяс вайлісны налы ассьыныс эмбурнысӧ видзӧм вылӧ. Тадзи вичкоыд пӧри тӧргӧвӧй складӧ, тӧргуйтысьӧ; а манастыръясыд вӧліны медводдза банкиръясӧн не толькӧ важся Русьын, но и став средневековӧй Европаас. Сӧмын нӧ вичкоыдлы сетӧм эмбур йывсьыд йӧзыд, тӧдӧмысь, эз сідзи мӧвпавны, кыдзи ми висьталам. Сэкся йӧзыд тайӧ экономикатӧ оз вӧлі аддзыны, оз гӧгӧрвоны. Найӧ жертвуйтлісны енлысь милӧсьт корӧм вӧсна, а енмыскӧд сёрнитны, енкӧд обращайтчыны кужӧ вӧлі православнӧй духовенство. Медся нин ёна повліс мортыд кулӧмысь, смертысь. Не сы мында поліс ачыс кулысьыс, мыйта сылӧн рӧдвужыс, ас йӧзыс, найӧ ӧд оз вӧлі тӧдны, мый виччысьны мортсяньыс кулӧм бӧрас — бур-ӧ, лёк-ӧ. Татӧн со и колӧ вӧлі попыд: сійӧ вӧчаліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмторъяс, шуавліс кутшӧмкӧ кывъяс, кадитліс ладанӧн, сьывліс панапида и тадзи бурмӧдліс кулысьыслысь ловсӧ, медым сійӧ эз лёкав ловйӧн кольӧм рӧдвуж вылас. Кулӧм мортыд та бӧрти лоӧ вӧлі бур лолӧн, дерт нин сэсся сійӧ некодлы некутшӧм лёк оз вӧч. Сылӧн рӧдвужыс таысь медся ёна жертвуйтліс вичкоыдлы: кулысь эмбурсьыс вичколы сетсьӧ вӧлі не толькӧ новлӧдлан эмбур (
Вичкоыдлӧн влиянньӧыс сэкся йӧз вылад вӧлі дерт вывті ыджыд. Вичкоын служитысьяс (духовенство) велӧдлісны, мый найӧ быдтор вермӧны вӧчны, сартӧ пуктӧны найӧ жӧ, збыльвылӧ государӧн сарыд лоӧ толькӧ сэки, кор вичко сетас сылы помазанньӧ; государӧн сійӧ лоӧ сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз кутас служитны вичколы; дугдас кӧ служитны вичколы, сійӧ воштас престол вылӧ став правасӧ. Збыльвылӧсӧ, колӧ шуны, ХVІ нэмын нин тайӧ вӧлі сӧмын кыв вылын, теорияын (гижӧма вӧлі нигаясӧ), олӧмас вӧлі мӧдарӧ. Московскӧй государство, мыйӧн только сійӧ котыртчис, мыйӧн босьтіс ас киас уна муяс, тӧргӧвӧй капитал да с. в., пырысьтӧм-пыр жӧ кутіс босьтны ас киас и вичкотӧ. Вичкоыдлӧн нӧ выныс, власьтыс эз сэні вӧв, кӧні чайтлісны йӧзыд; сылӧн власьтыс вӧлі сійӧ озырлунын. Грознӧй дырйи нин пондылісны мырддявны православнӧй вичколысь муяссӧ посни помещикъяслы сеталӧм могысь, важ бояралысь мырддьӧм муясыс эз кут тырмыны налы да. Грознӧй жӧ ӧти московскӧй митрополитӧс, Филиппӧс, сійӧ лысьтіс сылы паныд шыасьны да, войдӧр чӧвтіс митрополитысь, сэсся пуксьӧдіс манастырӧ (тюрмаӧ пыдди), а медбӧрти тшӧктіс джагӧдны.
ХVI нэм помын, «смута» водзвылын самӧй, вичкоыдлӧн власьтыс йӧз вылад ёнакодь нин чині. Сэкся гижысьяс, «еннога» войтыр (грамотнӧйясыд сэки кызвыныс вӧліны духовенство пытшкысь, грамотаас велӧдчылісны вичко нигаяс вылысь) лябсьӧны, «йӧзыс» пӧ тшыксисны. Найӧ гижӧдъясысь тыдалӧ, медзэвсӧ тшыксьӧмаӧсь вӧлі озырджык йӧз: видз дырйи ульлунйӧн сёйны, чӧскыда сёйны-юны, мича дона паськӧм новлыны — татшӧм грекъястӧ вермылісны вӧчны дерт сӧмын озыр йӧз. Вичкоыдлӧн власьтыс сідзкӧ пондіс усьны тӧргӧвӧй капитал власьт быдмӧмыдкӧд ӧттшӧтш.
Медся нин ёна пондіс тшыкӧдны йӧзтӧ денежнӧй овмӧсыд. Важ роч йӧзлӧн аскетизм пондіс бырны. Мый нӧ сійӧ аскетизмыс? Быдӧн дерт кывлывлісны, кутшӧм «подвигъяс» вӧчлӧмаӧсь важ йӧз, угодникъяс. Сэтшӧм угодникъяссӧ шулісны подвижникъясӧн, «подвиг» вӧчӧмысла ӧд найӧ и угодитлісны енлы да святӧйяслы. Мый нӧ вӧлі шусьӧ подвигнас? Морт кӧ оз сёй, узьлӧ кӧ вӧлі сійӧ куш пӧвъяс вылын, вой-вой кӧ сулалӧ пидзӧс вылас да юрбитӧ — быдсяма ногӧн кӧ вӧлі асьсӧ мучитӧ, сійӧ вӧлі вӧчӧ подвиг да сійӧн чайтӧ вӧлі угодитны енлы. Мыйла нӧ мортыс асьсӧ мучитӧмӧн чайтліс угодитны енмыслы? Со мыйла: став бурторйыс, кодысь сійӧ ӧткажитчас, кыдзкӧ-мыйкӧ веськалӧ енлы либӧ святӧйлы, кодысь милӧсьтсӧ сійӧ корсьӧ. Морт ӧткажитчӧ сёйӧмысь, сылысь сёянторсӧ сёяс медым ен, святӧй лов. Дерт ӧд сэкся йӧзыд тадзи помӧдз эз мӧвпавлыны та йылысь, татшӧм вежӧралӧмыс налӧн эз вӧв; но, висьталам мӧд пӧв, сэкся мортыд тадзи видзалӧмӧн, асьсӧ мучитӧмӧн чайтліс угодитны енлы либӧ кутшӧмкӧ святӧйлы, кодлы сійӧ кевмысис; а эз гӧгӧрволы татысь сійӧ со мый: тадзи йӧзыд велавлісны видзтыны, чӧжны. Видз бӧрын воӧ вӧлі виддзысь петӧм (сиктъясын и ӧні на кӧнсюрӧ сійӧ овлӧ): йӧз сёйӧны кынӧм дундытӧдзныс, юӧны садь быртӧдзныс. Тадзи ӧнӧдз на вӧчӧны дикаръяс: найӧ видзалӧны дзонь тӧлысьясӧн, сэсся некымын лун сёйӧны бӧрӧн петтӧдзыс. Кутшӧм овмӧс дырйи татшӧм видзалӧмыс колӧ? Дерт «натуральнӧй» овмӧс дырйи, кор абу на рынокыд, кор мортыдлы прӧдуктатӧ ньӧбны некысь, кор сылы, кыдз шуласны, эшкын серти лоӧ нюжӧдны кокъяссӧ, кор колӧ буретша артавны, уна-ӧ сылӧн коли припасыс выль няньӧдз. Сійӧ вот и топӧдчӧ, кыдз шуласны, зэлӧдӧ ассьыс вӧньсӧ 4–6 вежон кежлӧ, медым бӧрас сэсся бурджыка сёйыштны кӧть ӧти вежон. Кор натуральнӧй овмӧс местаӧ кыптіс вузӧса овмӧс, мый оз вӧлі тырмы, позьӧ вӧлі ньӧбны рынок вылысь, тӧдӧмысь, татшӧм обычайыд пондіс бырны, медзэвсӧ дерт озыр классъяс костын; кор массаыс заводитӧ видзавны во гӧгӧр, миян крестьянаыд дыр на сы бӧрти, сэки и сёйлісны бурджыка толькӧ гырысь праздникъясӧ, озыр йӧз пыр водзысь водзӧ вунӧдӧны видзьястӧ.
«Смута» кад, ХVІІ нэм воддза помся народнӧй революцияыд, вӧлі сэкся еннога гижысьяс серти, озыръяслы енсянь наказанньӧ, нач тайӧ грекъясысь. Кор смутатӧ лои лӧньӧдӧма, кор бор вермис крепостнӧй право, а сыкӧд тшӧтш и тӧргӧвӧй капитал, первойсӧ вылысса классъясыд вӧліны зэв енногаӧсь, а вичколӧн власьтыс да влиянньӧыс вӧлі сэтшӧм вылын, кутшӧм ньӧтчыд войдӧр эз вӧвлы. Патриархыд сэки вӧлі мӧд государ.
Медводдза Романов дырйи патриархыс вӧлі государыслӧн батьыс, тайӧ дерт нӧшта нин отсаліс вичкоыдлы кыпӧдны ассьыс власьтсӧ. Но сідзи жӧ вӧлі и мӧд Романов дырйи, Алексей Михайлович дырйи. Патриарх Никоныд эськӧ эз нин вӧв рӧдня сарлы да; сідзкӧ тайӧ влиянньӧыс вӧлі не морт саяс, а вичко саяс. Тӧдӧмысь, сэсся вичко киын пондіс чукӧрмыны вывті ыджыд озырлун. Сӧмын выль йӧзыд (обществоыд) регыд пондіс дӧзмыны видзалӧмъяссьыд, ен ним кузя асьсӧ дзескӧдӧмсьыд. Аскетизм бара кутіс личавны. Бара пондісны омӧля видзавны, кутісны дженьдӧдны кузь вичко службаяс, сулавны став служба чӧжыс кок йылын вӧлі ӧд аслыссяма подвиг жӧ. Медсясӧ нин светскӧй власьт пондіс дӧзмыны вичко влиянньӧсьыд.
Патриарх Никон, вичко ыджыд вын вылӧ лачаӧн, сійӧ чайтліс вичкоыдлысь вынтӧ помтӧмӧн, пондыліс вермасьны светскӧй власьткӧд. Но сэки пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчис, мый выныд не йӧз юр вежӧрын, а мый эм йӧзыслӧн киас — материальнӧй средствоын. Вичкоыд дерт нинӧм оз вермы вӧчны Романовъяс государствокӧд, сы киын волі ӧд войска, чиновничество, уна, вывті уна сьӧм, с. в. Духовенство пытшкысь некод весиг эз и думышт сувтны Никонӧс дорйӧм могысь, збыль вылӧ сар власьткӧд водзсасьны некод эз и вермы дай. Сарыд аслас вузасян уджса йитӧдъяс вылӧ да сьӧм вылас пыксьӧмӧн, зэв кокньыдика медаліс мукӧд патриархъяссӧ, асыввывса патриархъясӧс, а найӧ Никонсьыд важӧнджык нин вӧліны православнӧй вичкоад, чукӧртіс церковнӧй собор, и вичкоыс ачыс мыждіс мортсӧ, коді лысьтіс сарлы паныд дорйыны вичкоыслысь жӧ власьтсӧ. Никон бӧрвывса патриархъяс та бӧрти эз нин лысьтлыны сар власьтлы паныд мунны, а ХVІІІ нэм пуксигӧн и асьсӧ патриарх чинсӧ вӧлі бырӧдӧма. Сы пыдди вӧлі лӧсьӧдӧма синод — аркирей котыр, а на дінӧ сувтӧдӧма вӧлі светскӧй власьтсянь торъя мортӧс — надзирательӧс; сійӧ вӧлі святейшӧй синодлӧн обер-прокурор, чиновник; збыльвылӧсӧ сійӧ ӧтнасӧн и веськӧдліс православнӧй вичконад, чӧвтавліс, пуктавліс аркирейясӧс кыдзи пуктавлісны да чӧвтлісны губернаторъясӧс. Та бӧрын Российскӧй государствоын либӧ Российскӧй империяын, кыдзи сійӧ кутіс шусьыны ХVII нэм воддза помсянь, православнӧй вичколӧн управленньӧыс пӧри прӧстӧй министерствоӧ.
Вылысса классъясыд кӧ зэв кокньыдика мынісны революция бӧрын ас выланыс лэдзӧм енногалунысь, тӧргӧвӧй капиталӧн жмитӧм, личкӧм йӧзыд, мӧдарӧ, нӧшта ёнджыка кутчысисны вичко дінад, став надеяыс налӧн вӧлі вичко вылӧ, кодӧс сідзжӧ пӧдтіс светскӧй государствоыд. Тӧдӧмысь, увтыртӧм, дзескӧдӧм йӧзыдлӧн вичкоыс эз вӧв казеннӧй, официальнӧй вичкоыд, кӧні ыджыдаліс обер-прокурор. Тайӧ казеннӧй вичкоыс народнӧй вичкотӧ эз признавайтлы. Народнӧй вичкотӧ сійӧ нимтіс расколӧн, а йӧзсӧ, кодъяс кольччисны важ вичкоыскӧд, — староверъясӧн, раскольникъясӧн. Государство мырддис раскольникъяслысь став правасӧ; народнӧй вичкоыслысь духовенствосӧ сюявліс тюрмаясӧ, казнитліс, с. в. Сӧмын нӧ бырӧдны тайӧн йӧз вератӧ эз вермыны, сійӧ кыссис дзонь сё воясӧн. Тайӧ вераыд вӧлі дерт сэтшӧм жӧ пемыд анимизм, кыдзи и став православнӧй вераыс. Раскольникъяс сідз жӧ веритлісны святӧйяслы да омӧльяслы; найӧ олӧны морт гӧгӧр; быдсяма ног кӧлдуйтчӧмӧн, молитваясӧн, кевмысьӧмӧн, с. в. колӧ вӧлі найӧс бурӧдны, кыскыны асладорӧ. Но тайӧ верасӧ быдсяма ногӧн топӧдлісны, пӧдтісны, та вӧсна сійӧ и муса вӧлі йӧзыдлы (массалы), ӧд тайӧ вера вылас да йӧз вылас нартитчис ӧти вын — тӧргӧвӧй буржуазия да помещикъяс. Сэкся тӧргӧвӧй капиталкӧд вермасигӧн раскольникъясыд асьныс регыдӧн пӧрины тӧргӧвӧй капитал чӧжысьясӧ жӧ. Найӧ уджысь эз пышъявлыны, вина эз юлыны, чорыда сулавлісны ӧта-мӧд дор, овлісны ӧтвылысь, сідзкӧ найӧ вӧліны вывті бур эмбур чӧжысьяс. Народнӧй вичкоыд паськыда кутіс гуся йитӧдъяс: Поволжйӧ и Поморйӧ, Белоруссия и Великороссия топыда йитчӧмаӧсь вӧлі мӧда-мӧдныскӧд. Тайӧ йитӧдъяс под вылын налӧн мӧдіс мунны и экономическӧй йитӧдъяс. Сы понда бӧръя кадас расколтӧ и пондісны лыддьыны йӧзыд кутшӧмкӧ купеческӧй вераӧн. Но расколыслы подувсӧ пуктысьясыс ХVІІІ нэмын эз вӧвны купечьяс; кызвыныс найӧ вӧліны карса гӧль олысьяс костысь петӧм йӧз: быдсяма ремесленникъяс — кузнечьяс, плӧтникъяс, с. в., сэсся сэкся интеллигенция костысь — посни духовенствоысь петӧм йӧз. Вӧліны дерт на костын и вылысса классъясысь петӧм йӧз, шуам Морозова (боярыня), сӧмын сэтшӧмъясыд вӧліны ӧтка-ӧтка войтыр, сідз жӧ, кыдзи 200 во мысти революционнӧй социалистъяс костын вӧліны генералъяслӧн да тайнӧй сӧветникъяслӧн нывъяс. Но ни тані, ни сэні сійӧ оз веж движенньӧыслысь демократическӧй характерсӧ.
Расколсьыд эз вермы кыптыны ХVІІ нэм воддза воясся кодь революцияыд, коді пыркнитіс Московскӧй государствотӧ подувсяньыс. Позьӧ шуны, мый и расколас йӧзыд уськӧдчисны медзэвсӧ тайӧ неудачнӧй революция пондаыс. Расколыд водзвыв мыждіс Московскӧй светскӧй государствотӧ, кор шуис сійӧс антихрист уджӧн, но тайӧн жӧ сійӧ и петкӧдліс, мый светскӧй государствотӧ сылы не вермыны. Сы понда расколыд косясис Романовъяс торгашескӧй государствокӧд не сы вылӧ нападайтӧмӧн, а сыысь пышъялӧмӧн, сідзи жӧ, кыдз войдӧр крестьяна пышъявлісны крепостнӧй праваысь. Корсюрӧ раскольникъясыдлы лои тышкасьны оружйӧӧн, кор государствоыс суӧдас вӧлі найӧс пышъянінас да олан слӧй оз кут сетны. Раскольникыд уна вӧлі Степан Разин войскаын; кодсюрӧ на пытшкысь косясисны бӧрынджык раскольникъяслысь медбӧръя крепосьтсӧ войвылын, Соловецкӧй манастыр, видзӧм понда, сарскӧй войскалы сійӧс лои босьтны ӧружйӧӧн. XVIII нэмся кыпӧдчӧмъясын, пугачёвщина дырйи тшӧтш и, раскольникъяс пыр вӧліны кыпӧдчысь йӧз дор, правительстволы паныд. Но крепостническӧй, бюрократическӧй государство местаӧ сувтӧдны кутшӧмкӧ мӧд сикаса оласног найӧ некутшӧма эз вермыны дай сы йылысь найӧ эз и мӧвпыштлыны. Мӧдарӧ, ми висьтавлім нин, политическӧй олӧмас раскольникъяслӧн общинаяс пыр ӧтарӧ матысмисны тайӧ государство бердас, найӧ лоины сэтшӧм жӧ тӧргӧвӧй капитал чӧжысьясӧн. Сідзкӧ расколыд енлы веруйтан ногъяс дорйӧмысь водзӧ эз мун, кыдзи и медводдза христианство, коді помаліс сідзжӧ Римскӧй государство бердӧ сибӧдчӧмӧн, государствоыслысь оласногсӧ вежны босьтчывтӧг.
ВОЙВЫВСА ВОЙНА ДА РОССИЙСКӦЙ ИМПЕРИЯ
Балтийскӧй море понда вермасьӧмыд Романовъяс государстволы вӧлі ыджыд видлӧгӧн (испытанньӧӧн). Тайӧ кось помын вӧлі, пондас-ӧ и водзӧ сулавны тайӧ выль стрӧйбаыс али киссяс, и торъяссӧ сылысь кыскаласны мукӧд, шудаджык косясьысьяс. Вермис лоны и татшӧм пом. Польшаса торгово-феодальнӧй государство дзик тадзи и пӧри XVIII нэм помын, и суседъясыс сюртісны аслыныс сылысь колясъяссӧ. Московскӧй государствоыд вӧлӧма шудаджык. Сійӧ войнаыд, код сайын вӧлі сылӧн став олӧмыс, медбӧрти зэв бура отсаліс сылы водзӧ паськӧдчыны да сӧвмӧдчыны, кыдзи шуліс ӧти поэт, дорис сійӧс, кыдз тай мӧлӧт дорӧ уклад. Тайӧ войнаыд эз кыпты нем виччысьтӧг, друг. Ми помнитам, Балтийскӧй море берегъястӧ пондыліс босьтны нӧшта Иван Грознӧй на, сӧмын ХVІІ нэм воддза помса крестьянскӧй революция понда мыйкӧдыра кежлӧ лои вунӧдлыны сы йылысь. Московскӧй государствоыд война кежлад лӧсьӧдчис дыр, бура мӧвпалӧмӧн, зэв гусьӧн, ассьыс вынсӧ чӧжиг. Петыр сар, важӧн нин эськӧ шуӧма вӧлі сылӧн воюйтны шведъяскӧд да, сы могысь сійӧ пырис союзӧ Польшакӧд да Даниякӧд; найӧ Балтийскӧй море понда жӧ вермасисны Швециякӧд, быдсяма ногӧн бураліс Швецияса посланниклы Мӧскуаын, ветлывліс сы ордӧ гӧститны, меліаліс челядьыслы, с. в. — старайтчис петкӧдлыны, мый шведъяслы мӧскуаса сар первой друг. Быд боксянь нин эськӧ ёна мӧвпалӧма вӧлі да, война кежлад бура лӧсьӧдчыны Московскӧй государстволы эз жӧ удайтчы. Вывті сьӧкыд вӧлі могыс. Ӧнія Швецияыд — ичӧтик, зэв культурнӧй, но военнӧй боксянь дзик вынтӧм страна; бӧръя 40 вонас сійӧ зэв ёна повліс императорскӧй Россиясьыд, корсюрӧ и пидзӧс вылас сулавліс сы водзын. 200 во сайын Швецияыд вӧлі зэв ыджыд, эз кӧ вӧв медся ыджыд Европаас, военнӧй держава. ХVІІ нэмын сійӧ нуӧдіс 30-вося война; сэки шведскӧй армияыд сэкся став европаса армияяс пытшкысь вӧлі медся ён армия: сійӧ вӧлі медся бур ӧружйӧа, медся дисциплинированнӧй, медся организованнӧй войска. Тайӧ багатырыскӧд (сэк кадӧ) косясьны лӧсьӧдчигӧн, Московскӧй государство бура используйтіс сэк кадся став выль изобретенньӧяссӧ. Смута дырся важ фитильнӧй мушкеттӧ вежис кремневӧй ружйӧ. Ружйӧ помас вӧлі винтитӧма штык, сэк кадын гашкӧ главнӧй военнӧй изобретенньӧыс. XVII нэмся када войскаыд (пехота) эз на кужлы ӧтлаӧдны сутшкан ӧружйӧтӧ лыяныдкӧд. Ӧти джынйыслӧн войскаас вӧлі лыйсян ӧружйӧ — мушкетъяс, мӧд джынйыслӧн — шыяс (копьёяс). Тадзӧннад, кор войскаыд лыйсис и кор косясис шыясӧн, ӧти джынйыс сылӧн пыр весь сулавліс. Штыкыд войскаыдлысь вынсӧ содтіс кык мында. Колӧ шуны, шведъясыд тайӧ изобретенньӧсӧ эз на казявлыны, а Мӧскуаын сійӧн воспользуйтчисны — Петырлӧн салдатъясыс вӧліны штыка ружйӧаӧсь.
Но и тайӧ эз отсав: важ бур шведскӧй армияыд вӧлі ёна на вынаджык мӧскуаса выль войскасьыд. Медводдза косяс жӧ, Нарва улын (1700 воӧ), шведскӧй армия дзикӧдз жугӧдіс Петырлысь войскасӧ; Мӧскуаса армиясьыд пӧшти нинӧм эз коль. Московскӧй государстволы матын вӧлі пом, но сы шуд вылӧ шведъясыд эз лыддьывны Мӧскуатӧ асланыс главнӧй врагӧн. Найӧ велалӧмаӧсь нин вӧлі косясьны рытыввылын да, медся ыджыд врагъясӧн найӧ лыддьылісны датчанаӧс, полякъясӧс да накӧд ӧтувтчӧм саксонечьясӧс. Московскӧй армиятӧ жугӧдӧм бӧрын, найӧ лыддисны ассьыныс уджсӧ асыввылын помалӧмӧн. Швецияса король Карл (ХІІ) аслас войскаясӧн муніс Висла ю вылӧ. Тайӧн сійӧ сетіс Мӧскуалы некымын во, медым бӧр вынсьӧдсьыны, артавны ассьыс ӧшыбкаяссӧ воддза войнаас, лӧсьӧдны выль армия. Кор шведъяс гӧгӧрвоисны ассьыныс вӧчӧм ӧшыбкасӧ, сёр нин вӧлі. Сэк кості Мӧскуаса войска зумыда сувтісны Финскӧй залив берегъяс вылӧ; сэтчӧ жӧ Петыр вуджӧдіс ассьыс главнӧй квартирасӧ — шведъяслысь босьтӧм крепосьтӧ, бӧрынджык сэтчӧ сійӧ вӧчис Россияса государстволы выль столича. Карл ХІІ-лы лои писькӧдчыны Польшаысь Московскӧй государствоса лунвыв гранича пыр. Татысь жӧ эськӧ сійӧ аддзис аслыс и союзникӧс да — украинаса казачестволысь юрнуӧдысьяссӧ (старшинаяссӧ), найӧ дӧзмӧмаӧсь нин вӧлі московскӧй саръяссьыд, чорыда ас кипод уланыс топӧдӧм украинаса крестьянаӧс найӧ желайтісны эксплуатируйтны ас кежаныс. Но и тайӧ эз отсав шведъясыдлы. Полтаваса косьын (1709 воӧ) шведскӧй армиятӧ вӧлі жугӧдӧма нач сідзи жӧ, кыдзи ӧкмыс во сайын Нарва улын московскӧй армияӧс. Рольяс вежсисны. Дорйысьыссьыд Мӧскуа пӧри наступайтысьӧ. Московскӧй государство Романовъяс сарствуйтігӧн пӧри Российскӧй империяӧ Балтийскӧй море дорын Петербург столичаӧн. Полтавскӧй кось бӧрын нӧшта 12 во на муніс войнаыд. Шведъяслы нӧшта на сюравлісны союзникъяс, медвойдӧр турокъяс; турокъясыд ӧтчыд нымӧн эз помавны Петыртӧ да сылысь армиясӧ Румынияӧ ветлігӧн (Прутскӧй поход — 1711 воӧ). Но Петырыд вӧлӧма мукӧдысь удачнӧйджык — войнаыд пондіс помасьны сы дор. Медбӧрти 1721 воын Ништадскӧй мир серти Швециялы лои лыддьыны асьсӧ вермӧмӧн. Московскӧй государство лои ыджыд балтийскӧй державаӧн. Сэк кежлӧ выль Российскӧй империя киын вӧлі не толькӧ Нева вом Питерӧн да Кронштадтӧн, но уна мукӧд балтийскӧй портъяс и: Выборг, Рига, Ревель. Европаӧс Азиякӧд, Балтийскӧй море Каспийскӧй морекӧд йитысь ыджыд ва туйлӧн войвыв помыс ӧні вӧлі Мӧскуа киын. Колӧ вӧлі нӧшта закрепитчыны туй лунвыв помас, сэні Мӧскуалӧн волі сӧмын на Астрахань. Медбӧръясьыс Петыр ветліс Персия вылӧ. Сылӧн вӧлі мог: роч тӧргӧвӧй капиталлы шедӧдны Каспийскӧй море, кыдзи сійӧ водзджык шедӧдіс Балтийскӧй морелысь асыввыв юкӧдсӧ. Персия вылӧ ветлӧмыс (походыс) Петырлы эз нин сэтшӧма удайтчы, кыдзи Войвывса ыджыд войнаыд. Сӧмын Азияса тӧваръяснад вузасьӧмыд, медсясӧ шӧвкӧн (шӧвкыд сэки вӧлі зэв дона тӧвар, сы понда Европаын кыдзи висьталӧ ӧти путешественник, медзэвсӧ вузасьлісны шӧвкӧн) коли Мӧскуа киӧ.
Мӧскуаса тӧргӧвӧй капитал видліс ассьыс вынсӧ. Ӧні сылы нинӧм нин вӧлі повны Швецияысь ни, Польшаысь ни: ХVIII нэмся войнаясын Мӧскуалӧн тайӧ кык ыджыд, ён врагыс, роч армияыд важӧн пышъявліс наысь, а ӧтиыс на костысь (Польша) весиг босьтліс ас киас недыр кежлӧ Мӧскуасӧ, пыр ӧтарӧ жебмӧны; медбӧрти Швеция воис российскӧй империя водзын пидзӧс вылын сулалӧмӧдз (ме та йылысь гижлі нин войдӧрджык), а Польшаӧс босьтіс ас киас мӧскуаса сар — российскӧй император.
Войвыв войнаын помӧдз нин тэчсьӧ Романовъясӧн панӧм государстволӧн механизмыс. Ми дженьыдика нӧшта висьталам сылысь социально-экономическӧй (овмӧс да общество) подувсӧ. Романовъяслысь государствосӧ качлісны ӧтвылысь кык вын: ӧтиыс крепостнӧй именньӧ, мӧдыс купеческӧй капитал. Купеческӧй капиталыд ачыс тӧвар вӧчӧмсӧ эз лӧсьӧдлы. Сійӧ вӧлі сӧмын вузалӧ да вежӧ. Тӧргӧвӧй капитал ньӧбавліс дась тӧварсӧ. Тӧварсӧ вӧчлісны асшӧрвыя посни овмӧсъяс, крестьяна да ремесленникъяс. Тайӧ посни овмӧсъясыс асьныс вермисны дерт овны тӧварсӧ налысь босьтысь купечьястӧг (скупщикъястӧг): найӧ вермисны став тӧварсӧ вузавны асьныс да став барышсӧ сюйны ас зептаныс, либӧ вермисны асьныс сёйны-юны-новлыны. Сы понда найӧс колӧ вӧлі заставитны сетны ассьыныс вӧчӧм прӧдуктаяссӧ. Крепостнӧй праваыд тайӧ став уджалысь йӧзсӧ сетліс помещик да скупщик киӧ. Ӧтнасӧн помещикыд ХVІ нэмын нин эз кут вермыны пычкыны крестьяналысь вӧчӧм прӧдуктасӧ. ХVIII нэмын и тэчсис надзӧникӧн став машинаыс, кодӧн пычкылісны уджалысь йӧзлысь, мый найӧ вӧчлісны. Лӧсьӧдӧма вӧлі чорыд центральнӧй власьт, купечьяс контора этшӧн, организованнӧй уджалысь йӧз вылын помтӧг нартитчан праваяса чиновничествоӧн, гусьӧн судитысь да явӧ казнитысь судӧн (суддяясыс — чиновникъяс жӧ). Такӧд ӧттшӧтш сиктын крепостнӧй права, помещик конюшняын розгаӧн нӧйтӧмӧн пычкыліс крестьяналысь нянь да мукӧд сырьё. Ставыс тайӧ вӧлі нин ХVІІ нэмся Московскӧй государствоын, сӧмын абу на вӧлі татшӧм шыльыда сувтӧдӧма-а. Чорыд центральнӧй власьтыд сэки вӧлі нин, но сы гӧгӧр вӧліны на нӧшта важ феодальнӧй учрежденньӧяс; бюрократическӧй государстволы найӧ нинӧмла нин оз вӧлі ковны. Саркӧд орччӧн пукаліс боярскӧй дума; сэтчӧ йӧзсӧ пуктавлісны рӧдвуж серти (
Тадзи жӧ лӧсьӧдӧма вӧлі и мукӧд государственнӧй уджъясӧн веськӧдлӧм. Каръястӧ дзикӧдз нин вӧлі сетӧма купечьяс киӧ. Водзынджыксӧ лӧсьӧдлісны весиг ставроссияса купеческӧй, нач классӧвӧй, учрежденньӧ — ратуша, позьӧ шуны, став Россия пасьта докодъяс чукӧртан коллегия купечьяслӧн. Война дырйи тайӧ ратуша местаас бара жӧ лӧсьӧдісны торъя коллегияяс. Купечьяс киӧ кольӧма вӧлі сӧмын местаяс вылын торъя каръясӧн веськӧдлӧм. Сикттӧ помӧдз нин вӧлі сетӧма помещикъяс киӧ, на киӧ вуджӧ та бӧрти и став сиктса уджнас веськӧдлӧмыс. Найӧ судитӧны крестьянаӧс, мӧдӧдӧны ссылкаӧ, катарга вылӧ. Найӧ жӧ перйӧны крестьяналысь душевӧй вот; сійӧс лӧсьӧдӧма вӧлі Войвывса ыджыд война дырйи ХVІ нэмся Мӧскуаса саръясӧн лӧсьӧдӧм разнӧй вотъяс местаӧ. Душевӧй воттӧ мынтылісны став мужикуловыс: ӧтмоз вотавлісны пузчужӧм кагаясӧс и, пӧрысь старикъясас и. Тайӧ эз вӧв кутшӧмкӧ докодысь вот босьтӧм. Но тадзи вӧлі медся кокниа позьӧ пыркӧдны уджалысь йӧзлысь сьӧм: босьтны лыд вылӧ став мужикуловсӧ государствосьыс, юкны на костын став сьӧмсӧ, кодӧс шуӧма босьтны государстволӧн, медзэвсӧ армияӧс видзӧм вылӧ, подушнӧй вотсӧ вӧлі сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, — со и ставыс. Веськыда воталӧмысь ӧтдор уджалысь йӧзтӧ вотавлісны нӧшта и тӧваръяс пыр (
МӦД ЮКӦД.
ПРӦМЫШЛЕННӦЙ КАПИТАЛИЗМ
Тӧргӧвӧй капитал эз лӧсьӧд (эз организуйт) производствосӧ: сійӧ босьтіс гӧтӧвӧйӧс. Крестьянин кӧдзис да вундіс нянь, чери кыйысь — кыйис чери, вӧралысь — кыйис зверъясӧс, сапожник — вурис сапӧг, сиктса нывбабаяс кыисны дӧра, кыдзи кужисны да велавлісны батьяслысь да пӧльяслысь, мамъяслысь да пӧчьяслысь. Локтіс купеч да босьтавліс налысь эштӧм тӧвар. Мукӧддырйи купеч ачыс мӧдіс сетавлыны налы сырьё, медым бурджыка вермыны босьтны ас кипод улас тайӧ ичӧтик овмӧс нуӧдысьяссӧ (мелкӧй производительтӧ). Купеч мӧдіс ас сырьё вылын уджӧдны кустарӧс. Кучиктӧ уджӧн босьтӧм бӧрад, шуам кӧть, сапожник эз нин лысьт вузавны бокӧ ассьыс вурӧм сапӧгъяссӧ, быть сетны лои купечлы, кодлысь сійӧ босьтліс уджйӧзӧн кучиксӧ. Тайӧ «гортса производство системаыс» (
Татшӧм ногнас позьӧ вӧлі чукӧртны да петкӧдны рынок вылӧ доза уна вузӧс (тӧвар). ХVІII нэм помын нин Роч муысь гранича сайӧ быд во вӧлі петкӧдӧны 10 млн. метрысь унджык дӧра. Но тайӧ сиктса дӧраыд эз на ставнас пет гранича сайӧ: Роч му пытшкас сійӧ вӧлі некымын пӧв на унджык инасьӧ. Куш Тверскӧй губерня вӧлі вузалӧ вонас 7 миллион метраысь не этшаджык. XIX нэм помын тайӧ жӧ губерняыс вузаліс нин 11 миллион метраысь унджык дӧра. Сідзкӧ сё во чӧжӧн тверскӧй губерняын дӧра вӧчӧмыс соді 1½ сӧмын мындаысь неунаӧн унджык, кор йӧзыс Тверскӧй губерняас содіс сійӧ каднас жӧ кык да джын мында. Сідзкӧ сё ветымын во сайын быд тверич вылӧ дӧра вӧчӧмыс воӧ вӧлі унджык, мыйта воӧ ӧнія кадӧ. Дӧра помысь сэки ёна озырмывлісны. Полотно «вӧчысь фабрикант» Гончаров, кодлӧн фабрикаыс, кыдзи и мукӧд «фабрикантъяслӧн» сійӧ кадӧ, вӧлі фабрика пыдди сӧмын некымын контора (тані сетавлісны крестьяна-кустаръяслы сырьё да босьталісны налысь вӧчӧм тӧварсӧ), нажӧвитіс 6 млн. шайт, 1914 вося зарни шайт лыдӧн артавны кӧ, тайӧ лоӧ 12 млн. шайт мында.
Видзӧдлыны кӧ мӧд боксянь, тайӧ системаыслӧн эмӧсь и омӧльторъяс. Торъя посни производствоыд вывті надзӧн развивайтчӧ (абу подвижнӧй). Кор йӧзыд уджалӧны важ способӧн, пӧльяс ног, машинаястӧг. Тадзтӧ воысь воӧ пыр артмис ӧтмында да ӧтсяма тӧвар. Рынокыд ӧд абу пыр ӧткодь: талун сылы колӧ сы мында тӧвар, аски либӧ мӧд кадӧ нин куим пӧв унджык. Петыр сар дырйи нин кустаръясыд вылӧ вӧлі ёна усьласьӧны; начальствоыд весигтӧ наказывайтлісны найӧс векни ота полотно кыӧмысь, Рытыввыв Европаын ньӧбӧны вӧлі толькӧ паськыд ота полотно да. Кустаръясыдлы нӧ паськыд бердтӧ ичӧтик керкаад и пуктынысӧ вӧлі некытчӧ. Петыр дырйи нин (ХVIII нэм пуксигӧн) заводитісны воссявны полотнянӧй мануфактураяс: ӧти помещенньӧын уна сё уджалысьӧн, кӧні вӧлі позьӧ кыны быдсяма сикаса полотно да мыйта колӧ. Фабрикаясӧн тайӧ оз на вӧлі позь шуны: сэки уджалісны ёнджыкасӧ киӧн на, эз машинаясӧн, но тайӧ нин вӧлі паськыд производство (
Сӧмын на петасыс (зародыш). Ӧнія пролетарийыд — свободнӧй морт, сійӧ ас вӧляӧн уджалӧ фабрикант ордын, а ХVІIІ нэмын роч мануфактураын уджалысь мастерӧвӧйяс эз вӧвлыны свободнӧй йӧз: найӧ вӧліны либӧ мануфактура кӧзяиныслӧн крепостнӧй йӧз, либӧ арестантъяс, салдатъяс да мукӧд сэтшӧм войтыр жӧ, кодъясӧс начальствоыс сетліс мануфактура кӧзяинлы. Промышленнӧй капитализмӧн воддза роч мануфактураястӧ оз на позь шуны, унатор на оз вӧлі судзсьы. Ӧти-кӧ, ми тайӧ шулім нин, эз на вӧвны машинаяс. А тайӧ зэв важнӧйтор. Ӧд сӧмын машина вайӧдӧ гырысь производствоӧ, бырӧдӧ посниӧс, вӧчӧ гырысь производствосӧ выгӧднӧйджыкӧн посни производствосьыс. Машинаясыд кымын гырысьджыкӧсь, сымын выгӧднӧйджыкӧсь. Шуам, 5 вына парӧвӧй машиналӧн быд вын сулалӧ 354 шайт вонас, 50 вына машиналӧн быд вын сувтӧ нин вонас 105 шайт, а 3 сюрс вына машиналӧн быд вын сувтӧ вонас сӧмын нин 36 шайт. Со мый понда не толькӧ фабрика пӧдтӧ посни производительясӧс, но и гырысь фабрикаяс пӧдтӧны шӧркодь да посни предприяттьӧясӧс (1866 воын миян Россияын 95 сюрс кыысь уджалісны фабрикаяс вылын, а 65 сюрс — гортаныс; 1895 воын фабрикаяс вылын уджалісны нин 242 сюрс кыысь, а гортъясас — сӧмын нин 20 сюрс. 1904 восянь 1909 воӧдз Россияын рабочӧйяслӧн лыдыс содіс сӧмын 7 прӧчент вылӧ, а гырысь фабрикаясын, кӧні вӧлі рабочӧйыс сюрсысь унджык, — 20 прӧч. вылӧ; татшӧм гырысь фабрикаяс вылас вӧлі уджалӧ коймӧд пайыс став рабочӧй письыс — 1.788 сюрсысь 672 сюрсыс. ХVІIІ нэмся гырысь предприяттьӧяс (Россияын сэк нин вӧліны мануфактураяс, кӧні уджавлісны сюрсысь унджык рабочӧйӧн) уджавлісны киӧн, машинаястӧг; кинад уджалӧмыд эз вӧв век выгӧднӧджык кустар уджсьыд. Кустарыд донтӧ босьтліс штукаысь, сы понда сійӧ бурджыка уджавліс, ёнджыка старайтчыліс крепостнӧй мастер дорсьыд, кодлы уджсьыс нинӧм эз мынтывны. Сэкся мануфактураяс вылад уджалысьястӧ эськӧ вывті нин ёна вӧлі нӧйтӧны, наказывайтӧны да, — сэк кадся ӧти морт (ачыс сійӧ нӧшта дворянин, помещик) гижӧдысь тыдалӧ, кыдзи крестьянаыд видзӧдӧмаӧсь мануфактура вылад: «Тайӧ сиктас фабрика», — шуӧны крестьяна, шуӧны сідзи, быттьӧкӧ кӧсйӧны шуны: «тайӧ сиктас чума», — сӧмын пӧ некыдзи эз вермывны пычкыны налысь сы мында жӧ удж вӧчӧм (
Медводдза роч мануфактураяслы (1725 воӧ нин налӧн лыдыс вӧлі 200-ысь унджык) оз вӧлі тырмыны не толькӧ машинаяс, но нӧшта и мӧдтор: свободнӧй рабочӧйяс, кодлӧн эськӧ вӧлі интерес бурджыка уджавны да унджык вӧчны. Татысь со и тыдалӧ тӧргӧвӧй капитал да промышленнӧй капитал костын мӧда-мӧдыслы паныд мунӧмыс (
Тайӧ эз вӧв зэв кокни да шыльыд удж. Оз позь мӧвпавны тадзи: тӧргӧвӧй капитал пӧ «помасис», а промышленнӧй капитал сы местаӧ «заводитчис». Тадзи мӧвпавны оз туй. Тӧргӧвӧй капиталыд вӧлі на Россияын не толькӧ промышленнӧй капитализм чужигӧн, но и сы быдмӧм, паськалӧм бӧрын кор сылӧн вӧліны нин машинаяс, вӧліны вӧльнӧй рабочӧйяс. Тайӧ этша на: тӧргӧвӧй капиталыд, чинӧм пыдди, ӧтарӧ быдмис; медся ёнасӧ кыпӧдчис сійӧ буретш XIX нэмся мӧд джынйын, кор сы влиянньӧ улын лои зэв ыджыд событтьӧ Россияса выль экономика историяын: 1860–1870 воясын кӧрт туйяс вӧчӧм. Весиг ХХ нэмӧ пыригӧн на буржуазнӧй партия — «октябристъяс» вӧліны важ купеческӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн представительяс, а промышленнӧй капиталлӧн представительяс вӧліны кадет да прогрессист партияясын. Промышленнӧй капитал вынсяліс, кыпаліс тӧргӧвӧй капиталкӧд йитчӧмӧн, ӧтув уджалӧмӧн. 1861 воын крестьянатӧ «мездӧмыд» (не только, помещикъясысь, но и асланыс этшаник муысь) вермис лоны сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ и тӧргӧвӧй капиталлы вӧлі выгӧднӧ. А бырӧдны помӧдз крепостническӧй государствотӧ сылы дыр эз удайтчы, сэтшӧм государствоыс вӧлі колӧ тӧргӧвӧй капиталлы да. Крепостническӧй государствоыд оліс 1917 вося февральскӧй революцияӧдз. Промышленнӧй капиталыд сійӧс вермис пролетариат революцияӧдз сӧмын 8 тӧлысьӧн водзджык.
Миян тӧргӧвӧй капиталыд пуксис новгородса-мӧскуаса кадъясӧ, роскош кӧлуй — дона куяс, шӧвк да мукӧд торъяс — заграничаӧ петкӧдлӧм вылын. Йӧзкостса ёна колана тӧвар миян мӧдіс петкӧдсьыны сӧмын Войвывса война бӧрын, кор Россиялы шеді Балтийскӧй море вылысь некымын гаваньяс. Войдӧрджык рытыввыв Европаӧ, нянь, шуам, вӧлі петкӧдӧ Польша, сэсянь вӧлі матын бур балтийскӧй портъяс — Данциг, Кенигсберг. Тайӧ гаваньясыс вӧлі некор оз кынмывлыны, а миян портъяс — Питер, Ревель, Выборг, да и Ригаыд, вонас некымын тӧлысь йи улынӧсь. Роч тӧргӧвӧй капиталыд чужӧмсяньыс мырсис босьтны кӧть ӧти кынмывлытӧм Балтийскӧй гавань: сы вӧсна, Войвывса война бӧрын во нелямын мысти, Россия бара сюйсис зэв ыджыд тышӧ Рытыввыв Европаын (войнаыс мунӧ вӧлі Англия да Франция костын: Англия дор вӧлі нӧшта Пруссия, Франция дор — Австрия), — тайӧ войнасӧ нимтісны сизимвося войнаӧн, Россия тайӧ войнанас кӧсйис босьтны Курляндия, сійӧ кынмывлытӧм Виндава да Либава гаваньясӧн. Курляндия вӧлі «самостоятельнӧй» государство, сы вылын ыджыдавлісны кор Россия, кор Польша; Польшаыд сэки вӧлі зэв жеб, сыкӧд эз и лыддьысьлыны. Россиякӧд Курляндия понда вермасис медсясӧ Пруссия; сыкӧд Россиялӧн и мунӧ вӧлі тышыс. Рочьяслы весиг удайтчыліс босьтны Пруссиялысь ӧти гавань — Кенигсберг. Но Россияыд сэки вӧлі войнанад дзик нин лешмӧма да, лои сылы нинӧм босьттӧг вӧчны мир, — весьшӧрӧ лои воюйтӧмыс.
Тайӧ войнаӧдзыс Россия петкӧдліс заграничаӧ сӧмын сала, мачтаяс вылӧ вӧр, пенька, воск да куяс. Ку петкӧдӧмыс (роч пушнина озырлун чинӧмла да рынок вылын америкаса куяс пыр ӧтарӧ содӧмла) ньӧжйӧникӧн воштіс ассьыс выгӧдасӧ. Воскыд мунӧ вӧлі сэки уна: гос сисьясыд вӧліны зэв дуркӧсь; стеоринысь сисьястӧ вӧчны оз на вӧлі кужны, карасинӧн вӧдитчыны оз на жӧ вӧлі кужны, сы понда быд озыра олысь керкаясын, «господскӧй» комнатаясас, сотчисны воскысь вӧчӧм сисьяс. Пенька да мачта вӧр ёнджыкасӧ ньӧбліс Англия; сійӧ медъёна ньӧбліс роч вузӧстӧ — кутіс ас киас став внешньӧй тӧргӧвлясӧ Россиялысь. Англичана жӧ вӧлі вайӧны Россияса озыр классъяслы став мануфактурасӧ — «английскӧй» нойсянь поштӧвӧй бумагаӧдз, конвертӧдз да письмӧ клеитан облаткаӧдз. Роч мануфактураыд медзэвсӧ мунӧ вӧлі прӧстӧй йӧз костын, да казна босьтӧ вӧлі (армиялы — ной, парусина, канатъяс флотлы да с. в.). Сизимвося война бӧрын сӧмын казялісны: Россиялы «медся выгӧднӧ петкӧдны заграничаӧ нянь». XIX нэм медводдза вояссянь сӧмын нянь петкӧдӧмыд пондіс кыптыны, — сэсянь 1914 вося империалистическӧй войнаӧдз заграничаӧ нянь петкӧдӧм помысь Россия босьтліс медся ыджыд докод. Нянь петкӧдӧм вылын медсясӧ быдмис да ёнмис тӧргӧвӧй капиталыд.
Тӧргӧвӧй капитал зэв лӧсьыда используйтіс сэки йӧз промышленнӧй капитализмлысь быдмӧмсӧ. Мыйла Англия 1760 воӧдз эз ньӧблы Россиялысь нянь? Сылы аслас няньыс вӧлі тырмымӧн да сійӧн.
Сэкся Англияыд вӧлі медсясӧ видз-му уджалысь страна. XVIII нэм шӧрын Англияын мунӧ промышленнӧй революция: помещикъяс крестьяналысь муяссӧ мырддялісны да, Англияын лои уна лыда пролетариат; колонияяс босьтӧм бӧрын Англиялӧн лои зэв уна дона сырьё (хлопок, краскаяс да уна м. т.); медбӧрти уна пӧлӧс машинаяс (самопрялка, механическӧй кыан стан, медсясӧ, Уаттлӧн парӧвӧй машина) изобретитӧм бӧрын Англияыд лои машинаяслӧн чужан му, гырысь производство Англияын вермӧ посни производствоӧс.
Промышленнӧй революция влиянньӧ улын Англияын пондіс зэв ӧдйӧ содны карса йӧз, видз-му овмӧстӧм йӧз. Кор Англияын кызвын йӧзыс вӧлі видз-му дінын уджалӧ, сэки йӧз лыдыс содіс ньӧжйӧ: 1700 воын сэтӧн лыддьысьліс неуна унджык 5 миллион мортысь, 1750 воӧ 6 миллион. ХVIII нэм мӧд джыннас лои промышленнӧй революцияыд, а 1801 воӧ Англияын вӧлі 9 миллионысь унджык йӧз нин. Воддза нэм джыннас йӧзыс Англияын соді сідзкӧ 20%-ысь этшаджык, а мӧд джыннас — 50%-ысь унджык. Тадз жӧ пондіс содны XIX нэмӧ пырӧм бӧрын и: кызь воӧн, 1801 восянь 1820 воӧдз, йӧз лыдыс Англияын содіс ⅓ вылӧ — 9 миллионсянь 12 миллионӧдз. Му-видз дінын ХVІIІ нэмӧ пырӧм бӧрын Англияын уджавліс 4¼ миллион морт, промышленносьтын — ¼ миллион; нэм мӧд джыннас видз-му уджалысь лыдыс уси 3 миллионӧдз, а промышленносьтын уджалысь лыд соді пӧшти 3 миллионӧдз жӧ^ХVІIІ нэм заводитчиг дырся статистика оз лыддьысь зэв точнӧйӧн, но классъясыслысь соотношенньӧсӧ гӧгӧрвоны позьӧ//^. Колӧ шуны, сійӧ кадӧ жӧ Англияын видз-му уджалӧмсӧ вӧлі ёна бурмӧдӧма — машинаясыд пырисны и видз-му овмӧсӧ; видз-му овмӧс прӧдукта вӧчӧм эз чин, а ёна содысь, ӧдйӧ содысь промышленнӧй йӧзтӧ Англияыд эз нин вермы вердны. Нянь вылӧ дон Англияын пондіс ӧдйӧ кайны: шӧркодь дон «квартер» шобділӧн (матӧ 2 центнер) ХVІIІ нэм чӧжӧн лыбліс неуна вылӧджык 40 шиллингысь^Шиллинг — роч сьӧмӧн кӧ — 48 ур./^, XIX нэмся медводдза дас вонас сійӧ жӧ квартерыс сулаліс 74 шиллинг нин, а 1811 восянь 1820 воӧдз кайис нин 87½ шиллингӧдз. Та бӧрын нянь доныс неуна усьыштіс, но XIX нэмся медбӧръя четьвертӧдзыс вӧлі век жӧ ХVІIІ нэмся донъясысь вылынджык.
Буретш ХVIII нэмся мӧд джынъяс кутісны ёна вӧрны роч помещикъяс. Найӧ лӧсьӧдісны вӧльнӧй экономическӧй общество; сэні уджыс муніс медзэвсӧ видз-му овмӧс кыпӧдӧм гӧгӧр; пондісны вӧчавны опытъяс выль кӧйдысъясӧн, му вынсьӧдъясӧн да с. в; судзӧдалісны заграничаысь (сійӧ жӧ Англияысь) машинаяс, машинистъясӧс да с. в. Вӧльнӧй экономическӧй общество «Уджъясын» (нигаясын) пондісны гижны, шобді пӧ — медбур вузӧс, Россиялы пӧ колӧ лоны «Европаса жытникӧн», став рытыввывса странаяссӧ шобдіӧн вердысьӧн. Дерт тайӧ ставыс пырысьтӧм-пыр жӧ тӧдчис Россияса внешньӧй политика вылын. Шобділы медбур быдманін — лунвывса сьӧдмуа интасъяс. Но сэсянь Балтийскӧй саридзса гаваньясӧдз зэв ылын. Россия пондіс писькӧдны туй лунвывлань, Чёрнӧй саридз гаваньясӧ. ХVIII нэмся мӧд джынйын Россия кыкысь воюйтіс Турциякӧд, босьтіс сылысь Крым да Одесса (дерт местасӧ, кӧні ӧні сулалӧ Одессаыс); сійӧ перйӧ Турциялысь права ветлыны Чёрнӧй саридзса да Средиземнӧй саридзса проливъясті. Тӧргӧвӧй капиталыд сідзкӧ ас водзас пуктыліс нин проливъяс йывсьыд могтӧ. Проливъяс вӧсна жӧ Россияыд сюйсьыліс 1914 вося ставмувывса войнаад.
Роч купечлӧн да роч помещиклӧн могъясыс пӧртчисны олӧмӧ, сӧмын эз сэтшӧм регыдӧн, кыдз найӧ мӧвпавлісны-а: 1820 во бӧрын нянь вылӧ дон усьӧмыд, ми сы йылысь висьтавлім вылынджык, неуна ньӧжмӧдліс заграничаӧ нянь петкӧдӧмтӧ, но «жытник» нимсӧ Россия эз вошты. 1801 воӧ нин сійӧ петкӧдіс 114 663 тонна шобді; 1820 воӧ петкӧдіс кык мында; 1840 воӧ — пӧшти куим мында. Водзӧ нянь петкӧдӧмыд пондіс содны нӧшта ӧдйӧджык: 1850 воӧ вӧлі петкӧдӧма 425 892 тонна 1860 воӧ — 487 980 тонна, 1870 воӧ — 1 580 717 тонна. XIX нэм помасигкежлӧ (1895 во) заграничаӧ шобді петкӧдӧмыд кайис 3 882 177 тоннаӧдз. Дерт тайӧ эз ставыс пет Англияӧ. Роч шобдіыд уна петліс тшӧтш Францияӧ, Италияӧ, этшаджык Германияӧ (сэтчӧ вӧлі мунӧ роч сю, 1860 воӧ нин петкӧдӧма вӧлі 327 609 тоннаӧдз; 1895 воӧ — 1 474 244 тоннаысь унджык). Но медунасӧ ньӧбліс дыр Англия. Нянь пыдди Россияӧ сійӧ вӧлі вайӧ аслас промышленносьтлысь вузӧссӧ. 1876 воын на Россияӧ Англия вӧлі вайӧ 150 млн. важ (1914 воӧдзся) роч шайт дон тӧвар, а сэки заграничасьыд вузӧс ваялӧмтӧ ёна нин вӧлі дзескӧдӧма, — ас промышленнӧй капитал Россияын быдтӧм, вынсьӧдӧм могысь.
Медводзсӧ Россияса промышленнӧй капиталлы лои ёна чотны англияса конкуренцияысь. Но недыр мысти англичана жӧ аслас политикананыс и сетісны зэв ыджыд отсӧг роч промышленносьтлы. Англия да Франция костын став му вылын ыджыдалӧм вӧсна косьыд сизимвося войнанад эз помась. ХVIII нэм помын на костын бара лыбис война: Англия кӧсйис воспользуйтчыны Французскӧй революцияӧн да дзикӧдз лязӧдны ассьыс врагсӧ. Но эз сідзи ло. Францияыд революция вӧснаыд эз омӧльтчы, кыдзи виччысисны англичана, а нӧшта на вынсяліс, овмӧсыс сылӧн пондіс тэрыба быдмыны. Францияса промышленнӧй капитализм организуйтчис Наполеон Бонапарт империяӧ да сувтіс английскӧй капитализмкӧд рынокъяс вӧсна вермасьны, а тайӧ англичанаыд некутшӧма нин эз виччысьны: войдӧрсӧ найӧ косясьлісны медзэв колонияяс да морскӧй тӧргӧвля вӧсна. Англия, Франциялы паныд, пондіс котыртавны некымын государствоясысь военнӧй союзъяс (коалиция); Россия, англичана сійӧс лыддьылісны пӧшти асланыс колонияӧн, тӧдӧмысь, тайӧ союзъясас вӧлі медводзын. Но наполеоновскӧй Францияыд вермасис кузя да чорыда. Медводдза кык коалициясӧ (воддзаыс — Россия да Австрия, мӧдыс — Россия да Пруссия) французъяс жугӧдісны помӧдз. Наполеон босьтіс Берлин и, Вена и; Россияӧс заставитіс вӧчны мир (Тильзитын, 1807 воӧ). Тайӧ мир сертиыс роч сар Александр Первый ӧткажитчис Англиякӧд союзысь, пырис союзӧ Франциякӧд. Наполеон мырдӧдіс сійӧс тшӧтш пырны «континентальнӧй блокадаӧ» — дугдыны вузасьны Англиякӧд, — Наполеон сійӧ требуйтліс став сійӧн вермӧм государстволысь. Тайӧн Наполеон кӧсйис Англияса вузӧсъясысь тупкыны став Европа континентсӧ (сійӧн и шусьӧ континентальнӧй блокадаӧн), мед пӧ англичана пусясны асланыс ку пытшкын.
Россияын регыд эз лоны англияса фабрикаясысь вузӧсъяс, а сэтчӧс вузӧстӧ зэв радейтліс роч дворянство. Дворяналы зэв эз волы сьӧлӧм вылас Тильзитскӧй мирыд. Найӧ гусьӧникӧн пыр ропкисны, грӧзитчисны Александрӧс, Павел Первойӧс (Александрлӧн батьыс) этшӧн жӧ вины, — Павелӧс дворянаыд вилісны медсясӧ Англиякӧд кӧдзӧдчӧмысь жӧ (1801 воӧ тайӧ англичанаӧс медзэвсӧ и ыштӧдіс Россиятӧ используйтӧм вылӧ). Дворянство да сы сайын сулалысь тӧргӧвӧй капитал, — сылы зэв жӧ нелюб вӧлі Англиякӧд вузасьӧмтӧ кусӧдӧмыд, — медбӧрти вермисны: 1812 воӧ Россия орӧдчис Франциякӧд. Наполеонлӧн армияыс, медбӧръясьыс вермӧм бӧрын (босьтліс Мӧскуа) кынмис роч лымъяс пытшкын. Наполеонлы паныд сувтіс выль, медбӧръя, медгрӧзнӧй коалиция. Англияса промышленнӧй капитализм празднуйтіс победа — сійӧ веніс ассьыс медыджыд врагсӧ, Францияӧс. Сӧмын победаыд сылы эз донтӧг шед: став важъясӧ Англия бертӧдны аслыс эз нин вермы; воштіс тшӧтш и Россияын важ ыджыдалӧмсӧ.
Тильзитскӧй мирысь (Александр I дыр эз лысьтлы йӧзӧдны тайӧ договорсӧ, Питерса биржа вылын сэсся вӧлі нарошнӧ кыпӧдӧны сёрнияс, некутшӧм мир пӧ абу и вӧчлӧма) тӧргӧвӧй капитал дзикӧдз ӧшӧдіс юрсӧ, а промышленнӧй капитал, мӧдарӧ, вылӧ кыпӧдіс ассьыс юрсӧ. Англияса конкуренцияысь мынӧм бӧрын роч фабрикаяс пондісны быдмыны зэра арын тшакъяс моз, медся нин кыысь-печкысь фабрикаяс: хлопкобумажнӧй тканьясыд сэки толькӧ на мыччысисны, найӧс вайлісны Россияӧ сӧмын Англияысь, 1804 воӧ сэтшӧм фабрикаыс Россияын вӧлі 199, унджыкыс посни фабрикаяс, 6½ сюрс уджалысьӧн да 5 миллион шайт дон производствоӧн; 10 во бӧрын, 1814 воӧ, фабрикаыс вӧлі нин 423, уджалісны сэні 39 сюрс рабочӧй, производствоыс содіс квайт пӧв — 30 миллион шайтӧдз. Америкаысь Россияӧ пондісны пыртны сы мында хлопок (мукӧдлаын хлопокыд сэки эз на вӧв), мый сійӧ ордйис пӧшти став европаса странасӧ: 1809 воын хлопоктӧ вайисны 204 тонна, а 1811 воӧ вӧлі вайӧма 3787 тонна нин. Быдсяма иностраннӧй тӧваръяс сэки зэв ёна донсялісны, а хлопоклӧн доныс уси, лои пӧшти джын дон, — сэтшӧм уна вӧлі пыртӧма хлопоктӧ. Иностранечьяс некыдзи вӧлі оз гӧгӧрвоны, мыйла «бур йӧз» лябсьӧны континентальнӧй блокада вылӧ, кор сэтшӧм гырысь ӧдъясӧн кыпӧдчӧ промышленносьт. Блокадасӧ нуӧдігӧн самӧй францияса посланник со мый гижӧ аслас правительстволы: кӧть пӧ рочьяс и норасьӧны роскош предметъяс вылӧ дон содӧмысь да шайт дон усьӧмысь, промышленносьт пӧ ёна сӧвмӧ; воссялісны уна ной, шӧвк вӧчысь фабрикаяс; озыр помещикъяс судзӧдӧны иностраннӧй рабочӧйясӧс, кодъяс велӧдӧны уджавны роч рабочӧйясӧс; воссисны пӧ свеклӧысь сахар вӧчан заводъяс, содӧны вина вӧчан заводъяс да с. в.
Англиякӧд бӧр союзӧ пырӧм мысти, правительство, — дворяна лябсьӧны вӧлі иностраннӧй тӧваръяс вылӧ гырысь донъясысь да, — сетліс эськӧ важ ног вӧля вайны англияса промышленносьтлы ассьыс вузӧсъяссӧ Россияӧ да, но сэки шызисны нин фабрикантъяс, да сэтшӧм гораа, мый лои налысь кывзыны. Найӧ Александр I-лы сетісны гижӧд, кӧні вӧлі веськыда шуӧма: Англия пӧ миянлы Наполеонысь ыджыдджык лёк, а англияса вузӧстӧ вайӧмыд пӧ лёкджык 1812 вося Мӧскуаса пӧжарысь. Промышленнӧй капиталыд сэки вӧлі зэв нин ён, — фабрикаясыд вӧліны дворяналӧн тшӧтш и (Юсупов князьлӧн вӧліны зэв гырысь фабрикаяс), — сы понда накӧд лои быть лыддьысьны. 1822 воӧ вӧлі пуктӧма заграничаса вузӧсъяс вылӧ зэв ыджыд налогъяс (пошлинаяс), ас государствоса промышленносьт «кыпӧдӧм-дорйӧм» могысь. Сэксянь тайӧ «покровительственнӧй» системаыс (ас промышленносьт дорйӧм) эз нин бырлы, сӧмын корсюрӧ личавлывліс (личавліс 1857 да 1877 вояс костын, мыйла личавліс, аддзам улынджык).
Англияысь вузӧс вайӧм эз помась, — коді вермыліс босьтны дона тӧвар, найӧ ёнджыкасӧ босьтлісны англиясаӧс, — но ёна чиніс. 1822 воӧдз, кор эз на вӧвны пошлинаясыд, Англия вайліс Россияӧ быд во 3 миллион фунт стерлинг дон тӧвар, 1831 воӧ сійӧ вайис 2 миллион дон этшаджык, дай сэтысь ⅔-ыс вӧлі не вӧчӧм тӧвар, а шӧрт (рочӧн кӧ
Роч промышленносьтлӧн ӧдйӧ быдмӧмыс пондіс ордйыны пытшкӧсса (внутренньӧй) рыноклысь быдмӧмсӧ. Барин крепостнӧй крестьянинлысь вӧлі мырддьӧ став «лишнӧйсӧ», сы понда крепостнӧй крестьяниныд вӧлі корысь кодь гӧль. Кутшӧм нӧ сійӧ вӧлі ньӧбасьысь? Роч фабрикаяслысь вузӧссӧ ньӧблісны медзэвсӧ карса олысьяс, но карса олысь лыдыс быдмис зэв ньӧжйӧ — крепостнӧй права вӧснаыд жӧ, — сійӧ дорӧма вӧлі крестьянинӧс сиктӧ. Карса йӧз лыдыс XVIII нэмӧ Россияын вӧлі сӧмын 4% став йӧз лыдсьыс, XIX нэмся воддза джынъяс — 6%. Медся кокниа позис петны таысь бара жӧ крестьянаӧс мездӧм пыр. Барин киысь мездӧм крестьяниныд вӧлі эськӧ аслас нажӧтка вылын ачыс ыджыд, сійӧ эськӧ пырысь-пыр пӧри «ньӧбасьысьӧ», — роч промышленносьтлӧн историяыс 1861 во бӧрын сійӧ и петкӧдлӧ. Сӧмын нӧ помещикъяс да тӧргӧвӧй капитал эз на кӧсйыны лэдзны ас кисьыныс крестьянинтӧ. Нянь вылӧ дон содӧм сійӧ кадӧ буретш сувтіс; помещик да купеч вӧлі аддзӧны сэкся роч рабочӧйлысь ыджыд удждонсӧ да (сэки роч рабочӧйыд вӧлі босьтӧ унджык германияса рабочӧй дорысь), полӧны вӧлі: ыджыд удждонъясыд пӧ чинтасны барышсӧ. Найӧ оз вӧлі гӧгӧрвоны, мый ыджыд удждонъясыс Россияын бара жӧ крепостнӧй права вӧсна: унджык медалӧм рабочӧйыс вӧлі оброк вылӧ лэдзӧм крепостнӧйяс; налы колӧ вӧлі асланыс удждонысь аслыныс овны дай баринлы оброк вештыны. Фабрикантыд вӧлі сюсьджык, сійӧ кужӧджык вӧлі рабочӧйтӧ эксплуатируйтны, сійӧ вӧлі тӧлкаджык купечсьыд да помещиксьыд. Фабрикант эз пов вӧльнӧя медасьысь рабочӧйысь, кӧть и ыджыд дон сылы колӧ вӧлі мынтыны да 1825 воӧ нин фабрикаяс вылын джын рабочӧйыс вӧлі ас вӧляӧн медасьӧм йӧз. 30 воясӧ фабрикант пондіс нин ассьыс крепостнӧйяссӧ лэдзавны вӧля вылӧ, 40 воясӧ унджык «посессионнӧй» мастерӧвӧйыс лоины вӧльнӧй йӧз. Сӧмын помещик сэк на эз лысьт бырӧдны крепостничество, — колӧ вӧлі мед историяыс сійӧс топӧдлас стен бердӧ.
Крепостнӧй право дырйи пытшкӧсса (внутренньӧй) рынок паськавны эз вермы, колӧ вӧлі корсьны ортсы рынокъяс. Важӧн унаӧн мӧвпавлісны: Николай I-лӧн пӧ «Николай Палкинлӧн», империяыс, — ыджыд армиянас, казармаяснас, шпицрутенъяснас, рекрутчинанас, военнӧй мундир медвылӧ пуктӧмнас; гӧгӧр-кругом военнӧйяслӧн ыджыдалӧмнас, буржуазиялы некытчӧ лӧсявтӧмтор, сійӧ пӧ сулалӧ сылы паныд. Збыльвылассӧ казармаыд вӧлі фабрикалы содтӧд: Николай Палкин «ӧружйӧӧн киас писькӧдаліс Россияса вузасьӧмлы выль туйяс Асыввылын», — тадзи шуӧ Николай I-лӧн государственнӧй сӧвет. Со мый вӧсна став Россиясӧ пасьтӧдӧма вӧлі военнӧй мундирнад! Эз ӧд прӧста Николайыд ӧткодя сьӧлӧмсьыс вӧчавлы аслас салдатъяслы смотръяс да роч вузӧсъяслы мануфактурнӧй выставкаяс, восьтавлы кадетскӧй корпусъяс да технологическӧй институтъяс, ветлывлы маневръяс вылӧ да Нижегородскӧй ярмарка вылӧ. Войдӧрсӧ сылӧн уджъясыс мунісны шыльыда: медводдза кык войнаыс, Персиякӧд да Турциякӧд, помасисны вермӧмӧн, сійӧ паськыда восьтіс туй роч вузӧсъяслы тайӧ бӧрӧ кольӧм кык странаас. Персияса рынок дзикӧдз босьтісны ас кианыс: роч фабрикант сэні кӧзяитіс гортын моз, роч червонеч вӧлі медъёна ветлысь сьӧм, роч вузасян обычайяс вӧліны примерӧн; иностранечьяс — англичана, немечьяс — быд воськовын кылісны: «тадз вӧчӧны рочьяс, тадзи шуӧма Россиякӧд вузасьӧмын».
Тайӧ нин иностранечьяслы, медся нин англичаналы, эз во сьӧлӧм вылас. Англияса вузӧстӧ — кызвынсӧ — Россияӧ пыртны запретитӧмыд нӧшта нин ёна скӧрмӧдіс англичанаӧс. Кор рочьяс, Турцияыд да Персияыд налы этша на вӧлі да, пондісны писькӧдчыны Азия шӧрӧ да Афганистанӧ, Индия граничаясланьӧ, англичанаыд дзикӧдз шызисны, сынӧдын пондіс кывны порок дук. Николайыд вӧлі уджалӧ веськыда, ассьыс завоевательнӧй политикасӧ некутшӧма сайӧдтӧг, — Россия явӧ кӧсйис асыввывса рынокъястӧ аслас промышленносьтлы монополизируйтны (босьтны ас кипод улӧ), — сы понда англичаналы эз вӧв сьӧкыд корсьны союзникъясӧс. Французъяслы, англичаналы моз жӧ, колӧны вӧлі асыввывса рынокъясыд; колӧны вӧлі и Россияса «Стамбул да Тегеран пыркӧдысь киӧн», тадзи шуӧны вӧлі купечьяс Николай йылысь, завоюйтӧм рынокъяс. Дунайскӧй странаяслӧн — Венгриялӧн, Молдавиялӧн, Валахиялӧн — Дунай кывтыд портъяс пыр, Браилов да Галац пыр, няньӧн вузасьӧмыс дзескӧдіс быттьӧкӧ Одессалысь да Таганроглысь няньӧн вузасьӧмсӧ, вӧчис налы конкуренция. Татшӧмтортӧ вӧлі некыдзи оз позь эновтны, колӧ вӧлі чорыда кабыртны тшӧтш Дунай кывтыдсӧ. 1849 воӧ Николай ветліс Венгрияӧ, быттьӧкӧ сэтчӧс революция ланьтӧдӧм могысь, сӧмын сэтчӧ кольччыны эз вермы. 1853 воӧ роч войскаяс босьтісны Молдавия да Валахия (ӧнія Румыния). Тайӧ кыпӧдіс война Турциякӧд; Турция дор, Россиялы паныд, сувтіс тшӧтш Австрия, — сылы вӧлі колӧ Дунайскӧй странаяслӧн свободнӧй вузасьӧмыс да.
Турецкӧй война водзсӧ муніс Николайлы кивыв: Россияса черноморскӧй флот Синопаын жугӧдіс турецкӧй флотӧс; роч армия вуджис Дунай. Николай мӧвпаліс босьтны Константинополь. Роч тӧргӧвӧй да промышленнӧй капитал ӧтвылысь гӧтӧвитчисны кӧзяйничайтны став Асыввылас. Тайӧ дерт Англия ни, Франция ни, Австрия ни терпитны эз вермыны. Англияса да Францияса флотъяс пырисны Чёрнӧй мореӧ, Австрия мобилизуйтіс ассьыс армиясӧ. Николай юӧртіс война Англиялы да Франциялы, но Австриялы эз нин лысьт, — сійӧ коли бокӧ. Роч армиялы Дунай сайын косясьӧмысь дерт лои дугдыны: мышканыс (тылын) налӧн вӧліны австриечьяс, водзӧ мунны вӧлі ӧпаснӧ. Море вылын роч флотлы быдлаын лои бӧрыньтчыны, — англияса да францияса флотъяс вӧліны ёна вынаӧсь да бурӧсь Россияса флотысь (налӧн вӧлі кызвыныс парӧвӧй, миян — паруснӧй). Англичана да французъяс петісны Крымын берег вылӧ, 11 тӧлысся осада бӧрын босьтісны Севастополь, Россиялысь главнӧй военнӧй гаваньсӧ Чёрнӧй море вылын, Черноморскӧй флотлысь сулаланінсӧ; флотсӧ ставнас вӧйтісны.
Николай эз вермы терпитны татшӧм неудачатӧ да асьсӧ виис ядӧн, а Александр II-лы (Николайлӧн пи — наследник) лои вӧчны мир (Парижын, 1856 воӧ). Тайӧ мир сертиыс Россиялы вӧлі оз позь видзны Чёрнӧй море вылын флот. Роч капитализмлы лои ӧткажитчыны Турцияын кӧзяйничайтӧм вылӧ надеяысь. Ортсы рынок корсьӧм помасис нинӧмӧн: колӧ вӧлі быть паськӧдны пытшкӧс рынок. Тайӧ кад кежлӧ и помещикъяс (этшаджыкыс на эськӧ да) дугдісны повны вӧльнӧй рабочӧйысь. Дворяна костын публицистъяс весиг пондісны артавны, ёна-ӧ вӧляӧн медалӧм уджыс лоӧ выгӧднӧджык крепостнӧй уджысь (барщинаысь). 40 вояс помын Рытыввыв Европаын нянь дон бара «чорзис»; тӧргӧвӧй капитал мӧвпаліс, кутшӧм уна шобді кутас мунны выль вӧчӧм кӧрт туйяс вывті Балтийскӧй да Чёрнӧй море портъясӧ. Кӧрт туйяс вӧчӧм йылысь проект вӧлі нин 30 воясӧ, но кӧрт туй вӧчӧмсӧ падмӧдіс промышленнӧй капитал, аслас Николай дворса ыджыд дорйысь пыр — финанс министр Канкрин пыр. Канкрин ыстысис быдсяма туйтӧм помкаяс вылӧ, — быттьӧкӧ пӧ кӧрт туй вӧчӧмыс йӧз костас паськӧдас бродяжничество да с. в., — торкаліс кӧрт туй вӧчӧмсӧ; збыльвылӧсӧ нӧ промышленнӧй капитал поліс кӧрт туйяс вывті Россияӧ мукӧд государствоса вузӧсъяс пыртӧмысь. Ӧні, кор найӧс и сідзи дзескӧдісны, — 1857 воӧ англияса да францияса вузӧсъяс вылӧ таможеннӧй пошлинаяс лои чинтыны, — и тайӧ помкаыс быри. Ӧні крепостнӧй праватӧ бырӧдӧмлы паныд мунӧмыд ёна лӧняліс, 20 во сайын серти. А крестьяналӧн крепостнӧй правокӧд вермасьӧмыс пыр чорзис, пугачёвщинаӧн грӧзитіс (видзӧд улӧджык); кыпӧдчӧм лыдыс 1842 восянь 1848 воӧдз содіс вит пӧв. 50 вояс помын, тшук «мездӧм» водзвылас, крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс вӧліны 25 губерняын — сэкся Россияын став губерняясысь джынъяс.
Челядь сяма мӧвп эськӧ вӧлі думайтны, мыйыштӧ тӧргӧвӧй капиталыд да сылӧн союзник — крепостник-барин бурӧн сетчасны роч промышленнӧй капиталлы. Сделкаас, кодӧс буржуазнӧй история гораа нимтіс «февраль 19 лунся ыджыд реформаӧн» (1861 вося февраль 19 лунӧ, важ стиль серти, вӧлі кырымалӧма крестьянаӧс мездӧм йылысь манифест, а йӧзӧдӧма вӧлі сӧмын март 5 лунӧ: февраль 19 луныс вӧлі буретш масленича дырйи да, повзисны, мездӧм йӧзыд пӧ юсясны да «бунтуйтчасны», — тадзи мӧвпавлісны «мездысьясыс» мездӧмъяс йывсьыс), важ ыджыдалысьяслы (помещикъяслы) сюри дерт медыджыд кусӧк, а промышленнӧй буржуазиялы сӧмын мында вӧлі колӧ, весиг этшаджык на тӧкӧтьӧ. Ӧти-кӧ, тӧргӧвӧй капиталлы колины посни самостоятельнӧй производительяс: крестьянинӧс мездӧма вӧлі муӧн да му бердас жӧ и дорӧма, — сійӧ эз вермы мунны сиктысь «мирӧн» сӧглас сеттӧг, а сиктас став йӧзсӧ вӧлі дорӧма кругӧвӧй пӧрукаӧн вотъяс мынтӧм могысь (февраль 19 лун бӧрын вотъясыд ёна содісны; сы понда сиктса йӧзыд старайтчисны сиктысь некодӧс не лэдзны, — мунӧм морт пыддиыс вотсӧ лоӧ вӧлі мынтыны кольччысьясыслы. Крестьянатӧ «муӧн мездӧмнад» сэки зэв ёна ошйысисны: тайӧ пӧ зэв бур крестьяналы. Сійӧ ылӧдіс кодсюрӧӧс, весигтӧ зэв тӧлка йӧзӧс, кодъяс омӧля вӧлі гӧгӧрвоӧны экономикатӧ, — босьтам кӧть, зэв тӧдчана гижысьӧс — Герценӧс (та йылысь пондам на сёрнитны водзынджык). Збыльысьсӧ нӧ пӧшти некутшӧм мездӧм эз и вӧв: крестьянинӧс важ моз жӧ вӧлі домалӧма аслас мутор бердӧ; сійӧ важ моз жӧ коли дворяна киӧ; мирӧвӧй посредник, вӧлӧсьтувса «суд» пыр, сідзи жӧ вермис нӧйтны «мездӧм» крестьянинтӧ розгаӧн, кыдзи нӧйтлісны крепостнӧй право дырйи.
Медсясӧ, тӧргӧвӧй капиталлы коли крестьянинысь «прибавочнӧй продукт» пычкан машинаыс, сӧмын машинасӧ лои нӧшта на бурмӧдӧма-а. Войдӧр быд помещик торйӧн пычкыліс крестьянинысь прибавочнӧй прӧдуктсӧ барщинаӧн ли, оброкӧн ли, ӧні пондіс пычкыны став дворянскӧй государствоыс вотъясӧн (податьӧн). Медвойдӧр, помещикыд, тӧдӧмысь, крестьянинтӧ прӧста эз лэдз. Кӧть быдлаын горзісны: крестьянинысь пӧ баринлы некутшӧм дон мынтӧм оз ло, но и татӧн, кыдзи и быдлаын мукӧдлаын «ыджыд реформаыд» пӧрйӧдліс. Збыльысьсӧ помещикъяс крестьяналысь босьтісны 800 миллион шайтысь унджык выкуп (шайтыс 1861 воясӧ вӧлі 1½-ӧн донаджык 1914 вося шайтысь) сійӧ жӧ наделысь, коді крестьяна ордын вӧлі и войдӧр, — сійӧ му вылас векысянь уджавлісны крестьяна, помещик некор сійӧн эз пользуйтчыв, сійӧ вӧлі сӧмын крепостнӧйясӧс вердӧм вылӧ. Зэв гӧгӧрвоана, мый сійӧ мусьыд мынтысьӧмыд вӧлі тшук уджалысьяссьыс дон мынтӧм (выкуп). Мед лоӧ нӧшта гӧгӧрвоанаджык, сійӧ мусӧ донъялӧма вӧлі ёна вылӧджык аслас збыль дон сертиыс: сэкся донъяс серти сійӧ сулаліс 648 миллион шайт, а крестьяналы ковмис мынтыны 867 миллион. Помещикъяслы сійӧ сьӧмсӧ мынтіс правительство ӧтпырйӧ, а крестьяналы колӧ вӧлі правительстволы мынтыны уна во чӧж, тайӧ и шусьӧ вӧлі выкупнӧй платежъяснад. Правительство ачыс эз соссьыв, мый мынтынысӧ колӧ вӧлі му доход сертиыс унджык, медся нин не сьӧд муа интасъясын; шуам Московскӧй губерняын (ӧні обласьтын) крестьянинлы сетӧм гектар му вӧлі сулалӧ 23 шайт 83 ур, а мынтыны сыысь колӧ вӧлі 43 шайт. Мукӧдлаын (Войвылын, Олонецкӧй губерняын — ӧнія Карельскӧй АССР) выкупнӧй донъясыс вӧліны нёль-вит пӧв вылынджык крестьянскӧй надел докодсьыс. Таысь ӧтар, крестьянаӧс «мездӧм» бӧрын вӧлі содтӧма душевӧй вотъяс, сэсся «ыджыд реформа» бӧрад лӧсьӧдӧм земскӧй учрежденньӧястӧ видзӧмыс водіс крестьяна пельпом вылӧ жӧ.
«Мездӧм» бӧрын 15 во чӧжӧн крестьянин казналы мынтіс 20%-ӧн унджык аслас му докодсьыс, а унаысь и кык да куим пӧв унджык (270%-ӧдз). Мӧд ногӧн кӧ шуны, вотъяс мынтӧм вылас крестьянинлы колӧ вӧлі вузавны став воӧм няньсӧ дай нӧшта на кӧнкӧ бокын уджалӧмӧн нажӧвитны. Податьяснад пычкисны крестьянинлысь прибавочнӧй продукттӧ оброкысь да барщинаысь не омӧльджыка. Со кӧні и вӧлі «крестьянинӧс муӧн мездӧмыдлӧн» секретыс.
Крестьянинӧс «февраль 19 лунся ыджыд реформаыд» грабитіс, но крестьянин эз ло пролетарийӧн. Пролетарий — вӧльнӧй уджалысь, мунӧ сэтчӧ, кӧні сылӧн уджыс колӧ, а крестьянинӧс вӧлі домалӧма аслас сиктӧ; сійӧ коли дворянскӧй полиция опека улын, мирӧвӧй посредник киын (бӧрынджык — земскӧй начальник киын). «Уджалысь резервнӧй армиятӧ», коді вӧлі колӧ промышленнӧй капитализмлы, эз ло лӧсьӧдӧма пырысьтӧм-пыр крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрын, сійӧ кыптіс надзӧник да сьӧкыда. Грабитӧм крестьяниныд регыдӧн эз вермы лоны и бур ньӧбасьысьӧн, коді колӧ вӧлі роч фабрикаяслы, медся нин текстильнӧй фабрикаяслы. Крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрын воддза вояснас миян промышленносьт, водзӧ мунӧм пыдди, пондіс мунны бӧрӧ. Бӧрынджык и тані шылясис, дерт. Дворянскӧй публицистъяслӧн 1861 вося реформа кузя ӧти висьталӧм тшук имитіс: вӧльнӧй уджыд крепостнӧй уджысь выгоднӧйджык. Мездытӧдзыд (40 вояс помӧ) нёль сикас няньлӧн урожай (шобділӧн, сюлӧн, идлӧн да зӧрлӧн) Россияын вӧлі сӧмын 436.613–438.712 сюрс центнер; мездӧм бӧрын, 1870 воясӧ, — 629.730 сюрс центнерысь унджык. Тайӧ му вӧдитӧмас уджыслӧн кыптӧмыс лэптіс тшӧтш и ньӧбасьны вермӧмсӧ уджалысь йӧзлысь. Недыр кежлӧ надзмӧдлӧм бӧрти, промышленносьт, медся нин текстильнӧй, ӧдйӧ мӧдіс мунны водзӧ. 1861 воӧ миян текстиль фабрикаяс переработайтісны сӧмын 30.951 тонна хлопок, 1881 воӧ — 147.494 тонна нин, 1891 воын — 171.994 тонна, а 1901 в. — 262.088 тоннаысь унджык (медвылын вӧлі 1910 воӧ, сэки вӧлі переработайтӧма 360.371 тонна хлопок). Крестьянаӧс мездытӧдз Россиялӧн вӧлі 1066 километрысь этшаджык кӧрт туй, а 70 вояс кежлӧ вӧлі нин 10.668 км, 80 вояс кежлӧ — 22.403 километрысь унджык, 90 вояс кежлӧ — 28.803 км-ӧдз. Кӧрт туйяс содӧмкӧд ӧттшӧтш быдмис и роч металлургическӧй промышленносьт (медъёнасӧ вӧлі сетӧ кӧрт туйяслы рельсъяс; паравозъяс да м. т. ньӧбавлісны заграничаысь). 1861 воӧ миян сывдылісны 327.610 тоннаысь этшаджык чугун, 1891 воӧ — 992.210 тонна, а 1901 воӧ — 2.833.825 тонна нин. Тайӧ воас миян металлургия ордйис нин ӧткымын рытыввыв европаса гырысь странаясӧс, шуам Францияӧс, кыдзи 10 во сайын войдӧр Россия ордйыліс Францияӧс бумага печкан производствоын.
ХХ нэмӧ Россия пырис нин, кыдзи ён промышленнӧй капитализма страна.
КРЕПОСТНИЧЕСКӦЙ ГОСУДАРСТВО
Кӧть эськӧ промышленнӧй капитализмыд и ёна сӧвмис да, сӧмын нӧ государстволӧн оласногыс XIX нэм помӧдз Россияын коли век на важыс, кутшӧм сійӧ вӧлі ХVIII нэм пуксигкежлӧ.
Сарыд эз нин вӧв «аслас государствоын первой купечӧн»; сар дворын эз нин сёрнитны гос да пенька йылысь, а нуӧдісны кутшӧмсюрӧ придворнӧй сёрнияс; сӧмын нӧ «Романовъясыд»^омановъяслысь овсӧ лоӧ гижны кавычкаяс пытшкын: налӧн семьяыс бырлі (ставныс кулалісны); медбӧръяыс вӧлі «Всероссийскӧй император» Петыр Алексеевичлӧн нылыс, Елизавета Петровна; сылӧн челядьыс эз вӧв да, сійӧ пуктіс наследникӧ аслыс Петыр племяниксӧ, Гольштейн-Готторпскӧй принцӧс. Сылӧн челядьыс эз жӧ вӧв; наследникыс — Павел Петрович, — сійӧ быдӧн сэк тӧдлісны — чужис гӧтырыслӧн ӧти придворнӧйсянь. Тайӧ Павелсяньыс и мӧдісны бӧръяджык «Романовъясыд»./^ век жӧ колины ыджыд эмбур чукӧртысьясӧн. Ассьыныс капиталъяссӧ найӧ дерт эз явитлыны, но XIX нэм помын на ордысь вӧлі лыддьӧны 700 миллион шайт (зарниӧн) куш сьӧмӧн. Зэв бура тӧдӧны, мый 80 воясӧ Александр Третьӧй ӧти Рытыввыв Европаса банкысь вуджӧдіс мӧд банкӧ 300 миллион шайт. («Романовъясыд» став сьӧмсӧ ассьыныс видзлісны дерт заграничаса банкъясын — сідзи вӧлі надейнӧджык). Сы кындзи сар семьялӧн вӧлі вывті ыджыд недвижимӧй овмӧс — «удельнӧй» да «кабинетскӧй» именньӧяс; сэні налӧн вӧліны зарни приискъяс и, заводъяс и, виноградникъяс и, с. в. — ставыс миллиард шайт донысь унджык, весиг сэкся шайтӧн донъялӧмӧн. «Аслас государствоын первой купечыд» пӧри ставмувывса первой миллиардерӧ.
Сылӧн матысса йӧзыс (приближеннӧйясыс) вӧліны медся озыр йӧз Россияын, гашкӧ и став му вылас. Крестьяналысь пычкӧм оброкъястӧ да барщинатӧ во 100–150 сайын медсясӧ лытайтлісны Парижын, сэні «роч бояра» нимыд пӧри пӧслӧвича туйӧ. Англияысь да Голландияысь ӧтдор гашкӧ, найӧ сэк нин грабитлісны зэв гырысь колонияяс, ӧдвакӧ Европаын вӧліны сэтшӧм озыр овмӧсъяс, кутшӧм вӧліны Россияын. Медся важъясыс на костысь пансьылісны нӧшта Петырӧдз на, ХVІІ нэмын. Строгановъяс сэки нин вӧліны миллионеръясӧн: Петыр дырйи налӧн вӧлі 120 сюрс крепостнӧй крестьяна; лыддьысьлісны нӧ сӧмын мужикулов, сідзкӧ сійӧ лоӧ миллион нёльӧд юкӧн йӧз — дзонь государство. Петыр дырйи медозыр мортӧн лои сылӧн фаворитыс^Фаворит (муса морт, мусук) иностраннӧй кыв вежавидзысь историкъяс роч кывйӧ сюйисны саръяслысь мусукъяссӧ удобнӧйджык кывйӧн нимтӧм могысь./^, Меньшиков «Алексашка», ичӧтик ремесленниклӧн пи; сійӧ лои роч армияын генералиссимусӧн, светлейшӧй князьӧн да «ижорскӧй герцогӧн». Сылысь вӧлі лыддьӧны 90 сюрс крепостнӧй крестьяна да сыысь ӧтдор 14 миллион сэкся шайт дон сьӧм, донаторъяс да (
Колӧ шуны сарскӧй духовникъяслӧн ӧд и уджыс эз вӧв этша. Сӧмын каторжнӧй тюрмаын уголовнӧйяс пытшкысь гашкӧ позьӧ вӧлі аддзыны сэтшӧм жӧ грека мортӧс, кутшӧмӧсь вӧліны «благочестивейшӧй, самодержавнӧйшӧй», российскӧй императоръясыд. Велӧдчытӧм пемыд саричаясыд (ХVІIІ нэмся саричаясыд эз вӧвны ставныс бура грамотнӧйӧсь), — найӧс окружитӧмаӧсь вӧлі нажива вылӧ горш холопъяс, асьныс горшӧсь власьт вылӧ да сьӧм вылӧ, — найӧ некутшӧм кутӧд оз тӧдлыны. Налӧн быд кыв вӧлі закон, паныд кыв шуны некод эз лысьтлы. Важ (Романовъясӧдз) Русьын вӧліны обычайяс, найӧ вӧліны вынаӧсь тшӧтш и сарлы; тӧргӧвӧй капитал нетшыштіс став обычайяссӧ вужнас, сылӧн вӧлі сӧмын ӧти завет: «Он кӧ пӧръяв — он вузав». Лӧж вылын да пӧръясьӧм вылын сулаліс сэкся став вузасьӧмыс, лӧж вылын да пӧръясьӧм вылын сулаліс ХVІIІ нэмся да XIX нэм воддза помся роч «вылысса» обществоыд; весиг дворяна пытшкысь кодсюрӧ чума висьӧмысь этшӧн пышъявлісны сар дворсьыд. Петыр, кодӧс леститчӧм могысь историкъяс нимтылісны «Великӧйӧн», томлаліс гӧтырсӧ манастырӧ, медым гӧтрасьны Екатерина вылӧ, — войдӧр сійӧ слугаавліс ӧти мастер ордын (Лютеранскӧй поп ордын) Эстонияын, — ассьыс писӧ Алексейӧс ас кинас пытайтліс, сэсся тшӧктіс гусьӧн казнитны Петропавловскӧй крепосьтын. Кыдзи сійӧ лӧньӧдліс кыпӧдчӧмъястӧ, — ми висьтавлім нин. Сійӧ кулі (1725 воӧ) лёк висьӧмысь (сифилисысь). Висьӧмнас заразитіс тшӧтш ассьыс мӧд гӧтырсӧ, сійӧ кулі кык во мысти Петыр кулӧм бӧрын, — сӧмын начсӧ он куж висьтавны, мыйысь сійӧ кулі: гашкӧ сифилисысь, гашкӧ юӧмысь. Сарскӧй престол вылӧ воӧм бӧрын, тайӧ воддза поп слугаыд, — сійӧ оз вӧлі куж весиг ассьыс нимсӧ пасйыны, — лун и вой коллявліс вина бутылка дорын. Екатеринаӧс вежысь Петырлӧн внукыс (казнитӧм пиыслӧн — Алексейлӧн пи) кулі пистиысь 15 арӧсӧн да, эз удит ни ӧти мыж вӧчны. Сійӧс вежысь Петырлӧн племяннича Анна воис Курляндияысь дзонь придворнӧй штатӧн, — сэні сійӧ оліс дӧваӧн (верӧсыс вӧлі Курляндияса герцог), — аскӧдыс вайӧдіс тшӧтш кутшӧмкӧ иностраннӧй фаворитӧс — Биронӧс, — сійӧ войдӧр вӧлі конюхын, сэсся вӧчӧмаӧсь графӧн; кор Анна лои императричаӧн, сійӧ лои Курляндияса герцогӧн. Бироныд да сылӧн ёртъясыс, грабитлісны Россиятӧ, кыдзи завоюйтӧм странаӧс. Вотъястӧ татшӧм лёкысь некор на эз перйывлыны: коді оз вермы мынтыны, найӧӧс вӧлі сувтӧдӧны «правёж» вылӧ: нӧйтӧны беддьӧн, кытчӧдз оз мынтыны, нач Грознӧй дырся моз. «Бироновщинатӧ» уна поколенньӧ помнитіс, уна поколенньӧ на биысь моз поліс. Англияса посол кывъяс серти (Англичана сюся видзӧдісны, мый вӧчсьӧ Россияын, дерт тӧдана, мый вӧсна), «сарскӧй дворын тайӧ сарствованньӧ дырйи ньӧтчыд вӧвлытӧм великолепйӧ, кӧть казнаын абу ни ӧти грӧш, и некодлы нинӧм оз мынтыны.... Саричалӧн став мӧвпъясыс гажӧдчӧм йылысь да Биронӧс озырлунӧн да почесьтъясӧн тыртӧм йылысь».
Анна индіс аслыс наследникӧн племянниксӧ, Иван Антоновичӧс, индіс весигтӧ чужтӧдзыс на. Но Биронлӧн шайкаыс Анна кулӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ воис косьӧ. Тайӧ каднас Петырлӧн нылыс, Елизавета, гвардейскӧй салдатъяс отсӧгӧн, шыбитіс ичӧтик императорӧс, коді вӧлі ветлӧ чабуӧн на, престол вылысь да пуксис ачыс, но войдӧр сійӧ вӧчис союз Франциякӧд да Швециякӧд, — сійӧ эз чайтлы сэтшӧм кокниа вермыны Бироновскӧй шайкатӧ да, отсӧг налысь корсис; Швеция сэки воюйтліс Россиякӧд; Елизавета отсӧг пыддиыс, кӧсйысис бӧр сетны Швециялы, мый войдӧр мырддьыліс сылысь Петыр. Кор нӧ шведъяслӧн отсӧгыс эз ковмы, Елизавета яндысьтӧг пӧръяліс найӧс. Елизаветаыд, ми висьтавлім нин, Романовъяс пытшкысь вӧлі медся развратнӧй. Сійӧ «фаворитъяслы» и лыдыс эз вӧв, коді только эз вӧв тайӧ «должносьтас»: французскӧй посол Шетардисянь кадетскӧй корпусын велӧдчысьясӧдз. Главнӧй фаворитыс вӧлі придворнӧй певчей — Разумовскӧй, украинеч. Ассьыс придворнӧй дамаяссӧ не сы ньыв кыв шуӧмысь Елизавета тшӧктывліс площадь вылын нӧйтны плетьӧн да нетшкыны налысь кывъяссӧ. Елизавета кулӧм бӧрын коли 15 сюрс платтьӧ; и ни ӧти эзысь шайт казнаын; войскаыслы жалӧванньӧсӧ мынтылісны пушкаясысь сывдӧм ыргӧн сьӧмӧн.
Елизавета сідз жӧ колис престолсӧ аслас племянникыслы, Петыр Голштинскӧйлы, сійӧ лои Петыр Третий нима императорӧн. Но императораліс сійӧ сӧмын кымынкӧ тӧлысь; сійӧ вӧлі унтер-офицер сяма, лёкиник, юысь морт. Гӧтырыс сылӧн вӧлі гӧлиник немецкӧй принцесса, зэв мудер да власьт вылӧ зэв горш морт. Сійӧс корсис аслас племянниклы Елизавета, — сійӧ чайтліс гӧлиник принцессатӧ раминик нывбабаӧн. Сійӧ первойсӧ збыльысь раминик морт улӧ и лэдзсис. Сэки жӧ тӧргуйтліс Россияса военнӧй секретъясӧн (Сизимвося война дырйи). Елизаветаӧс кындзи сійӧ пӧръявліс нӧшта и ассьыс верӧссӧ: пӧдаритіс сылы наследникӧс, кӧні верӧсыс ньӧти эз вӧв мыжа (батьыс эз сійӧ вӧв). «Наследник» батьыс кулӧм бӧрын сылӧн вежсис некымын фаворит. Елизавета кулігӧн тайӧ «должносьтас» вӧлі зэв сюсь да ёсь гвардейскӧй офицер, Орлов. Сылӧн вӧлі гвардиякӧд ыджыд йитӧд. Петыр Третьӧй венӧ воис Даниякӧд, кыдз голштинскӧй герцог да кӧсйис мынтыны сылы водзӧссӧ, — кыдзи Российскӧй император. Роч гвардияыд нӧ эз желайт кисьтны ассьыс вирсӧ голштинскӧй интересъяс вӧсна; Орловъяс (гвардияас вӧлі налӧн дзонь семья) эз узьны. Петырыд код юрнас, эз и тӧдлы, кыдзи сійӧс шыбитісны да арестуйтісны, а сылӧн гӧтырыс лои императрица Екатерина Вторая, — первойыс вӧлі Петырлӧн гӧтырыс, ми сы йылысь гижлім вылынджык.
Петырӧс, чӧвтӧм бӧрас, пырысь-пыр жӧ вӧлі виӧма Ропшаын, Орловъяс моз вермисны ӧд вӧчны и мукӧд, неудобнӧй «претендентысь» (соперникысь) колӧ вӧлі мынтӧдчыны. Екатеринаыд кужліс водзӧ видзӧдны: 15 во мысти нин прӧстӧй донса казак Петыр Третьӧй нимӧн вермис кыпӧдны Россия джынсӧ (видзӧд улысьджык Пугачёв йылысь). Но ковмис нӧшта мӧвпыштлыны и мӧд претендент йылысь: ловъя на вӧлі Шлиссельбургын шудтӧм Иван Антоновичыд, сійӧ сэні, тюрмаас, и быдмыліс. Ӧти гвардейскӧй офицер, Мирович, кӧсйис вӧчны сыкӧд сійӧс жӧ, мый вӧчисны Орловъяс. Иванӧс пырысь-пыр жӧ виисны, а Мировичӧс кутісны да казнитісны. Некымын шойяс вомӧн престол вылӧ пуксьӧм бӧрын, — на пиын аслас верӧсыслӧн шойыс, — Екатерина заводитіс «дзирдавны»-сарствуйтны. Сійӧ вӧлі тӧлкаджык дай велӧдчӧмаджык сыводзвывса саричаясысь, гижасьліс европаса учёнӧйяскӧд да гижысьяскӧд (Вольтеркӧд, Дидрокӧд); старайтчыліс петкӧдлыны асьсӧ югдӧдчан удж понда тӧждысьысьӧн. Но развратнад ӧдвакӧ сійӧ эз ордйыв весигтӧ Елизаветаӧс. Сылӧн вӧлі ӧтпырйӧ некымын фаворит, ӧти — главнӧй, мукӧдыс содтӧд пыдди; кор главнӧйыс вӧлі Потёмкин, мукӧдсӧ сійӧ ачыс и бӧрйывліс. Екатерина кулі 67 арӧсӧн, и медбӧръя лунъясӧдзыс сы дінын вӧлі том офицер — Зубов. Кувтӧдзыс войдӧр сійӧ кӧсйыліс лишитны престолысь ассьыс писӧ, Павелӧс, — мӧда-мӧдсӧ найӧ зэв мустӧмтылісны, — сӧмын, друг кулі да, эз удит.
Екатерина Втораяӧс зэв ёна уважайтліс дворяна, буржуазнӧй обществоыд; «Екатериналысь сарствуйтан кадсӧ» дыр да бура казьтыліс сійӧ. Кар нимъяс — Екатеринослав (ӧні Днепропетровск), Екатеринодар (ӧні Краснодар), велӧдчан заведенньӧяслӧн нимъяс (Екатерининскӧй институт), Ленинградын да мукӧдлаын Екатериналы памятникъяс (мыйлакӧ ӧнӧдз на сулалӧны) — ставыс тайӧ сы йылысь висьталӧ. Мый вӧсна нӧ татшӧма ыждӧдлісны тайӧ развратнӧй, ыджыд мыжа нывбабасӧ? Эз дерт писательяскӧд сёрнитны да французскӧй книгаяс лыддьыны кужӧм понда. Саръястӧ донъявлісны не морт сертиыс, найӧ кужӧмъяс, тӧдӧмъяс серти, а удж серти — колана-ӧ да пӧльза вылӧ-ӧ налӧн уджыс капиталистическӧй, крепостническӧй государство лӧсьӧдысь обществолы. Ми тӧдам нин, Екатерина Чёрнӧй морелысь войвыв берегсӧ босьтӧмӧн восьтіс туй роч шобділы Рытыввыв Европаӧ; тайӧн сійӧ отсаліс сьӧдмуа губерняясын помещик овмӧсъяслы вывті ёна быдмыны, вынсявны. Но тайӧн роч тӧргӧвӧй капиталлы буртор вӧчӧмыс сылӧн эз на помась. Сійӧ Польша юкӧмын участвуйтӧмӧн ӧтлаӧдіс ӧти государство граничаӧ став Асыввыв Европа пластсӧ, Балтийскӧй моресянь Чёрнӧй мореӧдз.
Коркӧ, ХVІ нэмын, Иван Грознӧй дырйи, Польша вӧлі водзсасьӧ Мӧскуакӧд; сэки сійӧ кутліс ас киас став Днепр ю вожсӧ; Мӧскуаса армияӧс вӧтліс Балтийскӧй море дорысь.
ХVII нэмся казацкӧй революцияыд медводзысь кучкис Польшаӧс: Днепр вуджис Мӧскуа киӧ, Мӧскуа босьтіс Киев. Петыр босьтіс Рига, и Польша-Литваса асыввыв обласьтъясысь мӧд туйыс — Рытыввыв Двина — сідзжӧ лои рочьяс киын. Сы бӧрын тайӧ асыввывса обласьтъясыс (Литва, Белоруссия да Украиналӧн Польша киӧ кольӧм юкӧдыс) овмӧснаныс (
Тайӧ обласьтъясыдлӧн Петыр бӧрвывса саръяс киӧ дзикӧдз сюрӧмыс (
ХVІIІ нэм воддза помсянь нин Польшалӧн соседъясыс лоины ёнджыкӧсь сыысь. Асвыйӧн олӧмыс сылӧн воши. Польшаса дворянство сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі. Польшаса король сэки эз вӧв наследственнӧй; сійӧс бӧрйылісны дворяна — дворянскӧй сейм. Войдӧрджыксӧ, Пруссияысь опора корсьӧм могысь, бӧрйывлісны Саксонскӧй князьясӧс, — найӧ вӧліны медъён государъяс асыввыв Германияын Пруссияса король бӧрын. Кор нӧ Сизимвося война дырйиыд пруссакъяс жугӧдісны Саксонияӧс, польшаса дворяна шыбитчисны Россияӧ да бӧрйисны король пыддиыс Екатерина Втораялысь фаворитсӧ — Станислав Понятовскӧйӧс. Сӧмын польшаса корольыдлӧн роч сарича дінӧ волывлӧмыд нинӧм эз отсав. Кор Пруссия вӧзйис Екатериналы юкны Польшаӧс, Екатеринаыд зэв кокниа муніс сы вылӧ: сійӧ ӧд вӧлі вывті нин бур случай сюркнявны роч тӧргӧвӧй капитал киӧ став Европалысь асыввыв джынсӧ. Польшаса асыввыв обласьтъясын овлісны роч йӧз, сӧмын помещикъясыс да чиновникъясыс вӧліны полякъяс; найӧӧс медводзсӧ роч начальство эз вӧрзьӧд (Россиялы паныд мунысьяслысь сӧмын мырддявлісны овмӧсъяссӧ; налысь именньӧяссӧ Екатерина козьнавліс аслас фаворитъяслы); сы понда юксьӧмыд тані муніс шыльыда — странаыс сетчис пӧшти некутшӧм косьтӧг. Мӧд ног пондіс мунны уджыд Рытыввылын, сэні став олысьыс нин вӧліны полякъяс. Сэтӧн пруссакъяслы да налы отсасьысь рочьяслы чорыда сувтісны паныд. Тайӧ бара кыпӧдіс выль тышъяс да выль юксьӧмъяс, кытчӧдз 1795 воӧ (юксьӧмъясыс мунлісны 1772 восянь нин; сы понда, кор сёрнитӧны Польша йылысь сійӧс юктӧдз, колӧ босьтны 1772 вося граничаяс) Польшаса государство дзикӧдз эз быр, кыдзи торъя государство. Роч войскаыд сэні вывті нин уна лёк вӧчис полякъяслы, медся нин Прага штурмуйтігӧн (Варшава дінын, Висла веськыдвыв берегас). Сэсянь полякъяс пондісны лӧг кутны рочьяс вылӧ. Юксьӧмъяссьыс нӧ ёнджыкасӧ воисны Пруссия (сылы дзикӧдз сюри Данциг, тшӧтш Варшава — польшаса столича) да Австрия (сылы шеді Галиция). Россия сӧмын содтіс украинаса да белоруссияса губерняяс дінӧ Курляндия, сы дінӧ Россияыд важӧн нин вӧлі кыссьӧ, ми сы йылысь гижим нин войдӧрджык.
Содтыштны кӧ нӧшта та дінӧ Екатериналысь империя пытшкас крепостнӧй право паськӧдӧмсӧ, помещикъяслы помтӧм-дортӧм власьт сетӧмсӧ, — сійӧ запретитіс босьтны крестьянасянь помещикъяс вылӧ норасьӧмъяс, лӧсьӧдіс крепостнӧй право украинаса губерняясын (сэні войдӧр крестьяналы овсьыліс неуна личыдджыка, помещиклӧн на вылын эз вӧв сэтшӧм чорыд власьтыс, кутшӧм вӧлі Великороссияын); медбӧрти сійӧ пӧдтіс Пугачевлысь помещикъяслы паныда кыпӧдчӧмсӧ (видзӧд та йылысь улынджык), — ми гӧгӧрвоам, мыйла дворянство да купечество сэтшӧма радейтлісны Екатеринатӧ, вунӧдлісны сылысь став грекъяссӧ. Гӧгӧрвоана лоӧ ӧні миянлы и пиыслӧн олӧмыс. Павел Петровичыд зэв мустӧмтліс мамсӧ; сылы зэв эз кажитчыв помещичӧй обществолӧн Екатеринаӧс радейтӧмыс, сійӧ терпитны эз вермыв сылысь придворнӧйяссӧ да помещикъяссӧ. Сійӧ эз вӧв тыр садя морт: быдлаын сылы вӧлі кажитчӧны заговоръяс да революцияяс (сы шӧрӧ-выйӧ, буретш сэки мунӧ вӧлі Великӧй французскӧй революция, сійӧ кӧдзыд пӧсьӧдз повзьӧдіс став Европаса государъяссӧ); дерт кодъясӧс эз вермыв терпитны, найӧс сійӧ и лыддьыліс революционеръясӧн да заговорщикъясӧн. Сійӧ сюрсъясӧн вӧтлаліс офицеръясӧс служба вылысь; сёясӧн мӧдӧдліс ссылкаӧ «революционеръясӧн-заговорщикъясӧн кажитчысь» дворянаӧс, бӧр вынсьӧдіс Екатерина дырйи запретитлӧм телеснӧй наказанньӧяс дворяналы; эз терпитлы сылы революционнӧйӧн кажитчысь кывъяс. Сы дырйи оз вӧлі позь шуны «представительяс» кыв, — ӧтчыд сійӧ вӧтліс аслас коляскаысь придворнӧйӧс тайӧ кывсӧ шуӧмысь. Оз вӧлі позь пасьтасьны французъяс ногӧн, Францияын сэки вӧлі революция да. Медбӧрти Питер шӧрӧ вӧчис аслыс замок, гӧгӧрыс кодйӧма вӧлі джуджыд рӧв, сэні сійӧ оліс осадитӧм крепосьтын моз.
Павел Петровичкӧд лои сійӧ жӧ, мый вӧлі Петыр Третьӧйкӧд: сійӧс питерса замокас жӧ и виисны гвардейскӧй офицеръяс (1801 вося март 11 лунӧ). Татшӧм помыд сійӧс суис не йӧйталӧмысла: сылӧн медічӧт пиыс, Николай Первой, вӧлі, кыдз ми аддзам бӧрынджык, сэтшӧм жӧ лёк морт, но сійӧс придворнӧйяс пытшкысь некод эз и мӧвпыштлы вины. Но Павел нуӧдліс дворянстволы да тӧргӧвӧй капиталлы вред вӧчысь политика. Сэки буретш пондіс паськавны заграничаӧ нянь петкӧдӧм, сы понда некытчӧ лӧсявтӧмӧдз чорзьӧдӧма вӧлі барщина: помещик, кыдз мый вермис, пычкис крепостнӧй крестьяналысь унджык «прибавочнӧй продукт». Павел кӧсйис личӧдыштны барщинасӧ, лэдзис указ, кӧні запретитӧма вӧлі крепостнӧйясӧс уджӧдны вежоннас 3 лунысь унджык. Польшатӧ юкӧмыд, ми тӧдам нин, вӧлі выгӧднӧ тӧргӧвӧй капиталлы, а Павел пондіс полякъясӧс дорйыны: лэдзис тюрмаысь медбӧръя польскӧй война вывса геройӧс, Костюшкоӧс; Прага босьтысь генерал Суворовӧс вӧтліс служба вылысь. Ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис дерт шаля-валя, аслас ичӧтик юрвежӧрла; но тайӧн сійӧ кӧдзӧдіс ас дінсьыс роч обществоӧн веськӧдлысь классъясӧс. Медбӧрти сійӧ дзикӧдз нин сувтӧдіс найӧс аслыс паныд ортсы (внешньӧй) политиканас. Войдӧрджыксӧ сійӧ лӧня муніс Англия дом помын; ӧтвылысь сыкӧд косясис революционнӧй Франциякӧд: тайӧ сылы воӧ вӧлі сьӧлӧм вылас, революциясьыд зэв полӧ вӧлі да; роч дворяналы тайӧ вӧлі кивыв жӧ, — овмӧснаныс (
Александр I (леститчӧм могысь сійӧс нимтісны «благословеннӧйӧн») престол вылас пуксис бара жӧ шой вомӧн, бать шой вомӧныс. Пи виысь да верӧс виысь саръяс бӧрын Россияса трон вылын лои и бать виысь сар. Александрыс, батьыслӧн смертыс сійӧс ёна повзьӧдіс да, кутіс союз Англиякӧд, кытчӧдз позис. Францияыдкӧд союзтӧ сылы лои мырдысь вӧчны, сы понда сійӧ мырсис регыдджык мынтӧдчыны сыысь (видзӧд вылӧджык). Дворянство водзын сійӧ кыдз-мый вермис, леститчис, быдсяма ног сійӧс дӧзьӧритіс, медся нин Наполеонӧс вермытӧдз, — сы бӧрын сійӧ эз нин сэтшӧма пов дворянасьыд. Сарствуйтан кад воддза джынъяс, Александр старайтчыліс подражайтны Екатериналы, югдӧдчан уджын тшӧтш и (сы дырйи вӧлі восьтӧма кымынкӧ университет — Питерын, Харьковын, Казаньын; медводдза университет Россияын — мӧскуаса университет вӧлі восьтӧма Елизавета Петровна дырйи на).
Ыджыд вермӧмъясыд (роч армия кыкысь, 1814 воӧ дай 1815 воӧ, пыравліс Парижӧ) бергӧдісны Александрлысь юрсадьсӧ. Сійӧ ас вылас пондіс видзӧдны, кыдзи став европаса государъяс вылын юралысь вылӧ. Лӧсьӧдіс «священнӧй союз»; сэк кадся войтыр сійӧс веськыда нимтылісны «пӧръясян да нартитчан союзӧн»; союзсӧ быттьӧкӧ вӧлі панӧма став му вылас мир кутӧм могысь; збыльысь нӧ сійӧ волі революциякӧд косясян ӧружйӧ. Александр став нэмсӧ ассьыс коллявліс аслас армияын, пӧри «венчаннӧй салдатӧ», кыдзи шуліс Пушкин. Государствоас юралысь пыдди пуктіс венчайттӧм салдатӧс — Аракчеевӧс. Ӧтлаын Аракчеевкӧд лӧсьӧдаліс «военнӧй сиктъяс», пӧртіс векыся салдатъясӧ уна сюрс государственнӧй крестьянаӧс (найӧ эз вӧвны крепостнӧйяс). Тайӧ вӧлі, ӧти-кӧ, донтӧммӧдӧ армия видзӧмсӧ, крестьяна салдатъясыд вӧлі асьныс асьнысӧ вердӧны; мӧд-кӧ, отсалӧ лӧсьӧдны торъя военнӧй сословйӧ: сійӧ пыр вӧлі сар киын, став ортсыса и пытшкӧсса врагъяслы лэчыд ӧружйӧ. Крестьяна эз желайтны мунны военнӧй каторгаӧ, ёна пыксисны. Крестьянаӧс раммӧдісны лёкӧн: сюрсъясӧн нӧйтісны, сёясӧн нӧйтлісны кувтӧдзныс. Александр шуліс татшӧм кывъяс: «кӧть шойясӧн лоӧ вольсалӧма став туйсӧ Питерсянь да Чудовӧдз, военнӧй сиктъяс лоӧны» (Чудов — ӧнія Ленинградскӧй обласьтын, сэтысянь заводитчӧны вӧлі военнӧй сиктъясыс).
Европаын первой мортӧ пуксьӧм вӧсна жӧ Александр пондіс водзӧ босьтавны рытыввывса странаяс. Наполеонӧс вермӧм бӧрын, награда пыдди, сійӧ корис аслыс Польшалысь юкӧд, коді юксигас сюрлі Пруссиялы; Наполеон, кор сійӧ 1806 воын жугӧдіс пруссакъясӧс, лӧсьӧдліс Польшаӧ торъя «Варшавскӧй герцогство». (Александр водзын вежавидзӧм кузя, Наполеон оз сет сылы бӧр важ нимсӧ — «Польшаса королевство»). Тайӧ Польша юкӧдыс (Висла шӧрвый) экономика боксянь Россиялы ньӧти оз вӧлі ков. Дзик мӧдарӧ, Россияса промышленнӧй капитализмӧс сійӧ вӧлі сӧмын дзескӧдӧ: водзын мунысь польшаса промышленносьтыд паныдалӧ вӧлі великорусскӧй промышленносьтӧс; XIX нэм помын на московскӧй да владимирскӧй фабрикантъяс бӧрдӧмӧн вӧлі корӧны, медым найӧӧс дорйыны лодзинскӧй фабрикаяс конкуренцияысь. Но Александрлы сійӧ колӧ вӧлі стратегическӧй (военнӧй) могъяс вӧсна. Сійӧ юкӧдыс пырӧ вӧлі самӧй Германия шӧрас; сэтчӧ — Берлинсянь да Венасянь неылӧ — позис сувтӧдны роч армияӧс. Тайӧн, «Польшаса сарство» пыр, роч император вермис ыджыдавны став Шӧрса Европаас, Пруссияса король да Австрияса император сюрӧны вӧлі Александр кипод улӧ. Сы вӧсна Александр мырсис зумыдджыка пуксьыны Висла вожӧ, быд ногӧн бураліс полякъяслы, кыдзи войдӧр роч дворянстволы. «Варшаваса Герцогствоӧс» первойсӧ сійӧ эз пӧрт роч губерняӧ, а колис торъя сарствоӧн (иностраннӧй ногӧн сійӧс нимтылісны «королевствоӧн»). Сэтчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма торъя управленньӧ, торъя войска, сӧмын государыс тайӧ сарствоас да важ роч сарствоын вӧлі ӧти — Александр. Медым нӧшта ёнджыка сибӧдны ас дінас выль подданнӧйяссӧ, «Польша сарстволы» сійӧ сетіс конституция, сӧгласитчис ассьыс власьтсӧ юкыштны Сеймкӧд. Тайӧ власьттӧ личӧдыштӧмыд коли дерт сӧмын бумага вылын, збыльвылӧсӧ Александр Польшаса конституцияыдкӧд некутшӧма эз лыддьысьлы, быд здук вӧлі сійӧс нарушайтӧ. Но полякъяс тайӧ дыр эз казявлыны, а сэккоста выль «корольлӧн» власьтыс удитіс топыда вужъясьны. Но Россияын кодь шогмытӧм произволыд Польшаса сарствоад Александр дырйи эз жӧ вӧв. Ӧткодяліс Польшаса да роч оласногтӧ сӧмын сыбӧрвывса сар, Николай Первой.
Александрлӧн Европа вылын ыджыдӧн лоны мырсьӧмыс зэв эз сьӧлӧм серти вӧв роч дворянстволы да буржуазиялы. Медся нин лӧгӧдіс найӧс Александрлӧн Польшаса политикаыс. Пондісны шуны, Александр пӧ радейтӧ Польшаӧс, Россияӧс кедзовтӧ. Весигтӧ купечьяс Питерса гӧстиннӧй радын пондісны сёрнитны: Польшалы кӧ пӧ сетісны конституция, колӧ сійӧс сетны и Россиялы. Роч офицеръяс вӧлі сэтшӧма лёкмӧмаӧсь Александр вылӧ, весигтӧ мӧдісны сёрнитны сійӧс виӧм йылысь. Тайӧ ёна отсаліс сійӧ сарствуйтан медбӧръя вояснас кыптыны военнӧй заговорлы — «Декабристъяслӧн заговор». Эрдӧ сійӧ петіс 1825 вося декабр 14 лунӧ, но заводитчис сійӧ 1821 воӧ, лӧсьӧдчӧмыс муніс нӧшта водзджык, 1816–1817 вояссянь^Декабристъяс заговор йылысь гижӧма улынджык, «Революционнӧй буржуазия» юкӧдын./^. Александр эз ов заговорщикъяс кыпӧдчӧмӧдзыс, кулі 1825 вося ноябр 19 лунӧ.
Александрлы наследник пыдди лои Николай Павлович, сылӧн ичӧтджык вокыс, — сійӧс ми неуна тӧдам нин. Сійӧ гӧгӧрвоис Александрлысь ӧшыбкаяссӧ да бергӧдіс внешньӧй политикасӧ, кыдзи вӧлі колӧ роч промышленносьтлы да тӧргӧвӧй капиталлы: сійӧ пондіс «ӧружйӧӧн писькӧдны роч вузасьӧмлы туйяс Асыввылӧ»; Польшаӧс ӧткодяліс Россиякӧд, — 1830–1831 воясся неудачнӧй польскӧй революция бӧрын; Рытыввыв Европаса делӧясӧ сюйсьыны видзчысис, зэв эськӧ лудлісны киясыс пӧдтыны и 1830 вося французскӧй революцияӧс да («юльскӧй» революция; сійӧ Францияын путкыльтіс гырысь помещикъяслысь власьтсӧ, — найӧ босьтлісны власьтсӧ ас кианыс Наполеонӧс вермӧм бӧрын, — сетіс власьтсӧ гырысь фабрикантъяслы да банкиръяслы; налӧн веськӧдлӧмыс кыпӧдіс выль, 1848 вося, революция). Военнӧй сиктъястӧ сійӧ водзӧ эз жӧ паськӧд, Аракчеевӧс вӧтліс, но Аракчеевскӧй дырся олас ногъясыс колины вӧрзьӧдтӧг.
Николайлӧн сарствуйтӧмыс вӧлі самӧй промышленнӧй да тӧргӧвӧй капиталъяс вермасян кадын. Промышленнӧй капитал вӧлі нин; сійӧ вермасис власьт вӧсна тӧргӧвӧй капиталкӧд, но тӧргӧвӧй капиталыд сэки вӧлі вывті на ён, промышленнӧй капиталлы некутшӧма эз сетчы; сійӧ мырсис ассьыс водзсасьысьсӧ (соперниксӧ) гусьӧникӧн подкупитны. Медся явӧасӧ подкупайтлісны внешньӧй политикаӧн. Сы йылысь ми сёрнитлім нин; но промышленнӧй капиталлы колӧны вӧлі не сӧмын выль рынокъяс; сылы колӧ вӧлі, ӧти-кӧ, вӧльнӧй рабочӧй; мӧд-кӧ, колӧ вӧлі «грамотей десятник» — колӧ вӧлі рабочӧйясӧн веськӧдлысь да промышленносьтсӧ лӧсьӧдысь, нуӧдысь интеллигенция. Николай дырйи восьтӧма вӧлі технологическӧй институт, восьталісны «реальнӧй» гимназияяс, кӧні вӧлі медзэвсӧ велӧдӧны математика, физика, естественнӧй наукаяс; восьтісны коммерческӧй школаяс. Босьтсьылісны бурмӧдны университетъяслысь уджсӧ, велӧдысьяссӧ сэтчӧ заграничаса университетъясын гӧтӧвитлісны, — нелямынӧд вояс Мӧскуаса университетлы вӧлі медбур кадӧн. Такӧд ӧттшӧтш медзэвсӧ тӧждысьлісны классическӧй гимназияяс понда, велӧдлісны сэні некодлы ковтӧм важ (коркӧ важӧн му вылын овлӧм йӧзлысь) кывъяс, медъёнасӧ латин кыв. Велӧдчысьяссьыс мырсьылісны вӧчны бур чиновникъясӧс (та могысь бӧръя классъясас велӧдлісны законоведенньӧ); велӧдлісны медся вылӧ пуктыны «православнӧй вера, сар власьт да народносьт». Заграничаса университетъясысь петӧм профессоръясӧс видзисны чорыд надзор улын; лыддьыны самӧй прӧстӧй лекцияяс, шуам, Александр Македонскӧй йылысь, Тамерлан йылысь, лэдзлісны зэв сьӧкыда; дерт сэсся быд лекция вӧлі сэки дзонь революционнӧй событтьӧ. Печатайтны цензуралы петкӧдлытӧг вӧлі дзик нинӧм оз позь. Та понда гижысьясыдлы лоӧ вӧлі гижны притча кывъясӧн, «эзоповскӧй» кывйӧн; лыддьысьясӧс тайӧ велӧдліс гӧгӧрвоны кыв джынсьыс да лыддьыны визь костсьыс, мый авторыс эз вермы гижны чорыд цензура понда. Гижӧма, шуам, австрияса финанс министр Бурке йылысь статья, а быдӧн тӧдісны, мый сёрниыс мунӧ тані роч финанс министр Бреке йылысь. Оз вӧлі позь и мӧвпыштны гижны мыйкӧ крестьянаӧс мездӧм йылысь; оз вӧлі позь весиг веськыда шуны крепостнӧй право йылысь: сы пыдди вӧлі шуӧны «обязательнӧй рента», а статьясӧ нимтӧны «мыйла вежласьӧ Россияын нянь вылӧ дон». Быдӧн вӧлі тӧдӧны, мый татӧн сёрниыс мунӧ крепостнӧй право йылысь, а оз мӧдтор йылысь.
Крепостнӧй правоӧн жӧ медся ёна ноксьыліс и Николай Первойыд, но ноксьыліс гусьӧн, зэв полігтыр, мед эськӧ сы йылысь некодлы эз кывсьы, медся нин помещикъяслы, а сэсся и аслыныс крестьянаыслы. Аслас сарствуйтан кадся медводдза восяньыс жӧ, 1826 восянь, сійӧ чукӧртавліс комитетъяс крестьянскӧй вопросъяс кузя; став комитетыс уджавлісны гусьӧн. Аслас кабинетын матыса войтырлы гусьӧникӧн индывліс шкап: «татӧн пӧ документъяс, тайӧ документъяс сертиыс ме мӧда бырӧдны рабство». Сы дінӧ медся сибалысь войтырысь ӧтдор, некод сійӧ шкапсӧ эз аддзыв. Ӧтчыд сӧмын пондыліс сійӧ сёрнитны крепостнӧй право йылысь, бара жӧ гусьӧник, смоленскӧй помещикъяскӧд да аддзис налысь пыксьӧмсӧ, повзис да ланьтіс. Колӧ шуны, олӧм сям сертиыс тайӧ «кӧрт» государлы, «сар-рыцарыдлы», зэв лӧсялӧ вӧлі ӧти пӧслӧвича: «ыжъяс пытшкын молодеч, а молодечьяс вылӧ кӧ, ачыс ыж». Крепостнӧй вопроснад ноксьӧмысь дерт сылӧн нинӧм эз артмы; петіс сӧмын ӧти закон «
Мыйла нӧ Николай тайӧ вопросас сулаліс ӧти местаын, кор сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі вопросыслысь коланлунсӧ? Дерт эз аслас вежӧр судзсьытӧм вӧсна сӧмын. Ми тӧдам, кор овмӧс нуӧдан условйӧясыс вӧлі тшӧктӧны мездыны, шуам, крепостнӧй мастерӧвӧйясӧс фабрикаяс вылын, сэки и мездӧмыс муніс некутшӧма мытшасьлытӧг, сизим раз сизимысь гуся комитетъясын делӧсӧ видлавлытӧг. Эз Николай характер сайын вӧв олӧмыс (положенньӧыс), а олӧм сямас вӧлі сылӧн характерыс дай сэкся став обществоыслӧн характерыс. Сэки муніс выльлӧн важкӧд тышкасьӧм: выльыс вӧлі зыркӧдӧ ӧдзӧсӧ, а важыс некыдзи оз кӧсйы восьтыны. Та понда став сэкся власьт кутысьясыс вӧлі кык вын костын шыбласьӧны, мӧвпавлісны да сёрнитлісны ӧтитор йылысь, а вӧчлісны мӧдтор. Та вӧсна сэкся ыджыдалысь обществоын вӧлі зэв ёна паськалӧма пӧръясьӧм да лицемеритӧм.
Лицемеритӧмыд вӧлі пырӧма став Николаевскӧй обществоас, вылісяньыс да уліӧдзыс. Николайлысь лицемеритӧмсӧ позьӧ аддзыны со кытысь: Сибырын вӧлі кутӧмаӧсь рӧзбойникъясӧс, — найӧ бура дыр бушуйтісны быдса губерняын; губернатор вӧлі шуӧма найӧс казнитны. Губернатор гижӧд вылӧ Николай гижис: «Россияын, слава богу, смертнӧй казнь абу, не менам сійӧ лӧсьӧдны дерт, сетны быд рӧзбойниклы 12 сюрс беддьӧн». Тайӧ ставыс вӧлі лӧж. Ӧти-кӧ, смертнӧй казнь Россияын, военнӧй да мукӧд сэтшӧм судъяс приговор серти, вӧлі; ачыс, Николайыс, заводитіс сарствуйтны смертнӧй приговорӧн гижӧмӧн, — шуӧма вӧлі казнитны «декабристъяслысь» юрнуӧдысьяссӧ — вит мортӧс; мӧд-кӧ, 3 сюрс бедь унджык, медъён мортыс оз вермыв лэптыны, — 12 сюрссьыд кучкавлісны нин шойсӧ (кыскавлісны телегаын да кучкавлісны), мортыс кувлі ёна войдӧр. Николай тайӧ, тӧдӧмысь, бура гӧгӧрвоӧ вӧлі, но вежнясьтӧг сійӧ эз вермы овны. Став олӧмыс сылӧн тырӧма вӧлі лицемеритӧмӧн. Сійӧ вӧлі воддза саръяс да саричаяс кодь жӧ развратнӧй морт. Сылӧн вӧлі ӧти фаворитка (овліс сыкӧд нэмчӧжыс), Александра Фёдоровна, гӧтырыс сылӧн фавориткаыскӧд зэв лӧсявліс, быттьӧкӧ сідзи и колӧ. Таысь ӧтдор, сійӧ ёна тешитчыліс придворнӧй нывбабаяскӧд (дамаяс, фрейлинаяс), балетнӧй танцовщицаяскӧд — сылӧн вӧлі дзонь гарем. Верӧсъяс, батьяс, кодлӧн воліны мичаджык гӧтыръяс да нывъяс, чумаысь моз повлісны Николаевскӧй дворсьыд: Пушкинӧс сійӧ кувтӧдз воштіс; придворнӧйлы, вӧлі кӧ сылӧн мича гӧтыр, сэки олан слӧй эз вӧв. Татшӧм оласног лӧсьӧдліс Николаи аслас дворын, а йӧз син водзын старайтчыліс петкӧдлыны асьсӧ бур верӧсӧн да бур батьӧн. Йӧз дырйи сійӧ вӧлі зэв бур да мелі «законнӧй» гӧтырыскӧд, челядьыскӧд; сыысь бур верӧсыс да батьыс, чайтан да, некӧн абу. Николайлӧн холопъясыс бӧрынджык, пӧрысьмӧм бӧраныс, зэв сьӧлӧмсьыс казьтывлісны сылысь семьякост шуда олӧмсӧ, тайӧ вӧлі налӧн медся дона казьтылантор. Сійӧ кувтӧдзыс пыр тадзи лицемеритіс: кулігас, даръясьӧм-пӧкаитчӧм бӧрын, сы дінӧ эз нин лэдзлыны фавориткасӧ; сы ордӧ вермис пыравны императрица сӧмын.
Татшӧм лицемеритӧмысла, — а Николайыдлӧн став олӧмыс вӧлі лицемеритӧм, — Николай дырся кадыс вӧлі сэтшӧм шуштӧм да сьӧкыд. Медбӧрти Николайӧс пондісны мустӧмтны весиг сэтшӧм йӧз, кодъяс сэк кадся оласног помсьыс и кынӧмпӧтсӧ корсьлісны. Озыр помещик, откупщик^Откупщикъясӧн вӧлі шуӧны кутшӧмкӧ губерняын винаӧн вузасьӧм «откуп вылӧ босьтысь» капиталистъясӧс; найӧ государстволы мынтылісны вина вылӧ пуктӧм став налогсӧ, сы пыдди найӧ вермисны вузасьны винаӧн, юсьӧдны йӧзӧс, тайӧн найӧ босьтлісны зэв ыджыд барышъяс./^ Кошелев аслас гижӧдъясын висьталӧ, мый сійӧ да тӧдсаясыс сылӧн эз зэв шогсьыны Севастопольскӧй война дырйи роч армияӧс вермӧм понда; найӧ надейтчылісны, мый неудачнӧй войнаыд сідзи ли тадзи ли пуктас пом Николай сарствуйтӧмлы. Со ӧд кутшӧм вӧлі сылӧн сарствуйтӧмыс, весиг озыр буржуйяслы колӧ вӧлі роч армиятӧ вермӧмыд. Николай кулӧм бӧрын вӧлі быдӧн гӧгӧрвоӧны, весиг сылӧн матысса отсасьысьясыс, мый оласногсӧ колӧ вежны. Князь Орлов, — сійӧ войдӧр вӧлі Николайлӧн бур отсасьысь, — полӧмысла тірзиг, пуксис крестьянскӧй делӧяс кузя главнӧй комитетӧ председателявны. Уджас быд воськов водзӧ тувччыштӧм бӧрын сійӧ повзьӧмысла садьтӧгыс котӧртӧ вӧлі Александр II дінӧ да, сӧмын реформатӧ быть жӧ лои вӧчны — крестьянаӧс мездісны, но мездісны, тӧдӧмысь, тӧргӧвӧй капитал да помещикъяс интересъяскӧд лыддьысьӧмӧн. Мыйла вӧлі колӧ крепостнӧй правасӧ бырӧдӧмыс экономика боксянь, да мый вӧлі крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрас, ми сійӧ тӧдам нин, водзӧ сэсся сы йылысь огӧ пондӧ сёрнитны. Но экономика боксянь вежсьӧмыд сійӧ этша на вӧлі: экономика вежсьӧмкӧд ӧттшӧтш ковмис вежлавны оласногсӧ и мукӧд бокъяссянь. Крепостническӧй государствоыд сійӧ вӧлі дзонь система. Кор перйисны либӧ дажӧ вӧрзьӧдісны сылысь пельӧс ув изсӧ — крепостнӧй право, вӧрзис-шатовтчис став струбаыс, потласьны мӧдіс.
Крепостнӧй право пырыд медся кокниа позьӧ вӧлі пычкыны посни асшӧрвыйӧна овмӧсъяслысь содтӧд (а мукӧддырйи и аслыныс колан) прӧдукта. Но, ми тӧдам нин, пычкылісны и мукӧд ногӧн, шуам, вотъясӧн, податьясӧн. Колӧ вӧлі асшӧрвыйӧна олысьӧс — крестьянинӧс, ремесленникӧс шедӧдны дзугйӧ, быдсяма ногӧн дзескӧдны, топӧдны да сэки жӧ нӧшта сэтшӧма устраститны, медым сійӧ эз лысьт и вӧрзьӧдчыныс. Та могысь и лӧсьӧдӧма вӧлі крепостническӧй государствоыдлӧн став оласногсӧ, став системасӧ. Медвойдӧр сійӧ босьтіс лыд вылӧ став мужикуловсӧ, кадысь-кадӧ прӧверайтліс налысь лыдсӧ, — тайӧ шусьӧ вӧлі «ревизияӧн» (сійӧ лоӧ «проверка», выль пӧв видлалӧм). Ревизия нуӧдігӧн, — медводдза ревизияыс вӧлі Петыр дырйи, — крестьянинӧс гижлісны кутшӧмкӧ помещик дінӧ: помещиклӧн именньӧыс и донъяссьӧ волі «ревизскӧй душа» (йӧз сёрниын — прӧста «душа») лыд серти, кодъясӧс сылы вӧлі гижӧма. Помещиклы колӧ вӧлі видзӧдны, медым сылӧн крестьянаыс эз пышъявны, медым кадын мынтісны подушнӧй вот. Та пыдди найӧс помӧдз сетлісны помещик киӧ. Помещик найӧс судитліс: вермис мӧдӧдны ссылкаӧ, катарга вылӧ. Помещик вылӧ норасьны крестьяна эз лысьтлыны. Норасьӧмсьыд найӧс нӧйтлісны плетьясӧн, бедьясӧн. Государстволы норасьӧмысь (оз ков вунӧдны, сэкся крестьянаыд ставныс вӧліны велӧдчытӧм йӧз, гижны эз кужлыны) норасьӧмсӧ гижысьсӧ и, крестьянасӧ и нӧйтлісны плетьӧн (ми водзын аддзам, мый сійӧ сэтшӧмыс) да мӧдӧдлісны ссылкаӧ — Нерчинскӧ «век кежлӧ уджавны». Тадзи вӧлі шуӧма «просвещеннӧй» Екатерина Вторая указын. Тайӧ указсӧ ӧд сійӧ лэдзӧма вӧлі нӧшта, буржуазнӧй историкъяс серти кӧ, кор сійӧ вӧлі «либеральнӧй» да чукӧртліс мыйкӧ дворянскӧй парламент кодьӧс — «выль уложенньӧ лӧсьӧдӧм могысь комиссия». («Уложенньӧ» — закон чукӧр, сборник; вӧлі лэдзӧма мӧд Романов дырйи, Алексей Михайлович дырйи, — Петыр I-лӧн бать. Та бӧрын быд выль сар дырйи чукӧртчывлісны гижны выль «Уложенньӧ», сӧмын нинӧм эз артмыв, кытчӧдз Николай I-лы эз усь дум вылас чукӧртны став указсӧ, кодӧс вӧлі лэдзлӧмаӧсь разнӧй кадын разнӧй саръяс, торйӧдны коланаджыкъяссӧ да найӧс и шуны «законъяс сводӧн»).
Помещик быдсяма ногӧн вермис устраститны крестьянинӧс. Ссылкаӧ мӧдӧдавліс зэв шоча: абу выгӧднӧ воштыны уджалысь вын (рабочӧй сила). Сы пыдди сылӧн вӧліны наказанньӧяс: сійӧ вермис нӧйтны крестьянинӧс мыйта колӧ. Быд ичӧтик мыжтор вӧсна крестьянин спина вывті гуляйтлісны бедьяс, плетьяс да розгаяс сёӧн да сюрсӧн. Роч помещикъяс векысянь наказывайтлісны бедьясӧн (батогъясӧн) да плетьясӧн нӧйтӧмӧн; розгаяс воисны нин просвещеннӧй Рытыввывсянь, Прибалтийскӧй губерняясса немецкӧй помещикъяссянь: найӧ вӧлі шуӧны, розгаӧн наказывайтӧмыд пӧ быттьӧкӧ сэтшӧма жӧ йиджӧ, а вредыс пӧ дзоньвидзалуныслы этшаджык бедьсьыд. Роч помещикъяс водзсӧ эз казявны «небыд» наказанньӧыдлысь чорыдлунсӧ да тшӧктывлісны кучкавны мыжа морттӧ сюрсъясысь да дас сюрсъясысь. Бӧрынджык аддзисны, мый розганад позьӧ кокньыдджыка вины морттӧ бедь дорсьыд. Тайӧ опытсьыс дерт не ӧти сюрс крестьянин мынтысис аслас олӧмнас, но ни ӧти помещик сыысь нинӧмӧн эз мынтысь. Законъясын эськӧ абу жӧ вӧлі шуӧма крепостнӧйясӧс виавны позьӧм йывсьыс да, помещикӧс судитлісны сӧмын веськыда, ас кинас виӧмысь (дай татӧн дас делӧысь судӧдзыд воліс сӧмын ӧти); кулӧ кӧ вӧлі крестьяниныд ёна нӧйтӧмысь, сыысь помещик эз вӧв мыжа, мыжаӧсь вӧліны нӧйтысьясыс, крепостнӧй кучеръяс да лакейяс, — быттьӧ найӧ лысьтлісны не кывзыны баринлысь!
Мый крестьянинӧс нӧйтны, мый вӧлӧс кучкавны плетьӧн, мед ӧдйӧджык мунас — сійӧ лыддьысьліс дзик ӧткодьӧн. Та йылысь некутшӧма яндысьтӧг висьталӧны ХVІIІ нэмся интеллигентнӧй помещикъяс; шуам, «запискаястӧ» гижысь, просвещеннӧй сельскӧй кӧзяин, Болотов, нӧйтӧма крестьянинӧс витысь дорвыв, мед сійӧ висьталас сыкӧд тшӧтш гусясьысь ёртсӧ. Крестьянин оліс ланьтӧмӧн, либӧ висьтавліс сэтшӧмъясӧс, коді эз гусясь, найӧс тшӧтш жӧ нӧйтісны дерт, но нинӧм тӧдтӧмъясыдлысь нинӧм он и босьт. Медбӧрти, медым эз ло кувтӧдзыс нӧйтӧма вӧрӧс, Болотов «тшӧктіс кӧртавны сылысь ки-коксӧ, шыбитны жара ломтӧм пывсянӧ да вердны мырдӧн медсола черинас; сэсся сувтӧдіс сы дінӧ караул, эз тшӧкты нинӧм сетны юны, видзны ютӧг, кытчӧдз сійӧ оз висьтав правдасӧ. Тадзи сӧмын позис перйыны сылысь правдасӧ: сійӧ эз вермы лэптыны горш косьмӧмсӧ да, висьталіс ассьыс гусясьысь ёртсӧ». Ӧтпыр тадзи мучитӧмнад Болотов вайӧдіс ӧти крестьянинӧс асьсӧ виӧмӧдз; мӧд крепостнӧй пондыліс асьсӧ Болотовсӧ вины. Тайӧ просвещеннӧй мортыслӧн, — сійӧ гижліс нӧшта «
Гортса мучитанторъяс кӧ — розгаяс, «сельдиӧн вердӧм» да с. в. — оз вӧлі тырмыны помещиклы, крепостнӧй кӧ эз повзьыв наысь да муніс кӧ сійӧ покушенньӧӧн помещик вылӧ, либӧ вӧчліс кӧ кутшӧмкӧ татшӧм жӧ мукӧд мыж, сы вылӧ вӧлі государствоса суд, тайӧ жӧ мучитӧмъясӧн сӧмын чорыдджык. Судыс вӧлі дерт помещикъяслӧн жӧ: юралысьыс да юралысьсӧ вежысьыс вӧліны дворянство пытшкысь бӧрйӧм йӧз, «заседательясыс» — крестьяна пытшкысь (абу крепостнӧйяс) — стӧрӧжавлісны да рассыльнӧявлісны дворянаыслы, чышкисны джодж да с. в. Екатерина сарствуйттӧдз тайӧ судыс вермыліс вӧчавны пыткаяс. Мыж вӧчӧмысь соссьысьысь арестантӧс вӧлі ӧшӧдӧны мышкас кӧрталӧм кияс вылас — дыба вылӧ; туша сьӧктаысла киясыс пырысь-пыр жӧ вӧлі петӧны суставъяссьыс. Татшӧм адскӧй пытка бӧрас кӧ оз вӧлі «висьтав» мортыд, сійӧс заводитӧны нӧйтны плетьӧн. Плетьыс эз вӧв ӧнія плеть кодь, кодӧн извозчик да крестьянин вӧтлӧны вӧлӧс. «Заплечнӧй мастерлӧн» (палачлӧн) плетьыс вӧлі зэв сьӧкыд кучик плеть; помсӧ вӧлі гартӧма кӧрт сутугаӧн да киськалӧма клейӧн; сійӧ вӧлі дорыша гира кодь. Сэтшӧм дорышъясыс вӧлі косялӧны не только кучиксӧ, но став яйсӧ лыясӧдзыс; кужысь «мастер» (палач) ӧтчыд кучкӧмӧн вермис чегны мортлысь сюрса лысӧ. Тадзи вӧчліс сійӧ не пытка вылын (сійӧ вӧлі не выгӧднӧ), а сӧмын накажитігас: тайӧ плетьыс вӧлі не толькӧ правда перъян ӧруддьӧ, сійӧ вӧлі тшӧтш и накажитан ӧруддьӧ. Пытка вылын кӧ плетьӧн нинӧм эз вермывны пычкыны мортлысь, вӧліны мукӧд сикас мучитанторъяс: жугӧдлісны чуньяс аслыссяма клещиӧн, зэвтлісны юрсӧ садь быртӧдзыс кӧвйӧн (вӧсни гезйӧн), медбӧрын сотлісны ломтысян корӧсьясӧн.
Рытыввыв Европа водзын лицемеритӧм вӧсна, — сылы быттьӧкӧ зэв не сьӧлӧм серти вӧлі мӧскуаса варварствоыд, тӧргӧвӧй капиталыс эськӧ сэні нач татшӧм жӧ пыткаясӧн^Плеть, дыба да с. в. вӧліны Австрияса, Пруссияса законодательствоясын. Ӧти сикас смертнӧй казнь — колесованньӧ (лыяс нырӧны сьӧкыд кӧлесаӧн) локтіс Россияӧ Рытыввывсянь, сэні сійӧ, Францияын шуам, вӧлі революцияӧдз./^ страститліс йӧзсӧ да, — Екатерина II официальнӧ пыткаяс дугӧдіс.
Неофициальнӧ пыткаыд коли дыр кежлӧ на, — политическӧй процессъясӧдз — 60 воясӧдз; вӧліны Александр II дырйи на. Тайӧ ми висьталам судебнӧй пыткаяс йылысь; жандармъяс да охранка, сійӧс быдӧн тӧдӧны, пытайтлісны 1905–1907 воясын на, дай бӧрынджык на гашкӧ, — сідзкӧ пыткаястӧ дугӧдӧмыд вӧлі сӧмын бумага выльын.
Плетьӧн (кнутӧн) нӧйтӧмтӧ нӧ абу вӧлі бырӧдӧма весиг и бумага вылас, а плеть улад кулӧ вӧлі не этша йӧз. Смертнӧй казньтӧ, дерт бумага вылын жӧ сӧмын, бырӧдӧма вӧлі Елизавета Петровна дырйи на.
Висьталӧны, кор пӧ тайӧ императрицаыс мунӧ вӧлӧм дворецӧ гвардеецъяскӧд арестуйтны ичӧтик Иван Антоновичӧс, сійӧ пӧ полӧмысла сетӧма кыв: удайтчас кӧ пӧ, некодӧс не казнитны. Ми помнитам, сійӧ сэки весиг Россия врагкӧд — шведъяскӧд вӧчис договор, медым толькӧ сылы удайтчас императрицаӧ воны.
А кор воис престол вылӧ, сійӧ пӧръяліс шведъясӧс дай асьсӧ и господьсӧ: соссис аслас кӧсйысьӧмъясысь да виселица пыдди лӧсьӧдіс плеть. Лои сійӧ жӧ, мый вӧлі войдӧр: шудтӧмыд вӧлі мучитчӧ нӧшта на ёнджыка, сы пыдди нӧ бумага вылын эз вӧв «смертнӧй казнь» ӧні, вӧлі сӧмын плетьӧн кучкӧм лыд. Ставӧн тӧдлісны, кучкӧм лыдыс кӧ вӧлі 20–30, сійӧ смерт нин, а кучкалӧны вӧлі 120-ысьӧдз; кужысь палач нӧ, ми сы йылысь гижлім нин, вермӧ вӧлі вины ӧтчыд кучкӧмӧн, начальство кӧ тшӧктас. Начальстволы кӧ оз вӧлі ков мыждӧм мортыслӧн кулӧмыс, да сійӧ кӧ вӧлі нӧшта озыр морт, сійӧ вермис сетны палачлы калым и унаысь кучкӧм бӧрын вермис кольны ловйӧн, весиг дзоньвидзаӧн.
Дворяналы Екатерина дзикӧдз дугӧдліс плетьтӧ, — сійӧ кольлі сӧмын сьӧд (подлӧй) йӧзлы. Сылӧн пиыс, Павел, бӧр лӧсьӧдіс дворяналы плеть, дай лӧсьӧдіс нӧшта вежысьӧс плетьыслы: военнӧйясӧс строй пыр вӧтлӧм. Мыждӧм мортӧс нуӧны вӧлі кык рад салдатъяс костті, быд салдатлӧн киас вӧлі бедь; быдӧнлы вӧлі колӧ кучкыны; начальство видзӧдіс, мед кучкаласны бура. Вӧтлывлісны батальон пыр (1000 морт), весиг полк пыр (4000 морт); тайӧ наказанньӧтӧ, кыдзи и 100-ысь плетьӧн кучкӧмтӧ, некод, тӧдӧмысь, лэптывны эз вермыв; тайӧ вӧлі бара жӧ лицемеритӧм понда сайӧдыштӧм смертнӧй казнь.
Став тайӧ мучитӧмъясыс вӧлі мунӧны йӧз син водзын, медым ёнджыка устраститны уджалысь йӧзтӧ. Сы вӧсна жӧ судитӧмыс вӧлі мунӧ нач гусьӧн. Судитлісны век пӧдса ӧдзӧс сайын; суд вылын эз вӧвны дорйысьяс ни (защитникъяс), весиг ачыс мыждан мортыс ни. Суддяяс водзын вӧлі сӧмын бумага, кытчӧ гижӧма вӧлі мыждан мортыслысь висьталӧмсӧ (показанньӧяс), да свидетельяслӧн висьталӧм — гижӧмӧн жӧ; та серти и вӧчӧны вӧлі приговорсӧ; мыждан мортсӧ вайлісны сӧмын приговорсӧ сылы лыддьыны. Ставыс вӧлі вӧчсьӧ нач гусьӧн, суд делӧысь прӧстӧй справка сетӧм вӧлі лыддьысьӧ уголовнӧй мыж вӧчӧмӧн. Тасся бур обстановкаыс злоупотребленньӧяс вӧчӧмлы некытчӧ нин оз лӧсяв; сьӧм вылӧ судын позьӧ вӧлі быдтор вӧчны; медся мыж вӧчысьсӧ вермисны лэдзны вӧля вылӧ. Гӧгӧрвоана ӧд, суд видзис интересъяссӧ тӧргӧвӧй капиталлысь да капиталистъяслысь; вермӧ морт сетны калым, тыдалӧ, сійӧ деньгаа, озыр, сідзкӧ сійӧ регыдджык на пиысь, кодӧс видзӧ судыс, а не на пиысь, кодысь видзӧ. Кутшӧма вӧлі паськалӧма калым босьтӧмыс, быдӧн тӧдӧны литератураысь («
Не толькӧ судын мунліс гуся, пемыд удж, сэтшӧм жӧ гуся да пемыд вӧлі став олӧмыс крепостнӧй государствоыдлӧн. Вузасьӧмыс ставнас вӧлі гусьӧн вӧчсьӧ: купечьяс гусьӧн видзӧны ӧта-мӧдсьыс, ньӧбысьясысь тӧварлысь асдонсӧ, сылысь петӧмсӧ, лыдсӧ да с. в. Тӧргӧвӧй книгаяс купечьяслӧн медся гусятор, найӧс петкӧдлӧны сӧмын ас мортлы, код вылӧ надейтчӧны. Татшӧм жӧ гуся олӧмыс и государствоыслӧн, кодӧс лӧсьӧдіс тӧргӧвӧй капитал. Государственнӧй докодъяс да рӧскодъяс, шуам, сэки эз печатайтлыны, сійӧс некод вӧлі оз тӧд, сарысь да некымын министрысь ӧтдор. Став выліджык государственнӧй учрежденньӧяслӧн заседанньӧяс вӧліны пӧдсаӧсь, важнӧйджыкъясыс весиг гусяӧсь: мый вӧлі сэтшӧм заседанньӧяс вылын, йӧзӧдӧм лыддьысьліс судысь справка сетӧм сертиыд ёна ыджыдджык мыжӧн. Оз вӧлі позь йӧзӧдны государственнӧй власьт да сійӧ представительяс йылысь некутшӧм фактъяс, ичӧтик фактъяс весиг. Герценӧс ыстісны Питерысь, батьыслы аслас письмӧын гижӧма вӧлі, ӧти горӧдӧвӧй пӧ виис мунысь мортӧс да. А со мӧд случай, нӧшта бурджык. Императрица Александра — Николай I-лӧн гӧтырыс — нимлунӧ Петергофын вӧчлісны зэв ыджыд иллюминация; Петербургысь локтісны видзӧдысьяс сюрсъясӧн; кык паракод татшӧм йӧзнад зургысисны да ӧтиыс вӧйи. Уна йӧз вӧйины, но та йылысь сёрнитісны сӧмын гусьӧник: сійӧ вӧлі императрица нимлун вӧсна да, йӧзӧдны оз вӧлі позь. Быд чуть важнӧйджык бумага вылын вӧлі гижӧны «гуся». Тадзи пыр вӧлі дипломатическӧй бумагаяскӧд, сёрнитсьӧ кӧ вӧлі сэні мукӧд государствокӧд волысьӧм йылысь: иностраннӧй делӧ министерствоын 1917 воӧдз не гуся бумагаяс эз вӧвны; сы вӧсна, кор кӧсйисны збыль гуся бумага мӧдӧдны, гижлісны: «сӧмын министрлы» (либӧ «тэныд») да с. в., «гуся» кывйыс нинӧм нин вӧлі оз петкӧдлы да, — ставыс вӧлі гуся.
Государственнӧй тайнасӧ видзысьясыс вӧліны чиновникъяс. Чиновничество, мӧд ногӧн кӧ бюрократия (тайӧ кывйыс артмӧ кык кывйысь: французскӧй «
Некутшӧм университет эз вермыв гӧтӧвитны мортӧс чиновникӧ: наукаяс помалысь том мортӧс пуксьӧдӧны вӧлі канцелярияӧ бумагаяс переписывайтны, кытчӧдз сійӧ оз гӧгӧрво «делӧвӧй» кывйыслысь тайнасӧ. 30 во делӧвӧй бумагаяс гижӧм вылын пукалысь чиновник тані вӧлі ёна вылынджык быдсяма наукаяс велӧдӧм войтырысь — учёнӧйясысь. Тӧргӧвӧй капиталӧн да крепостнӧй праваӧн кыпӧдӧм чиновник ыджыдаліс сійӧс кыпӧдысьяс вылас аслас крукыля секретӧн: слугаыс лои вылынджык господасьыс: купеч норасьӧ чиновник вылӧ, помещик леститчӧ сы водзын либӧ вермытӧм лёкысла йирӧ пиньсӧ сы вылӧ. «Чиновник-бюрократ да обществоса шлен нач паныд сулалӧны мӧда-мӧдыслы», — гижліс ӧти дворянин крестьянскӧй реформа нуӧдігӧн.
Чиновничество чужліс ӧти кадӧ тӧргӧвӧй капиталкӧд Мӧскуаса Русьын на. Сэкся чиновникъяс, дякъяс, вӧліны бӧръяджык «бюрократлӧн» вужйыс. Прӧстӧй йӧз пытшкысь петӧм войтыр (медводдза дякъясыс кодсюрӧ вӧвліны и холопъяс пытшкысь петӧм йӧз), найӧ кутісны ас кианыс зэв ыджыд власьт, — иностранечьяслы главнӧй дякъясыс, «думнӧйяс», кажитчылісны дзик «саръясӧн», — чукӧртлісны вывті ыджыд озырлунъяс, стрӧитлісны аслыныс «каменнӧй палатаяс, он куж и висьтавнысӧ», элясьӧ вӧлі сэкся купечество. Медбӧрын удалӧйяс кыпӧдчылісны и знатьӧдз: Владислав сар дырйи Педӧр Андронов дяк веськӧдліс государствоӧн; медводдза Романовъяс дырйи дякъяс камандуйтлісны боярскӧй дума вылын; коймӧд Романов дырйи дяк семьялӧн нылыс лои саричаӧн: Петырлӧн воддза гӧтырыс (бӧрынджык Петыр ыстіс сійӧс манастырӧ) вӧлі Лопухина, а Лопухинъяс лоисны дяксянь. Петыр дырйи чиновничествоыд, заграничаысь судзӧдӧм специалистъясӧн вынсьӧдӧм бӧрти, дзикӧдз организуйтчис. Став государственнӧй служащӧйясӧс вӧлі юклӧма «Рангъяс табель» серти 14 классӧ; медулын вӧлі «регистратор — петысь да пырысь бумагаяс гижалысь; ставыс вылын сулалісны «тайнӧй» да «действительнӧй тайнӧй» сӧветникъяс, — аслас нимӧн найӧ бара жӧ петкӧдлӧны став системаыслысь подувсӧ — государственнӧй тайна. Морттӧ обществоас сэки артавлісны чин серти, кутшӧм рангын сійӧ вӧлі табель кузя. Знатнӧй дворянстволы чинсӧ вӧлі сетӧны служиттӧг. Провинциальнӧй помещикъяс вӧліны меставывса гырысь чиновникъяс улын. Питерсянь пуктӧм чиновник, губернатор, вермис и арестуйтны дворянинӧс. Провинциальнӧй дворянство вермис водзсасьны «бюрократъяс дзескӧдӧмкӧд» сӧмын ӧтвылысь: дворяна быд уездын да быд губерняын бӧрйылісны аслыныс предводительӧс (юрнуӧдысьӧс), кодкӧд и губернаторлы лоӧ вӧлі лыддьысьны; дворянскӧй собранньӧяс вермисны мӧдӧдны норасьӧмъяс чиновникъяс юр вывті веськыда сарлы.
Кор Севастопольскӧй война бӧрын лэптысис «Реформа» нуӧдӧм йылысь мог, реформаыд эз вермы сувтны сӧмын крепостнӧй право вылын сійӧ вӧрзьӧдіс тшӧтш полицияӧс и, судӧс и, «бюрократияӧс» и. Но бюрократизмыдлӧн сюрса лыыс крепыд вӧлӧма, «реформаыд» сійӧс эз прӧймит, сійӧ видзис власьтсӧ помещикъяслысь да тӧргӧвӧй капиталлысь. Медсясӧ крепостническӧй государстволы лои сетчыны суд делӧын. Не толькӧ промышленнӧй капиталлы, но и тӧргӧвӧй капиталлы тшӧтш лои мӧвпыштны, мыйӧ налы сувтас калымыд татшӧм ӧдъясӧн экономическӧй олӧм кыптігад: войдӧр кӧ вузасян оборотъясын калым вылӧ мунӧ вӧлі сӧмын на дас да сё сюрсъясӧн, ӧні ковмис нин эськӧ дас миллионъясӧн; татшӧм барышъяс чинӧм вылӧ капиталист мунны эз вермы. Калымкӧд мӧдіс мунны ён тыш. Калым босьтысьӧс пондісны янӧдны да видны быдлаын — газетъясын, журналъясын, тешъясын (комедияясын), романъясын, висьтъясын. Николай I-лы нин, — ми помнитам, сійӧ ӧти кокнас сулаліс выль, капиталистическӧй, Россияын, мӧднас — важ, феодальнӧй, Россияын, — лои лэдзны петкӧдны эрд вылӧ посньыдджык калымщикъясӧс («
Судебнӧй реформа йывсьыд буржуазнӧй гижысьяс (писательяс), тӧдӧмысь, горзісны крестьянскӧй «бескорыстнӧй» реформа дорсьыд нӧшта на гораджыка. Лӧжыс тані вӧлі неуна этшаджык, пӧжалуй: судебнӧй реформатӧ вӧлі вӧчӧма медся удачнӧя став 60 воясса реформаяссьыс, босьтны кӧ ещӧ, мый сэки жӧ бырӧдӧма вӧлі быдсяма телеснӧй наказанньӧяс (сӧмын крестьянскӧй волостнӧй судъяс, — а найӧ вӧліны, ми сійӧ тӧдам нин, дворяна киын, — вермисны наказывайтны розгаӧн). Но оз ков вунӧдны со мый: ӧти-кӧ, «реформаыс» збыльвылӧ дорйис интересъяссӧ толькӧ буржуазиялысь: присяжнӧйясын карын вермисны лоны сӧмын, кодлӧн вӧлі определённӧй докод (жалӧванньӧ ли, мый ли), рабочӧй да посни служащӧй удждонысь сійӧ вӧлі ёна вылынджык. Сы понда карын присяжнӧйясӧ веськавліс сӧмын буржуазия. Крестьяна пиысь присяжнӧйӧ вӧлі сюрӧны сӧмын кодъяс войдӧр служитліс крестьяна «самоуправленньӧын», кодъяс войдӧр вӧлі нин дворянскӧй «мирӧвӧй посредник» кипод улын. Уджалысь крестьяна тані кольліны бокӧ. Мирӧвӧй суддяясӧс позьӧ вӧлі бӧрйыны сӧмын озыр йӧз пытшкысь жӧ. Выльнога судыд — «кыв вылын да йӧз син водзын мунан суд», «состязательнӧй процесс» — кыдзи сьывлісны буржуазнӧй писательяс, — вӧлі лӧсьӧдӧма нач озырлы вылӧ. Сёрнитны суд вылын йӧз дырйи вермисны дерт сӧмын велӧдчӧм йӧз, кодъяс тӧдӧны вӧлі суд нуӧдан ногъяссӧ, кодъяс кужлісны сёрнитны. Кытысь нӧ тайӧс босьтны вӧлі рабочӧйлы да крестьянинлы? Гражданскӧй судын, кӧні судитчылісны медсясӧ сьӧм понда, му понда, колӧ вӧлі тӧдны собственносьт йылысь законъяс, а законъясыс колины важъясыс, кытчӧ ачыс чӧртыс коксӧ чегас. Выль уложенньӧ та йылысь эз путьмыны гижны. Озыр йӧз ставсьыс таысь асьнысӧ вермисны мездыны, найӧ вермисны медавны адвокатӧс, велӧдчӧм юристӧс, коді пыр ветлӧ вӧлі судъяс вывті, тӧдӧ став суд делӧсӧ. Гӧльяслы дорйысьяссӧ (адвокатъяссӧ) сетлісны судсяньыс, — найӧ вӧліны унджыкысьсӧ том адвокатъяс; важ опытнӧй адвокатъяс эз старайтчывлыны, докодыс сэтысь налы оз вӧлі во да. Сідзкӧ судебнӧй состязанньӧ вылад буржуйыд вӧлі ёна вынаджык не буржуй дорсьыд. Мӧд-кӧ, реформасӧ абу вӧлі нуӧдӧма помӧдз, — сы йылысь гижлісны и буржуазнӧй историкъяс, — а сэсся регыд вӧлі и тшӧтшкӧртӧма. Важнӧйджык делӧяслы, «политическӧй» делӧяслы коли важнога чиновническӧй суд, «сословнӧй представительясӧн» (сословнӧй представительяс вӧліны, ми тӧдам, важ судын нин); регыд сэсся татшӧм судыс паськаліс став делӧ вылас, кытчӧ вӧлі пырӧма чиновничество. Судлы вӧлі позьӧ «пӧдлавны ӧдзӧс», видлавны делӧсӧ гусьӧн, сійӧн гласносьтыд тшӧтшкӧртчис. Сословнӧй представительяса, пӧдса ӧдзӧс сайса судыд зэв нин омӧля торъяліс важ судсьыд, — сӧмын дорйысь суд вылын вӧлі. Медбӧрти вӧлі кольӧма административнӧй расправа: министр ли, губернатор ли вермисны мӧдӧдны Сибырӧ некутшӧм судтӧг. Полиция некутшӧм судтӧг нӧйтліс участокъясын, кодӧс окотитіс.
Александр II-лӧн медся «европейскӧй» реформаыс сідзкӧ бара на роч нога лои. Нӧшта нин роч сяма лои мӧд реформа, — сійӧн гӧгӧрвотӧм йӧзыд мӧвпавлісны дзикӧдз чегъявны чиновничестволысь сюръяссӧ, — земскӧй реформа. 1861 воӧдз меставывса делӧяс — полиция, ичӧтик мыжъяс кузя суд, туйяс, посъяс вӧчӧм-видзӧм да с. в. — каръясын вӧлі купечьяс киын, сиктъясын помещикъяс киын. Мӧд ногӧн кӧ шуны, 90 прӧчент роч йӧзлысь меставывса делӧяссӧ нуӧдліс дворянство. Меставывса овмӧс понда — туйяс, посъяс, больничаяс, школаяс да с. в. — некод эз тӧждысьлы, да сэтшӧм овмӧсыс пӧшти эз и вӧв; больничаяс вӧліны сӧмын гырысь именньӧясын; найӧс лӧсьӧдлісны просвещённӧй господа, ёнджыкасӧ ошйысьӧм могысь: оз жӧ позь больничатӧг тыр бур овмӧсын. Реформаӧдз «земствотӧ», позьӧ шуны, некод эз и аддзыв: кор 1864 воӧ лӧсьӧдісны «земскӧй учрежденньӧястӧ», быдӧнлы пондіс кажитчыны, быттьӧкӧ Россияын лоӧ мыйкӧ выльтор; реформа нуӧдысьясыс асьныс лыддисны найӧс некӧн на некор вӧвлытӧм торйӧн. Збыльысьсӧ земскӧй учрежденньӧястӧ миянӧ вуджӧдӧма вӧлі Пруссияысь — медся бюрократическӧй странасьыс Рытыввыв Европаын. Сэтысь жӧ вӧлі босьтӧма земскӧй «ценз»: став йӧзсӧ земскӧй учрежденньӧясӧ бӧрйысьӧм нуӧдӧм могысь юкӧма вӧлі куим «курияӧ»; сӧмын Пруссияын сійӧ «курияясыс» ӧта-мӧдсьыс торъявлісны налог серти, мӧд ногӧн кӧ, озырлун серті: гырысь буржуазия ордын вӧлі став гӧлӧс лыдсьыс ⅓-ыс (кӧть, шуам, сійӧ курияас пырӧ вӧлі 1 прӧчентысь этшаджык йӧз); шӧркодь буржуазия ордын волі ⅓-ыс жӧ (сэтчӧ, шуам, пырӧ вӧлі став йӧз пытшсьыс дасӧд юкӧныс); став мукӧд йӧз ордас — 90 прӧч. йӧз ордын — вӧлі ⅓-ыс жӧ. Сідзкӧ Пруссияын бӧрйысьӧмсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма дзик буржуазия ногӧн — овмӧс серти. Тайӧ ногсӧ «рочмӧдісны» миян сословнӧй сямӧн (принципӧн) неуна сійӧс сайӧдыштӧмӧн. Став гӧлӧс лыдсьыс ⅓-сӧ сетӧма вӧлі видз-му овмӧс кутысьяслы (землевладелецъяслы) — дворяна-помещикъяслы, мукӧд видз-му кутысьяс, промышленнӧй губерняясысь ӧтдор, сэні именньӧясыд вӧліны и фабрикантъяслӧн тшӧтш, — пӧшти эз вӧвны; ⅓-сӧ гӧлӧссӧ вӧлі сетӧма ӧтувъя видз-му кутысьяслы (общиннӧй землевладенньӧлы) — крестьяналы, медбӧръя ⅓-сӧ мукӧдыслы — буржуазиялы. Уезднӧй собранньӧяс вылын став гласнӧйсьыс джынйыс вӧліны дворяна да чиновникъяс, ӧтлаын буржуазиякӧд — пӧшти кык коймӧд юкӧныс; крестьяна ⅓-ысь неуна унджык. Губерняса гласнӧйясӧс бӧрйигӧн, — губернскӧй гласнӧйясӧс бӧрйылісны уезднӧй земствояс, эз населенньӧ, — унджык местаыс вӧлі водзвыв нин лӧсьӧдӧма буржуазиялы, на пытшкын медводз — му кутысьяслы: губерняувса собранньӧясын; ⅘-ыс нин вӧліны дворяна да чиновникъяс, а крестьяна — этшаджык. Медбӧрти управаясын, — земскӧй собраньӧлӧн исполнительнӧй органъяс, «земскӧй правительство» (уджнас ӧд веськӧдлісны управаясыс, а эз собранньӧяс; собранньӧясыд чукӧртчывлісны вонас ӧтчыд сӧмын, лун 20 кымын кежлӧ), — помещикыд вӧлі нӧшта нин унджык: уездын найӧ асьныс, буржуазиятӧг, вӧліны унджыкӧн нин, губерняувса управаясын нӧ помещикыд вӧлі ⁹∕₁₀-ыс, крестьяна сӧмын 1½ прӧч.
Сы пыдди нӧ, босьтам кӧ земскӧй налогъястӧ, лоӧ дзик мӧдарӧ. «Надельнӧй» — крестьянскӧй — муыс быд гектарысь босьтлісны 37 ур, дворянскӧй муысь — 19 ур, а казеннӧй да «удельнӧй муысь», сійӧ вӧлі сар семьялӧн, гектарсьыд босьтлісны сӧмын 11 ур. Буретш евангелльӧ серти: озырлы сетсьӧ, гӧльлысь босьтсьӧ. Крестьянинлысь «прибавочнӧй продукт» пычкӧм дінӧ, 1861 вося февраль 19 лун бӧрын «земскӧй управленньӧ», нӧшта содтіс ӧти тув. Содтыны кӧ нӧшта та дінӧ помещиклысь кыдзсюрӧ налог мынтӧмсӧ, — помещикъяс муысь недӧимкаыс вӧлі крестьяна муяс дінын унджык: кымын озырджык вӧлі бариныд, сымын сійӧ омӧльджыка мынтіс, сымын сьӧкыдджык вӧлі перйыны сылысь налогсӧ, — сэки ставыс лоӧ восьса: земскӧй реформаын, крестьянскӧй реформаын этшӧн жӧ, важ ногасъясыс джынвыйӧ вермисны. Земскӧй асвеськӧдлӧмыд (самоуправленньӧ) збыльысьсӧ коли дворянскӧй асвеськӧдлӧмӧн, крестьяна колины бокӧ. Налӧн важ моз жӧ некутшӧм асвеськӧдлӧм эз ло. Крепостническӧй государствоыд ёнджыка дӧверяйтліс помещикыдлы 60 вояс бӧрвывса джынвыйӧ крепостническӧй государствосьыд. Земскӧй реформаӧдз помещикъяс бӧрйылісны меставывса суд и, меставывса полиция и; ӧні суддяясӧс бӧрйылісны найӧ жӧ: мирӧвӧй суддяӧс бӧрйыліс уездувса земскӧй собранньӧ, тӧдӧмысь, закон серти бӧрйӧм мортыслы колӧ вӧлі лоны именньӧ кутысьӧн, мирӧвӧй суддяыд сиктын вӧлі век помещикъяс пытшкысь. Но полицияӧс ӧні пондіс пуктавны центральнӧй власьт: войдӧр исправникӧс бӧрйылісны уездувса помещикъяс, ӧні сійӧс пондіс мӧдӧдны губерняса власьт. Губернскӧй власьтсьыд ӧнія земскӧй собранньӧясыс вӧліны ёна вынтӧмӧсьджык воддза дворянскӧй собранньӧяс серти (найӧ колины ӧні сӧмын, кыдзи сословнӧй организация). Воддза дворянскӧй собранньӧяслы позьӧ вӧлі сетны шыӧдчӧм «веськыда сарлы»; ӧнія земскӧй собранньӧяслы сійӧ оз вӧлі позь. Губернатор вӧлі сувтӧдӧма та вылӧ, став вылас видзӧдны: сылы колӧ вӧлі видзӧдны, медым налӧн (земскӧй собранньӧяслӧн) решенньӧясыс вӧліны законнӧйӧсь, — быттьӧкӧ сійӧс эз вермы вӧчны судебнӧй органыс ачыс.
Тӧргӧвӧй капиталлы, та ногӧн кӧ, лои отступленньӧ кодь вӧчны, но тайӧ бӧрыньтчыштӧм бӧрас бӧр укрепитчис, вывті ыджыд отступленньӧ эз ковмы. Англияса да Францияса промышленникъяс моз, Россияса промышленникъяслы эз удайтчы вӧля чуктӧдны, медым буржуазнӧй парламент модаа государство лӧсьӧдны да сэтчӧ государственнӧй делаӧн вершитны пырны. Весигтӧ Россияса буржуазия эз вермы чуктӧдны аслыс сӧвещательнӧй гӧлӧс да дзоляник совещательнӧй учрежденньӧ власьт бердӧ кыскысян могъяснас. Буржуазияӧс Россияын 1905 вося революция бӧрын вермис сӧмын представительясӧс ыстыны власьт дорӧ. Ог нин мӧдӧ лишнӧй сёрнитны буржуазия политическӧй власьт йылысь, Россияса буржуазия эз на вермы весигас кӧ чуктӧдны аслыс вӧльнӧй, меда уджалысьясӧс. Кыдз тайӧ ставсӧ колӧ гӧгӧрвоны, мый Россияса буржуазия Рытыв Европаса буржуазияысь зэв ылын бӧрын кыссис права серти? Мыля некытчӧ туйтӧм 1861 вося реформаысь водзӧ Россияса буржуазия эз лысьт воськовтны — водзмӧстчынысӧ, дай тайӧ реформа дырйиыс ас могъяслы паныд сувтан уступкаяс на вӧчис? Тан колӧ бӧрвыв неуна бӧр косавны да бурджыка видзӧдлыны Россия буржуазия быдман туй вылӧ. Мӧвпъяс да планъясыс серти Россияса буржуазия Европаса буржуазияысь на збойджыка ыршасис, но ёна бӧрӧ кольӧм овмӧс подулыс Россияса экономикалӧн чегис бордсӧ, торкис планъяссӧ буржуазиялысь.
РЕВОЛЮЦИОННӦЙ БУРЖУАЗИЯ
Ӧнӧдз на пыр миянлы кажитчис, мый Россияын овмӧс кыптӧм-паськалӧм, государственнӧй власьтлӧн ёнмӧм зэв чӧв-лӧня водзмӧстчис, кыдз шуасны, некутшӧм тшупӧд ни джӧмдӧд эз вӧвлы сы быдман туй вылын. Россия кажитчӧ пыр водзмӧстчис, но тайӧ водзмӧстчӧмын пыр вӧлі ӧти нога мог — кыдз мый позьӧ ёнджыка эксплуатируйтны крестьянаӧс. Первойсӧ крестьянаӧс эксплуатируйтіс, прибавочнӧй продукт сылысь пычкис тӧргӧвӧй капитал. Сэсся крестьянинлысь прибавочнӧй продукт пычкыны ӧтувтчис промышленнӧй капиталкӧд, но тайӧ ӧтувтчӧм ньӧтик эз мешайт тӧргӧвӧй капиталлы ыджыдджык пай сӧрвайтны крестьянаӧс эксплуатируйтӧмысь, промышленнӧй капитал дорысь. Мый нӧ крестьяниныс вӧчис тайӧ кадас, кор сы мышку вылын «еддзисны», вир пычкисны тӧргӧвӧй да промышленнӧй капитал? Збыльысь-ӧ крестьянин пыр тадз чӧв оліс и кыв ассьыс некор воча эз куж видзны, мый сійӧ ловъя морт жӧ, абу прӧстӧй скамъя, код вылын быд ног позьӧ «еддзыны»?
Россияын крестьянин эз дзик чӧв ов: кыпӧдчывліс, чорыда пыркнитчывліс, кутшӧмсюрӧ классъяслысь повзьӧмла юрсияссӧ щӧть моз сувтӧдліс, кодсюрӧлысь — надея кыпӧдліс тайӧ крестьяналӧн пыркнитчӧмыс. Крестьяна кыпӧдчӧм вылӧ зэв ыджыд надея пуктылісны народникъяс и ещӧ кодсюрӧяс, но та йылысь водзынджык прамӧясӧ сёрнитам. Тайӧ стракыс — крестьяналӧн кыпӧдчӧмъясыс, повзьӧдіс-чегсьӧдіс Россияса буржуазияӧс, падмӧдіс революция туй вылысь, а мыйӧн Россияын заводитчис рабочӧйяслӧн кыпӧдчӧмъяс, став революционнӧй дукыс дзоньнасӧн пыркнитчис Россияса буржуазия юрысь.
Татӧн водзджык нӧшта колӧ видзӧдлыны ӧти вопрос вылӧ, кутшӧм буржуазия йылысь ми сёрни нуӧдам, кор шуам «революционнӧй» буржуазия? Уна йӧз эмӧсь татшӧм вежӧртаса, мый коркӧ пӧ (весиг оз торйӧдны тӧргӧвӧй али промышленнӧй) капиталистъяслӧн классыс ачыс вӧлӧм зэв революционнӧй. Татшӧмыс некор эз вӧвлы дай оз овлы. Кӧть босьтам социалистическӧй революция, кӧть кутшӧм революция, революция колӧ тадз гӧгӧрвоны, мый тайӧ (
Ми тӧдам, мый интеллигенция буржуазиякӧд сійӧн матысмӧ, кӧртассьӧ, мый сійӧ сідз жӧ олӧ капиталистическӧй прибавочнӧй продукт тшӧт вылын. Мый ёнджыка быдмӧ да паськӧдчӧ капитализм, сійӧ интеллигенциялы ыджыдджык пӧльза вайӧ; унджык места, унджык служба да жалованньӧ. Тӧргӧвӧй капитал эз сетлы водзмӧстчан туй интеллигенциялы, сійӧ видзис сӧмын татшӧм интеллигентнӧй слугаясӧс: врачьясӧс да канцелярскӧй (интеллигенцияӧс) чиновникъясӧс. Писатель-поэтъяс вылӧ, артистъяс-художникъяс вылӧ тӧргӧвӧй капитал пыр видзӧдіс сӧмын прӧстӧй серам петкӧдлысьяс да шутъяс вылӧ моз.
Вот мыйла, кор тӧргӧвӧй капитал эпохаӧ кыптывлісны бунтъяс, интеллигенция некор оз тыдавлыв воддза революцияясын. Но промышленнӧй капитал кыпӧдчан кадӧ тыдовтчӧны революцияясын тшӧтш: юристъяс-адвокатъяс, журналист-газетчикъяс, машиннӧй техника лӧсьӧдӧм бӧрын тыдовтчӧны инженеръяс да с. в. Тайӧ сикас интеллигенцияыс буржуазиялы зэв колана йӧз. Тайӧ интеллигенцияыслӧн воддзаджык революцияясын зэв ыджыд значенньӧыс.
Францияса революцияын (XVIII н.) медся нырнуӧдысьясыс вӧліны адвокатъяс да журналистъяс (вӧліны дерт и мукӧд: Марат — врач; Керно — инженер). Мукӧддырйиыс нырнуӧдысьяс пыдди вермисны лоны писательяс, учительяс, военнӧй интеллигенция и мукӧд сикаса интеллигенция. Военнӧй интеллигенциялысь кыпӧдчӧм ми тӧдам Испанияса, Италияса да Россияса буржуазнӧй революцияясысь. Медся син улӧ шыбитчана военнӧй кыпӧдчӧм Россияын — декабристъяслӧн заговор (1825 воын). Тайӧ вӧлі дзик военнӧй йӧзлӧн кыпӧдчылӧм. (Та йылысь водзынджык торйӧн лоӧ сёрни пуктӧма).
Сідзкӧ буржуазнӧй революцияын нырнуӧдысь, революцияӧн вӧрӧшитысь абу ачыс промышленнӧй буржуазия, а — интеллигенция. Но тан жӧ колӧ ӧтвет сетны интеллигенция революция уджлы — гӧгӧрвоӧ оз сійӧ, кор кыпӧдчӧ революция вылӧ, мый сійӧ ноксьӧ промышленнӧй капитал могъяс вӧсна тӧргӧвӧй капиталкӧд. Революция абу чачаӧн ворсӧм, революцияын верман чорыда доймыны, кувны, юртӧ воштыны. Кодӧс нӧ эськӧ окота босьтас, прамӧйджыка кӧ гӧгӧрвоас буржуазнӧй революциялысь могъяссӧ, медым промышленнӧй да тӧргӧвӧй капитал костса тышкӧ сюйсьыны бокисянь, йӧз могъяс вӧсна, вермасьны йӧз могъяс вӧсна, юр пуктыны да чужӧмъяс гырдӧсьтны. Дерт медвеськыд ӧтвет татчӧ татшӧм ногаӧс колӧ висьтавны, мый интеллигенция ас кыпӧдчӧмын эз вермы гӧгӧрвоны ас выступленньӧлысь классӧвӧй подувсӧ, кутшӧм класслы сылӧн збыльысь отсасьӧ ас революцияын. Интеллигенция став оланногсьыс вермис гӧгӧрвоны сӧмын вывті син улӧ усяна нелючкияссӧ крепостнӧй праваысь, шуам кӧть сарлысь ыджыдалӧм, чиновникъяслысь взяточничество, чорыд казньяс-наказанньӧяс, вывті чорыда увса классъясӧс эксплуатируйтӧм. Вот мый серти кыпӧдчис буржуазнӧй интеллигенция, чуксаліс мукӧдӧс революция вылӧ «свобода» перйӧм могысь. Но интеллигенция некодног эз гӧгӧрво сэтшӧм прӧстӧйтор, мый некутшӧм свобода чуктӧдны он вермы, кор эм капиталистическӧй общество, кор ӧти морт мӧд мортӧс эксплуатируйтӧм вылын озырмӧ-кыпалӧ. Татшӧм прӧстӧйторсӧ, интеллигенция дыр зэв эз вермы гӧгӧрвоны, но кор тайӧ гӧгӧрвоис, революция туйысь дзикӧдз кежис. Ми нин водзджык урчитлім, мый интеллигенция вердчӧ прибавочнӧй продукт тшӧт вылӧ, кодӧс капиталистъяс пычкӧны крестьянинысь да рабочӧйысь. Вот кутшӧм йитӧдъяс буржуазия да интеллигенция костын. Коммунистическӧй революция интеллигенция тадз гӧгӧрвоис, мый тайӧ революцияыс вермас мырддьыны сылысь став важ привилегияяссӧ, рӧвняйтны вермас чернорабочӧйяскӧд, сылысь ыджыд жалӧванньӧяс, шоныд местаяс мырддяс. Тайӧ интеллигенциялы кажитчис зэв ыджыд повзьӧдчанторйӧн. Вот мыйла интеллигенция мӧдіс бӧрыньтчыны социалистическӧй революцияысь. Сӧмын зэв этша йӧз интеллигенция пиысь эз здрӧгнитны та водзын, а збыльысь петкӧдлісны ас уджӧн, мый найӧ подлиннӧй революционер-интеллигентъяс.
Тайӧ общӧй характера буржуазия революция туй визь йылысь сёрни нуӧдӧм бӧрти, позьӧ видзӧдлыны, кыдзи кыпӧдчис-артмис Россияса буржуазнӧй революция, кутшӧм фундамент вылын сійӧ подувтчис. Ми та йылысь водзвылысь вермам шуны, мый тайӧ фундаментыс, кытчӧ буржуазия мӧдӧдчыліс стрӧитны революционнӧй уджсӧ, сэтшӧм чорыда сыркаліс, мый Россияса буржуазиялӧн планъясысь тан немтор эз артмы.
Тайӧ нига первой юкӧнын на ми тӧдмасим, кыдз крестьяна эксплуатация чорзьӧдӧмлы, тӧргӧвӧй капитал наступайтӧмлы паныд кыпӧдчылісны XVII нэм заводитчигӧн, Первой Романов сар пуксян кадӧ (тайӧ шусьӧ ещӧ мӧд ногӧн кӧ — «Смута кадӧн»), а мӧдысь XVII нэм помасигӧн (восстанньӧ Стенька Разинлӧн). Но кыкнан революцияыс тайӧ помассис зэв неудачнӧя. Разинлысь бунт бырӧдӧм бӧрын дзонь 100 во эз вӧв Россияын ыджыдджык кыпӧдчӧмъяс. Позьӧ нин вӧлі татшӧм выводъяс вӧчны, мый сэсся некутшӧм революция гашкӧ оз и лолы да. Тан со мый пыдди колӧ пуктыны: Смута да Севернӧй война зэв ёна этшмӧдісны олысь лыд Россияын, муыс ӧд мӧдіс унджыкӧн воны крестьянин пай вылӧ воддза ногӧ. Смута заводитчӧм водзвылын му шӧркоддьӧма быд крестьянин овмӧс вылӧ воис кӧ 2,7 гаӧн, 80 во мысти сійӧ жӧ нэм вылас шӧркоддьӧма мӧдіс воны быд крестьянин овмӧс вылӧ муыс 10,7 гаӧн, а тайӧ кадас войтыр лыд вермис содны кык мында. Та серти кӧ, крестьянинлы тайӧ кадас кокньыдджыка позис терпитны эксплуатациясӧ. Но кор XVIII нэм мӧд джынйын бара чорыда вермис содны олысь лыд Россияын, бара лоны мӧдіс зэв тшыгӧн му серти и быдӧн серти, бара заводитчӧны ӧтилаын-мӧдлаын кыпавны восстанньӧяс, а XVIII нэмын 70 воясын заводитчис сэтшӧм ыджыд кыпӧдчӧм — Пугачёвскӧй бунт.
Эз вермы лоны медся ыджыд помка пыдди тайӧ восстанньӧын му тырмытӧм, дерт тайӧ му тырмытӧмыс ӧддзӧдіс тшӧтш восстанньӧ артмӧмсӧ, но абу медся ыджыд помка. Медся чорыда восстанньӧ ӧзйыліс асыввыв пельӧсъясын: Уралын да Волга ю бердын, кӧн му тырмытӧм вылӧ жалуйтчыны эз на вывті позь. Тан колӧ пыдди пуктыны со мый, XVIII нэм мӧд джынйын Россияса правительство зэв чорыда зілис вузасьны няньӧн заграничаса государствояскӧд. Екатерина II некымын пӧв война нуӧдіс Турция государствокӧд, медым роч шобді няньлы восьтны тӧвар туй, рынокъяс рытыв, асыввыв государствоясӧ. А Волга да Урал ю гӧгӧрса местаяс медбура вермисны сетны правительстволы да помещикъяслы тайӧ вузасян няньсӧ. Мукӧд местаясын кӧ (мукӧд губерняясын) барщина уджӧдісны помещикъяс 3–4 лун вежоннас, Уралын да Волга дорын барщина, унджык вузӧс нянь перйӧм вӧсна, кыпӧдісны 6–7 лунӧдз вежонас. Но шуам крестьянинлӧн унджык вӧлі му пай, а та ногнас вермис-ӧ сійӧ уджавнысӧ ас му вылас? Тан медся веськыда позьӧ шуны, мый крестьянин эз вӧв нин прӧстӧй барщиннӧй крестьянин, а збыльысь рабӧ сійӧс пӧртісны. Тайӧ кадӧ крестьянинлӧн овмӧс вӧлі дзик сы нога, сы модаа, кутшӧм вӧвлі олӧм раб-негръяслӧн (Америкаын), либӧ важӧн рабъяслӧн Римын. Раблӧн аслас немтор эз ло, немтор эз коль — ставыс лои баринлӧн, кӧзяинлӧн.
Татшӧм вӧлі Россияын не сӧмын му дорын барщина уджалысь крестьяналӧн, но дзик жӧ татшӧм вӧлі олӧм Уралса крепостнӧй рабочӧйяслӧн да заводӧ крепитӧм крестьяналӧн (заводӧ крепитӧм крестьяна вӧр кералісны-кылӧдісны, руда кыскалісны, прудъяс заводлы кодъялісны). Крепостнӧй рабочӧйяс йылысь ми бӧртиджык аддзам, Пугачёв восстанньӧ кадӧ петіс медся ыджыд силаыс правительстволы паныд Уральскӧй заводъясысь. Емельян Пугачёв рӧдинаӧн — Донвывса казак, зэв повтӧм морт, бур агитатор, зэв бур военнӧй предводитель (кӧть ачыс вӧлі дзик неграмотнӧй, но тайӧ ньӧти эз сор. Первой кадӧ Пугачёв Терекса казакъяс пӧвстын (Севернӧй Кавказын) медводз тыдовтчис, сэсся татысь вуджис Урал ю вылӧ (сійӧ кадӧ Урал юсӧ шулісны Яикӧн на). Уралӧ воӧм мысьт Пугачёв аддзис, мый тан Уралса казакъяс зэв чорыда недовольствуйтчӧны сарскӧй правительство законъясӧн. Яикса казакъяс медсясӧ чери кыйӧм помысь вӧлі олӧны. Найӧ чериа тыясысь, юясысь кыйисны чери да солалӧм мысьт мӧдӧдісны Россияӧ вузавны. Но сов перйӧм, солӧн вузасьӧм вӧлі лыддьыссьӧ правительство киын; правительство откуп пыр сетіс сов перйыны, солӧн вузасьны озырджык казацкӧй старшинаяслы. Радӧвӧй казакъяс вӧлі домӧд йылӧ моз жӧ сюрӧмаӧсь ас атаман-эксплуататоръяслы (озыр казакъяслы). Казацкӧй начальство дзескӧдіс-эксплуатируйтіс казакъясӧс быд ног, кыдз вӧлі позьӧ, солянӧй пошлинаыд нин дерт вӧлі сьӧкыдтор, но та кындзи доза уна сикас налогъяс, сборъяс лӧсьӧдлісны озырджык казакъяс мынтыны гӧль казакъяслы. Казакъяс уна пӧв кыпӧдчывлісны ас виръюысьяс вылӧ — атаман-эксплуататоръяс вылӧ. Но кор кыпӧдчылісны гӧль казакъяс, озыр казакъяслы отсӧг вылӧ Оренбург крепӧсьтысь волывлісны Россияса сарлӧн войскаыс да зэв чорыда пӧдтывлісны татшӧм кыпӧдчӧмъяссьыс. Зэв уна бунтуйтчысь казакъясӧс та бӧрын розгаавлісны, Сибырӧ мӧдӧдлісны, да салдатӧ босьтлісны^Салдатӧ босьтӧм лыддьыссис сэк зэв ыджыд наказанньӧӧн — службаыс вӧлі 25–30 во./^. Казакъяслӧн скӧрлун, лӧг петӧм Россияса сар вылӧ, ыджыдалысь классъяс вылӧ вӧлі зэв ыджыд. Вот буретш тайӧ кадас Пугачёв воис Яикса казакъяс дорӧ да висьтасис, мый сійӧ Россияса сар, Петыр III — помещикъяс вины кӧсйысьӧмысь удитіс пышйыны. Уралса казакъяс зэв сьӧлӧмсянь примитісны, мӧдісны сы дінӧ чукӧртчыны ӧтар-мӧдарсянь. Кор Пугачёв медводдза сы дорӧ локтысь казакъяслысь юаліс, мый примитасны-ӧ оз сійӧс казакъяс, ставӧн ӧткывсьӧрысь казакъяс горӧдісны: «
Екатерина II правительстволы сэтшӧм жӧ кокньыдторйӧн кажитчис тайӧ бунтсӧ пӧдтыны, кыдзи кык воддза кыпӧдчылӧмсӧ Яикса казакъяслысь. Сарскӧй генерал, кодӧс ыстісны Пугачёвлысь восстанньӧ бырӧдны, эз пов бунтуйтчысьясысь ассьыныс, а медсясӧ поліс, медым эськӧ кытчӧкӧ Пугачёв оз удит пышйыны (ӧтпыр Пугачёвӧс арестуйтліс нин сарскӧй правительство Петыр ІІІ-ӧн висьтасьӧмысь, но сійӧ зэв кокньыда пышйис сэсь). Но нем думайттӧг ставыс лои мӧдарӧ — Пугачёв пышйӧм пыдди, некымын вежон мысьт генераллы аслыс лои тэрмасьӧмӧн «пышъявны» Пугачёвысь. Кодногӧн нӧ тадзсӧ вермис артмыны, мый Пугачёвлы удайтчис сарскӧй армия вӧтлыны Яик вылысь?
Повзьысь генерал пыдди Екатерина мӧд генералӧс пуксьӧдіс Пугачёвӧс кыйӧм могысь, но и тайӧ выль генералыс зэв нора письмӧяс гижис Питерӧ саричалы, мый «став черньыс (тайӧ ним увса классъяслӧн) сувтіс Пугачёв дор... Гӧгӧр бунтовщикъяс соталӧны да виалӧны... Быд воськов предательство да измена миянлы... Некод немтор оз кывзы». Та модаа жӧ письмӧяс локтісны Питерӧ и водзӧ: «Медся ёна бунтуйтчӧны Уралса заводъясысь рабочӧйяс да крепостнӧй крестьяна». Та модаа жӧ письмӧ гижис Англияса посол — ас правительстволы юӧр Россияса бунт йылысь: «Бунтовщикъяслӧн зэв уна ыргӧн пушкаяс. Тайӧ став пушкаяссӧ босьтӧны Уралса оружйӧ вӧчан государственнӧй заводъясысь. Мятежникъяс жугӧдлісны некымын завод, дрӧбитісны тшӧтш Демидовлысь заводсӧ. Став заводса рабочӧй, крестьянаыс ӧтувтчисны бунтовщикъяскӧд».
Тайӧ Англияса посланник висьталӧмын эм ылӧдчӧмтор: Пугачёв заводъяс эз жугӧдлы, а восстанньӧ чӧжыс тайӧ заводъясас Пугачёв дор сувтысь рабочӧйяс вӧчисны снарадъяс да пушкаяс Пугачёв войскалы. Заводса рабочӧйяс вӧліны зэв бур лыйсьысьяс — пушкаясӧн вӧдитчысьяс. Пугачёвлӧн медбур артиллеристъясыс вӧліны Уралса рабочӧйяс, правительство войскаысь бурджыка вӧдитчисны пушкаясӧн.
Уральскӧй рабочӧйяслӧн отсасьӧм да налӧн техническӧй опыт чорыда ёнмӧдіс Пугачёвлысь армия, мый найӧ некутшӧма та серти уступка эз сетны правительство войскалы. Волга вывса кочевникъяс, а медся нин башкиръяс, зэв чорыда сувтісны отсасьны Пугачёвлы (башкиръясӧс та водзвылын ӧти бунт бӧрын сэтшӧм чорыда правительство бушуйтіс, мый 30 сюрс башкирӧс виис да казнитіс). Башкиръяс сетісны Пугачёвлы зэв бур кавалерия (башкиръяс зэв бур наездникъяс). Кор Пугачёв матысмис Башкириялань дзонь армия нин сылы отсӧг вылӧ тан вӧлі чукӧрмӧма.
Пырысь-пыр кӧ Пугачёв уськӧдчис Мӧскуа вылӧ, дерт эськӧ унатор сійӧ вермис вӧчны: Мӧскуаын да Тулаын крепостнӧй мастерӧвӧйяс бунтуйтчисны жӧ, виччысисны Пугачёвлысь воӧм, дай правительство дзик шай-паймуні, эз тӧд, мый колӧ водзӧ вӧчны. Но казакъяс падмӧдісны Пугачёвӧс, сулӧдісны сійӧс доза дыр Оренбург крепосьт босьтӧм могысь. Казакъяс зілисны, мый медводз колӧ босьтны Оренбург да звер-губернаторӧс начкыны. Тайӧ доза ыджыд кад воштіс Пугачёв весьшӧрӧ, а правительство та коста мыйсюрӧ лӧсьӧдчыштны вевъяліс дай войска чукӧртны. Урал дорӧ правительство ыстіс зэв ыджыд, меднадейнӧй армиясӧ. Некымын пӧв правительство войскалы удайтчыліс пазӧдны Пугачёвлысь войска, но Пугачёв важ моз на зэв чорыда повзьӧдчис. Та бӧрти вӧлисти Пугачёв уськӧдчис Мӧскуа туй вылӧ, Казань кар бердӧ матыстчис. Быд сиктын, кытчӧ эз матысмы, Пугачёвӧс избавитель пыдди встречайтісны крестьяна, весигтӧ духовенство тшӧтш крестьянаысь полӧмла, крестъясӧн, молебенъясӧн Пугачёвӧс встречайтны петіс. Став помещикъяссӧ нем жалиттӧг казниталісны да ӧшлісны пугачёвцы — тайӧ бунт помасьтӧдз некымын сюрс помещикӧс удитісны джагӧдны. Мый «Мӧскуа карын тшӧтш холопъяс, крепостнӧй рабочӧйяс да дворовӧй крепостнӧйяс зэв повтӧма ветлісны уличаяс кузьта да Пугачёв дор керасисны: зэв повтӧма сёрнитісны да виччысисны, мый Пугачёв вайӧ ставлы вӧля да свобода» — тадзи висьталӧ сійӧ кадся ӧти гижысь.
Кутшӧм нога вӧля збыльысь вайис Пугачёв массалы? Пугачёв манифестын вот мый вӧлі гижӧма вӧля йылысь: «Код важӧн вӧлі помещик кипод улын, помещикъяс му бердӧ рабъяс пыдди крепитӧма — ставыс лоӧ вӧльнӧй казак»... «Некутшӧм салдатӧ босьтӧм, вот да мукӧд сикаса податьяс мынтӧм — оз ло»... «Сетӧма лоӧ муяс, видзьяс, чери кыян, сов перъян местаяс ставлы — некутшӧм выкуп, оброкъяс та вылӧ оз ков мынтыны». Та серти ми аддзам дзоньнас революционнӧй программасӧ Пугачёвлысь. Сійӧ кӧсйысис мынтӧдны крестьянинӧс крепостнӧй праваысь, лэдзны вӧля вылӧ сійӧ, не сӧмын ас видз-муясӧн, но мырддьыны помещик-откупщикъяслысь став мырддялӧм видз-муяссӧ да откупъяссӧ да ставсӧ бӧр сетны крестьяналы да казакъяслы (чери кыянінъяссӧ да сов перъянінъяссӧ, ставсӧ вӧлі водзджыксӧ сетӧма откупщикъяс киӧ). Пугачёв бырӧдны кӧсйысис не сӧмын крепостнӧй права, но став податьяссӧ, вотъяссӧ тшӧтш бырӧдны кӧсйысис. Манифестын нӧшта вӧлі гижӧма крестьяналысь вир пычкысь чиновникъясӧс бырӧдӧм йылысь: «мездам став важ чиновникъясысь, злӧдей помещикъясысь, карса взяточникъясысь да суддяясысь, кодъяс важысянь народӧс быдсяма податьясӧн пӧдтывлісны». Дерт та ыджда дела (преобразованньӧ) ӧтнасӧн сар силаӧн эз артмы (Пугачёв тайӧ манифестсӧ гижис сар нимсянь да кырымасис Петыр III сар нимӧн). Манифест помас вӧлі Пугачёвлӧн тшӧктӧма крестьяналы ас силаӧн, ас судӧн судитны помещикъясӧс: «миян власьтлы паныд сувтысьясӧс, крестьянаӧс рӧзӧритысь-мучитысьясӧс — асьныд кыялӧ да казнитӧ либӧ ӧшӧдӧ».
Тайӧ манифест серти кӧ ми аддзам, мый некутшӧм политическӧй переворот тан оз тыдав, власьт важ моз жӧ кольӧ — самодержавйӧ. Бунтуйтчысь крестьяна муртса вевъялісны казнитны ассьыныс дзоляник сарӧс — помещикӧс, а сы пыдди лӧсьӧдчис пуксьыны власьт дорӧ бара жӧ помещик — сар. Мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор эм тайӧ манифестас. Тайӧ Пугачёвскӧй манифестсӧ гижысьыс (ӧдвакӧ Пугачёв тайӧ манифестсӧ ачыс гижліс), тыдалӧ, дзик вӧлӧм оз гӧгӧрво самодержавйӧ йылысь, мый крепостнӧй государство кӧ подувсяньыс бырӧдны, самодержавйӧ кольны оз вермы некодногӧн. Но тайӧ гижысьсӧ гӧгӧрвотӧмла дивитны оз позь, сё во мысти на та бӧрын образованнӧй профессоръяс мӧвпалісны народӧс мездыны, а сарскӧй власьт важ мозыс жӧ бӧр кольны. Пугачёвскӧй манифест 60–70 вося образованнӧй профессоръяс серти бурджыка гӧгӧрвоис, мый лэдзны кӧ крестьянинӧс вӧля вылӧ, колӧ помещикъяслысь власьт дзикӧдз вужнас бертыштны; мый помещик кӧ кольӧ, кольӧ пыр крепостнӧй права тшӧтш.
Пугачёвлы уна помещикӧс удайтчис истребитны, но дзоньнас помещикъяслысь сословйӧсӧ бырӧдны эз удайтчы самӧй Шӧр Россияса помещик быдман вуж дорас сійӧ эз сибавлы. Сылӧн войска бура вӧлі организуйтӧма посньыдджык правительство войскакӧд вермасьны, но кор ковмис дзонь Россия правительство армиякӧд водзсасьны, вын Пугачёвлӧн эз тырмы. «Злӧдейяс (Пугачёвцы) сэтшӧм чорыда пушкаясӧн да пищальясӧн ме войска вылӧ сӧвны мӧдлісны. Ме думыштлі, мый татшӧм сопротивленньӧ вермас лоны сӧмын прамӧй бур армиясянь, а тайӧясӧн чорыда посйысьӧны» — тадз Казанювса сраженньӧ йылысь гижис ӧти сарскӧй генерал. Зэв чорыд бой бӧрын Казаньысь лои бӧрыньтчыны Пугачёвлы, но дзикӧдз сійӧ эз на вӧв пазӧдӧма. Пугачёв увлань бӧр мӧдӧдчис Волга ю пӧлӧн и тӧкӧтьӧ кості став крестьянасӧ бара кыпӧдіс бунт вылӧ Симбирскӧй, Самарскӧй, Саратовскӧй губерняясысь. Царицын кар дорын вӧлисти прамӧясӧ Пугачёвлӧн лои неудачаыс — армиясӧ дзикӧдз истребитісны. Ачыс Пугачёв пышйис Уральскӧй степъясӧ, медым выль пӧв чукӧртны армия да бара кыпӧдчыны, но эз удайтчы: озыр казакъяс сійӧс арестуйтісны да правительстволы выдайтісны юрнас и кокнас. Январ 10 лунӧ 1775 воӧ Пугачёвӧс казнитісны Мӧскуаын. Крестьянаӧс вермӧм бӧрын сэтшӧм чорыд грӧз правительство петкӧдліс: вирӧн да биӧн бунтуйтчысьясӧс бырӧдаліс. Дзонь сиктъясӧн сотісны став олысь-вылысьнас да тшынйыв лэптісны. Уна во на бунт бӧрын красуйтчисны Россияын виселицаяс да пиня кӧлесаа (преступникӧс мучитан) машинаяс. Тайӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сы вӧсна, медым дзикӧдз вуж бердсяньыс революция бырӧдны — «раммӧдны злӧдейясӧс да преступникъясӧс крестьяна пиысь», тадз ачыс правительство сёрнитіс.
Пугачёвщина бырӧдӧм бӧрын правительство ещӧ ёнджыка збоймис, нӧшта чорыдджыка мӧдіс зэлӧдны крепостнӧй крестьянин вылӧ. Пугачёв восстанньӧ бӧрын Екатерина Вторая сарича крепостнӧй права лӧсьӧдіс тшӧтш Украинаӧ. Но тайӧ немтор на эз висьтав, мый правительство эз пов крестьянскӧй бунтъясысь — Екатерина зэв чорыда поліс татшӧм бунтъясысь. Та серти Екатерина тадз тӧлкуйтіс, мый став бунтыс тайӧ (Пугачёвщина) кыптыліс сы вӧсна, мый местаяс вылын абу тырмымӧн начальство — крестьяналы грӧз. Та бӧрын Екатерина выль пӧв юкліс Россиясӧ — унджык губерня лыд вылӧ, унджык чиновникъясӧс губерняясӧ пуксьӧдаліс. Ӧні быд 300 сюрс олысь лыд вылӧ лои губернатор (водзджыксӧ кык миллион олысь лыд вылӧ вӧлі ӧти губернаторыс), вӧлі лӧсьӧдӧма выль нога полицейскӧй учрежденньӧса чинъяс (капитан-исправникъяс). Тайӧ сы вӧсна лои вӧчӧма, мый крестьяналӧн кыпӧдчӧмъяс чорыда повзьӧдлісны правительствоӧс. Крестьяналӧн бунтъяс, Пугачёвщина пӧдтӧм бӧрын, пыр ӧтилаын да мӧдлаын кыпавлісны, сы вӧсна Екатерина саричалы и сы бӧрся саръяслы пыр та йылысь тӧдвылын лои кутны.
Павел I кор пуксис сарскӧй престол вылӧ, сэтшӧм чорыд крестьянскӧй бунтъяс ӧтилаын-мӧдлаын кыптісны, мый бунтъяс пӧдтыны пушкаясӧн быдӧн правительство ыстіс дзонь армияяс. Та вӧсна Павел I-лы лои гижны татшӧм указ, медым помещикъяс эз лысьтны куим лунысь унджык вежоннас уджӧдны крестьянаӧс барщина уж вылын. Александр I пуксигӧн бара жӧ кыптісны чорыд бунтъяс. Александр I, повзьӧм мысти, ӧлӧдны мӧдіс помещикъясӧс, мый крестьянинӧс оз позь муысь торйӧдӧмӧн вузавлыны помещикъяслы, вермасны бара кыптыны зэв чорыд бунтъяс. Та бӧрти петіс «
Кыдз, думайтанныд, тайӧ бунтъясыс вылӧ видзӧдіс сійӧ кадся революционнӧй буржуазияыс, коді зэв ёна вӧлі окотитчӧ крепостнӧй права бырӧдны? Буржуазия сарысь да помещикъясысь на ёнджыка поліс крестьяна кыпӧдчӧмъясысь. Став туйсӧ Россияса революционнӧй буржуазиялысь ми тадзи донъялам, буржуазия окотитіс, кӧсйысис самодержавйӧ бырӧдны, но тайӧ могъясӧ кутчысьны эз лысьт, — тіраліс, мый пуртъясӧн да черъясӧн кыпӧдчас крестьянин тшӧтш буржуазия революция дырйи. Быд кыпӧдчыны кӧсйылӧмын буржуазиялы кажитчис крестьяналӧн пуртъяс да черъяс и тайӧ кӧсйысьӧмыс кольлі сӧмын кӧсйысьӧмӧн. А 1861 вося крестьянскӧй волненньӧяс бӧрын дзикӧдз буржуазиялӧн революционнӧй дух быри-шупалі; водзӧ сэсся буржуазия революционносьт йылысь немтор и сёрнитны.
ХVІIІ нэм помын буржуазнӧй интеллигенция Россияын зэв на вӧлі жеб дай лыдӧн этшаник. Медсясӧ тайӧ кадӧ найӧ котыртлісны «масонскӧй ложа» организация бердӧ — (Московскӧй университет бердын вӧлі тайӧ масонскӧй организацияыс). Масонство — зэв аристократическӧй сяма религиознӧй ученньӧ. Медся син улӧ шыбитчанторйыс масонъяс велӧдӧмын сійӧ, мый тайӧ кружокъяс пыр позьӧ вӧлі матыстчыны быдсикаса вераа озыр йӧзлы (христианинлы, еврейлы и сідз водзӧ) — купечьяслы. Тайӧ зэв кивыв вӧлі тӧргӧвӧй капиталлы: быд странаса ӧтсяма, ӧти нога могъяса купечьясӧс йитіс. Дай мӧд ногӧн кӧ, тайӧ вӧліны гуся организацияяс, сӧмын озыр йӧз вермисны веськавны «масонскӧй ложаясӧ», тайӧ отсаліс торйӧдчыны прӧстӧй (чорнӧй) йӧзысь озыръяслы. Прӧстӧй йӧз вичкоын юрбитісны, а масонъяс асланыс «ложаясӧ» кыскасисны. Екатерина II сарствуйтан кадӧ Россияын масонъясӧн нырнуӧдісны Новиков (талӧн аслас типография, аслас нига лэдзанін вӧлі быдӧн), а мӧдыс Московскӧй университетса профессор — Шварц. Масонъяс самодержавйӧ бырӧдны эз думыштлыны, найӧ мӧдарӧ на вӧлі думайтӧны: самодержавйӧ отсӧг пыр кӧсйысисны ассьыныс планъяссӧ олӧмӧ пӧртны. Та вӧсна масонъяс сарича Екатериналысь писӧ (Павел I-ӧс) кыскисны ас организацияӧ да пӧртісны масонӧ. Кор тайӧ кывсис Екатериналы, пырысь-пыр жӧ Новиковӧс пуксьӧдіс крепосьтӧ (тюрма), а Шварц ачыс арестӧдз вевъяліс кувны.
Дерт масонъяс некутшӧм ногӧн асьныс эз вӧвны буржуазнӧй революционеръяс, но буржуазнӧй революционеръяслы кыпавны туй восьтісны кык боксянь. Ӧти кӧ ногӧн, масонскӧй ложаясын вера йылысь сёрни нуӧдӧмкӧд тшӧтш зэв вӧляпырысь нуӧдісны политика йылысь сёрнияс, а мӧд-кӧ, тайӧ гуся «ложаяссянь» позьӧ вӧлі быдсяма заговоръяс вӧчны, правительстволы паныд сёрнияс нуӧдны. Став декабрист-заговорщикъясыс вӧліны масонскӧй ложаясысь петӧм йӧз. Прӧста син букышӧн Россияса саръясыд эз видзӧдны эськӧ тайӧ «ложаяс» вылад. Александр I дзикӧдз бырӧдіс «масонскӧй ложаяс». Медводдза буржуазнӧй революционер Россияын, коді кыпті «масонскӧй ложаясыс» бокысь — вӧлі Александр Николаевич Радищев. Тайӧ ми тӧдам ещӧ «
Став революция уджыс Радищевлӧн вӧлі «
Тадзи Радищев гижис крепостнӧй права йылысь, кор помещикъяс крепостнӧй праваӧ, кыдз шуасны «пиньӧн и гыжйӧн» на кутчысисны. Дерт Радищевлысь гижӧд крепостническӧй государство кывзынысӧ весиг эз вермы. Но ми аддзам, мый Радищев не сӧмын помещикъяслы, но и медыджыд помещикӧдзыс (сарӧдз) ас ёсь кывнас судзӧдчис. Ещӧ водзынджык на Радищев гижис самодержавйӧ йылысь: «Самодержавйӧыд сійӧ медся лёк, омӧльтор, йӧз оланноглы пыкан тор». «Ненога суд да закон нуӧдӧмысь, народ вермас асьсӧ сарӧс мыждыны, кыдз народлы паныд мунысь преступникӧс. Сарыд мед вӧлі эськӧ ачыс сэтшӧм жӧ гражданин государствоын». Сэк тайӧ гижӧдыс сідз-тадз прӧйдитіс. Но «
Немтор абу дивӧ, мый допросъяс вылын да суд вылын Радищев зэв чорыда повзис — эз сувт герой-революционер ног суд водзӧ. Смеллуныд да повтӧмлуныд сэтшӧм революционеръяслӧн чорыда тӧдчӧ, кодъяс йитсьӧмаӧсь удж нуӧдӧны массакӧд, массасянь, сэк некутшӧм сарскӧй суд оз вермы повзьӧдны революционеръястӧ катаргаӧ мунны, пуля улӧ сувтны. Радищев гӧгӧр некутшӧм масса эз тыдав. Дай нигаыссӧ тайӧ дзик эз вӧв массалы вылӧ гижӧма, лыд сертиыс нигаыс зэв этша вӧлі печатайтӧма дай сэтшӧм сьӧкыд кылӧн нигасӧ вӧлі гижӧма, мый масса тась, сы киӧдз кӧ нигаыс эськӧ волыны вермис, немтор на эз гӧгӧрво (мед гӧгӧрвоанаджык лоӧ, — Радищев нигаысь выдержкаяссӧ тані кокньӧдӧмӧн сетӧма). Радищев вӧлі ачыс интеллигент, а тайӧ нигасӧ гижис аскоддьӧмыслы жӧ лыддьыны (а эз массалы). Вот мыйла Радищев сарскӧй суд водзын повзис: та ыджда враглы паныд лои сійӧ дзик ӧтнасӧн — массатӧг. Россияса самодержавйӧ татшӧм ӧтка-ӧтка революционеръясыдлы зэв чорыд вӧрӧгӧн сувтіс. Тайӧ нигаыс дерт эз вӧрзьӧд самодержавйӧлысь подувсӧ, но сэтшӧм оплевуха (
Тан веськыда колӧ шуны, мый тайӧ медводдза революционеръяслӧн некутшӧм йитӧд эз вӧв массакӧд. Дерт Радищев зэв сьӧлӧмсяньыс жалитӧм сорӧн ас нигаас висьталіс крестьянаӧс мучитӧм йылысь, сӧмын тайӧ немтор на оз висьтав, мый Радищев матысмис ас мӧвпъяснас Пугачёв манера кыпӧдчӧмъясӧдз. Ёнджыка ми аддзам Радищев мӧвпъясысь мӧдтор йылысь тӧлкуйтӧм, мӧд йылысьджык пещитчӧм. Радищев ачыссӧ служба сертиыс вӧлі таможняын служитысь чиновник, а та серти доза уна мӧвпавліс, кыдз экономика боксянь кыпӧдны Россиялысь овмӧссӧ. Зэв ыджыд йитӧд сы мӧвпъяслы локтіс Францияса буржуазнӧй экономическӧй литератураысь. Та йылысь сылӧн вӧліны аслас торъя гижӧдъяс тшӧтш. Босьтам кӧть сылысь ссылкаын гижӧм нигасӧ: «
Промышленнӧй капитализм кыптӧм йылысь туналысьӧс, «буржуазнӧй революционерӧс» ми водзысь на аддзам — Сперанскӧйӧс. Дерт татшӧм сикаса йӧзыдлы, кодъяс 1000 верст сайын сулалӧны революцияысь бокын, кодъяслӧн переворотъяс йылысь некутшӧм мӧвпъяс юраныс эз пыравлы нэмас, революционер нимыд некыдз оз мун. Сперанскӧй ассьыс планъяссӧ, кыдзи и Новиков да ещӧ код сюрӧ, мӧвпаліс сар ки пыр олӧмӧ пӧртны. Сперанскӧй вӧлі сар бердын зэв матын — Александр I-лӧн вӧлі личнӧй секретар. Сар тшӧктӧм серти жӧ сійӧ гижис план, кыдз Россияын выль ногӧн государственнӧй управленньӧ лӧсьӧдны (преобразуйтны). Сперанскӧй гижис тайӧ плансӧ и со кутшӧмтор сэтчӧ гижис, мый Россияысь колӧ бырӧдны крепостнӧй правасӧ, дворянскӧй монархия пыдди лӧсьӧдны буржуаанӧй монархия, медым сар правитіс буржуазия могъяс серти, буржуазия конституция серти. Мый колӧ лӧсьӧдны кык палата системаа (парламент модаа) власьт: «государственнӧй сӧвет» да «государственнӧй дума». Сперанскӧй урчитіс, мый бӧрйысьны палатаӧ вермасны гырысь му-видз вӧдитысьяс да купечьяс. Сперанскӧйлӧн планыс 1905 вося министр Витте план серти тӧлкаджык ногӧн вӧлі гижӧма, кӧть сідз шунысӧ, дзонь сё во водзджык (1809 в.) Сперанскӧй гижліс Витте серти. Дерт тан сэтшӧмтор колӧ пыдди пуктыны, мый Витте революцияысь повзьӧмла тайӧ гижис, а Сперанскӧйӧс немтор эз повзьӧдлы, некутшӧм революция сэк эз вӧв. Александр I тайӧ Сперанскӧй проектнас кӧсйис ошйысьыштчыны леститчыштны помещикъяс водзын, но помещикъяс та вылӧ зэв букышӧн видзӧдлісны, мый некутшӧм барщина бырӧдӧм оз ков и некутшӧм конституция оз ков. Александр I Сперанскӧйлысь проектсӧ саймовтіс дай асьсӧ Сперанскӧйӧс тшӧтш саймовтіс татшӧм проектъяс гижӧмысь — ссылкаӧ ыстіс. Медся нин зілисны Сперанскӧйӧс уберитӧм могысь помещикъяс, мый сійӧ ас проектнас дворянство могъяслы паныд сувтіс — тшӧктіс сарлы тӧргуйтан уджын Франциякӧд йитсьыны, а Англиякӧд дугдыны тӧргуйтны. Ми зэв бура тӧдам, мый «континентальнӧй блокада» кадӧ, кор Россия Франциякӧд дружитіс (вузасис-ньӧбасис) зэв ӧдйӧн заводитчыліс кыптыны Россияын обрабатывающӧй промышленносьт. Та вӧсна медсясӧ и зілис Сперанскӧй, медым Россияӧ туй восьтны промышленнӧй капитализмлы. Сперанскӧй тӧлкуйтіс, мый мануфактураяс (докапиталистическӧй фабрика) колӧ кыпӧдны правительство да министерство отсӧг пыр. Ачыс Сперанскӧй пырджык капиталистъяс гӧгӧрын бергаліс, сійӧн сійӧ вӧлі пыр матын капиталистъяс могъяслы. Революционеръяскӧд Сперанскӧй тӧдмасис ёна сёрӧн нин, кор сійӧ, ссылкаӧ ыстылісны да, бӧр сэсь воис да бара мӧдіс уджавны Государственнӧй Сӧветын, вӧлисти сэк сійӧ тӧдмасис революционер-декабристъяскӧд. Но тайӧ тӧдмасьӧмыс вӧлі зэв аслыснога: Николай I тшӧктіс Сперанскӧйлы тӧдмасьны декабристъяс делӧӧн да гижны найӧс судитӧм могысь обвинительнӧй акт.
Ӧні босьтам да тӧдмасям кӧ «декабристъяс» мӧвпъяскӧд, планъяскӧд, бара жӧ немтор сэтшӧмыс оз сюр, медым декабристъяслӧн кӧнкӧ тӧдчис массакӧд йитчан мӧвпъяс. Декабристъяс масса кыпӧдчӧмысь сэтшӧма полісны, мый та йылысь кор мӧвпавны босьтчывлісны, водзӧ ни бӧрӧ эз воны, кынмисны, педзисны ӧти местяын. Тайӧ (декабристъясыс) йӧзыс пӧшти 9⁄10 пайыс вӧліны военнӧй йӧз, дерт эз прӧстӧй салдатъяс, а ставныс офицеръяс. 1812 вося война помасьӧм бӧрти, Россияысь Наполеонлысь армия вӧтлӧм бӧрти, тайӧ военнӧй йӧзыс асьнысӧ зэв вылӧ пуктісны, мый налы удайтчис Россияӧс спаситны Францияысь. Русскӧй офицеръясӧс кыпӧдіс нӧшта на и мӧд нога тор. Найӧ Наполеон армия бӧрся прӧйдитісны уна Европаса государствояс пыр, вӧтчисны Наполеон бӧрся Парижӧдз; быд государствоын видзӧднысӧ быттьӧкӧ зэв бура, няньӧн-солӧн встречайтісны найӧ, та вӧсна тайӧ военнӧй йӧзыс не сӧмын Россия спаситысьӧн, но и дзоньнас Европасӧ спаситысьӧн асьнысӧ лыддисны. Та кындзи сэсся уна выльтор вермисны аддзывны Европаса государствоясысь ас синнаныс, мый сэн мӧд нога законъяс, мӧд нога пӧрадокъяс Россия серти, бӧрсӧ локтісны Россияӧ воддза дорысь ыджыдджык синвидзӧдласа войтырӧн (образованнӧйӧсьджык лоисны), выльнога мӧвпъяс воисны Европаысь государственнӧй строй йылысь, государственнӧй пӧрадокъяс йылысь. Но кор бӧр воисны Россияӧ тайӧ выль синвидзӧдласа военнӧй йӧзыс, зэв чорыда джӧмдісны ас планъясӧн Россияса важ пӧрадокъясӧ. Александр I ставсӧ тайӧ йӧзсӧ сетіс грубӧй неграмотнӧй салдат Аракчеев киӧ: мӧдіс лун-лунӧн муштруйтӧдны да маршируйтӧдны казармаясын. Офицеръяслы тайӧ чорыд режим эз кажитчы, медым лун-лун казармаясын мучитчины дай салдатъясӧс тшӧтш Аракчеев тшӧктӧм серти мучитны. Вермисны нин сӧмын сэтшӧм-татшӧм, полковник Скалозуб манера, йӧз татшӧм казарменнӧй режимкӧд миритчыны да чӧв овны; прамӧйджык йӧз отставкаӧ петісны военнӧй службаысь, а смелджык мӧвпъяса войтыр тадзи мӧдісны мӧвпавны, мый Россияысь колӧ бырӧдны тайӧ аракчеевскӧй режимсӧ, бырӧдны да лӧсьӧдны Россияӧ Рытыв Европа кодьӧс жӧ политическӧй, государственнӧй стройсӧ. Военнӧй йӧз зэв ыджыд надея пуктісны, мый позьӧ Россияын зэв бура вӧчны дворцовӧй переворот. Татшӧм переворотъясыд неӧтчыд нин вӧлі Россияын XVIII нэмын, но шуам кӧть Павел I сарӧс виӧм 1801 воын). Тайӧ вӧлі офицеръяслӧн удж, Павелтӧ виӧмыд. Та модаа мӧвпъяс доза уна юрын пукаліс. Татшӧм мӧвпъяс нӧшта ёнджыка вынсьӧдіс Испанияса да Италияса революция, кӧн революциясӧ заводитісны военнӧй йӧз жӧ.
Татчӧ колӧ и сійӧс нӧшта шуны, мый «отечественнӧй война» (1812–14 в.) кадӧ военнӧй йӧзӧ пӧрины тшӧтш медся гӧгӧрвоана интеллигенцияысь унджыкыс, военнӧй йӧз йитсисны интеллигенциякӧд. Вот мый серти 1820 вояс гӧгӧрын Россия передовӧй интеллигенция вӧлі революционнӧйӧн кажитчӧ. Но кыдз колӧ сійӧс гӧгӧрвоны, сэкся интеллигенциялысь мӧвпъяссӧ, мый Россияӧс колӧ пӧртны Европа манера государствоӧ? Медым тайӧс гӧгӧрвоны прамӧя, колӧ прамӧйджыка видзӧдлыны, кыдзи тайӧ кадас экономика боксянь Россия овмӧсын мӧдісны ыджыд вежсьӧмъяс — кыпӧдчис промышленнӧй капитализм. Декабристъяс, Радищевысь да Сперанскӧйысь на чорыдджыка, кутчысисны промышленнӧй капитализмлы туй восьтан идеяясӧ. Пример пыдди босьтам кӧть ӧти медся син улӧ шыбитчан декабрист Тургеневӧс (писатель Тургенев рӧдвужысь), сійӧ кад сертиыс сійӧ зэв ыджыд экономистӧн колӧ артавны; тайӧ гижис налогъяс йылысь нига. Тайӧ нига серти ми аддзам, мый синвидзӧдласыс (взглядъясыс) сылӧн Рытыв Европаса буржуазнӧй идеологияяскӧд йитчӧма, став нигасӧ на серти гижӧма.
Петербургса заговорщикъяслӧн (декабристъяслӧн) нырнуӧдысь (тайӧ сы вӧсна урчитім Петербургсаӧн, мый та кындзи вӧлі лунвыв Россияын мӧд заговорщик котыр тшӧтш) — поэт Рылеев вӧлі зэв чорыда йитчӧма промышленнӧй капитал быдмӧмкӧд; ачыс вӧлі предприниматель — книгоиздатель, а та кындзи нӧшта служитіс «Русско-Американскӧй торгово-промышленнӧй кампанньӧын» (тайӧ сійӧ кадас медыджыд торгово-промышленнӧй кампанньӧӧн лыддьысьыліс Россияын). Рылеев вӧлі зэв тӧдчана морт буржуазия костын и дажӧ ыджыд йитӧд вӧлі сылӧн буржуазиякӧд. Мӧскуа карын декабрист мӧвпъясӧ жӧ кыскыссис Селивановскӧй (аслас вӧлі типография да издательство), коді нӧшта первой энциклопедическӧй словар Россияын издайтіс.
Крепостнӧй права бырӧдӧм, конституция серти правитан монархия лӧсьӧдӧм да народнӧй представительясӧс, законъяс лӧсьӧдны, сар бӧрся следитны, чукӧртӧм — вот кутшӧм нога вӧлі мӧвпъясныс унджык декабристъяслӧн. Декабристъяс Сперанскӧй моз жӧ тӧлкуйтісны конституция лӧсьӧдӧм йылысь, мый колӧ лӧсьӧдны Россияӧ Цензӧвӧй конституция, медым власьт дорӧ сибалісны сӧмын озырджык классъяслӧн представительяс, мый увса классъясӧс колӧ потшны ыджыд имущественно-выборнӧй цензӧн. Декабристъяс конституцияӧ вӧлі урчитӧма тадз, мый помещикъяслы колӧ сетны бӧрйысян гӧлӧс 500 пӧв унджык некрепостнӧй крестьяна серти, а крепостнӧй крестьяна йылысь вӧлі урчитӧма, мый налы бӧрйысян права сетны дзик нинӧмла, найӧ мед нин сы вылӧ пасибӧ висьталӧны, мый найӧс барщинаысь лоӧ мынтӧдӧма. Сы модаӧн жӧ кымын вӧлі декабристъяс мӧвпалӧны мужикӧс крепостнӧй праваысь мынтӧдӧм йылысь, кыдзи вӧчис Александр II 1861 вося реформа, весиг Александр II декабристъяс дорысь лышкыдджыка на вӧчис. Александр II кӧ крестьянин вотчинаысь «отрезкиясӧн» вундіс муяссӧ да помещикъяслы вылӧ тайӧ муяссӧ колис, декабристъяс ыджыдджыка на вӧлі мӧвпалӧны мужикъяслысь муяссӧ «отрезкиавны». Та ногӧн мӧвпалісны унджык Петербургса декабристъяс; тайӧяс унджыкыс вӧліны озыр помещикъяс пиысь петӧм йӧз либӧ гвардияын служитысь йӧз. Вот мый вӧсна налӧн эз вӧв ыджыд революционнӧй мӧвпъясыс. Медводдза гуся общество «
Тайӧ союзыслӧн зэв ыджыд надея вӧлі, мый Александр I ачыс сетас конституция. Александрлы унаысь тӧд вылас уськӧдлісны, мый сійӧ коркӧ кӧсйысьліс конституция сетны да бырӧдны крепостнӧй права. Сар тӧдіс тайӧ союзлысь уджсӧ, сы пызан вылын весиг вӧлі тайӧ союзыслӧн уставыс туплясьӧ, но немтор сэтшӧмсӧ Александр эз вӧч: конституция эз сет и «
Тайӧ кадас жӧ лунвылын армия бердын артмис мӧд гуся организация, но тайӧ лунвывса кружокас решительнӧйджык войтыр вӧлі уджсӧ нуӧдӧны Петербургса болтунъяс серти. Тайӧ кружокыскӧд жӧ ӧтувтчис-йитчис мӧд сэтшӧм жӧ дзоляник, гуся организация: «
Ми тан зэв бура гӧгӧрвоам, мый Муравьёв-Апостол салдатъясӧс восстанньӧ вылӧ кыпӧдіс эз конституция вӧсна, а республика формаа власьт вӧсна. Став лунвывса заговорщик-декабристъясыс вӧліны республиканечьяс. Республика формаа власьт дор жӧ сулаліс медся тӧдчана медся син улӧ шыбитчана мортыс, лунвывса организациялӧн вождьыс — полковник Пестель. Пестель зэв бура гӧгӧрвоис (Польшаса пример серти), мый тайӧ Питерса декабристъяс модаа конституцияыд немтор бурторсӧ оз сет, сӧмын тайӧ конституция саяс мӧдас саймовтчыны сарлӧн власьт да воддза мозыс жӧ мӧдас командуйтны сар йӧз вылын. Сідзжӧ Пестель зэв бура гӧгӧрвоис, мый народнӧй масса, крепостнӧй крестьяна оз ыштыны Питерса декабристъяс кодь пӧръясян планъяс вылад. Медым пырысьтӧм-пыр не повзьӧдны Питерса шленъясӧс, Пестель налы видзӧднысӧ быттьӧкӧ накӧд ӧти кылӧ воис, но збыльысьсӧ сылӧн планъясыс Питерса декабристъясысь зэв чорыда торъяліс. Пестель гижис ассьыс мӧвпъяссӧ «Русскӧй правда» нима нигаӧ. Тан вӧлі урчитӧма Пестельлӧн, мый став мусӧ, восстанньӧ бӧрын, колӧ помещикъяс киысь мырддьыны да сетны крестьяна киӧ. Та ногӧн Пестель мӧвпаліс матыстны видз-му сетӧмӧн крестьянаӧс, салдатъясӧс да став йӧзсӧ, кодлы колӧ вӧлі му помещик киысь мырддьыны. Пестель зэв бура гӧгӧрвоис, мый решительнӧй революционнӧй бойястӧг некутшӧм переворотыс оз артмы Россияын, а тадзжӧ сійӧ и террор йылысь тӧлкуйтіс, мый террор систематӧг самодержавйӧ бырӧдны он вермы некодног. Пестель лӧсьӧдчис кыпӧдны зэв ыджыд восстанньӧ (мӧвпаліс, мый лунвывса армияысь 40 сюрс салдат ставныс кыпӧдчасны), а сэсся став Романов сарлысь рӧдвужсӧ бырӧдны дзоньнасӧн. Мый восстанньӧ бӧрын колӧ власьт первой сетлыны временнӧй революционнӧй правительство киӧ, а сэсся вӧлисти вуджны, некымын во мысти, демократическӧй республика формаа власьт вылӧ.
Пестель бырӧдіс эрдіа «
Но самӧй правительство гӧгӧрын, двореч бердын лои нӧшта ыджыд путаннича. Александрлысь кулӧм некод эз куж на виччысьны; кыдз заговорщикъяс пӧвстын, сідз жӧ и сарскӧй семья пытшкын паймисны, эз тӧдны, мый водзӧ сэсся вӧчны колӧ.
Кулысь сарлӧн некутшӧм наследник ни челядь эз вӧв. Законъяс серти кӧ, колӧ вӧлі престол вылӧ пуксьыны Александр I ыджыдджык вокыслы — Константинлы. А Константин сар кулӧмысь на неуна водзджык ӧткажитчыліс (кабала вылӧ гижсьӧмӧн) престолысь, быттьӧкӧ сы вӧсна, мый сійӧ гӧтрасис эз принцесса вылӧ, а прӧстӧй дворянка вылӧ. Збыльысьсӧ дерт тан мӧд ногаджык делаыс вӧлі: Александр I мырдӧн ӧткажитчыны тшӧктіс престол праваысь Константинлы, мый сійӧ Павел батьыс кодь жӧ дур, кокньыд морттуя морт вӧлі. Вот мыйла Александр I Константинӧс тронысь бокӧ вештіс.
Константинлӧн ӧткажитчан кабалаыс вӧлі печатайтчӧмӧн куйлӧ Успенскӧй соборын; та йылысь сарскӧй семья кындзи некод эз тӧд прамӧясӧ. Александр I кулӧм бӧрти став армия и быдӧн присяга кутісны Константинлы, сарӧ пуксьысьлы. Та бӧрти ставыс дзугсис. Вӧлӧм кӧ колӧ присяга кутны кулысь сар коймӧд вокыслы (не Константинлы, а Николайлы).
Константин ӧткажитчис, ковмис Николайӧс пуксьӧдны престол вылӧ. Но армияын тӧдісны зэв бура Николайлысь морттуйсӧ, мый сійӧ абу сарпу, а прамӧй Николай Палкин. Положенньӧыс, кыдз шуасны, лои биысь ӧмутӧ чеччыштӧм кодь жӧ дзик.
Заговорщик-декабристъяс асьныс медводз шай-пай мунісны, регыда пӧраӧн эз вермыны гӧгӧрвоны, мый колӧ тайӧ обстановкаас вӧчнысӧ, но кор кузя-визяӧн гӧгӧрвоисны, мый сарскӧй дворечын выль сар пуктӧм серти нӧшта ёна пайявны мӧдісны, вӧлисти неуна збоймыштісны заговорщикъяс, мый ӧні позьӧ правительствоӧс повзьӧдыштны. Ӧні нин эз ков 1826 во да тулыс виччысьны, медым сарӧс вины маневръяс дырйи, выль ковтӧм сарлы присяга кутігӧн медбур кад вӧлі восстанньӧ мода вӧчыштны. Та серти заговорщикъяс мӧдісны салдатъяс пӧвстын тэрмасьӧмӧн агитация нуӧдны, мый абу Николай законнӧй сарпуыс, а Константин. Мый Константин эз ачыс ӧткажитчы сарысь, а мырдӧн сійӧ престол дорысь вештісны, сы вӧсна, мый сійӧ народлы кӧсйыліс сетны конституция. И найӧ жӧ лэдзисны татшӧм сёрни: Александр I пӧ кувтӧдзыс на водзджык салдатын служитан срок дзольдӧдӧм йылысь закон гижліс (сэк салдатын вӧлі колӧ служитны дзонь 25 во) дай крестьяналы вӧля сетліс; мый тайӧ кыкнан законсӧ Николай саймовтіс дай явитны оз кӧсйы. Салдатъяс татшӧм агитациятӧ зэв сьӧлӧмсяньныс кывзісны дерт, унатор позьӧ вӧлі вӧчны. Но заговорщикъяслӧн асланыс эз вӧв решительносьт да яснӧй планъяс, медым вооружённӧй косьӧдз воштывны Николайкӧд да сы дор сулалысь войскакӧд. 1825 воӧ, декабр 14 лунӧ (Николайлы сарӧ пуксьыны присяга кутан лунӧ) Петербургса заговорщикъяслӧн нырнуӧдысьяс петкӧдісны на дор сувтысь салдатъясӧс Сенатскӧй площадь вылӧ (кӧні памятник Петыр I-лӧн), сувтӧдісны салдатъясӧс нёль пельӧса колоннаӧ да мӧдісны виччысьны, кор мукӧд полкъяс на дор сувтасны. Сэтчӧ жӧ, площадь вылӧ, салдатъяс кындзи чукӧрмис зэв уна народнӧй масса. Маті уличаясыс быдсӧн йӧзӧн тыри.
Масса эз узь, а гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧлі вӧчны тані: мӧдісны сарскӧй генералъяслысь эполетъяссӧ орйӧдлыны да лым глызаӧн да изъясӧн колсйӧдлыны. Мыйӧн Николай мыччысис Сенатскӧй площадь вылӧ, Исакиевскӧй собор стрӧитысь рабочӧйяс изъясӧн да песъясӧн мӧдісны «гӧститӧдны» сарӧс. Артмыны мӧдіс сэтшӧм кыпӧдчӧм, кутшӧмӧс декабристъяс асьныс эз кужны мӧвпыштнысӧ, мыйысь асьныссӧ медся ёна полісны: заводитчис народнӧй революция.
Но такӧд жӧ тшӧтш колӧ висьтавны, мый Николайлы паныд сувтысь йӧзлӧн некутшӧм нырнуӧдысь ни начальник эз вӧв, сулалісны Сенатскӧй площадь вылын да чӧв олісны. Рылеев некымын минут кежлӧ воліс жӧ Сенатскӧй площадь вылӧ, но пырысь-пыр сэсся бӧр гортас муніс. Дерт Рылеевлы тайӧ прӧститны позьӧ, сійӧ начальник пыддиыд некор эз вермы лоны, зэв жебиник военнӧй морт сійӧ вӧлі дай, мӧд кӧ ногӧн, буретш сійӧ висьӧ вӧлі. Восстанньӧӧн нырнуӧдысь пыдди вӧлі заговорщикъяс собранньӧ вылын урчитӧма Трубецкӧйӧс (гвардейскӧй полковник). Но Трубецкӧй нырнуӧдӧм пыдди весигтӧ Сенатскӧй площадь вылас сійӧ луннас нырсӧ эз мыччыв, повзис да лунтыр дзебсясис рӧдвуж ордас. Дерт медся чорыда повзис ачыс Николай, кыдз шуасны, дзик юрсӧ ассьыс воштіс, эз гӧгӧрво, мый колӧ водзӧ вӧчны. Но сюрины сы свита пиысь некымын опытнӧйджык генералъяс, кодъяс юрнысӧ ассьыныс эз воштыны.
Заговорщикъяслӧн некутшӧм конница ни артиллерия эз вӧв, а Николайлӧн генералъяс конница да артиллерия судзӧдісны. Мӧдісны сэсся атакуйтны бунтовщикъясӧс конницаӧн. Но конницаӧс бӧр вӧтлісны площадь вылысь, дерт эз декабристъяс, а бара жӧ Исакий стрӧитысь рабочӧйяс (изъясӧн да песъясӧн резны мӧдісны). Медбӧрти Николай тшӧктіс артиллерияысь картечӧн лыйлыны декабристъяс да бунтуйтчысь народ пӧвстӧ (чукӧрӧ). Некымын минут мысти ставыс эштіс, помасис.
Та бӧрти заводитчис арест арест вылӧ. Татшӧм удачнӧя восстанньӧ пӧдтӧм мысти збоймис Николай. Суд да следствийӧ нуӧдны ачыс, ас кинас босьтчис. Допросъяс нуӧдны вӧлӧм Николай жандармысь жандарм, зэв мастера сылы удайтчис кыйны да пӧръявны мыжданторъясӧс, медым налысь унджык материал перйыны да унджык ним тӧдмавны. Мыжданторъясӧс ачыс Николай суддяяс пыр ыштӧдіс, мый тайӧ сідз-тадз помасяс, мый медыджыд мыж пыдди гашкӧ некымынӧс лоӧ служба вылысь чӧвтӧма либӧ ас именньӧаныс (деревняӧ) лоӧ ыстӧма. Унджык декабристъясыс пӧръясисны да асьнысӧ и ёртъяснысӧ Николайлы выдайтісны допросъяс вылын. Мыйӧн став следственнӧй материалыс лои Николай киын, сэтшӧм чорыд да свирепӧй расправа вӧчис декабристъяс вылын: Пестельӧс, Рылеевӧс, Сергей-Муравьев-Апостолӧс, Бестужев-Рюминӧс да Каховскӧйӧс ӧшӧдны (джагӧдны) тшӧктіс (тайӧ нин Николай быттьӧ кӧ «милӧсьт» вӧчис, декабристъясӧс вӧлі первойсӧ судитӧма четвертуйтӧмӧн^Четвертованньӧ — важ нога казнь, кор преступникъяслысь юрсӧ и ки-коксӧ керавлӧны./^ казнитны). Сё кымын мортӧс Николай ыстіс Сибырӧ катаргаӧ да вечнӧй поселенньӧ вылӧ. Батенков дзонь кызь во пукаліс Петропавловскӧй крепосьтын (тюрмаын). Тайӧ Петропавловскад 20 вотӧ пукалӧмыд — не каторга уджыдлы на водзӧс. Некымын сюрс салдатӧс Сенатскӧй площадь вылӧ петалӧмысь ыстісны медся ӧпаснӧй местаас — Кавказӧ, горцыкӧд воюйтны. Тась унджыкыс ловйӧн бӧр эз волыны: эз кӧ горцы кинжал-пуля улӧ веськавны, висьӧмӧн да, мыйӧн да кулалісны.
Мыйла нӧ эськӧ татшӧм неудачаыс лои декабристъяслӧн? Видзӧднысӧ быттьӧкӧ декабристъяслӧн Николай дорсьыс унджык вынныс вӧлі. Николай кипод улын первойсӧ сӧмын ӧти батальон пехота вӧлі. Конница да артиллерия зэв неокотапырысь кывзісны Николайлысь: конница сӧмын модасӧ атакуйтіс бунтуйтысь йӧзӧс, а тӧлк кӧ шеді, пырысь-пыр жӧ отступайтіс; артиллеристъяс сідзжӧ мыйкӧ ноксисны (пушкаяс вайисны, а снарадъяс колисны). Ӧти, салдатъяс пӧвстын нималысьджык, Николай дор сулалысь генерал — Милорадович вӧлі дай сійӧс восстанньӧ заводитчигӧн лыйис декабрист Каховскӧй. А мукӧд генералъяссӧ салдатъясыд Николай дорысь на ёнджыка ненавидитісны. Мыйла нӧ эськӧ декабристас татшӧм бур обстановканас эз кужны пӧльзуйтчынысӧ? А тайӧ ставыс сы вӧсна артмис, мый декабристъяс зэв чорыда асьныс повзисны да бӧрыньтчыны мӧдісны, кор на син водзын мӧдіс кыптыны народнӧй восстанньӧ. Тайӧ зэв бура позьӧ гӧгӧрвоны Штейнгель да Рылеев кост сёрниысь. Декабрист Штейнгель тадз тӧлкуйтіс: «Россияын республикаыд оз артмы, оз вермы лоны»... Татшӧм нога революцияыд миянӧс пӧдтас; революцияыд кӧ заводитчас, ӧти Москва карын черӧн да пуртӧн ӧттшӧтш кыпӧдчасны 90 сюрс дворӧвӧй (крепостнӧй) йӧз да медводз начкасны миянлысь ассьыным бабъяснымӧс, тьӧтъяснымӧс, чойяснымӧс». Дерт декабристъястӧ Сенатскӧй площадь вылад эз Николай пушкаясӧн да картечӧн пазӧд, а Пугачёвщина налы паметь выланыс уси (народнӧй восстанньӧ). Вот коді налысь вынсӧ пазӧдіс. Медся решительнӧй кадас, кор зэв унатор позьӧ вӧлі вӧчны, декабристъяс чегсисны народнӧй восстанньӧ кыптӧмысь. Тайӧ повзьӧмыс найӧ киӧдыс и кокӧдыс кӧрталіс, бӧрыньтіс революцияысь.
Збыльысь тайӧ декабр 14 лунся (1825 во) выступленньӧыс вӧлі медводдза и медбӧръя кыпӧдчылӧм Россияса буржуазиялӧн. Водзӧ сэсся революция туй вылӧ некор нин эз лысьтлы петавлыны. Дерт конституция перйӧм йылысь пыр на буржуазия мӧвпавны мӧдіс, но став надеясӧ ӧні пуктіс (эз революция вылӧ) сар вылӧ, мый сарлӧн коркӧ петас милӧсьтыс да ачыс сетас конституциясӧ. Россияса буржуазия некымынысь мыччыліс Александр II сарлы прошенньӧ кодьӧс (адрес), мый колӧ конституция гижны да конституция серти правитны. Но мыйӧн буржуазия казяліс, мый увсянь революция кӧсйӧ кыпӧдчыны, юрсиыс сылӧн сувтсӧн сувтіс, бӧрӧн быд раз революцияысь петитчис да сарлы мӧдіс отсасьны увса революция ӧдйӧджык пӧдтыны. Буржуазиялӧн ӧні мӧвпъясыссӧ вӧліны дзик жӧ буржуазнӧй профессор Кавелин кодь.
«Россияын сарлысь власьт дзольдӧдӧм да конституция лӧсьӧдӧм дзик нинӧмла. Тайӧ кыкнаныс дзик позьтӧмтор. Сар кӧ конституция ас вӧлянас эз сет, немтор оз артмы. Позьтӧмтор йылысь мӧвпавны, асьтӧ ылӧдлыны — абу некутшӧм пӧльза.»
Кодногӧн нӧ татшӧм мӧвпъясӧдзыс медбӧрти воис Россияса буржуазияыс? Гашкӧ инӧсь збыль сійӧ сідзи и эм да, кыдз вӧлі РСДРП манифестын гижӧма, мый Асыввывса государствоясын Рытыввыв Европаса буржуазия серти буржуазияыс полысьджык? Дерт Россияса чегсьӧм буржуазия полӧмлы, кыдз шуасны, вӧлі ыджыд «материальнӧй основанньӧ». А со кутшӧм вӧлі сылӧн тайӧ «материальнӧй основанньӧыс». Промышленнӧй капитализмлы ас быдман кадас колӧ пролетаризируйтӧм (рӧзӧритӧм — муысь мынтӧдӧм) крестьянин, колӧ медым государство отсӧг пыр, бокысь вайӧм тӧвар вылӧ ыджыд таможеннӧй пошлина лӧсьӧдӧны да отсавны кыпӧдны «отечественнӧй» промышленносьт; а сідзжӧ колӧ вӧлі сылы сӧрвитны выль рынокъяс кыськӧ. Тайӧ могъясыс серти, Россияса буржуазия изіс пыр ӧти местаын, некодног мӧд ног сійӧ эз вермы тӧлкуйтны, мый Россиялы колӧ зэв чорыд центральнӧй власьт — монархия. Сэтшӧм власьт Россияса промышленнӧй капиталлӧн, кутшӧм вӧлі XIX нэмын Англияын да Соединённӧй Штатъясын, некор эз вӧвлы, сылы пыр лои юксьыны власьтӧн тӧргӧвӧй капиталкӧд, тӧргӧвӧй капитал могъяслы зэв ыджыд места сетны ас кыптан туй вылын. А тӧргӧвӧй капиталыдлысь ми зэв бура тӧдам могъястӧ, мый сылы медсясӧ колӧ вӧлі монархия. Точнӧйджыка кӧ висьтавны, самодержавйӧ власьт сылы медсясӧ воис сьӧлӧм вылас. Тайӧ медбур ӧтвет сетӧ, мыйла Россияса буржуазия пыр дрӧжжитіс революцияысь.
НАРОДНИКЪЯСЛӦН РЕВОЛЮЦИЯ
Неудачнӧй кыпӧдчылӧм декабристъяслӧн зэв чорыда имитіс Россияса интеллигенциялы. Воддзаджык интеллигенцияыс (пӧрысюловджыкыс) дзикӧдз паймисны да самодержавйӧ лагерлань бӧр сетчисны. Босьтам кӧть пример пыдди сійӧ жӧ Сперанскӧйӧс. Медым Николай сарлы чесьтӧ уськӧдчыны да ассьыныс важ грекъяссӧ мынтыны, Сперанскӧй гижис декабристъяслы смертнӧй приговор. (Декабристъяс Сперанскӧйӧс вӧлі мӧвпалӧны переворот бӧрын ещӧ «временнӧй правительствоӧ» пуксьӧдны). Либӧ босьтам бара жӧ пример пыдди Пушкинлысь другсӧ — Чаадаевӧс. Чаадаев дзикӧдз сьӧлӧмнас уси да шогйывті гижис сэтшӧм аслыссяма «философскӧй письмӧ». Тайӧ «письмӧас» Чаадаев урчитіс, мый «Россиялӧн некутшӧм водзмӧстчан туй абу... Рытыввыв Европаса государство туйысь торйӧдчӧмӧн, пыр кольӧ Россия дикӧй невежественнӧй странаӧн». Тайӧ письмӧыс кор сюрӧ Николай I киӧ, тшӧктіс Россия пасьта объявитны, мый Чаадаев йӧй (
Но мый водзӧ Николайлӧн командуйтӧм паськаліс, интеллигенциялӧн нӧшта чорыда мӧдіс лӧг петны Николай пӧрадокъяс вылӧ. Ми нин воддза висьталӧм серти тӧдам, кыдз Николай топӧдіс интеллигенцияӧс. «Полицейскӧй сыск» и воддза саръяс дырйи на вӧлі чорыда пуктӧма Россияын, медым крамолакӧд вермасьны. Ми помнитам, мый Николай I-ӧдз на быдсяма нога сыскнӧй учрежденньӧяс вӧлі лӧсьӧдӧма: «тайнӧй приказ», «тайнӧй канцелярия», «экспедиция». Но водзджыксӧ быттьӧкӧ асьныс саръяс да сылӧн матігӧгӧрса йӧз яндысисны тайӧ сыскнӧй учрежденньӧяс вӧснаыс. Сӧмын сар Петыр I ачыс, ас кинас «застенокын» юръяс керавліс. Но Петыр I дырся кад вӧлі сэтшӧм революционнӧй кад, тайӧ мератӧг эз позь. Петыр не сӧмын юръяс сӧтны кужис, но ас кинас карабъяс стрӧитіс, пиньяс лечитіс, кыдз сы йылысь сьыланкывйын сьывсьӧ, мый ачыс бой вылын пушкаясӧн лыйсис-вӧдитчис. Петыр I унатор вӧчны кужис. А Николай I ачыссӧ сӧмын кыктор медся бура кужис вӧчны: салдатъясӧс «муштруйтны» да сыскнӧй-полицейскӧй делаӧн вӧрӧшитчыны. Важӧнсӧ кӧ тайӧ деланас вӧрӧшитчис «
Дерт медсясӧ «жандармскӧй корпус» кыйӧдчис интеллигенция бӧрся; помещикъяс да купечьяс бӧрся немтор вӧлі кыйӧдчыны. Колӧ шуны, мый мукӧддырйиыс жандармъяс кыйсьывлісны гежӧдиника и купечьяс бӧрся тшӧтш, но тайӧяс бӧрся сӧмын сы вӧсна, мый налӧн зепныс кыз, позис деньгатор пычкыштны. Интеллигенция 1860 воясӧ нин медсясӧ сы вӧсна эз вермы терпитны жандармскӧй мундир, мый тайӧ мундир рӧмас тӧдчис став законыс и став пӧрадокыс Николай Палкинлӧн. Прӧста ӧд поэт Лермонтовыд эз гиж татшӧм кывбуртӧ Николай сарствуйтан кад вылас: «
Медся нин чорыда Николай петкӧдліс ассьыс морттуйсӧ 1840 вояс помасигӧн «Петрашевцы» вылын. Буташевич-Петрашевскӧй томиник, но зэв образованнӧй литератор-писатель вӧлі. Петрашевскӧйлӧн квартираыс лои быттьӧкӧ клуб модаа, сы гӧгӧр регыда пӧраӧ котыртчис Петербургса том интеллигенция, кодъяс видзӧднысӧ сійӧ Николаевскӧй кадас вӧлі неуна морт сямаӧсьджык. Тайӧ кружокыс чукӧртчывліс быд пекничаӧ и собранньӧясыс тайӧ шусисны «пятницаясӧн». Тан быдсикаса общественнӧй вопросъяс йылысь тӧлкуйтлісны петрашевцы, а сідзжӧ уна пӧръя крепостнӧй права бырӧдӧм йылысь сёрниӧ волісны. Но медсясӧ Петрашевскӧй ордӧ чукӧртчывлысьяс тӧлкуйтісны да кыскысисны францияса утопист — Фурье велӧдӧм серти. А Фурьелӧн та нога велӧдӧм подувсьыс, мый социалистическӧй строй колӧ лӧсьӧдны бур пример петкӧдлӧмӧн, чӧв-лӧньӧн, а не революция пыр. Николай І-лӧн шпионъяс гусьӧн (дерт эз мундирӧн, а мӧд паськӧмӧн) волывлісны кывзысьны тайӧ «петрашевскӧй пятницаяс» вылӧ. Кузя кодь Николайлӧн агентъяс, шпионъяс зілисны кыйыштны-крукыштны тайӧ кружоксӧ, но тӧлк некыдз эз сюр: бунт вылӧ кыпӧдчӧм да бунт йылысь сёрнияс тан эз нуӧдны. Кӧть помка некутшӧм эз вӧв та вылӧ, Николай тшӧктіс став «пятница» вылӧ волывлысь йӧзсӧ арестуйтны да судӧ сетны. Некод эз куж мӧвпыштны, мый петрашевцыӧс чорыда судитасны. Быдӧн думайтісны, мый петрашевцыӧс кокнидика накажитасны: гашкӧ некымынӧс служба вылысь чӧвтасны да Питерысь мӧдлаӧ ыстасны. Но Николай І петрашевцыӧс судитіс казнитны; найӧс петкӧдлісны нин казнитанінӧ, площадь вылӧ, саванӧн пасьтӧдлісны, столбъясӧ кӧртавлісны, но буретш виӧм водзвылас нин Николай сетіс «помилованньӧ». Казнь пыдди катаргаӧ мӧдӧдіс петрашевцыӧс. Некымын кылысь, прӧстӧй сёрниысь катарга вылӧ «тюкйӧдлӧм» — тайӧ некодлы, весиг Николай режимӧ велалӧм йӧзлы, эз во сьӧлӧм выланыс. Тайӧ «Петрашевцы дела» бӧрти весигтӧ буржуазия тшӧтш мӧдіс ненавидитны, лӧгавны Николай Палкин вылӧ.
Николай I кулӧм мысти, быттьӧкӧ сьӧкыд из бугыльтчис морӧс вылысь. Буржуазия дзикӧдз миритчис Александр ІІ дзоляник реформаяс мыччӧм вылӧ. Смелджык йӧз буржуазия пиысь мӧдісны «мыктавны» конституция йылысь, но кор Александр II дзикӧдз ӧткажитчис конституция сетны, бара жӧ пырысь-пыр миритчисны конституция йылысь «лӧвтысьяс». Но интеллигенциялӧн оланног, права коли выль сар дырйи важ кодь жӧ. Цензура серти быттьӧкӧ неуна вежсьыштіс: ӧні эз нин гижӧдъястӧ воддза моз гӧрд карандашӧн дзоньнасӧн черкйӧдлыны; ӧні позьыштіс сэтшӧмторъяс печатайтны, мый серти Николай дырйи шыасьлыны эз позь. Быттьӧкӧ выль сар дырйи лои неыджыд уступкатор вӧчӧма интеллигенциялы. Но реформа бӧрын сы мында выль торъяс да выль могъяс кыптісны, а та вӧсна важ сертіыс на дзескыд кажитчис интеллигенциялы тайӧ выль сарлӧн уступкаторъясыс. Правительство лунысь-лун, выльысь-выль йӧзӧс интеллигенция пиысь тюрмаӧ ӧктіс. Медся гырысь сійӧ кадса публицист писатель Чернышевскӧй тюрмаын пукаліс да катарга вылӧ сэсь веськалі. Медся ыджыд нималысь писатель — Герцен эз лысьт Россия пытшкӧ нырсӧ мыччыны, пукаліс да гижис Лондонсянь. Весигтӧ Герценкӧд тӧдмасьӧмысь да сыкӧд сёрнитӧмысь йӧзӧс катарга вылӧ «тюкйӧдлісны». Мӧд сэтшӧм жӧ зэв нималысь писатель Писарев унджык статьяяссӧ ассьыс гижис Петропавловскӧй крепосьтсянь (медся нималан тюрма Россияын). Интеллигенция ӧні пузьӧмӧн пузис правительство вылӧ да татшӧм пӧрадокъяс вылӧ; татшӧм скӧрлун весиг эз вӧвлы декабристъяс дырйи. Ӧні став интеллигенциялӧн вӧлі ӧти дум, ӧти мог — бырӧдны Россияысь самодержавйӧ. А кор «ненога вӧля» сетӧм бӧрын кыптыны мӧдісны ӧти-мӧдлаын крестьянскӧй бунтъяс, ӧні нӧшта ыджыд надея лои интеллигенциялӧн, мый тайӧ могъяс регыд позяс олӧмӧ пӧртны. Сідз шунысӧ, кӧть кутшӧм (уна сикаса) лозунгъясӧн эз кыпӧдчы сэкся интеллигенцияыд (демократическӧй, социалистическӧй либӧ анархическӧй лозунгъясӧн) но ставныс матысмисны ӧти нога мог бердӧ — бырӧдны Россияысь самодержавйӧ.
Тайӧ интеллигенцияыс состав сертиыс нин вӧлі дзик мӧд нога декабристъяс серти. Декабристъяс ставныс вӧліны военнӧй йӧз, помещикъяс пиысь петӧм войтыр. Тайӧ выль нога интеллигенциясӧ роч литератураын шуӧма «разночинскӧй интеллигенцияӧн». Вӧліны жӧ дерт тані помещикъяс и военнӧй йӧз, но мукӧд сикас йӧз сертиыс налӧн лыдыс тані зэв ичӧт нин вӧлі. Петрашевцы делӧ серти нин ми аддзам со кутшӧм состав интеллигенцияысь. Ӧти Николаевскӧй шпион татшӧм донос вӧчис: «Гвардейскӧй офицеръяскӧд да чиновникъяскӧд тшӧтш волывлӧны Петрашевскӧй кружок вылӧ студентъяс, художникъяс, купечьяс, мещана, весигтӧ волӧны тшӧтш табакӧн вузасьысь тӧргӧвечьяс». Мӧд татшӧм жӧ донесенньӧын Николаевскӧй шпион гижӧ: «удж нуӧдӧны дворяна, мещана, ремесленникъяс, салдатъяс, но медсясӧ волывлӧны учительяс, студентъяс да быд сикаса велӧдчысь йӧз». Татшӧм жӧ дзик вӧліны революционнӧй интеллигенциялӧн составыс 1860–70 воясын. Бурджыка кӧ видзӧдлам тайӧ интеллигенция состав вылас, медся уна тась сюрӧны поп-дяклӧн да чиновникъяслӧн челядь либӧ дзоляник провинциальнӧй помещикъяслӧн да посниджык чина офицеръяслӧн челядь. Видзӧдлам прамӧйджыка тайӧ интеллигенция вылӧ идеология боксянь. Поплӧн аслас приход, аслас видз-му, карса чиновникъяслӧн аслас дом, дзоляник помещиклӧн шуам дас кымын гектар аслас вотчина — ставыс тайӧяс собственникъяс, буржуазия, абу дерт гырысь, а мелкӧй буржуазия. Правильнӧйджык научнӧй определенньӧ кӧ сетны — «разночиннӧй интеллигенцияыд» сійӧ лоӧ мелкӧй буржуазия пиысь петӧм йӧз, мелкӧй буржуазия могъяс вӧсна сулалысь йӧз.
Сідзкӧ 1860–70 воясса революционнӧй движенньӧ колӧ тадз донъявны, мый сійӧ вӧлі мелкӧй буржуазия дор сулалысь интеллигенциялӧн кыпӧдчӧм. Кор Россияын капитализм мӧдіс кыптыны, рӧзӧритіс, уськӧдіс тшӧтш интеллигентъясӧс (1861 реформа рӧзӧритіс тшӧтш посни помещикъясӧс, тайӧянлы зэв этша воис пайыс выкупнӧй платежъясысь), вот мыйла сійӧ недовольствуйтчис, броткакыліс, шумитіс, но тайӧ шумитӧм-броткӧмыс сылӧн эз прамӧй туй вылӧ веськавлы. Мелкӧй буржуазиялысь скӧрлунсӧ пыр вӧлі позьӧ мӧдтор вылӧ вуджӧдны. Мелкӧй буржуазияӧс вӧлі позьӧ усьӧдны, став скӧрлунсӧ сылысь вуджӧдны еврейяс вылӧ, мый найӧ ставсьыс тась мыжаӧсь. Татшӧмторъясыс вӧлі медсясӧ Белоруссияын да Украинаын. Татшӧмторйыд нин петкӧдлӧ, мый мелкобуржуазия абу революционнӧй, а реакционнӧй, тайӧ вермас сэк лоны, кор мелкӧй буржуазия невежественнӧй. Но кор мелкӧй буржуазия доза образованнӧй (гӧгӧрвоысь йӧз) сэк сідз-тадзтӧ сылысь синтӧ он тупкы, он пӧръяв кокньыда. Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ, код сылӧн медся матыс, чорыд врагыс. Крестьянскӧй реформа кадӧ интеллигенцияыд медся ыджыд враг пыддиыс лыддис дзоньнас крепостническӧй государствосӧ.
ХVIII нэм помын Францияын татшӧм жӧ мог мелкӧй буржуазия сувтӧдліс, — политическӧй переворот вӧчны. Кор вӧлі Францияын лӧсьӧдӧма республика формаа власьт, мелкӧй буржуазия могъяс сертиыс мӧдіс ас костын торъявны. Мӧдлісны кодсюрӧ политическӧй свободаясысь гражданскӧй равенствоын на водзлань воськовтны, но революционнӧй мелкӧй буржуазия налысь юръяссӧ чинталіс, и тайӧн бӧр восьтіс туй реакционнӧй гырысь буржуазиялы. Та серти миян Россияын вӧлі дзик мӧд нога. Мелкобуржуазнӧй демократъясыд, кодъяс некор Учредительнӧй собранньӧ мӧвпъясысь водзӧ эз волыны, вӧліны тшӧтш и миян Россияын. Татшӧм йӧзлӧн став мӧвпъясыс чукӧрмис, тыдовтчис «Великорусс» нима газета гӧгӧр. «Великорусс» петіс 1861 вояс гӧгӧрын, Петербургын. «Великорусс» гӧгӧр котыртчис озырджык мелкобуржуазнӧй интеллигенция, кодъяс зэв ёна матысмисны гырысь буржуазия мӧвпъясӧ. Кыв вылассӧ сӧмын («Великорусс» гӧгӧр котыртчысь) интеллигенция грӧзитіс правительстволы вооружённӧй восстанньӧӧн, а збыльысьсӧ сійӧ зэв вӧлі ылын вооружённӧй восстанньӧысь, кор медся бура сылӧн мирнӧй прошенньӧяс артмисны сар ним вылӧ, мый колӧ народнӧй представительясӧс власьт дорӧ сибӧдны да с. в. Но гӧльджык сорт «разночиннӧй интеллигенцияӧс» «Великорусс» бердӧ эз кыскы. Политическӧй могъясӧн кыпӧдчӧм мелкобуржуазнӧй интеллигенциялӧн кыпті 1860 вояс гӧгӧр, дерт эз самӧй Россияын, а Польшаын.
Польшаын зэв чорыда кыпті национальнӧй ненависьт русскӧй правительство дзескӧдӧмлы паныд. Польша 1914 воясӧдз пыр вӧлі чептӧн моз дорӧма Россия бердӧ; став лёклуныс, сьӧкыдлуныс пыр зэв чорыда уси Польша юр вылӧ, а империалистическӧй войнаысь рӧзӧренньӧ нӧшта нин чорыда инмис Польшалы. 1825 вося декабристъяс кыпӧдчылӧм делӧысь, доза чорыда инмис тшӧтш Польшаса интеллигенциялы русскӧй правительствосянь. Но Николай I-лы эз удайтчы сэтшӧм кокньыда бертовтны революциялысь вужсӧ Польшаысь, кыдзи сылы удайтчис Петербургса декабристъяслысь вуж чегны. Медым сӧмын бурджык кад да лад босьтіс, заговорлы кыптыны тан зэв бур условйӧ на вӧлі. Польшаса наместник Константин (Николайлӧн вокыс) ноксис медсясӧ салдатъясӧс муштруйтӧдӧмӧн да маршируйтӧдӧмӧн, а заговор кыптӧм эз и казявлы мортыд. 1830 воӧ нем думайттӧг кыпті Польшаын восстанньӧ, кыпӧдчысьяслӧн армия босьтіс Варшава да кытшӧ босьтісны Константинӧс. Константинлы лои сетчыны ас гарнизоннас повстанческӧй армиялы. Полякъяс немтор эз вӧчны Константинкӧд, а босьтісны да роч салдатъясӧс и Константинӧс вӧтлісны Польша гранича сайӧ (Россияӧ). Та бӧрти Варшаваын пырысьтӧм-пыр жӧ Романовскӧй самодержавйӧ вӧлі бырӧдӧма. Польша ӧні лои торъя государствоӧн, торйӧдчис Россияысь. Некод ног тайӧ терпитны эз вермы Николай I, пырысь-пыр жӧ чукӧртіс став военнӧй силасӧ да мӧдӧдіс зэв ыджыд армия Польшаысь восстанньӧ пӧдтыны. Но вывті кокньыда восстанньӧ пӧдтыны Николайлы эз удайтчы. Польскӧй армияӧн руководитісны Наполеон военнӧй школаті прӧйдитӧм (велӧдчӧм) офицеръяс. Первой наступленньӧыс русскӧй армиялӧн зэв неногӧн помасис — Варшава босьтны эз вермы. Сӧмын бӧрынджык, зэв чорыда кӧкъямыс тӧлысся тыш бӧрти, Николай Палкинлы удайтчис пӧдтыны Польшаысь революция. Тайӧ удайтчис эз ас войска силаӧн, а Пруссия отсӧг пыр. Пруссия порохӧн и припасъясӧн пыр сетіс отсӧг Николайлы.
1831 воын август тӧлысьын Варшава лои бӧр Россия киын и став Польшаыс дзоньнасӧн. Пырысьтӧм-пыр жӧ Николай бырӧдіс Польшаысь конституция. Пуксьӧдіс Польшаӧ наместник пыдди фельдмаршал Паскевичӧс сетіс сылы неограниченнӧй власьт, права. Тасянь Польшаӧ мырдысьӧн тувъялісны самодержавйӧ, мырдысьӧн жӧ мӧдісны сюйны православйӧ (водзджыксӧ Польшаын вӧлі католическӧй вера). Именньӧяс, вотчинаяс конфискуйтіс Николай полякъяслысь да на местаӧ пуксьӧдаліс русскӧй офицеръясӧс. Сідзжӧ мырдысьӧн став Польшаса униатъясӧс тшӧктіс пыртны православнӧй вераӧ (униатъяс йылысь водзынджык нин вӧлі сёрнитӧма). Силаӧн мӧдісны польскӧй школаясын роч кыв вылын велӧдны. Став ас грузнас Николай водіс Польша вылӧ, медсясӧ тайӧ инмис дерт мелкӧй буржуазиялы. Гырысьджык Польшаса панъяс (помещикъяс) либӧ Николай дор сетчисны да зэв бур, шоныд местаяс сӧрвитісны, либӧ мукӧдыс заграничаӧ вуджисны, Николай киподулысь ылӧджык. Польша сэк вӧлі юкӧма куим пельӧ куим государство костын (Австрия, Пруссия да Россия костын). Мукӧд помещикъяслӧн именньӧясыс ӧні лои сразу куим государствоын. Тайӧянлы зэв лӧсьыд вӧлі удитӧдчыны Паскевич да Николай кабыр улысь. Но Польшаса мелкӧй буржуазиялы дзик некытчӧ лои воштысьны Россияса казак-жандармъясысь да диктатор Паскевичысь.
Но экономика боксянь Польшалӧн кыптӧмыс вӧлі йитчӧма ёнджыкасӧ Россиякӧд (Россияса рытыв-лун губерняяскӧд). Польша фабрикаяслы Россия вӧлі медся бур рынок пыдди служитӧ. Сідзи жӧ Польша вӧлі йитчӧма мукӧд государствояскӧд. Мыйтӧм эз зіль диктатор Паскевич торйӧдны «Русскӧй Польша» Рытыв Европаса государствоясысь, немтор вӧчны эз вермы. Польшалӧн географическӧй положенньӧыс вӧлі сэтшӧм, мый сійӧс некодног эз позь торйӧдны мукӧд государствоясысь, кор сійӧ тув моз вӧлі пырӧма Россия, Австрия, Пруссия костӧ. Россияын кӧ революционнӧй движенньӧ, позьӧ шуны, мӧдіс ӧти местаын кынмыны, Польшаын революционнӧй движенньӧ пыр паськаліс.
Кор Николай I-лысь армия пазӧдісны Севастопольын да Крымскӧй война зэв неудачнӧя помасис, ми тӧдам нин, мый зэв унаӧн Россияын радлісны та вылӧ. Медсясӧ радлісны Польшаын, мый ӧні позьӧ бара босьтчывны мездысьны Россияса гнётысь. Польшаын ӧні тадз тӧлкуйтісны: Наполеон III кӧ вермис Россияӧс, дедыс моз жӧ (Наполеон I) босьтас Польшаӧс Россия киподулысь ас кипод улас. Дерт полякъяс помнитісны на зэв бура Наполеон I власьтлысь кӧрсӧ, но Николай да Паскевич власьт (дзескӧдӧм) дорысь век жӧ кажитчис бурджыкӧн. Медся ыджыд надеясӧ Польшаса мелкӧй буржуазия со мый серти пуктіс Франция вын вылӧ, мый Наполеон III некымынысь сёрни кыпӧдліс Полякъяс йылысь Александр II-кӧд (Россияса сар Николай бӧрын), сэсся видзӧднысӧ быттьӧкӧ Наполеон отсасис Германияын да Италияын национальнӧй споръяс ладмӧдны. Вот кыдз мӧвпаліс Польшаса мелкӧй буржуазия, мездысьны Франция отсӧгӧн Россия киподулысь.
Но Александр II-лӧн некутшӧм думъяс эз вӧв, медым Польшалы кӧть дзоляник уступкаяс вӧчны. Александр зэв бура гӧгӧрвоис, мый батьыс моз кӧ силаӧн босьтчыны, немтор оз артмы, колӧ босьтны наянлунӧн, пӧръясьӧмӧн. Александр II первой воськовсянь жӧ мӧдіс лукавитны, мича, небыд кывъясӧн ылӧдчыны, йӧзлы петкӧдлыны, мый став бурторйыс Россияын артмис сы бур морттуй вӧсна. Тадз жӧ Александр II ворсіс кылӧн Польшакӧд, ыштӧдліс сійӧс. Сійӧ кӧсйис йӧзлы петкӧдлыны, мый крестьяналы вӧля сетӧм сы милӧсьтысь артмис, йӧзлы пыр тӧд вылӧ уськӧдіс, мый не кӧ сійӧ, некутшӧм вӧля эськӧ эз артмыв Россияын. Дерт Александр зэв бура тӧдіс, мый татшӧм пӧръясян «вӧля» йылысь пырысь-пыр жӧ мужикыс гӧгӧрвоас да бара мӧдас бунтуйтчыны, та вӧсна «сар-освободитель» ӧти кинас мужиклы мыччис «вӧля», а гусьӧн военнӧй вын лӧсьӧдны тшӧктіс крестьяналысь бунтъяс пӧдтыны. Дзик жӧ та модаӧн ворсіс Александр II полякъяскӧд. Полякъяслы видзӧднысӧ неунасӧ Паскевичлысь военнӧй режим небзьӧдыштіс Польшаын (тайӧ кад кежас Паскевич кувны вевъяліс, а сы местаӧ Александр Польшаса наместникӧ Горчаковӧс пуксьӧдіс), но Александр II некор эз думыштлы ассьыс власьт дзольдӧдны (ограничитны) Россияын либӧ Польшаын. Кор Россияса буржуазия прошенньӧ (адрес) конституция йылысь мыччыліс сарлы, Александр II зэв мелі кылӧн ӧткажитан резолюция пуктіс адрес вылӧ. Татшӧм адресъяс уна пӧръя мыччыліс буржуазия, но Александр пыр ӧтказ ӧтказ вылӧ сетіс. Вывті итыль конституция корысьясӧс дӧзмӧдчӧмысь ссылкаӧ «тюкйӧдліс». Но кор Польшаын мелкӧй буржуазия революционнӧй манифестация мӧдіс вӧчавны, медводдза манифестациясӧ жӧ Александр II лыйлыны приказ сетіс. Тайӧ лыйлӧмыс пӧшти ӧттшӧтш артмис 1861 вося манифесткӧд. Александр ӧти кинас манифест мыччис «вӧля» йылысь, а мӧд кинас вӧля корӧмысь зэв збоя лыйліс. Быттьӧкӧ чер тышкӧн косьӧбтіс Александр вылӧ веритчысь йӧзлы плешаныс Польшаса демонстрация лыйлӧмыд. Наивнӧй йӧз татчӧдз пыр веритісны, мый Александр II збыльысь «
Самодержавйӧ власьт Польшаын коли важ мозыс, сӧмын наместниклысь военнӧй режимсӧ вӧлі неуна, видзӧднысӧ, небзьӧдыштӧма. Но ставыс тайӧ вӧлі сӧмын видзӧднысӧ, Александр кок увтіыс кыйыштіс полякъясӧс. Польшаын волненньӧяс бара мӧдісны кыптавны ӧтилаын да мӧдлаын, но быд воськовын полякъяс крукасисны Россияса штыкӧ да нагайкаясӧ. Мый воддзӧ, Александр ёнджыка ылӧдчис да ворсіс полякъяскӧд. Сарлы кажитчис, мый ставсӧ Польшаын тайӧ пузувтӧмсӧ лэптӧны лёк йӧз (агитаторъяс). Медым революционнӧйджык том йӧзӧс Польшаысь кыявны, Александр II тшӧктіс революционнӧйджык том йӧзӧс мырдӧн салдатӧ босьтны. 1863 воӧ январ 1 лунӧ Россияса правительство приказ сетіс рекрутӧ гижавны Польшаса йӧзӧс (сэк эз на вӧв ставлы обязательнӧй военнӧй службаыс). Но Польшаын тайӧ приказ явиттӧдзыс на гӧгӧрвоисны Александрлысь планъяссӧ. Революционнӧй мӧвпъяса том йӧзлы ӧні вӧлі кык туй: либӧ Россияса казармаясын сісьмыны, либӧ Польша нимсянь восстанньӧ вылӧ бара кыпӧдчыны. Став Польшаса том йӧзыс, кодъясӧс рекрутӧ гижалісны, дзебсясисны вӧръясӧ, вооруженнӧй ӧтрадъясӧ котыртчисны да сувтісны паныд Россия правительстволы. Тадзи кыптіс Польшаын мӧд революция.
Тайӧ мӧд Польскӧй революция вылӧ ещӧ вӧлі ичӧтджык надея первой революция серти. Ӧні Польшалӧн аслас некутшӧм армия эз вӧв, а дзоньнас Польшаыс вӧлі русскӧй армияӧн тыртӧма. Ичӧтик-ичӧтик партизанскӧй ӧтрадъяс, жебиник вооруженньӧа котыръяс вермисны сӧмын партизанскӧй стычкаяс нуӧдны. Колӧкӧ регыдӧн удайтчис пӧдтыны Польшаысь восстанньӧ, но Россиялӧн армия аслас эз вӧв вывті надежнӧй. Польшаса офицеръяс партизанъяс дор вуджисны, мӧдісны руководитны партизанъясӧн; дай унджык русскӧй офицерыс гусьӧн сулалісны полякъяс дор, дӧзмисны Александр II кык бана политикаысь. Некымын русскӧй офицерӧс армияын дисциплина кутӧм могысь лои лыйлыны правительстволы. Сэсся бара жӧ Францияса император — Наполеон III мӧдіс, видзӧднысӧ, дорйыны полякъясӧс: частӧджык сёрнитны Александркӧд полякъяс йылысь, ызйӧдны мӧдіс Англияӧс да Австрияӧс Россия вылӧ. Александр II зэв ёна повзьыліс первойсӧ, сылы зэв паметя на вӧлі, кыдз Севастопольскӧй война дырйи тайӧ куим государствоыс ӧтувтчӧмӧн пуксьӧдӧмӧн-пуксьӧдісны Россияӧс, вӧтлісны Севастопольысь. Тайӧ положенньӧсӧ, слаблунсӧ артыштіс тшӧтш и Россияса буржуазия да бара мӧдіс прошенньӧасьны саркӧд конституция йылысь. Сар быттьӧкӧ небзьыштіс, министр Балуевлы тшӧктіс государственнӧй сӧвет удж бердӧ чукӧртны земскӧй гласнӧйясӧс.
Но Александр II-лӧн лои пустӧй полӧм. Полякъяс надейтчисны, и сар ачыс думайтіс, мый русскӧй армия мӧдас отсасьны полякъяслы, но татшӧмтор эз ло. Некымын офицер сӧмын сувтісны полякъясӧс дорйыны, а став русскӧй салдатъясыс зэв сьӧлӧмсяньыс босьтчисны бырӧдны польскӧй партизанъясӧс. Англияӧс да Австрияӧс Франциялӧн ызйӧдӧм, мый колӧ Россияӧс повзьӧдны, эз удайтчы. А Пруссия медся нин ёна поліс Польша кыптӧмысь да тэрмасьны мӧдіс отсӧг вӧзйыны Россиялы Польшаса революция пӧдтыны. 1831 воын кӧ Пруссия сӧмын Россиялы порокӧн да припасъясӧн отсасис, ӧні дзонь армия ыстіс Польшаӧ восстанньӧ пӧдтыны. Пруссиялӧн Россия дор сувтӧм чегсьӧдіс дзикӧдз Австрияӧс, сійӧ ӧткажитчис дзикӧдз Наполеон III-лы отсасьны. Вӧлисти збоймис Александр II, ӧні некутшӧм уступкаяс нин вӧчны эз мӧвпав, а зэв чорыда босьтчис Польшаса мятеж пӧдтыны. Водзджыксӧ кӧ амнистияясӧн на ылӧдчис Александр II, ӧні амнистияяс йылысь нин и сёрниыс эз вӧв. Восстанньӧ вылӧ кыпӧдчысьясӧс пӧдрад казнитны мӧдісны. Вильно карӧ Александр ыстіс губернатор пыдди медся реакционнӧй мортсӧ — Муравьёвӧс. Тайӧ водзджыксӧ нин нимталісны «войтырӧс ӧшлысьӧн» (вешательӧн). Польшаын Муравьёв збыльыс петкӧдліс ассьыс «вешатель» морттуйсӧ. Варшаваын нырнуӧдіс мӧд генерал, дерт тайӧ эз вӧв сэтшӧм тӧдчана, но Муравьёвысь на мастерджыка полякъясӧс сяммис ӧшлыны. Польша пасьтала и став матігӧгӧрса губерняясыс тыри русскӧй войскаӧн; быд польскӧй партизанлы паныд ӧні воис куим русскӧй салдат. Польшаса партизанъяслӧн вӧлі вӧралан пищальяс сӧмын, а русскӧй армия вӧлі вооружитӧма зэв бур военнӧй винтовкаясӧн. Дзонь во чӧж лои пӧдтыны мӧд Польшаса восстанньӧсӧ Александрлы. Тайӧ дерт сы вӧсна медся нюжаліс, мый русскӧй армиялӧн команднӧй составыс гусьӧн сулаліс первойсӧ полякъяс дор, а бӧрынджыксӧ нарошнӧ нюжӧдчыны мӧдісны, медым кузьджыка воюйтны да ыджыдджык чин да слава чуктӧдны тайӧ войнаын. Мукӧддырйиыс нарошнӧ партизанъяссӧ кольлісны (а эз лыйлыны), медым выль пӧв накӧд воюйтны. Вот мыйла дзонь во чӧж муніс война Польшаын.
Тадз лои пӧдтӧма Польшаысь мӧд революционнӧй кыпӧдчылӧм. Та бӧрти, кыдз шуасны, заводитчис дикӧй расправа (реакция). Паскевичыдлӧн кӧ режимыд чорыд вӧлі кажитчӧ водзджыксӧ, ӧні нӧшта лои чорыд. Паскевич дырйи кӧ польскӧй челядьӧс мырдӧн роч кывйӧ велӧдісны, ӧні дзикӧдз польскӧй кыв вӧтлісны школаясысь. Польскӧй школа пыдди восьталісны роч школаяс. Быд казеннӧй учрежденньӧысь вӧтлісны польскӧй кыв, наказывайтісны польскӧй кыв вылын сёрнитӧмысь, мый польскӧй кыв — бунтовщикъяслӧн сёрни. Сюрсъясӧн мӧдісны Россияысь вӧтлӧм чиновник-взяточникъяс Польшаӧ да мӧдісны полякъясӧс Россияса подданносьтӧ пӧртны. Полякъяс кӧ водзджыксӧ нин эз вермыны терпитны рочьясӧс, Россияса чиновникъясӧс, ӧні нин нӧшта лӧгпырысь мӧдісны видзӧдны. Полякъяслы та бӧрын кажитчис, мый став роч йӧзыс — продажнӧй йӧз, деньга вӧсна кӧть любӧй кадӧ юр босьтасны. Николай Палкин серти Александр II юрӧнджык уджаліс. Николай ассьыс политикасӧ пуктіс куш нагайка да штык вын вылӧ, а Александр, кыдз шуасны, тонкӧйджык политика визь нуӧдіс. Первой воськовсянь жӧ Александр «подкупъясӧн да милӧсьтъясӧн» мӧдіс зільны торйӧдны Польшаын народнӧй массасӧ, кыскыны польскӧй крестьянаӧс асладорӧ. Польшаын крестьянаӧс вӧлі лэдзӧма «вӧля» вылӧ Наполеон волӧмсянь на, но дзик мутӧг сэк лэдзисны. Ӧні Польшаса крестьянинлы сетыштісны помещикъяслысь мырддьӧм муторъяс дай «выкупнӧй платежсӧ» правительство ачыс мынтіс. Сідзжӧ Польша рытыв губерняясын, кӧн крестьянинӧс 1861 воын вӧлі Россияын моз жӧ грабитан ногӧн лэдзӧма «вӧля» вылӧ, выль пӧв видлалісны «уставнӧй грамотаяс» да крестьянаӧс кокньӧдыштісны неуна. Александр II-лы эз жӧ удайтчы тайӧ дзоляник пӧтачкаясӧн пӧртны польскӧй крестьянаӧс польскӧй холопысь русскӧй холопӧ. Крестьянинлы мутор сетӧм паськӧдыштіс пытшкӧс рынок да экономика боксянь водзмӧстіс Польшаӧс, Польша важ моз жӧ коли революция позйӧн. 1861 вося ылӧдчан реформа петкӧдліс, мый Александр II вӧлисти мӧдіс прамӧя ылӧдчыны, кылӧн и делаӧн массакӧд ворсны.
Россия, Австрия, Франция костын муніс дипломатическӧй сделкаяс, гуся сёрнияс, но Россияын интеллигенция ни народнӧй масса та йылысь эз гӧгӧрво. Россияын сійӧ кадас быдсикас небыличаяс газетӧ гижисны, кыпӧдісны мелкӧй буржуазиялысь патриотическӧй духсӧ, мый Наполеон III, Англияса министр Рассель да мукӧд государствояс грӧзитчӧны войнаӧн, мый 1812 вося нашествийӧ моз жӧ дзонь кызь народ лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны Россия вылӧ. А кор некутшӧм кызь народлӧн наступленньӧ эз ло, бара жӧ мӧдісны гижны, мый тайӧ Александр II спаситіс Россияӧс ас сюсьлуннас да ас тӧлкнас. Польшаса революция пӧдтан кадӧ сідзжӧ газетъяс пыр Россиялысь славасӧ лэптісны, быд лун война йылысь татшӧм телеграммаяс газетӧ печатайтісны, мый неприятельлӧн тшӧттӧм йӧз уси, а миян дорсянь уси сӧмын ӧти салдат, ӧти казак да с. в. Тадз Александр II ворсіс мелкӧй буржуазия патриотическӧй чувство вылын. А ми зэв бура тӧдам, мый мелкӧй буржуазия пытшкӧ патриотическӧй чувство зэв пыдӧ пырӧма. Мелкӧй собственникъясӧс повзьӧдӧ неприятельлӧн нашествийӧ. Мый бокысь воӧм враг домсӧ сылысь сотас, мӧссӧ начкас, дзоньнас сійӧс рӧзӧритас. Быд мелкобуржуазнӧй странаын (шуам кӧть Францияын) патриотизм зэв пыдӧ вужсӧ лэдзӧ мелкӧй буржуазия пӧвстӧ. Тайӧн медся кокньыд мелкӧй буржуазияӧс кыйыштны-пӧръявны. Сарскӧй публицистъяс зэв чорыда ворсісны мелкӧй буржуазия патриотизм чувство вылын. Медся нин син улӧ шыбитчӧ сійӧ кадся публицистъяс пиысь «
Мелкобуржуазнӧй социализм чужӧ, мелкобуржуазнӧй революционносьт кыптӧ сэк медсясӧ, кор быдмӧ крупнӧй капитал да кыптігмозыс рӧзӧритӧ, дзескӧдӧ мелкӧй собственникӧс. Мелкӧй буржуазия тайӧ кадас пролетариатысь на ёнджыка лӧгалӧ крупнӧй капитал вылӧ, гырысь капиталистъяс дзескӧдӧм вылӧ. Но тайӧ лӧгалӧмыс рабочӧйяс серти мелкӧй буржуазиялӧн зэв аслыс сяма. Рабочӧй класслӧн та нога вермасян могъясыс: лӧсьӧдны ыджыд общественнӧй производствоа общественнӧй строй, медым уджавны ӧтув и став тӧвар-продуктасӧ потребляйтны ӧтув жӧ. Рабочӧй класс некор оз нимкодясь важ кадӧн, оз мӧвпав, медым торйӧн-торйӧн удж нуӧдны. Ремесленник нога уджалан кадӧ рабочӧйӧс дзик оз кыскы. Рабочӧйӧс важ олӧмӧ, ремесленнӧй производствоӧ оз кыскы. А босьтам кӧ мелкӧй буржуазияӧс, сійӧ дзик мӧд ногӧн рабочӧй серти мӧвпалӧ. Сійӧ медсясӧ нимкодясьӧ, гажъялӧ важнога олӧмнас (капитализм водзвывса олӧмӧн), кор сылӧн аслас вӧлі керкатор, мӧстор, чипанъяс, аслас уткаяс. Мелкӧй буржуазиялӧн лӧгыс петӧ капитализм вылӧ. Сійӧ рад бырӧдны-жугӧдны капитализм, гырысь промышленносьт. Гырысь производство медся нин чорыда повзьӧдӧ мелкӧй буржуазияӧс. Рабочӧй класс кӧ социалистическӧй овмӧс тэчигӧн, медся ыджыд надея пуктӧ гырысь производство вылӧ, мелкӧй буржуазия чегсьӧ гырысь промышленносьтысь, быд ног зільӧ, медым гырысь промышленносьт эз вермы кыптыны. Та серти Россияса мелкӧй буржуазия пӧвстын, литератураын зэв паськыда кыптіс спор, лоӧ-ӧ оз Россияын капитализм? Мелкӧй буржуазияӧс повзьӧдӧ капитализм, сылы оз ков капитализм кыптӧмыд. Вот мыйла сійӧ кыпӧдіс татшӧм спорсӧ, мый Россияын капитализм оз вермы лоны (оз вӧлі ков). Мелкӧй буржуазияӧс фабрика — пролетарскӧй социализм быдманін, позьтӧм ёна чегсьӧдліс. Россияса мелкӧй буржуазия нимкодясис сельскӧй общинаӧн.
Сельскӧй община зэв важся йӧзкост оланногысь кольӧм тор. Сельскӧй община вӧвлі Россияын и Европаса государствоясын. Заводитчан помыс талӧн 500–600 вояс сайын, кор нӧшта бродячӧй земледелльӧ на вӧлі. Вӧр улысь став сиктӧн ӧтувтчӧмӧн став муяссӧ ректылісны, муыс сэсся вӧлі лыддьыссьӧ ӧтувъяӧн; удж сэк нуӧдісны ӧтногӧн, уджалісны ӧтмоз жӧ, ӧти сямӧн. Ӧти кадӧ кӧдзлісны, ӧти кадӧ жӧ и вундылісны. Кор мулӧн выныс быри, эновтлісны тайӧ местасӧ да дзонь сиктӧн выль местаӧ вуджлісны, сэн сэсся бара жӧ та ногӧн муяс вӧдитны заводитісны. Кор заводитчис феодальнӧй строй, феодал ас кипод улӧ подчинитіс сиктса олысьясӧс, сэк помещик эз бырӧд общиннӧй пӧрадокъяс, а колис важ мозыс, медым кокньыдджык пырысь сиктлысь пычкыны прибавочнӧй продукта. Кор бродячӧй земледелльӧ вежсис оседлӧй земледелльӧ вылӧ, бара жӧ сельскӧй община коли на. 1860 воясын на помещикъяс да на пиысь петӧм профессоръяс тадз тӧлкуйтісны община артмӧм йылысь, мый Россияын община артмис ХVІ–XVІІ нэмъясын правительство да начальство указ серти. Но та вылӧ веритны дзик оз позь: сельскӧй община — абу начальство указ серти артмӧмтор, а зэв важся йӧз кост оланногысь кольӧмтор. Сельскӧй общиналӧн артман туйыс Россияын да Рытыв Европаса (Англия, Германия, Швейцария) государствоясын дзик ӧткодь. Социализмкӧд да коммунизмкӧд сельскӧй община дзик оз позь соравны да ӧткодявны. Коммунизм организуйтӧ общественнӧй производство. Сельскӧй общинаын некутшӧм общественнӧй производство абу и некор сійӧ эз вӧвлы. Общинаын крестьяна торйӧн-торйӧн, быдӧн ас му-видз гӧгӧрын уджалӧны, мыйта урожай воӧ му-видз вылысь, ставыс ас собственносьтӧ пӧрӧ. Весиг общинаын ас костын му-видз юклігӧн му пайыс ыджданас эз вӧв пыр ӧткодь. Медся син улӧ шыбитчанаторйыс общинаын сійӧ, мый муяс эз вермывны пӧрны частнӧй собственносьтӧ, видласиг-вештасиг пыр вежласис киысь киӧ.
Вот мыйла Россияса мелкӧй буржуазнӧй интеллигенциялы кажитчис, мый общинаысь вермас артмыны социализм подула овмӧс. Тані со кутшӧм медся ыджыд ӧшибкаыс: Россияса мелкӧй буржуазнӧй интеллигенция социализмсӧ гӧгӧрвоис сӧмын социалистическӧй распределенньӧ боксянь, а эз производство боксянь. Ми социализмсӧ тадз вежӧртасалам, мый социализмлӧн подулыс — общественнӧй производство, а абу распределенньӧ. Роч ногӧн кӧ шуны, социализм овмӧсын распределенньӧыс — вторичнӧй (а абу первичнӧй) признак. Ми ӧні на урчитім, мый общиннӧй формаа земледелльӧ артмис бродячӧй, подсечнӧй (тыла уджалан нога) земледелльӧ формаысь. Сибырын да Архангельскӧй губерняын ӧнӧдз на талӧн колясъясыс кольӧмаӧсь. 1860–70 вося социалистъяс дерт эз жӧ подсечнӧй земледелльӧӧ косӧм йылысь проповедуйтны мӧдны, тайӧ нин вывті бӧрлань косӧм эськӧ лои. Но найӧ дзик эз вермыны гӧгӧрвоны общиналысь сущносьтсӧ, зэв важся овмӧскӧд общиналысь йитӧдсӧ, мый общинаыс дзоньнасӧн важ оласногас пыксьӧма, некутшӧм сэн социализмлӧн вуж абу.
Мый общинаысь вермас лоны выль нога, социализм сяма овмӧс подув, та йылысь Россияса интеллигенция медпервойсӧ кыпӧдіс сёрни 1840 воясын. Дерт тайӧ мӧвпъясыс пырисны Россияӧ Рытыв Европаса государствоясысь. Европаса государствоясын мелкобуржуазнӧй социалистъяс, капитализмысь повзьӧмла Россияын моз жӧ мӧдлісны кватайтчыны общинаӧ. Европаса мелкӧй буржуазия сідзи жӧ надея пуктыліс, мый общинасянь нин социализмыс и заводитчӧ, общинасянь туй воссьӧ социализмӧ. Тадзи общинаӧн ошйысисны Рытыв Европаса государствоясын. Медсясӧ нин общинаӧн нимкодясисны да ошйысисны Германияын. Мелкобуржуазнӧй немецкӧй интеллигенция Франция водзын ошйысис татшӧм ногӧн: «французъяс социализм йылысь дугдывтӧг кыв прӧста песӧны, а Германияын социализмыслӧн подулыс дасьтӧма нин» (общинаыс Германияын кузяджык сулаліс мукӧд государствояс серти. Капитализм вевъяліс нин мукӧдлаысь кисьтны общинасӧ дзоньнасӧн). Кор немецкӧй путешественник — Гакстгаузен прӧйдитіс Россияті да друг аддзис, мый Россияын Великороссия пасьталаас общинаыд дзоньнасӧн на кольӧма, вот вӧлисти кор казяліс да артельӧн мелкӧй буржуазия горӧдіс: «Социализмлӧн позйыс Россияын! Россия выльмӧдас став мирсӧ!» Россияын да славянскӧй государствоясын общинаыс ёнджыка на вӧлі тӧдчӧ, татчӧс йӧзыс бӧрынджык вуджисны бродячӧй, подсечнӧй земледелльӧысь оседлӧй земледелльӧӧ. Вот мыйла тан общиналӧн колясъясыс ёнджыка синмӧ шыбитчисны. Ӧні вӧлисти воссис русскӧй да славянскӧй гордосьтлы ошйысян туйыд, мый «Россиялы сиӧма спаситны капитализмӧн сісьмӧм Европаӧс, мездыны сійӧс пролетаризируйтчан язваысь». Та бӧрти тайӧ сикаса йӧзыслы став Россияыс мӧдіс мича боксянь тыдовтчыны, мый Россияын прӧстӧй паськӧм новлӧны, тошъяс оз бритны да с. в. Сӧмын Россияын тайӧ сикас йӧзыслы эзджык кажитчы Николай Палкинлӧн самодержавйӧ власьтыс, но та серти найӧ шум эз лэптыны — миритчисны зэв бура. Тайӧ теченньӧсӧ роч литератураын нимтісны «славянофильствоӧн». Славянофилъяс тадз тӧлкуйтӧны, мый Россияын некутшӧм революция оз ков, Россияын революциятӧгыд зэв лӧсьыд. Но революционнӧйджык мӧвпсяма мелкобуржуазнӧй интеллигенция мӧд ногӧнджык славянофилъяс серти тӧлкуйтісны та йылысь, мый Россияын ӧнӧдз на кольӧма сельскӧй община, а та вӧсна мукӧд государствояс дорысь Россия медся ёна матысмӧ социалистическӧй революция могъясӧ. Татшӧм сяма жӧ мӧвпъясыс вӧлі А. И. Герценлӧн.
Некор татшӧм чорыд вывод вӧчны оз позь, мый кутшӧм классысь мортыс петӧма, быть сійӧ класс дор мӧдас нэмсӧ мортыс керасьны. Маркс да Энгельс — кыкнанныс буржуазнӧй семья пиысь петӧм йӧз, но дзик налы тайӧ социальнӧй происхожденньӧыс оз мешайт пролетарскӧй социализмлы подув пуктыны. Босьтам кӧ Г. В. Плехановӧс, сійӧ чужи помещик семьяын, но социальнӧй происхожденньӧыс ньӧти жӧ оз мешайт Плехановлы Россияын рабочӧй социализм подув пуктыны. Социалистическӧй идея кыптӧм-паськалӧм серти ми тадз тӧлкуйтам, кутшӧм классъяс пиын медсясӧ разалӧ тайӧ идеяыс, а этшаджык миянӧс интересуйтӧ, код юрысь тайӧ идеяыс петӧма. Маркс, Энгельс да Плеханов некор эз вӧвлыны асьныс рабочӧйясӧн и эз вӧвны рабочӧй пиысь петӧм йӧз, но налысь велӧдӧмсӧ медся бура гӧгӧрвоис рабочӧй класс, а буржуазия зэв чорыда бӧрыньтчис найӧ ученньӧысь. А. И. Герцен чужліс зэв озыр помещик семьяын и ачыс вӧлі озыр морт; тайӧ дерт зэв ёна тӧдчӧ сы уджын, сы мӧвпъясын. Та вӧсна жӧ Герценлӧн артмис доза уна ошыбкаяс. Ми нин водзджык висьтавлім Герцен йылысь, мый 1861 вося крестьянскӧй реформа дырйи сійӧ зэв ыджыд надея пуктіс Александр II сар вылӧ да Россияса министръяс вылӧ, мый тайӧяс прамӧй, честнӧй йӧз, збыльысь крестьянинӧс лэдзасны прамӧй вӧля вылӧ. Герцен Лондонсянь письмӧасис Александр II-кӧд да саричакӧд; ачыс мӧвпаліс, мый сылӧн письмӧясыс сар вылӧ да реформа вӧчӧм вылӧ зэв ыджыд влиянньӧ вӧчас. Герцен вӧлі, кыдз шуасны, зэв живӧй, чуткӧй морт. Сійӧ 1848 воын, буретш Французскӧй революция кадӧ, Парижын вӧлі; сы син водзын жӧ июнь тӧлысьын рабочӧйяслысь кыпӧдчӧм вирын пӧдтісны, сюрсъясӧн рабочӧйясӧс французскӧй буржуазия лыйліс. Тайӧ зэв чорыда пуксис Герценлы паметьӧ. Герцен зэв чорыд статья гижис июньскӧй восстанньӧ пӧдтӧм йылысь и: «Татшӧм уджысь колӧ лӧгавны дас во, нэм чӧжыд водзӧс косӧдны. Абу прамӧй морт, код татшӧм кадӧ прӧща сетӧ (
Со кыдз гижис Герцен ӧти письмӧын Францияса историк Мишлелы, 1851 воын: «Став олӧм сямыс Россияса народнӧй массалӧн ӧнӧдз на медсясӧ пыр муніс община пыр. Россияса мужиклы зэв ыджыд права да возможносьт на эм община бердын. Общинаысь кындзи немтор мужикыд бурторсӧ оз аддзы Россияын. Дерт община организацияыд вӧрзьӧма-вежсьыштӧма нин, но дзикӧдз абу на киссьӧма. Европаын социализм кыптан кадӧдз на общиналӧн подулыс эз вӧрзьы миян Россияын. Тайӧ медся надеяыс миян Россияын... Вот аддзан, кутшӧм шуд уси Россия вылӧ, сельскӧй община дзоньнасӧн на кольӧма миян, общественнӧй собственносьт бара жӧ дзоньнасӧн кольӧма. Россияса народ та вӧсна быдӧнысь медшуда. Тан миян некутшӧм политическӧй кыпӧдчӧмъяс оз овлыны. Сідзжӧ община мездас (
Славянофилъяс кӧ община йылысь тадз тӧлкуйтісны, мый община видзас Россияӧс революция кыптӧмысь, Герцен неуна мӧд ногӧн община йылысь мӧвпаліс. Герцен урчитіс, мый социалистическӧй революциялы кыптыны Россияын медся бур условйӧыс. Герцен моз жӧ мӧвпалісны унджык Россияса интеллигенцияыс 60–80 воясӧ. Неуна бӧрынджык Герценысь община йылысь да социалистическӧй революция йылысь вопроссӧ сувтӧдіс Чернышевскӧй — зэв ыджыд сійӧ кадся публицист (Чернышевскӧй ачыссӧ вӧлі мелкӧй буржуазия пиысь петӧм морт — Саратовса поп пи). Чернышевскӧй Герценысь пыдісяньджык босьтчис тайӧ вопрос бердас, научнӧй, философскӧй доводъясӧн кӧсйис вынсьӧдны ассьыс теориясӧ. Чернышевскӧй тадз гижис: «Быд общество водзмӧстчӧмлӧн первой помыс и бӧръя помыс овлӧ ӧткодь. Медводдза йӧзлӧн кӧ йӧзкост оланногыс вӧлі коммунизм нога, сідзкӧ водзӧсӧ олӧмыс лоӧ коммунизм нога жӧ. Россиялӧн водзмӧстчӧмыс мукӧд государствояс серти зэв ёна сёрмис, миян ӧнӧдз (XIX нэм шӧрӧдз) на кыскыссьӧ первобытнӧй коммунизм нога олӧмыс. Но тайӧ немтор на оз висьтав, мый Россиялы некор оз удайтчы аддзывны развиттьӧлысь бӧръя помсӧ. Россиялы коммунизмӧ пырны водзджык удайтчас мукӧд государствояс серти: пӧчьяс ёнджыка радейтӧны ассьыныс посни внук-внучаткаӧс, а войтырыдлӧн историяыд сійӧ дзик жӧ пӧч кодь. Шуам кӧть, мый Россия развиттьӧӧн мукӧд страна серти улын зэв сулалӧ, первобытнӧй община стадияӧ на кынмӧма, капитализм периодӧ оз на пырав, но Россия вермас капитализмӧ пыравтӧг чеччыштны социалистическӧй коммунаӧ. Сэтшӧм государствояс, кодъяс сёрӧнджык водзмӧстчыны босьтчӧны, регыдджыкӧн историялысь туйсӧ вуджӧны, дзонь общественнӧй периодъяс вомӧн вермӧны чеччыштны. Сідзкӧ Россиялы удайтчас капитализмӧ пыравтӧг социализмӧ вуджны».
Чернышевскӧй мӧвпаліс, мый социалистическӧй революция регыда пӧра Россияын оз на ло. Медся матыс практическӧй могъяс Чернышевскӧй сувтӧдіс: бырӧдны крепостническӧй подула государство, бырӧдны помещикъяслысь ыджыдалӧм да самодержавнӧй монархиялысь власьтсӧ (
Тайӧ мӧд прокламациясӧ гижисны студентъяс пиысь петӧм йӧз. Сійӧ кадся студентъясыд дерт эз вӧвны 1917 вося революция кадся студентъяс кодь, а вывті революционнӧйӧсь. Студентъяс пиын буржуазия пиысь петӧм йӧз эз на вӧвны; купечьяс пиянсӧ велӧдӧмысь пӧльза эз на аддзыны, а помещикъяслӧн челядь военнӧй школаясынджык велӧдчисны. Студентъясыс сэк медсясӧ вӧліны посни чиновникъяслӧн да поп-дяклӧн челядь. Медсясӧ уджӧ кутчысисны сиктса поп-дяк семьяысь петӧм студентъяс. Найӧс эз кыскы поп-дяк званньӧ, а унджыкыс писькӧдчисны университетъясӧ. Позьӧ шуны, мый тайӧ студентъясыс дзик корысь моз олісны, но зэв сьӧлӧмсянь, зэв зіля кутчысисны велӧдчан уджӧ. Сё, сюрс километр сайсянь кыскысисны столичнӧй карӧ, университетӧ туй писькӧдны, но зэв дзескыда университетӧ воссис туйыс. Александр II первойсӧ вӧчис «реформаӧн» ичӧлик уступкатор, но сэсся ачыс жӧ и повзис, мый разночинцылы кӧ паськыда туй восьтан университетӧ, став обществоыс сэсся демократизируйтчас, став сословйӧясыс гудрассяс-сорсяс. Правительство мӧдіс сӧмын университетӧ туй сетны вывса классъяслы да средньӧй чиновник пиянлы, а посни чиновник да поп-дяк пиянлы быд ног мӧдіс туйсӧ дзескӧдны университетӧ. Нарошнӧ велӧдчӧм дон ыдждӧдісны, этшмӧдісны степендия лыд. Тайӧ дерт медсясӧ инмис мелкӧй разночинеч пиянлы. Мӧскуаса студентъяс паныд сувтісны, сэсся татшӧм жӧ беспорадокъяс Питерса студентъяс вӧчисны. Правительство зэв уна студентӧс арестуйтіс да ссылкаӧ мӧдӧдіс. Тайӧ нин нӧшта ёна кыпӧдіс революционнӧй настроенньӧ студентъяс пӧвстын.
Ми нин водз висьтавлім, мый «
Тайӧ студенческӧй кружокыс революционнӧй прокламация кындзи 1860 воясын нӧшта прамӧй революционнӧй подвиг вӧчис. 1825 вося декабристъяс кыпӧдчылӧм бӧрын ни ӧтпыр весигтӧ бунт вылӧ интеллигенция эз лысьт петавны, сӧмын, кыдз шуасны, гумага вылын да кылӧн бунтуйтчис. Бунтъяс кыпӧдлісны медсясӧ крестьяна, а интеллигенция надейтчис, мый крестьяна бунт бӧрын правительство повзяс да политическӧй уступкаяс вӧчас. Тайӧ, кыдз шуасны, барскӧй привычкаыс доза дыр пукаліс Россияса интеллигенция пиын. 1860 воясын мӧд ногӧнджык мӧдіс босьтчыны удж бердӧ революционнӧй студенчество. Мӧскуаын организуйтчис ӧти студенческӧй кружок, студент Каракозов гӧгӧр. Первойсӧ тайӧ кружокыс дзоляник могъяс бердын уджсӧ нуӧдіс, мый колӧ лӧсьӧдны общественнӧй мастерскӧйяс, общественнӧй фабрикаяс. Но кружокын нырнуӧдысь Каракозов чорыдджык революционнӧй удж корсис. Каракозов Пестель моз жӧ мӧвпаліс, мый самодержавнӧй монархия сӧмын позяс бырӧдны сарӧс виӧмӧн. Пестель революционнӧй планын эз вӧв дерт сӧмын сарӧс виӧм да Романовлысь рӧдсӧ бырӧдан могъяс. Пестель мӧвпаліс кыпӧдны восстанньӧ вылӧ дзонь 40 сюрс салдатӧс, а Каракозовлӧн некутшӧм сила эз вӧв ас кындзиыс, медым Романов сарлысь рӧдвуж бырӧдны. Апрель 4 лунӧ, 1866 воӧ Каракозов ӧтнасӧн петіс сарлы паныд да лыйис револьверысь. Сар ловъя коли, а Каракозовӧс казнитісны.
Каракозовлӧн сар вылӧ неудачнӧй покушенньӧ вӧчӧм нӧшта чорыда отсаліс правительстволы пемыд йӧзӧс ылӧдлыны да йӧзлысь син тупкыны. Каракозов вӧлі помещик пи, а сарӧс лыйигӧн Каракозовӧс сораліс да арестуйтны отсаліс «вӧля» вылӧ лэдзӧм крестьянин. Правительство та серти мӧдіс суклясян сёрнияс лӧсьӧдлыны да революционеръяслысь авторитетсӧ быд ног уськӧдны, быттьӧ пӧ помещикъяс лӧг кутӧны Александр II вылӧ крепостнӧй права бырӧдӧмысь, сійӧн найӧ жӧ ыстісны сарӧс лыйны Каракозовӧс. Та бӧрти быдладорсянь мӧдісны Александр II-лы приветствийӧяс локны, ошкан письмӧяс. А Александр II тайӧ сёрнияс, приветствийӧяс костын сэтшӧм чорыд террор политикаӧ босьтчис, русскӧй общество весиг татшӧм террорсӧ декабристъясӧс судитӧмсянь нин эз тӧдлы. Йӧзӧс мӧдісны артельӧн-артельӧн, чукӧрӧн-чукӧрӧн тюрмаясӧ да Сибырӧ мӧдӧдны. Петербургӧ диктатор праваӧн генерал-губернаторӧ пуксьӧдіс Александр Муравьёвӧс — «вешательӧс». Мелкӧй буржуазия политическӧй движенньӧлысь вын дзикӧдз бырӧдіс Александр II. Кольліны кӧ водзджыксӧ Чернышевскӧйлысь мӧвпъяссӧ печатайтан журналъяс, ӧні став журналсӧ печатайтны дугӧдісны. Ссылкаӧ мӧдісны ыставны быдӧнӧс революционеръясӧс и не революционеръясӧс; кодлӧн сьӧлӧмыс эз лэпты полякъясӧс ӧшлігӧн «ура» горзыны, коді «вӧля» сетӧмысь Александрӧс эрдын эз ошкы (а чӧв оліс) — ставсӧ ссылкаӧ артельӧн-артельӧн «тюкйӧдліс» Александр II. Весиг артиллерийскӧй полковник Лавров тшӧтш нинӧм думайттӧг ссылкаӧ веськаліс. Лавров ссылкаӧ ыстывтӧдз зэв чӧв-лӧня философияӧн да математикаӧн занимайтчис, революционнӧй удж йылысь мортыслӧн некутшӧм мӧвп весигтӧ юрас водзджыксӧ эз вӧвлы. Но ссылкаӧ мӧдӧдны Александр II-лы помка ыджыд эз ков. Та бӧрти вӧлисти Лавров мирнӧй математикысь пӧри мелкобуржуазнӧй социалистӧ, мелкобуржуазнӧй социализм система ачыс лӧсьӧдіс. Регыд кадӧ Лавров кыптіс Россияса интеллигенция пиын, лои медся ыджыд нималан публицист пыдди (Чернышевскӧй бӧрын). Но Лавровлы Герценлы моз жӧ лои пышйыны Россияысь заграничаӧ. Сылысь гижӧдъяссӧ паськыдджыка масса пиӧ вӧлі разӧдӧма, сӧмын сы кулӧм (1900 в.) мысти. Водзмӧстчысьджык интеллигенция зэв бура тӧдмасис Лавров гижӧдъяскӧд. (Гусьӧн заграничаысь судзӧдісны нигаяссӧ), а сэсся Лавровлысь мӧвпъяссӧ зэв бура сяммис разӧдны Лавровлӧн ученик — публицист, критик Михайловскӧй.
Медпервой произведенньӧсӧ «
Медым Лавровлысь теориясӧ гӧгӧрвоны, ми сравнитам лавризм марксизмкӧд. Маркс история законъяс йылысь тадз урчитіс, мый став историясӧ бергӧдӧ уджалысь масса (рабочӧйяс да крестьяна), налӧн физическӧй, производительнӧй труд. Производительнӧй труд войтыр история подулын пыр овлӧ фундамент пыдди, а государство, литература, наука, искусство, религия артмӧны тайӧ фундамент сертиыс. Феодальнӧй обществоын овмӧс подулын посни (
«Оз масса бергӧдлы историяӧн, а сюсь, тӧлка войтыр. Масса, кыдз шуасны, — кӧдзан му вылын куйӧд (удобренньӧ), а тайӧ куйӧдалӧм му вылӧ сюсь, тӧлка войтыр кӧдзасны да быдмас бур урожай». Лавров тадз тӧлкуйтіс, мый сюсь тӧлка войтыр (интеллигенция) велӧдчис да ассьыс сюсьлунсӧ перйис миллионнӧй масса вын, страданньӧ вылын, мый та вӧсна интеллигенциялы колӧ водзӧс пыдди мездыны массаӧс дзескыд, лёк олӧмысь, бурджык олӧм туй вылӧ сувтӧдны. Мый быд велӧдчӧм мортлы колӧ тайӧ гӧгӧрвоны да отсавны мездысьны народнӧй массалы.
Та ногӧн историятӧ вежӧртасалӧмсӧ роч литератураын шулӧмаӧсь: «народничествоӧн». Тан «народ» кылыс зэв чорыда гораліс, а народ, коді збыльысь уджалӧ да страдайтӧ, зэв ылыс, ичӧтик местаӧ народникъяс пуксьӧдісны. Медым народ страдайтӧ, но та йылысь мед ачыс оз мӧвпав, а народӧс мездӧм вӧсна мӧдасны мӧвпавны да тӧждысьны сюсь, тӧлка войтыр (интеллигенция). Вот тадзито историяыд лоӧ дзик буржуазия ног вежӧртасалӧма. Ми та йылысь водзджык нин сёрнитлім, кыдз буржуазия класс аслыс сямӧн зільӧ историясӧ вежӧртасавны. Гырысь буржуазия зэв яндысьтӧг пӧльзуйтчӧ масса страданньӧӧн, масса уджӧн, сідз быттьӧкӧ и енсянь буржуазиялы сиӧма йӧз уджӧн пӧльзуйтчыны. Гырысь буржуазия Лавровлысь сюсь, тӧлка войтырсӧ лыддис «смута кыпӧдысь агитаторъясӧн». Но тайӧ нинӧм на оз висьтав, мый Лавров вӧлі уджалысь масса вӧсна юр пуктысь, зэв ыджыд революционер. Народникъяслӧн планъясыс петкӧдлӧны, мый тайӧ теорияыс петіс (эз предпринимательскӧй буржуазия класс пиысь), а мелкобуржуазнӧй классъяс пиысь, кодъясӧс тшӧтш дойдыштіс предпринимательскӧй буржуазиялӧн кыптӧм, озырмӧмыс. Сідзкӧ тадз колӧ донъявны народничествотӧ, мый тайӧ — мелкобуржуазнӧй интеллигенциялӧн мӧвпсям (
Тадзи заводитчӧ народническӧй движенньӧ Россияын. Став 1870–80 вося движенньӧыс Россияын муніс народническӧй программа серти. 1890 вояссянь народничество дзоньнасӧн пӧри эсэръяс (
Россияса народникъяс программа подулӧ кӧ вӧлі пуктӧма Лавровлысь теориясӧ дзоньнасӧн, революция удж нуӧдан методыс (тактикаыс) Лавровлӧн эз згӧдитчы. Народникъяслы революция удж нуӧдан методъяссӧ индіс (эз Лавров) М. А. Бакунин. Правительство кӧть, шуам, Лавровӧс ссылкаӧ ыстыліс, кыйӧдіс водзӧ мыждыны, но сійӧ некор эз вӧвлы прамӧй революционнӧй морттуя морт. Сійӧ вӧлі зэв чӧв-лӧнь олысь морт, кыдз шуасны зэв скромнӧй профессор. Некымын кылӧн кӧ Лавров революция тактика йылысь висьтавны, со кыдзи колӧ шуны, мый сюсь, тӧлка йӧзлы (интеллигенция) колӧ кузя-визяӧн разӧдны идеясӧ мукӧд интеллигенция пиын. Вот кыдз Лавров гӧгӧрвоис революция удж нуӧданног йылысь. Лавров теория под вылын организуйтчисны Питерын да мукӧд каръясын пропаганда удж нуӧдан кружокъяс; «Чайковцылӧн», «Долгушинцылӧн» кружокъяс (буретш сійӧ Чайковскӧйыс, коді Архангельскын сӧвет власьт бырӧдліс да генерал Миллеркӧд коммунистъясӧс 18–19 воясӧ лыйліс). «Чайковцы» кружок йылысь со кыдз висьталӧ анархист Кропоткин (сэк вӧлі тайӧ кружокас жӧ уджалӧ), мый первой кадӧ весиг некутшӧм прамӧй мӧвпъяс революционнӧй удж йылысь эз вӧвны. «Долгушинцы» кружокын сэтшӧм жӧ пустӧй сёрнияс нуӧдісны, мый «ми медся веськыд, правда дор сулалысь йӧз... Ми надейтчам мый лоӧ бур, прамӧй олӧм... Ми ас примерӧн кӧсъям выльмӧдны Россияысь олӧмсӧ...». Дерт тайӧ 1866 вося чорыд реакция кадся та нога проповедьыд дзик жӧ Римса христианскӧй социализм проповедь манера вӧлі. Лавров да Михайловскӧй кӧ велӧдісны интеллигенцияӧс, кыдз колӧ овны, революционнӧйджык интеллигенция эз вермы миритчыны та нога Лавров «поученньӧяснад». Сійӧ корсьысис аслыс тӧдчанаджык удж, мый вӧчны, кыдз уджавны, медым татшӧм олӧмсӧ вежыштны. Тайӧ могъяс сертиыс Лавров серти интеллигенциялы бурджык индӧд вермис сетны М. А. Бакунин.
Некымын кыв висьталам ӧні Бакунин йылысь. Том дырйиыс Бакунин вӧлі артиллерийскӧй офицер. Николай I сарствуйтігӧн на революция удж нуӧдӧмысь (Герценысь на водзджык) лои пышйыны Россияысь заграничаӧ. 1848 воын Германияса революция дырйи нырнуӧдіс восстанньӧясӧн. Германияса революция пӧдтӧм бӧрын, Австрияса правительство тюрмаӧ пуксьӧдіс да кӧсйис казнитны, но сэсся Николай I-лы выдайтіс. Николай I ас кувтӧдз Бакунинӧс пукӧдіс, кыдз зэв ыджыд политическӧй преступник, Шлиссельбургскӧй (тюрма) крепосьтын. Александр II Бакунинӧс Шлиссельбургскӧй крепосьтысь Сибырӧ переведитіс, но Бакунинлы 1861 воӧ удайтчис тась пышйыны бара жӧ заграничаӧ. 1861 вося «реформа» дырйи первойсӧ Бакунин надейтчис, мый Александр II прамӧй сар, прамӧй вӧля сетас крестьянинлы, но кор 1863 воын Александр II вирын пӧдтіс Польшаысь революция, вӧлисти Бакунин гӧгӧрвоис Александрлысь морттуйсӧ. Та бӧрти Бакунин бӧр сувтіс революция туй вылӧ: зэв активнӧя бара участвуйтіс Итальянскӧй да Швейцарскӧй революцияын (нырнуӧдіс). Бакунин дерт зэв уна ӧшыбка вӧчис ас революция планас, но тактика боксянь сійӧ пыр вӧлі бунтар-революционер. Лавров серти, Бакунинӧс збыльысь позьӧ шуны прамӧй народникӧн; сійӧ тадз арталіс, мый революция сӧмын вермас вӧчны ачыс народнӧй масса, мый народлы оз ков некутшӧм «
Студентъяслӧн волненньӧяс бара заводитчисны паськавны 1866 вояс бӧрын. Быд во ӧтилаын да мӧдлаын университетскӧй беспӧрадокъяс кыпалісны, библиотека восьтӧм вӧсна,
1860 вояс гӧгӧрын Европаса государствоясын мӧдіс чорыда кыпавны рабочӧй движенньӧ да организуйтчис Первой интернационал. Водзӧ вылӧ тайӧ кыпӧдіс зэв ыджыд надея. Медся нин ёна революционнӧй обстановка артмис Францияын. Наполеон III-лӧн монархия власьт, дзоньнас империяыс киссьыны мӧдіс. Наполеон уступкаторъяс сетыштіс народнӧй массалы, но тайӧн революция вевттьыны эз позь. Зэв ыджыд, зэв серьёзнӧй событтьӧяс мӧдісны тыдовтчыны. Тайӧ кадыс событтьӧяс паськалӧм сертиыс 1914 вояс кодь кымын жӧ вӧлі. 1870 воӧ Франция да Пруссия войнаӧдз воисны. Дерт тан война помкасӧ зэв сюся вӧлі дзебӧма. Но збыльысьсӧ война пансис Пруссия — Франция костын Саарскӧй район юкӧм вӧсна (тайӧ местаыс зэв озыр из шомӧн). Францияса промышленносьт эз вермы быдмыны Саарса из шомтӧг, а Германияса промышленносьт сідзжӧ эз вермы кыптыны Саар мырддьытӧг. Пруссия пусь-пась вӧчис Франциялысь армия, асьсӧ Наполеон III-ӧс пленӧ босьтіс, став крепосьтъяссӧ мырддяліс Франциялысь дай Парижсӧ, кузя лыйлӧм бӧрын, тшӧтш босьтіс. Война рӧзӧренньӧӧн пикӧ воштӧм Парижса беднота нӧшта чорыда пикӧ воис, кор правительство да буржуазия став долгъяс, квартира дон тшӧктіс бедноталы пырысь-пыр жӧ мынтыны. Парижын кыптіс восстанньӧ та бӧрын, Парижса беднота, рабочӧй класс организуйтіс «Парижскӧй Коммуна» нима власьт. Коммуна дзонь кык тӧлысь кутіс власьт ас киын. Парижскӧй Коммуна, рочӧн кӧ шуны, вӧлі «действительнӧй подлиннӧ народнӧй управленньӧ (рабочӧйяслӧн, ремесленникъяслӧн да мелкӧй интеллигенциялӧн)». Сійӧ кадас вӧлі медся ыджыд, медся син улӧ шыбитчана революционнӧй событтьӧ Европаын.
Парижса коммуна, Францияса рабочӧйяслӧн кыпӧдчылӧм зэв чорыда пуксис юрас Россияса революционнӧй том йӧзлы. Революционнӧй интеллигенция мӧдіс асьсӧ артавны парижскӧй коммуналысь уджсӧ водзӧ нуӧдысьӧн. Со кутшӧм нога письмӧ гижисны Одессаса рабочӧйяс францияса рабочӧйяс ним вылӧ Парижскӧй коммуна пӧдтӧм бӧрын: «Ми Россияын вермасям сійӧ могъяс вӧсна жӧ, мый вӧсна тіянлысь вокъястӧ, батьястӧ, нывъястӧ, ёртъястӧ лыйлісны 1871 воӧ Парижскӧй баррикадаяс вылын... тіян могъяс веськыда сувтӧдӧма — ті вермасянныд ставмувывса уджалысь йӧзӧс мездӧм вӧсна»... Парижскӧй коммуна пораженньӧ серти зэв аслыссяма выводъяс вӧчис М. Бакунин: «Немтор пӧдтісны кӧ Парижскӧй коммуна, ӧтпырысьӧн капитал пӧрӧдны некор он вермы... Прамӧй революцияыс заводитчас миян Россиясянь, а оз Рытыв Европасянь... Европаса рабочӧйяс образованньӧ серти да бур нажӧтка босьтӧм серти буржуазия нога мӧвпъясӧ матысмисны (
Революционнӧй студентъяслы да интеллигенциялы сьӧкыд лои пукавны да чӧв овны кружокъясын, найӧ надейтчисны, мый пырысь-пыр позяс кыпӧдны Разин-Пугачёв кодь бунтъястӧ. Татшӧм мӧвпъясӧн петісны народнӧй масса пиӧ удж нуӧдны («
Бунтаръяс кыпӧдчисны (эз правительстволы паныд) став буржуазнӧй стройыслы паныд. Но буржуазнӧй стройсӧ зэв аслысногӧн вежӧртасалісны бунтаръяс. Бунтаръяс арталісны, мый быд сикас кӧзяинъяс, быдсикас начальство — ставыс тайӧ лоӧ буржуазия. Кодӧс революция уджын врагъясӧн лыддисны народникъяс? Та йылысь зэв бура петкӧдлӧ сійӧ кадӧ артмӧм революционнӧй сьыланкыв: «
Бунтаръяс ыштӧдісны асьнысӧ, мый пырысь-пыр жӧ удайтчас Разин-Пугачёв кодь бунтъяс кыпӧдны, та вӧсна нарошнӧ Разин-Пугачёв бунтуйтчан местаясӧ мӧдӧдісны бунтаръясӧс, медым пропаганда нуӧдны да бунт вылӧ массаӧс кыпӧдны. Но 1870 вося бунтаръяслӧн зэв аслысногаӧсь вӧліны мӧвпъясыс да могъясыс воддза бунт нуӧдысьяс (Разин-Пугачёв) серти. Босьтам пример пыдди Пугачёвлысь кыпӧдчӧм. Пугачёв бунтын (содержанньӧ боксяньыс) зэв векнидик могъяс вӧлі сувтӧдӧма, но тайӧ могъясыс массалы зэв гӧгӧрвоанаӧсь вӧліны. Пугачёвлӧн вӧлі татшӧм мог урчитӧма — «бырӧдны помещикъясӧс». 70 вося бунтаръяс некутшӧм торъя классӧвӧй враг эз урчитны, дай лозунгъясыс налӧн массалы зэв гӧгӧрвотӧмӧсь вӧліны. Народникъяс проповедуйтісны народнӧй масса пиын буржуазнӧй строй нелючкияс йылысь, эксплуататоръяс лёклун, горшлун йылысь, тӧлкуйтісны, кыдз шуасны, «вообще». Народнӧй масса та йылысь зэв сьӧлӧмсяньыс кывзіс, но эз вермыны гӧгӧрвоны, мый жӧ та серти колӧ вӧчнысӧ. Прамӧй ӧтвет эз кужны сетны массалы бунтаръяс та серти. Бунтаръяс надейтчисны, мый пырысь-пыр жӧ стихийнӧй бунт кыпӧдасны крестьяна, ызйӧдыштан кӧ найӧс. Но татшӧм стихийнӧй бунт некор эз вермыв лоны. Кыпӧдчысь массалы мед вӧлі гӧгӧрвоана кыпӧдчан лозунгъяс, кыпӧдчан могъяс. Вот татшӧм гӧгӧрвоана, колан могъяссӧ народникъяс эз вермыны петкӧдлыны массалы. «Земля и Воля» лозунг зэв сьӧкыда вӧрзьӧдіс массаӧс бунт вылӧ: тайӧ вывті гӧгӧрвотӧм (
Татшӧм ногӧн пропаганда удж нуӧдӧмӧн да татшӧм условйӧын, бунтаръяс некыдз эз вермыны кыпӧдны крестьянинӧс бунт вылӧ. Пугачёвскӧй бунт кодь вына бунт йылысь ӧні немтор вӧлі думайтнысӧ. Тайӧ кадад эськӧ и Пугачёвлы эз удайтчы крестьянинӧс кыпӧдны бунт вылӧ. Кӧть кыдз эн сёрнит, но Россияса мужиклӧн олӧмногыс 1861 вося реформа бӧрын век жӧ бурмыштіс неуна: вӧлі бырӧдӧма барщина удж. Барщина бырӧдӧм кыпӧдіс крестьянскӧй овмӧсын удж производительносьт. Босьтам пример пыдди нянь вӧдитӧм кыптӧм. Черноземнӧй степнӧй районын нянь урожай соді 1½ раза (4 гл-сянь 9 гл-ӧдз едок лыд вылӧ). Тадз жӧ удж производительносьт кыптіс Волгадорса крестьяна овмӧсын. А бунтаръяс медся ыджыд надея пуктісны Волгадорса крестьяна вылӧ, мый тан важӧнсӧ кыптылісны разинщина и пугачёвщина, а та вӧсна татчӧс крестьянаӧс зэв кокньыда удайтчас бунт вылӧ кыпӧдны. 1880 воясӧдз удж производительносьт крестьянскӧй овмӧсын, кӧть надзӧникӧн, но пыр жӧ кыпаліс. 1861 вося реформаӧн мужикӧс ӧбӧдитӧм мӧдіс крестьянинлӧн вунны паметь вылысь. Медсясӧ омӧльтор, дойдантор мужиклы кажитчис му тырмытӧм.
Народникъяс кӧ медся надеясӧ пуктісны Волгабердса, Волгасайса крестьяна бунтъяс вылӧ (пугачёвщина кыптыланінӧ), збыльысьсӧ тайӧ местаын доза на уна вӧлі пустӧйинъяс муӧн паськӧдчӧм могысь. Сідзкӧ татчӧс крестьянинӧс эз сэтшӧм чорыда дойд му тырмытӧмыд. Тадз некутшӧм всероссийскӧй бунт народникъяс эз вермыны кыпӧдны (ни ӧти бунт эз вермыны кыпӧдны народникъяс). Дерт колӧкӧ бунт кыпӧдны удайтчис, гижисны кӧ народникъяс воззванньӧ массалы помещикъяс да кулакъяслысь му-видз мырддьӧм йылысь.
Народ пиын пропаганда удж нуӧдӧм некутшӧм бур результат эз сет бунтаръяслы. Мужик йылысь кӧ бунтаръяс водзджыксӧ тадз мӧвпалісны, мый Россияса крестьянин «природнӧй революционер, социалист», збыльысьсӧ весигтӧ дзоляник бунт некӧн эз вермыны кыпӧдны. Крестьянин некутшӧма эз гӧгӧрво народникъяслысь лозунгъяссӧ; сӧмын тайӧ пропагандаыс вӧрзьӧдыштіс неуна буржуазнӧй интеллигенцияӧс. Правительство, кор гӧгӧрвоис бунтаръяс удж нуӧдӧм йылысь, зэв уна мортӧс арестуйтіс да сэтшӧм чорыда судитіс, татшӧм судебнӧй процессъясыс Россияын весиг эз на и вӧвлывлы водзджыксӧ. Медся нималан судебнӧй процесс вылын судитісны 193 мортӧс («процесс 193»). Прӧстӧй 193 рабочӧй да крестьянинӧс кӧ судитісны, некутшӧм шум колӧкӧ эз вӧв, но тайӧ 193 мортыс вӧлі медся тӧдчана интеллигенцияыс, кодъяслӧн уна поклонник, уна тӧдса йӧз вӧлі. Вот мыйла тайӧ судыс пыркнитіс став интеллигенциясӧ. Татшӧм жӧ мӧд чорыд судебнӧй процесс («процесс 50») правительство вӧчис Мӧскуаын. Та бӧрти аддзам нӧшта на некымын судебнӧй процессъяс. Правительство мӧвпаліс, мый повзьӧм буржуазияӧс тайӧ чорыд судӧн дзикӧдз лоӧ повзьӧдӧма. Сійӧн нарошнӧ эрдын (публичнӧ) бунтаръясӧс судитіс, кӧсйис бунтаръяс планӧн буржуазияӧс повзьӧдны. Но правительство регыд казяліс, мый чорыда пӧръяссис: буржуазия начальствоӧс эз ошкы ни эз дорйы.
Ми водзынджык нин висьталім, мый 1861 вося реформа бӧрын промышленнӧй капитал полнӧй победа вӧчны эз вермы. Промышленнӧй капиталлы лои петитчыштны да миритчыны крепостнӧй государствокӧд. Промышленнӧй капиталлы кыптыны сполнӧй вӧля эз ло, а сідзжӧ эз на ло вӧльнӧй рабочӧй. Государственнӧй власьт дорын важ моз бергӧдлісны тӧргӧвӧй капитал дор сулалысь чиновникъяс.
Первой кадӧ (1863, 1866 вося событтьӧяс бӧрын) промышленнӧй капитал раммыштіс да чӧв-лӧньӧн мӧдіс капитал ассьыс ыдждӧдны. Кӧть кыдз эн сёрнит, а промышленнӧй капиталлы вӧлятор кыптыны век жӧ лои 1861 вояс бӧрын — Николаевскӧй стена вӧлі жугӧдӧма. Но тайӧ вӧлі зэв ичӧт вӧля буржуазиялы. Быдман буржуазияӧс зэв ичӧт дӧрӧмӧн реформа дырйи пасьтӧдіс Александр II, регыд тайӧ ичӧт дӧрӧмыс мӧдіс дзескӧдны буржуазияӧс. Вот мыйла кыптіс буржуазия пӧвстын гуся скӧрлун правительство, чиновникъяс вылӧ. Нӧшта нин чорыда скӧрмис буржуазия, кор тюрмаӧ да ссылкаӧ правительство быд кыв шуӧмысь йӧзӧс пуксьӧдаліс. Мукӧдыс нёль воясӧдз тюрмаын пукалісны. Дерт тайӧ йӧзсӧ некыдз эз позь революционеръясӧн шуны, найӧ прӧста пинялісны начальствоӧс да чиновникъясӧс, а сэсся некутшӧм ыджыд революция туй визь налӧн эз вӧв. Вот мыйла Россияса буржуазия гусьӧн народникъяслань кыскысис да начальствоӧс пиняліс.
Правительство зэв бура гӧгӧрвоис буржуазнӧй обществолысь, буржуазнӧй интеллигенциялысь настроенньӧсӧ, мый тайӧ йӧзыс 1861 вося дзоляник реформа уступкаясӧн эз миритчыны, а лӧгалӧны правительство вылӧ. Колӧ вӧлі тайӧ лӧвтысь, ыдждалысь (
Ми помнитам, кутшӧм вӧлі внешньӧй политикаыд Николай I-ыдлӧн. Роч промышленносьтлы ас государство пытшкын вӧлі дзескыд, тӧвартӧ вузавны вӧлі некодлы — крестьяна вӧліны помещикъяс улын, крепостнӧй праваӧн кӧрталӧма, тӧвар ньӧбны эз вермыны. Сы вӧсна Николай I-ыд зэвтчис корсьны тӧвар иналанінъяс (рынокъяс) бокысь, войнаяс пыр. Медвойдӧр Матысса Асыввылӧ (роч ногӧн кӧ —
Александр Второй некор эз вермыв вунӧдны, мый сійӧ кырымаліс сарскӧй Россияӧс увтыртан «Парижскӧй мир». Парижскӧй мир кырымалӧмсӧ сійӧ ачыс нимтіс «здук кежлӧ повзьыштлӧмӧн». Та йылысь сэсся дугдывтӧг мӧвпаліс, кыдзи эськӧ тайӧ «мирсьыс» мынтӧдчыны. 1856 воын роч саризмыд вӧлі ӧтнас, сылӧн эз вӧв некутшӧм союзник, сійӧн сэки и вермисны сійӧс. Александр Второй водзӧ вылӧ сэтшӧм ӧшыбкасӧ шуис не вӧчны. Первой сійӧ кутіс союз аслас тӧрытъя медыджыд врагыскӧд, Французскӧй империякӧд. Но найӧс регыд лӧгӧдіс Польша; но Польша жӧ сетіс и выль другӧс Россиялы — Пруссияӧс. Пруссиякӧд шуӧма вӧлі кутны топыд союз. Пруссия да Россия экономика боксянь вӧлі сэтшӧм жӧ топыда йитчӧмаӧсь, кыдзи Россия да Англия XIX нэм пуксигӧн. Пруссия вӧлі медся уна тӧвар ньӧбӧ Россияысь, шуам кӧть сю: 14 воӧн (1861 восянь 1875 воӧдз) Россияысь Пруссияӧ нянь петкӧдӧм содіс вит мындаысь унджык. Россияӧ тӧвар пыртӧм серти Пруссия бара жӧ сулаліс первой местаын; 70–75 воясын став заграничаысь пыртӧм тӧвар пытшкысь кык витӧд (⅖) юкӧныс вӧлі вайӧма-ньӧбӧма Пруссияысь. Сідзкӧ Пруссиятӧ союзник пыдди босьтӧмыд эз вӧв Александрлӧн да сы министръяслӧн аснаука удж. Пруссиялань Россияӧс синіс экономикалӧн тшӧктӧмыс, сы вӧсна и союзыс вӧлі топыд.
1870 воын, Франция да Пруссия кост война дырйи, Россия сетіс зэв ыджыд отсӧг Пруссиялы. Франция тшук нин лӧсьӧдчыліс Австриякӧд ӧтувтчыны. Австрия 1866 вося нӧйтӧмсьыд кӧсйис мынтыны пруссакъяслы водзӧс. Александр Второй мобилизуйтіс ассьыс армиясӧ Пруссиялы отсӧг вылӧ. Австрияыд эз лысьт вӧрзьӧдчыны. Россия отсӧгӧн пруссакъяс французъясӧс нӧйтісны, а Пруссия провинцияысь пӧри Германскӧй империяӧ.
Эз дерт прӧста отсась Александрыд, пырысьтӧм-пыр жӧ Германиялысь мӧдіс корны мынтыны уджйӧз.
Медвойдӧр, Германия отсӧгӧн, 1871 воӧ Александр вермис мынтӧдчыны 1856-од вося сійӧс увтыртан «Парижскӧй мирсьыд». Россия бӧр пӧлучитіс право стрӧитны да видзны военнӧй карабъяс Чёрнӧй море вылын. Мыйла вӧлі колӧ Черноморскӧй флотыд? Тан зэв гӧгӧрвоана вӧлі помкаыс-могыс: пӧкӧритны Турцияӧс, босьтны Чёрнӧй мореысь Средиземнӧй мореӧ петан проливъяс — босьтны Константинополь. Кык во мысти, 1873 воӧ, Россия вӧчис Германиякӧд гуся лӧсьӧдчӧм (
Первойтӧ кажитчас тешкодь, мыйкӧ тай нӧ вывті нин ёна видзчысьӧны, — мыйла нӧ? Медым пазӧдны кутшӧмкӧ омӧлик Турцияӧс?! Да, но Александрлы, батьыслы этшӧн жӧ, лои паныдасьлывлыны не Турциякӧд сӧмын ӧтнаскӧд, сійӧс велӧдіс батьыслӧн курыд опытыс, сы понда сійӧ и тӧждысис видзны асьсӧ быд боксянь. Ӧти-кӧ, Турция сайын сулаліс бара жӧ Англия. Азия шӧрад писькӧдчӧм вылӧ нин англичанаыд видзӧдісны зэв букыша: сэсянь ӧд кинад судзан Индияӧдз. Веськыд туйыс кӧ Англиясянь Индияӧ, Суэцкӧй каналтӧ кодйӧм бӧрын (1870 во), вӧлі Средиземнӧй море пыр. Россиялӧн Средиземнӧй море вылад зырсьӧмыс, небыдик, раминик Турция местаӧ пуксьыны лӧсьӧдчӧмыс, англичанатӧ дерт нин вермис лӧзӧдтӧдзныс скӧрмӧдны. Дерт эськӧ, шуам, англичана дор ӧні эз вӧв Францияыд, — 1870 вося разгром бӧрад сійӧ эз вермыв и мӧвпыштны некутшӧм война йылысь; Коммунаӧс вир пиын пӧдтысь французскӧй реакционеръяс дасьӧсь вӧліны Александр Второйыдлысь коклябӧрсӧ нювны, — Франциятӧ пуркӧдны отсалӧм пыдди. Но Англия дорыд вермис ӧд сувтны Австрия. Австрия промышленносьтлӧн Балканскӧй полуостров да Турция вӧліны главнӧй рынокъяс: английскӧй тӧваръяс бӧрын австрийскӧй тӧваръясыд занимайтісны сэні первой места, роч капитализмлӧн турецкӧй рынок вылӧ сюйсьӧмыс Австрияса капитализмыдлы вӧлі пельбокӧ кучкӧм кодь.
Австриякӧд Александр заводитіс сёрнитчыны сійӧ жӧ 1873 воын; сэки жӧ вӧчӧма вӧлі сыкӧд лӧсьӧдчӧм (
Австриякӧд лои плутуйтны, а Англиякӧд весиг оз вӧлі позь сёрнитны: Англияса реакционеръяс (сэк кадӧ власьтыс Европаас пӧшти быдлаын вӧлі реакционеръяс киын) да налӧн юрнуӧдысьыс Дизраэли лёкысла лӧзӧдлісны куш мӧвпсьыс, мыйыштӧ Россия вермас лоны Турция местаын. Но Австрияыдкӧд лӧсьӧдчӧм бӧрын воюйтнытӧ позьӧ нин вӧлі: кос вылын (
Колӧ вӧлі сӧмын нин роч буржуазияӧс ызйӧдны. Тані Александрлӧн вӧлі ыджыд опыт. Дерт ӧд «сар-освободительлы» оз вӧлі шогмы петкӧдлыны асьсӧ йӧз муяс вылӧ усьласьысьӧн, завоевательӧн. Рочьясыд ӧд и Азия Шӧрад пырисны, ӧти-кӧ, степъяс вылын кочуйтысь йӧзӧс дорйысьӧм могысь (ӧти местаын олысь узбекъясыдкӧд эськӧ налӧн дерт некутшӧм йитӧд эз вӧв да); мӧд-кӧ, колӧ жӧ ӧд вӧлі Азия Шӧрын олысь йӧзсӧ «мездыны» сэтчӧс ханъяс нарт улысь: пырысьтӧм-пыр жӧ Хиваӧ роч войска пырӧм мысти бырӧдӧма вӧлі сэні рабство. Роч газетъясын сы йылысь синва петмӧн меліа гижлісны. «Сар-освободительӧн» жӧ колӧ вӧлі пырны Александрлы Константинополяд и. Кодӧс «освобождайтны» (мездыны) — тӧдан ӧд: Европаса Турцияын олісны православнӧй вераа славяна, рочьяскӧд «ӧти вераа, ӧткодь вира» йӧз, а турокъяс вӧліны мусульмана, енмӧс тӧдтӧмъяс. Прӧстӧй сьӧд йӧзыдлы тайӧ дерт эськӧ и тырмана вӧлі да, но Александрлы колӧ вӧлі асладорас кыскыны «образованнӧй» йӧзӧс тшӧтш и, тані нин сьӧкыдджык вӧлі уджыд. Колӧ вӧлі петкӧдлыны «вӧвлытӧм нартитчӧм» — ӧтарсянь, «мездӧм кузя косясьӧм» — мӧдарсянь. Сэсся ӧд и Европа водзын колӧ вӧлі мыччӧдны кутшӧмкӧ бурджык помка Турцияад писькӧдчӧм кузя. Сэтшӧм «помканас» 1875 воӧ сувтӧдісны Герцеговинаын кыпӧдчӧм.
Ӧні ми зэв бура тӧдам, Герцеговинаын^Герцеговина — сэкся Турциялӧн рытыв-войвывса обласьт, Австрияса гранича дінын./^ кыпӧдчӧмсӧ «кыпӧдісны» Австриясянь да Сербиясянь. Сербия сэки вӧлі дзоляник, сӧмын джынвыйӧ асвӧляӧн олысь княжество; сэні медся ыджыд кӧзяиныс вӧлі Россияса консул. Йӧзтӧ кыпӧдны тані вӧлі быдтор тырмымӧнъя: турцияса администрация да помещикъяс крестьянаӧс сідзи жӧ нартитлісны, кыдзи найӧс нартитлісны администрация да помещикъяс Россияын; австрияса да сербияса агентъясыд нӧ бунтъястӧ кыпӧдны кужлісны «бунтаръяс» дорсьыд на бурджыка. Турокъяс босьтчисны «лӧньӧдны» кыпӧдчӧмсӧ варваръяс этшӧн, нач сідзи жӧ, кыдзи вӧчисны Польшаын 1863 воын Александр Второйлӧн войскаыс да полицияыс. Пӧжарыд пондіс паськавны. Лыбӧдісны нӧшта кыпӧдчӧм Болгарияын, турокъяс сы вылӧ нӧшта нин лёкысь уськӧдчисны. Медбӧрти, Сербияса князь «эз нин вермы пыкны аслас йӧзлысь (пӧдданнӧйяслысь) скӧрмӧмсӧ»: Сербия юӧртіс война Турциялы. Россияса правительство вӧчис вид, быттьӧ сылӧн сэні некутшӧм удж эз и вӧвлы. Сэк кадӧ Россияын газетъяс да славяна понда тӧждысьысь общество Мӧскуаын нуӧдісны паськыда агитация. Чукӧртісны сьӧмъяс «турецкӧй зверствоысь» мучитчысь войтырлы; концертъяс вылын сьылісны сьыланкывъяс, романсъяс славяна-вокъяс мучитчӧм йылысь. Кор пансис Сербия да Турция костын война, роч правительство йӧзсяньыс (
Тайӧ став ворсӧмыслӧн пежлуныс лоӧ гӧгӧрвоана, кор ми тӧд вылӧ вайӧдам, ӧти-кӧ: Турциякӧд воюйтны лӧсьӧдчӧма вӧлі 1873 воын нин, а Герцеговинаын кыпӧдчӧмыс вӧлі сӧмын 1875 воын; мӧд-кӧ: Герцеговинатӧ вӧлі сетӧма Австриялы гуся лӧсьӧдчӧм серти. Кокньыдик вежӧра йӧзыдлысь нем яндысьтӧг пӧртісны синъяссӧ. Зэв бура тӧдісны: турокъяс пазӧдасны герцеговинечьясӧс и, сербъясӧс и, но сійӧ и колӧ вӧлі Россияса йӧзтӧ ызйӧдӧм могысь. Кор сербскӧй армияӧс турокъяс жугӧдісны, Россияса буржуазия да интеллигенция пытшкысь эз вӧв ни ӧти «вежӧра морт», коді эськӧ эз мӧвпав, мый миянлы колӧ воюйтны. Александр Второй муніс Кишинёвӧ, сэтчӧ вӧлі чукӧртӧма роч войскатӧ турокъяслы паныд сувтӧдӧм вылӧ, сэсянь сэсся 1877 воӧ горалана (торжественнӧй) манифестӧн юӧртіс Турциялы война.
Ӧнӧдз быдтор на муніс зэв шыльыда. Водзӧ мӧдіс не сідзи нин. Роч правительствоыд вермис ылӧдлыны ассьыс йӧзсӧ, сылысь синсӧ тупкӧмаӧсь вӧлі цензураӧн да. Англичанаӧс пӧрйӧдлыны эз нин вӧв сэтшӧм кокни, налӧн ӧд шпионскӧй организацияыс векисянь вӧлі зэв бур. Найӧ бура тӧдӧны вӧлі Россиялысь война кежлад лӧсьӧдчӧмсӧ, асладорсяньыс найӧ лӧсьӧдчисны жӧ. Кор роч гвардейскӧй офицеръяс мунісны Сербияӧ, Англияса офицеръяс тыртісны турецкӧй армия, организуйтісны сійӧс, велӧдісны, вӧчисны турокъястӧ европейскӧй салдатъясӧн. Медзэвсӧ нӧ ӧружйӧ: Англия мӧдӧдіс турокъяслы медся бур ӧружйӧсӧ да лыдтӧм-тшӧттӧм боевӧй припас. Турецкӧй выль ружйӧыд роч берданкасьыд эз вӧв омӧльджык; турецкӧй артиллериялӧн вӧліны ылӧ лыйлан сталь пушкаяс, рочьяслӧн — ыргӧн пушкаяс, кутшӧм вӧлі пруссакъяслӧн 1870 воын. Миян чайтлісны Дунай сайын паныдасьны лёкиник ӧружйӧа, кышым-кашым ордакӧд, сы понда мӧдӧдісны войдӧр медся омӧлик войскасӧ, важ сикаса ружйӧясӧн, — ми тӧдам нин, бурджыкъяссӧ видзисны Австрия «союзникныслы». Дерт сэсся роч армиятӧ унаысь дӧбельки нӧйтісны — Болгарияын и, Кавказ сайын и, Дзоля Азияын и, — роч войска терпитіс вывті ыджыд урон. Турокъяс вылӧ лои шыбитны медбур войскасӧ — гвардияӧс, гренадеръясӧс (найӧс видзтӧны вӧлі, гашкӧ пӧ кыптас европейскӧй война да); найӧ отсӧгӧн сӧмын, 1878 во пуксигӧн, турокъясӧс вермисны. Роч войска збыльвылӧ сулаліс Константинополь водзын, но кутшӧм войска! Сыри-летки паськӧмаӧсь, пӧшти кӧмтӧмӧсь, патронъяс абу, кулӧны висьӧмъясысь: сыпнӧй тифысь йӧзыс кулі унджык кось вылын дорысь. Запасын эз нин вӧв некутшӧм войска, а нач сэк кадӧ пондіс кыпавны европейскӧй войнаыд. Англияса флотлӧн пушкаяс видзисны (защищайтісны) Константинополь. Сэки жӧ австриечьяс бергӧдчисны Россиялы мышкӧн, сувтісны Англия дор, — найӧ казялісны, кытчӧ витӧ Александр Второйыд, гӧгӧрвоисны, мый сійӧ гуся лӧсьӧдчӧмнад найӧс пӧръяліс, Болгарияысь водзӧ кӧсйысис не пырны. Бара, 1855 воын этшӧн жӧ, Австрия мобилизуйтіс ассьыс армиясӧ. А Россиялӧн медся бур вынйӧрыс куйліс тиф висьӧмӧн либӧ гуын, сылы быть ковмис миритчыны, — добычаыд эз сюр.
Чачаыд, кодӧн кӧсйисны ыштӧдны капризнӧй кагаӧс — роч буржуазияӧс, вӧлӧм жугласьӧма дай няйтӧсь. Кагаыд чачатӧ эз босьт дай нӧшта на ёнджыка льӧбсӧ нюжӧдіс. Збыльвылӧсӧ нӧ войнаыс помасис рочьяс вермӧмӧн, — Россия босьтіс Азияысь Батум, — сійӧ регыдӧн лои зэв колана роч гаваньӧн, сэсся займитіс Болгария. Кыв вылын (
Революционнӧй уджлы (сійӧс орӧдліс войнаыд) сюри воропыс, тасся бурсӧ, чайтан да, оз и позь думыштны, сӧмын не сэні, кытчӧ сійӧ витіс. Мелкобуржуазнӧй социализм надейтчис кыпӧдны крестьянаӧс, найӧ эз вӧрзьыны. А правительство пондіс усьласьны социалистъяс вылӧ. Социалистъяс дор кутіс сулавны буржуазия, сійӧ буржуазияыс, кодӧс социалистъяс дугдывтӧг саклісны. Тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор. Кыптісны выль надеяяс, сӧмын колӧ вӧлі выль пӧв сувтӧдны (перестроитны) став фронтсӧ.
Перестроитчыны дзик вӧлі колӧ, — народническӧй социализмлы водзӧ мунны вӧлі некытчӧ, сійӧ сулаліс тупикын. Полиция кыйӧдчис сюрс синмӧн, корсис «бунтаръясӧс», важ моз пропаганда удж нуӧдны оз вӧлі позь. Колӧ вӧлі либӧ сюркнясьӧмӧн пукавны либӧ корсьны выль туйяс. Туйяссӧ индіс «бунтаръяслӧн» олӧмсӧ вежӧрталанлуныс (
Критически мӧвпалысь войтырсӧ кӧ колӧ вӧлі быдсяма ногӧн унджыкмӧдны, реакционнӧй войтырыслысь лыдсӧ колӧ вӧлі чинтавны, колӧ вӧлі найӧс, кыдз мый верман, бырӧдны. «Бунтаръяс» вежисны ассьыныс тышкасян ногсӧ (тактикасӧ), вуджисны пропагандасянь террорӧ — правительстволысь торъя шленъяссӧ виалӧмӧ, медвойдӧр правительствоыслысь юрсӧ — Александр Второйӧс.
«Бунтаръяслы» сочувствуйтысь буржуазнӧй литература (быд революционнӧй торйысь эськӧ ачыс зэв вӧлі полӧ дай) гижӧ вӧлі, быттьӧкӧ пӧ «бунтаръяс» террорсӧ кыпӧдісны полиция усьласьӧмла; полицейскӧйяс пӧ найӧс сэтчӧдз воштісны, мый найӧ кутісны лыйлыны губернаторъясӧс, шыблавны бомбаяс сарскӧй поездӧ, сар дворечӧ.
Буржуазияыдлы татшӧм «объясненньӧыд» зэв лӧсялӧ. Сійӧ ӧд революциятӧ лыддьӧ аслыссяма висьӧмӧн, кор став йӧзыс йӧймӧны, а сійӧ кӧсйӧ аслыс объяснитны: мый понда нӧ тайӧ йӧзыс йӧймисны? Миянлы татшӧм вопростӧ нинӧмла сувтӧдны: революциялысь тышкасян ногсӧ (методсӧ) ми лыддям веськыдӧн (нормальнӧйӧн, естественнӧйӧн). Миянлы колӧ объяснитны сӧмын, мыйла нӧ йӧзыс бӧрйисны татшӧм революционнӧй методсӧ, а не мӧдӧс кутшӧмӧскӧ. Талы объясненньӧсӧ сетісны «бунтаръясыс» асьныс, асланыс съезд вылын, кор шуисны вуджны террорӧ (Липецкын, 1879 вося гожӧмын). Партиялы колӧ вӧчны ставсӧ, мый сійӧ вермас, — шуліс тайӧ съезд вылас «бунтаръяс» выль туйын юрнуӧдысьыс (вождьыс), Желябов: эм кӧ сылӧн вын шыбитны деспотӧс кыпӧдчӧмӧн (восстанньӧӧн), сійӧс колӧ вӧчны; тырмӧ кӧ сылӧн выныс сӧмын асьсӧ (деспотсӧ) накажитӧм вылӧ — партиялы колӧ сійӧс вӧчны, оз кӧ сылӧн судзсьы выныс и та вылӧ, колӧ кӧть ыджыд гӧлӧсӧн протестуйтны. Но вын миян судзсяс, вын кутас содны сымын ӧдйӧ, кымын яра ми босьтчам уджавны.
Сідзкӧ «бунтаръясыд» вуджисны террорад, кор налы тӧдчана лои, мый восстанньӧ кыпӧдны некыдз он вермы. Сійӧ жӧ Желябов коркӧ мӧдысь ёртъяскӧд сёрниын висьталіс та йылысь со кыдзи: «Историяыд мунӧ вывті надзӧн, колӧ сійӧс йӧткыштавны; он кӧ ӧддзӧд историятӧ, либералъяс садьмытӧдз да удж вылӧ босьтчытӧдз йӧзыд (нацияыд) кутас кувсьыны (вырождайтчыны)». Татысь тыдалӧ тшӧтш, мый «народникъяс» лыддьылісны либералъястӧ мыйкӧ вылӧ туйиг, мыйкӧ вӧчны вермиг, толькӧ полӧмнысла либералъясыд эз лысьтны сувтныс-а. Буржуазияыд нӧ аслас классӧвӧй положенньӧ серти эз вермы сувтны уджалысь йӧз дор; нацияыдлӧн «вырождайтчӧмыс» ӧд — буржуазнӧй эксплуатация понда; революциятӧ колӧ вӧчны буржуазияыслы паныд тшӧтш, не толькӧ сарлы паныд, — со мый народникъяс некыдзи эз кӧсйыны вежӧравны, Михайловскӧй эськӧ и босьтчыліс объясняйтны налы да. Террорӧн надейтчисны найӧ садьмӧдны буржуазияӧс, петкӧдны сійӧс полан дрӧжсьыс, а правительствоӧс надейтчисны садь быртӧдзыс повзьӧдны. Сэні и тані найӧ ӧшыбитчисны.
Народническӧй революциялӧн террор кадся историяыс вӧлі со кутшӧм. 1878 воӧ котыртчис «
Заговорыслӧн центрыс вӧлі «
Но звер бӧрся вӧтлысьӧмыд, кӧть, шуам, и венеча звер бӧрся да — сійӧ оз на ло революция. Тайӧ зэв бура гӧгӧрволіс народоволечьяслӧн юрнуӧдысьыс — Желябов. Сійӧ вӧлі медся тӧдчана морт став народническӧй революцияас. Крепостнӧй крестьянинлӧн пи, сійӧ зэв бура помнитліс крепостнӧй праватӧ, — «мезлун» воис, кор Желябовлы вӧлі 11 арӧс, — сэсся корысь кодь студент, гӧтрасьӧмӧн пырис озыр буржуй семьяӧ. Желябовын кысьӧма вӧлі став революционнӧй элементыс: народнӧй масса и, интеллигенция и, буржуазия и. Народник сійӧ вӧлі первойсяньыс сідзи-тадз, «йӧз пытшкад ветлан» кадӧ асьсӧ нинӧмӧн торъя эз петкӧдлы, ыджыд роль эз ворслы, «193 морт» делӧ кузя эськӧ сійӧс мыжавлісны жӧ да. Заговор организуйтан уджын сійӧ медвойдӧрсяньыс сувтіс первой местаӧ. Сылысь уджсӧ кыдз исполнительнӧй комитетса шленлысь, медся бура позьӧ артавны сы врагъяс, жандармъяс, кывъясӧн: «Сійӧ вӧлі быдӧнӧс быд уджын велӧдысьӧн, ас вылас босьтӧм уджъяссӧ (обязанносьтъяссӧ) лыддис аслас могӧн, а ассьыс уджсӧ — вежа уджйӧзӧн (
Роч заговорщикъяс костысь медся ыджыд заговорщик Желябов, — сыкӧд орччӧн позьӧ сувтӧдны кольӧм кадсьыд толькӧ Пестельыс, — вӧлі, колӧ шуны, ёна вылын прӧстӧй заговорщик дорысь. Народникъяс костысь этша вӧлі рабочӧй движенньӧтӧ Желябов моз арталысьыд. Россияын стачка — политическӧй удж, шуліс Желябов. Сійӧс пыр вӧлі позьӧ аддзыны рабочӧй кружокъясысь. Сійӧ паніс «Рабочӧй газета». Сійӧ кымынкӧ ёрткӧд тшӧтш «
Народническӧй интеллигенциялӧн буржуазия да народнӧй масса костын пукалӧмыс торкӧ вӧлі налысь став удж нуӧдан ногъяссӧ (тактикасӧ). Чуксавны массаӧс веськыда став важ оласноглы, важ стройлы паныд, сувтӧдны сійӧс помещик-купечьяс вылӧ народоволечьяс эз вермыны, эз кужны. Эз эскывны найӧ и государство оласногтӧ вежны «либералъястӧг», буржуазия отсӧгтӧг. Народоволечьясыд дерт эськӧ эз кӧсйывны лоны конституция шедӧдӧм понда буржуазия киын сарӧс повзьӧдлан бубаӧн да, збыльвылӧсӧ сэтшӧм буба туяс олӧмысь водзӧ мунны найӧ эз вермывны. Да ӧд нӧшта и бубасьыс оз нин вӧлӧмкӧ сэтшӧма повны ни. Александр вылӧ некымын покушенньӧ (медся ыджыдыс вӧлі Зимней дворецын взрыв, 1880 вося февраль 5 лунӧ: вӧчис Халтурин, рабочӧй, сы йылысь миянлы бӧрынджык ковмас на нӧшта сёрнитны — сійӧ лӧсьӧдіс Россияын рабочӧй организация) помасисны неудачнӧя: сар коли дзоньвидза. Сэки сэсся сійӧ и смелмис, сувтіс аслас муса туй вылӧ — босьтчис нуӧдны демагогия. «Крамолакӧд» вермасьӧмын юрнуӧдысь Лорис-Меликов, революционеръясӧс нем жалиттӧг ӧшӧдлысь (сыӧдз некод на сідзи эз ӧшӧдлывлы), сэки жӧ кутіс ворсӧдчыны «образованнӧй обществокӧд»; вежис велӧдан удж вывса министрӧс, йӧз костын мустӧмтан Толстойӧс, лэдзис тюрмаясысь кымынкӧ мортӧс, — полиция кутӧма вӧлі найӧс нем мыжтӧг да, дзик прӧстаысь, — и весиг сетіс ичӧтик надея кутшӧмкӧ «конституция» вылӧ.
Некутшӧм конституция Александр Второй эз и думыштлы сетны. Дерт кӧть эськӧ Лорис-Меликовыд и збыльвылӧ мыйкӧ сэтшӧмтор йылысь думайтліс да. Но «образованнӧй обществоыд» шеді тайӧ вугырас, сійӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн виччысис «конституция».
Народоволечьяс зэвтісны медбӧръя выннысӧ, — улісянь пыкӧд налы эз сюр, «либералъяс» эз отсавны. Желябов медбӧръяысь петкӧдліс ассьыс организаторскӧй сюсьлунсӧ (талантсӧ). Александрӧс кыйӧдісны быд боксянь: ӧти уличаын сійӧс виччысис бомба, мӧдын — мина. Но сарыдлы ещӧ на ӧтчыд удайтчис. 1881 вося февраль 28 лунӧ сійӧ гижӧ аслас дневникын: «тӧрыт пӧ кутісны куим медся важнӧй заговорщиксӧ, буракӧ «на пытшкын тшӧтш Желябов». Сійӧ вӧлі тӧдӧ тайӧ нимтӧ и! Александрыд, тыдалӧ, чайтіс, ӧні пӧ сылы некодысь нин повны. На лӧсьӧдчӧмсӧ вӧлі помалӧма нин, водзӧ мунны заговорыс вермис нин юрнуӧдысьтӧгыс. Март 1 лунся лист бокыс сар дневникын коли тыртӧм: сійӧ рытас сарствуйтіс Александр Третьӧй нин.
РАБОЧӦЙ ДВИЖЕННЬӦ
Александр Второйтӧ казнитӧмыд ёна вылӧ сувтіс «
Могсӧ кӧ вӧлі пуктӧма сӧмын повзьӧдны Александр Третьӧйӧс, сійӧ зэв бура удайтчис.
Выль сарыд престол вылас пуксис дзик бӧбмӧмӧн, синваӧн бӧрдіс; конституция сетны тшӧктысьяскӧд сёрнитіс наньыв, конституциялы паныд сулалысьяскӧд (Россияыд пӧ киссяс конституциянад) — сёрнитіс наньыв, самӧй разнӧй войтырлы сеталіс самӧй разнӧй индӧдъяс (порученньӧяс). Сы понда медся матыса министръясыс сылӧн шуисны недыр кежлӧ вешйывны бокӧ, нӧрӧвитчыштлыны, кор сарыс ас садяс воас. Сӧмын ӧд сарыдлӧн садьтӧг повзьӧмыс ни, сылӧн «буралӧмыс» ни (Александр Второйлӧн первойсӧ) нинӧм оз вежны.
Александр Третьӧй омӧля туйӧ вӧлі 90 миллион олыся империялы юрнуӧдысь пыдди. Ичӧтдырсяньыс сійӧс эз гӧтӧвитлыны сар вылӧ, сылӧн вӧлі ыджыдджык вок да кулі томӧн. Кор Александр, вокыс кулӧм бӧрын, лои «наследникӧн», вок невеста вылас тшӧтш и (Маръя Фёдоровна, неважӧн кулі), сійӧ эз нин вермы бура лӧсьӧдчыны саралігкежлас. Колӧ шуны, мый сы юр вежӧрӧн ӧдвакӧ эськӧ отсаліс и лӧсьӧдчӧмыс (саравны велӧдчӧмыс). Сылӧн кольӧма жӧ дневникыс, кымынкӧ кыз тетрадь; сэні сійӧ лунысь-лун пасьялӧ, мый сійӧ сёйӧма, юӧма, кор водӧма узьны, код ордын гӧститӧма, коді сы ордӧ волӧма гӧститны. Кучерыс либӧ лакейыс кӧ эськӧ сылӧн гижавлісны дневникъяс жӧ, найӧ эськӧ (дневникъясыс) сэтшӧм ногаӧсь жӧ вӧліны нимъясыс сӧмын вӧліны мукӧд дерт-а. Дневниксьыс тыдалӧ тшӧтш, Александр Второйыд зэв абу пыдди пуктылӧма писӧ дай аслас уджкӧд, политикакӧд, ньӧти абу тӧдмӧдлӧма сійӧс; Германиякӧд лӧсьӧдчӧм йылысь ни, Австриякӧд гуся лӧсьӧдчӧм йылысь ни наследникыд нинӧм абу тӧдлӧма. Медбӧрти, кор Александр Второй баба кулӧм бӧрас выльысь гӧтрасис Долгорукова княжна вылӧ, ая-пиа дзикӧдз кӧдзӧдчисны мӧда-мӧдсьыс. Кор «
Сӧмын Николай Второй дырйи Россия тӧдліс, мый роч престол вылын вермас пукавны Александр Третьӧй дорысь на ыджыдджык бӧлбан. Войдӧр вӧлі кажитчӧ «Романовъяслӧн» рӧдыс (династияыс) тасся улӧ оз нин вермы усьны. Но тайӧ ныж, йӧйиниккодь мортыслӧн сарствуйтӧмыс вӧчис дзонь «эпоха», кыдз шуӧны: «80 вояс» сьӧд-пемыд войӧн водісны роч интеллигенция да роч культура вылӧ. Мыйкӧ сувтіс, мыйкӧ чеги. Та вылын зэв бура тӧдчӧ, кутшӧм этша значитӧ историяын ӧтка мортыд (личносьтыд), кутшӧм лӧжнӧй туй вылын сулалісны народоволечьяс, кор медбур вынсӧ пуктісны венеча звер бӧрся кыйсьӧм вылӧ. Александр Третьӧй сарствуйтан кадлы (эпохалы) сямсӧ пуктіс не ачыс сарыс, а ортсыса, объективнӧй условйӧяс, кодын оліс сэки Россия.
Сійӧ вӧлі роч государство овмӧслӧн, а сыкӧд тшӧтш и став йӧз олӧмыслӧн, перелом кад. Мыйын вӧлі сійӧ переломыс? Медым тайӧ гӧгӧрвоана лоӧ, колӧ неуна бергӧдчывны бӧрлань.
Ми тӧдам нин, роч мануфактуралы заграничаса рынокъяс шедӧдӧмыд помасис неудачнӧя — Севастопольскӧй войнаӧн, сійӧ эз дугӧд роч народнӧй овмӧслысь загранича вылӧ уджалӧмсӧ. Сӧмын заграничаӧ ӧні пондіс мунны не роч фабрикаса тӧваръяс, а роч видз-му овмӧслӧн прӧдуктаяс. Россия лои Европаӧс вердысьӧн, — сы йылысь и мечтайтлісны роч помещикъясыд нэм воддза четьвертас (1800–1825 воясӧ). Сідзкӧ помещикыдлӧн бур олӧмыс, а сыкӧд тшӧтш и став тӧргуйтысь буржуазиялӧн, крепостническӧй государствоын ыджыдалысьяслӧн вӧлі став выныс нянь рынок сайын. Кытчӧдз нянь вылӧ вӧліны «гырысь» донъяс, помещик да купеч ветлісны зэв паськыд морӧсӧн; неуна чукрасьыштліс фабрикант, но промышленнӧй буржуазияыд вермис на и дзескӧдчыштны: кадыс эз на сылӧн вӧв. 70 вояс пуксигӧн нянь донъяс став му выв рынок вылын пондісны «усьны». 1871 воын центнер роч шобді заграничаын сулалӧ вӧлі 8 ш. 78 ур, а центнер сю — 4 ш. 76 ур; 1896 воын центнер шобді вылӧ сетӧны нин вӧлі сӧмын 4 ш. 51 ур, а центнер сю вылӧ 3 ш. 29 ур.
Тайӧ лыдпасъяс — Александр Третьӧй дырся кадлӧн (эпохалӧн) став «
70 воясын нин Александр Второйлӧн правительствоыс кутіс ёна тӧждысьны странаӧ зарни пыртӧмсӧ содтӧм могысь да бӧр петкӧдӧмсӧ чинтӧм могысь. 1877 воын Россияӧ иностраннӧй тӧваръяс вайӧмысь пошлина кутісны босьтны зарниӧн, а не бумажнӧй сьӧмӧн, кыдзи войдӧр. Бумажнӧй шайтыд сэки ветліс ӧти коймӧд юкӧнӧн (
Коді нӧ мынтыліс сэтшӧм гырысь пошлинаяссӧ? Медбӧрти дерт крестьянин: быд косаӧ, быд подковӧ, быд черӧ, кодӧс сійӧ ньӧбис, вӧлі пырӧ кутшӧмкӧ пай тайӧ «покровительственнӧй» (не крестьянинлы) пошлинасьыд. Но сійӧ ӧд этша на: крестьяниныд мынтысис не ас пыддиыс сӧмын, сійӧ мынтысис тшӧтш государство пыдди и, помещик пыдди и. Государство вӧчӧ вӧлі заказъяс фабрикаяслы, заказъяссьыс мынтӧ вӧлі воддза серти донӧнджык, а сьӧмсӧ чукӧртӧ вӧлі вотъясӧн — крестьянин зептысь. Сэсся крепостнӧй праватӧ бырӧдӧм бӧрын крестьянаыдлы видз-мутӧ сетісны этшаджык, — войдӧрсӧ, крепостнӧй права дырйиыс, видз-му наделыс налӧн вӧлі унджык. Сьӧдмуа интасъясын (губерняясын), кӧні муыс вӧлі донаджык, крестьяна наделысь вундісны 30 процентӧдз, пӧшти коймӧд юкӧнсӧ. Сэтшӧма чинтӧм надел вылын крестьяниныд дерт эз вермы нуӧдны овмӧстӧ: сылы лоӧ вӧлі кӧртмавны ассьыс жӧ воддза видз-мусӧ помещик ордысь. Сэсся ӧд крестьяниныдлысь муяссӧ вӧлі вундӧма зэв мудера, медся коланінъяссӧ: пӧскӧтина, юктасянінӧ туйяс, лудъяс, вӧр да с. в. — тадзи помещикыд сьылі гӧгӧрыс крестьянинлы гартовтіс гез. Крестьяниныдлы быть вӧлі лоӧ кӧртмавны ассьыс жӧ воддза муяссӧ аслас воддза баринлысь, — условйӧяссӧ пуктӧ вӧлі дерт бариныс. Баринлы кӧ медвойдӧр колӧны вӧлі донтӧм донысь уджалысьяс: кӧртымсьыд сійӧ босьтӧ вӧлі медзэвсӧ «уджӧн» — быд гектар кӧртмалӧм лудысь крестьянинлы колӧ вӧлі ытшкыны ӧти либӧ кык, либӧ весигтӧ куим гектар баринлы — барскӧй луд вылысь. Сэсся «покровительственнӧй системаыд» олӧмсӧ донсьӧдіс — помещик лэптіс кӧртым донъяс (сьӧмӧн мынтысян донъяс), лишнӧй рӧскодъяссӧ ассьыс содтӧдӧн вевттис бара жӧ крестьянин зептысь. Медся нин ёна кӧртым донъясыд качисны сьӧдмуа интасъясын, кӧні крестьянин вӧдитіс нянь да кӧдза улӧ кӧртымаліс мусӧ. Саратовскӧй губерняын, шуам 80 воясӧ кӧртым доныс кайис 8–10 пӧв 60 воясын серти; весиг Смоленскӧй губерняын кӧртым донъяс содіны пӧшти кык мында. Тайӧ вӧлі сэки, кор нянь донъясыс усины: войдӧр кӧ крестьянинлы гектарысь колӧ вӧлі мынтыны 16 кг сю, ӧні сылы колӧ вӧлі сетны 49 кг гектарысь.
Сідзкӧ нянь дон усьӧмыд да мый сы бӧрын вӧлі — ставыс сійӧ медся войдӧр водіс крестьянин вылӧ: крестьянинлысь пычкисны помтӧг сьӧм. Шулісны «всероссийскӧй рӧзӧренньӧыд» пӧ лои 1891 вося неурожай да тшыгъялӧм во понда; збыльвылӧсӧ сійӧ «рӧзӧренньӧыд» петіс медбӧръя дас вося олӧмсьыс. 1884 воын нин 9 миллион крестьяна овмӧсысь Европаса Россияын 2½ млн-ыс вӧліны вӧвтӧмӧсь; тайӧ вӧвтӧммӧмыс пыр муніс водзӧ, век ӧтарӧ ӧддзис: Орловскӧй губерняын 11 воӧн (1888–1899) воштісны уджалан скӧтнысӧ 20%, витӧд юкӧныс. Крестьянскӧй реформаыд кӧсйис эськӧ кутны крестьянаӧс пролетариатӧ пӧрӧмысь, зэв ошйысисны крестьянаӧс «муӧн мездӧмнас». 80 воясса аграрнӧй кризисыд тай ӧдйӧ пӧртіс крестьянинтӧ пролетарияд, став паныдалан законсӧ нӧбӧдіс чераньвезӧс моз. Тӧргӧвӧй капитал ёна певксис, медым «асвыйӧна» тӧвар вӧчысь («
XIX нэм помасигкежлӧ Россияын вӧлі нин дас миллиона армия пролетариат, найӧ олісны куш меда удж помысь, таысь ӧтдор — кык сымдаысь унджык сиктса гӧль йӧз, налӧн вӧлі на кутшӧмсюрӧ овмӧс, но сы помысь, бокиса нажӧткатӧг, найӧ эз нин вермыны овны. Дас во сайын нин нӧшта Александр Третьӧйлӧн правительствоыс эз вермы видзны му вылын тӧргӧвӧй капиталлысь «асвыйӧна» куштанторсӧ (
Либеральнӧй буржуазия, — сійӧ садь быртӧдзыс повзьӧма вӧлі 1881 вося март 1 лун бӧрад (Каракозовлысь лыйӧмсӧ сійӧ эз на вунӧд, дай ӧні виччисис дас пӧв лёкджыктор), — вӧчис сэтшӧм чужӧм, быттьӧкӧ крепостнӧй праватӧ бӧр ловзьӧдӧмыс вӧлі сійӧс тшӧтш, буржуазияӧс, мырдӧналӧм. Сійӧ, тӧдӧмысь, вӧлі лицемеритӧм сӧмын: земскӧй начальникӧс лӧсьӧдӧм йылысь мӧвпсӧ правительстволы сетіс ӧд ачыс земствоыс, а сійӧ вӧлі быдсяма либерализмыслӧн позйыс, «
Сэтшӧм жӧ лицемеритӧм вӧлі «земскӧй либералъяслӧн» земствоас реформа нуӧдӧм кузя элясьӧмыс и, — реформасӧ вӧчӧма вӧлі 1890 воын, сы вылын уджаліс сійӧ жӧ Толстойыд (выль «положенньӧсӧ» лэдзигӧн эськӧ ачыс эз нин вӧв ловъя да). Ми тӧдам нин, земствоыд и войдӧр вӧлі помещикъяс киын, — сэтчӧ бӧрйысьӧмыс и войдӧр мунліс сословйӧ серти (
Земствоын помещиклысь власьтсӧ татшӧма кыпӧдӧм дінад земствоыслысь ассьыс правасӧ чинтыштӧмыд, — сы вылӧ ӧд медзэвсӧ элясьӧны вӧлі буржуазнӧй либералъяс, кор сёрнитісны Александр Третьӧй дырся реакция йывсьыд, — сійӧ дзик нинӧм. Збыльысь ӧд, губернаторлӧн кӧ земскӧй учрежденньӧясысь неуна ыджыдджык власьтыс 1890 вояс серти, сы пыдди крестьяна эз лоны земствоын: крестьянасянь бӧрйӧм войтыр, — а бӧрйысьӧмыс мунліс земскӧй начальник кипод улын, — лыддьысьлісны сӧмын кандидатъясӧн, а гласнӧяс найӧс утверждайтӧ вӧлі (куим пытшкысь ӧтиӧс) сійӧ жӧ губернатор. Со кӧні вӧлі реакцияыс! Буржуазияыдлы реакцияыд инмис сӧмын медся шуйгавыв кутчысьысьяслы, революция уджкӧд йитчӧм котырлы, а сэтшӧмыд дерт зэв этша вӧлі. Татчӧ пырӧ «
Сійӧ уставыс инмӧ вӧлі не профессоръяслы, а студентъяслы. Студентъяслӧн и войдӧр некутшӧм права эз вӧв, а ӧні найӧс дзик нин ӧткодялісны гимназистъяскӧд: пасьтӧдісны мундирӧн (медым кокньыдджык вӧлі кыйӧдны найӧс йӧз пытшкысь, начальство «казяліс», гӧль студент пӧ оз вермы лӧсьӧдны аслыс кык сикас паськӧм — форменнӧйӧс дай неформеннӧйӧс; неформеннӧй паськӧм новлыны веськыда и запретитӧма вӧлі; инспекторъяс, суд инспекторъяс, педельяс кыйӧдчисны студентъяс бӧрся, став студенческӧй олӧмас нырнысӧ сюйисны; а сыысь ӧтдор нӧшта полиция син вывсьыс эз воштыв студентъястӧ дай; полиция разрешиттӧг оз вӧлі позь студентӧн лоны ни. Дерт сэсся гимназиясьыд университетӧ воӧм мысти студентыдлы шензяна вӧлі, ӧд гимназияас сылы вӧлі ёна личыдджык дай «либеральнӧйджык». Дивӧ ӧд, профессоръяс сӧвет власьт дырйи ӧткажитчисны примитны гырысь школаяслы медся демократическӧй уставсӧ, кутшӧм толькӧ вӧлі мирас, а Александр Третьӧйлысь полицейскӧй уставсӧ примитісны некутшӧма водзсасьтӧг: вежавидзӧм могысь мӧда-мӧд кост сёрниын ропкыштісны сӧмын ассьыныс, кӧні колӧ, либеральничайтӧмнысӧ петкӧдлӧм могысь; вит-ӧ-квайт профессорысь ӧтдор студентъяскӧд найӧ асьныс кутісны обращайтчыны гимназистъяскӧд моз жӧ.
Став буржуазия пытшсьыс, гырыссьыс и, поснисьыс и, ӧти ӧтрад сӧмын — студенчество пондіс вермасьны бӧрынджык Александр Третьӧй правительствокӧд. Студентъяс, А. И. Ульянов да мукӧд, — «
Интеллигенция пытшкысь петӧм том войтырыд Александр Третьӧйкӧд да сэкся режимкӧд вермасьнытӧ эськӧ и вермасисны да, сӧмын режимсьыс найӧ аддзӧны вӧлі толькӧ политика боксӧ. Найӧ аддзӧны вӧлі, мый ӧткӧн-кыкӧн вермасьӧмысь некутшӧм тӧлк абу, вермасьысьясыс асьныс сӧмын юрнысӧ воштӧны, — сы понда найӧ вӧлі сэсся шогӧ-лёкӧ усьӧны. Со мый понда «80 воястӧ» роч интеллигенцияыд и лыддьӧ вӧлі пемыд, сьӧд войнад, — сы йылысь ми войдӧрджык казьтыштлім нин. «80 воясся интеллигент («восьмидесятник») — сійӧ юрсӧ ӧшӧма, кияс лэдзӧма, ас гӧгӧр ноксьӧмас вӧйӧма («
Александр Третьӧй дырйи промышленносьтлӧн кыпалӧмыс Россияын йитчӧма вӧлі ортсысяньыс «покровительственнӧй системаӧ» бергӧдчӧмкӧд (ми та йылысь тӧдам нин), — бергӧдчӧмыс вӧлі аграрнӧй кризис подув вылын — мувыв рынок вылын XIX нэмся бӧръя четьвертас нянь донъяс усьӧм понда. Збыльвылассӧ нӧ, 80–90 воясся промышленносьт паськалӧм да аграрнӧй кризис костын кӧртӧдыс ёна пыдынджык. Татысь позьӧ аддзыны, кыдзи ӧтиторйыс разнӧй кадын экономика кыптас (уровень) серти разнӧй ногӧн бергӧдчӧ. Николай Первой дырся аграрнӧй кризис пыкис буржуазнӧй оласногтӧ сиктӧ пырӧмысь, мешайтіс крепостнӧй праватӧ бырӧдны: нянь дон усьӧмыс сэки прӧста чинтіс нянь петкӧдӧмсӧ, помещик овмӧсын чині рынок вылӧ уджалӧм. Ӧні нӧ, кор крестьянаӧс вӧлі «мездӧма», нянь дон усьӧм пондаыд налы лои пыр ӧтарӧ унджык да унджык сетны няньсӧ вузӧс вылӧ; сідзкӧ рынок вылӧ уджалӧмыс налӧн пыр ӧтарӧ содіс. 1871 восянь 1875 воӧдз Россия петкӧдӧ вӧлі быд во 3164 сюрс тонна нянь, а 1896 воӧ сійӧ петкӧдіс нин 8.458.788 тонна. Крестьянин вузалӧ вӧлі не толькӧ вичман няньсӧ, сылы тшӧкыда лолывлі вузавлыны ассьыс сёян няньсӧ тшӧтш, сідзкӧ и ньӧбнысӧ сылы ковмывліс унджык жӧ: арнас вузалас став воӧм няньсӧ, тулыснас аслыс лоӧ ньӧбны. Крестьяна овмӧс ӧтарӧ пондіс пӧрны сьӧм кутӧда овмӧсӧ (
Крестьянин рӧзӧритчӧм вылын пондіс быдмыны, паськавны государство пытшкӧсса рынок (вузасьӧм-ньӧбасьӧм), — татшӧм народникъясӧс шензьӧданаторйӧ вайӧдісны олӧмыслӧн петкӧдчӧмъясыс (
Промышленносьткӧд ӧттшӧтш, неуна дерт надзӧнджык-а, быдмис промышленнӧй пролетариат: металлургияын 1887 воӧ уджалӧ вӧлі 103 сюрс рабочӧй, а 1897 воӧ 153 сюрс нин, текстильнӧй промышленносьтын — 309 сюрс 1887 воын, 642 сюрс 1897 воын.
Кытысь ӧктыссьӧ вӧлі тайӧ армияыс? Ылӧсас ми висьталім нин — рӧзӧритчӧм крестьяна костысь. Кыдзи Англияын ХVIII нэмын, сідз жӧ Россияын XIX нэм помын фабрика кыскӧ вӧлі ас бердас сиктса гӧль крестьянаӧс, мукӧдыс локтӧны вӧлі зэв ылысянь: 1880 воын нин Мӧскуаса текстильнӧй фабрикаясын этшаджык рабочӧйыс, сӧмын кык витӧд юкӧн гӧгӧр, рӧдинанас вӧліны Мӧскуаса губерняысь (Московскӧй уездсьыс сюрс морт вылӧ вӧлі 29 морт сӧмын); унджыкыс, куим витӧд юкӧныс пӧшти, вӧліны орчча губерняяссьыс — Калужскӧйысь, Смоленскӧйысь да с. в., унджыкыс на костысь эз на дзикӧдз эновтчыны крестьянствосьыд, сиктын налӧн вӧлі асланыс овмӧс; сэтчӧ найӧ ветлывлісны гожся уджъяс вылӧ; сӧмын уна жӧ нин вӧлі и во гӧгӧр фабрикаясын уджалысьясыс: нёльӧд юкӧнсьыс унджык (29%). Тӧдӧмысь, во гӧгӧр уджалысьяс костын вӧліны медся квалифицированнӧй рабочӧйясыс: слесаръяс пытшкын во гӧгӧр уджалысьыд вӧлі 60%, самоткачьяс пытшкын — 43%; граверъяс костын — 41 %; мӧдарӧ, кинад кыысьыд (
Колӧ нӧшта шуны, мый фабрикгӧгӧрса грамотнӧй йӧз котырыд вель топыда нин пукалісны и: 80 воясын Мӧскуаса текстильнӧй фабрикаясын уджалысь рабочӧйяслӧн пӧшти джынйыслӧн (42,8%) батьясныс уджавлісны нин фабрикаяс вылад. Найӧ вӧліны нин, позьӧ шуны, «наследственнӧй пролетарийяс». Кор тайӧ казяліс ӧти морт, — а сійӧ, тыдалӧ, народникъяс этшӧн жӧ мӧвпалӧма: «Россияын пӧ капитализмыд оз вермы лоны», сідзкӧ пӧ дерт сійӧ «пролетариат висьӧмнад» («
Кутшӧм условйӧясын нӧ оліс народническӧй Россияын тайӧ выльсяма котырыс, промышленнӧй пролетариатыс? Дерт сэтшӧм условйӧясын жӧ, кутшӧмын векыс овлӧны рабочӧйясыд промышленнӧй капитализм «медводдза дзоридзалан» кадъясӧ, кор промышленнӧй буржуазия празнуйтӧ ассьыс «тулыссӧ». Тулыснад Россияын няйт, кӧдзыд, — Россияса промышленнӧй «тулыслӧн» няйтыс да шлякаыс сюрлі медзэвсӧ дерт пролетариатлы. Кӧзяиныслы медколан, медся квалифицированнӧй рабочӧйяслӧн сӧмын вӧліны торъя оланінъяс; сьӧд рабочӧй массаыд узьліс сэні жӧ, кӧні уджаліс. Мӧскуаса кыан фабрикаясын кыысьясыс «пӧшти пыр» узьлісны мастерскӧйясас, кыан станъяс вылас — 2 метр кузьта да 1¾ пасьтаинын — узьлӧ вӧлі дзонь семьяӧн. Вольӧс пыддиыс вӧлі асланыс паськӧмныс либӧ «кутшӧмкӧ няйт, киссьӧм лопоть», рӧгӧза да с. в. Докторыслы, коді гижис та йылысь, кӧзяеваыс вӧлӧм шуӧны: рабочӧйясыдлы пӧ «зэв муса» татшӧм олӧмыд, нинӧм вылӧ пӧ рабочӧйыд оз мун торъя узьланінад^Медым лыддьысьысь эз казьтыв лёкӧн 80 воясса мӧскуаса фабрикантъясӧс, тӧд вылас вайӧдам со мый: 1919 воын на, кор юалісны московскӧй университетса профессоръяслысь, мыйла нӧ пӧ налӧн низшӧй (посни) служащӧйясыс дзескӧдчӧны пемыд, уль руа пӧдвалъясын, а асьныс найӧ олӧны югыд, кос, гырысь жыръясын, найӧ вочакыв видзисны: низшӧй служащӧйясыд пӧ «асьныс оз мунны» пӧдвалсьыс./^. Бус пиад нӧ, кыан мастерскӧйясад, вӧлі тырыс пытш, сы понда весиг ыджыд терпенньӧа роч рабочӧйлы гожӧмъясын лоӧ вӧлі пышйыны наысь ывла вылӧ узьлыны. Мукӧдлаын, пытшъясысь видзчысьӧм могысь, рабочӧйяс вӧчлывлӧны вӧлі аслыныс кутшӧмкӧ поз кодьяс — пӧтӧлӧк улас ящикъяс, 2½ метр вылнаӧ джоджсяньыс, асьныс вӧлі шуӧны найӧс «скворешникъясӧн».
Тадзи овліс масса. Сӧмын нӧ и рабочӧй «аристократияыслы», кӧть сылӧн и вӧлі оланін пыддиыс не толькӧ торъя казарма, но весигтӧ торъя чулан казармаас, зэв на жӧ ылын вӧлі буржуазнӧй олӧмӧдзыд. Унджык фабрикаас Владимирскӧй губерняын, — гижліс кык во мысти сійӧ докторыд жӧ, коді висьтавліс миянлы Мӧскуаса кыан фабрикаясын уджалысь рабочӧйяслысь олӧмсӧ 1880 воясын (бӧрынджык сійӧс пуктісны фабричнӧй инспекторӧ, — сійӧ и тӧдчӧ гижӧдъясас), — «рабочӧйяслӧн узьланінъясыс няйтӧсь да лёк дукаӧсь». Со кыдзи сійӧ жӧ бара гижӧ сэкся рабочӧй «чулан» йывсьыд: кык ӧшиня, а мукӧддырйи и ӧти ӧшиня чуланын олӧны кык семья; пӧлучитны дзонь комната семья вылӧ эз вермывны мечтайтны весиг «аристократъяс»^Позьӧ гӧгӧрвоны ӧнія Мӧскуаса буржуазиялысь дӧзмӧмсӧ, сійӧс ӧд «дзескӧдісны» ӧти мортӧдз ӧти комната вылӧ. Думыштӧй асьныд, тайӧ ӧд сӧмын вит мындаӧн личыдджык 40 во сайын роч рабочӧй олӧм серти./^.
«Пыранінас, ӧдзӧс ӧтмӧдар бокъясас, стен бердын сулалӧны кык семьялӧн крӧватьяс, найӧс сайӧдыштӧма занавесъясӧн. Водзынджык, стен пӧлӧныс, вӧчӧма узьланінъяс челядьлы, корсюрӧ налӧн овлывлӧны жӧ крӧватьяс, но унджыкысьсӧ найӧ узьлӧны джоджын. Сэн жӧ ӧшалӧны кагаяслы зыбкаяс. Стен бердын, ӧшинь бокъясас быд семьялӧн сулалӧ аслас пызан, сэні найӧ сёйӧны-юӧны. Пельӧсъясын, ӧшиньяс дінын, ӧшалӧ кымынкӧ ӧбраз, быд ӧбраз водзын — лампадка. Стенъясас — краситӧм (лубочнӧй) картинкаяс, век пӧшти сар семьяысь. Картинаяс костас мукӧдлаын ӧшалӧ донтӧминик часі. Мукӧд чуланъясын ӧшинь вылас овлӧны дажӧ цветъяс, занавесъяс дай».
Кор ми пондам лыддьыны, кыдзи 1905 вося январ 9 лунӧ рабочӧйяс мунісны Зимньӧй двореч дінӧ зібйыв спасъясӧн да ӧбразъясӧн саркӧд сёрнитны, миянлы ковмас тӧд вылӧ уськӧдлыны ӧбразъяса да сар портретъяса оланінсӧ роч рабочӧйлысь важъя кадын. Тайӧ еннога да сарӧс пӧчитайтысь пролетариатыд сёйліс сэтшӧм жӧ лёка дерт, кутшӧма овліс. Кухняяс «некытчӧ шогмытӧм няйтӧсь». Рабочӧй сёянінъясын (столовӧйясын) вӧлі сэтшӧм дзескыд (мукӧддырйи ӧбедайтлывлӧны вӧлі «кык вевсьӧн» — пызан дорас пуксӧн гырысьяс, на сайын сувтсӧн челядьяс) да сэтшӧм сук руа сёянъяссьыс да сёйысьяссьыс, весиг «сразутӧ он вӧлі и гӧгӧрво, мый сэні вӧчсьӧ». Татшӧм условйӧясад рабочӧйыд сэки, — кор олӧмыс вӧлі весиг 1914 воын серти, войнаӧдз серти на, нёль мындаӧн донтӧмджык, — сёйліс не бурджыка империалистическӧй война бӧрын серти, гражданскӧй война да блокада дырйи. Пыр сёянторйыс рабочӧйлӧн вӧлі кос вобла да сола яй, унджыкысьсӧ дукмӧм, а свежӧй яй кӧ — ӧш ты-мус («
Омӧля сёйӧмыдла, вывті лёк условйӧясын олӧмла да, рабочӧйыд дерт сэсся висьӧ вӧлі быдсяма висьӧмъяснас: Мӧскуаса текстильнӧй фабрикаясын нывбаба уджалысьяс костын быд сюрс морт вылӧ воӧ вӧлі 134 чахоткаӧн висьысь. Сьӧкыда да гӧля олӧмла висьӧмъясысь ӧтдор рабочӧйяс пӧвстын нӧшта на ветліс ӧти пӧлӧс висьӧм, — травматическӧй эпидемияӧн, «шмонитӧм» пырысь, нимтӧны вӧлі сійӧс врачьяс, — сійӧ вӧлі дойяс да помала доймалӧмъяс рабочӧйяслӧн. Со, фабричнӧй инспектор висьталӧм серти (сійӧ ӧд дерт нин эз старайтчы «ӧбӧдитны» фабрикантсӧ), сэкся фабричнӧй олӧмысь серпастор (картинка), та серти гӧгӧрвоана лоӧ, кытысь вӧлі сійӧ «эпидемияыс». Даниловскӧй мануфактура фабрикаын «ӧти вежӧсын (
«Травматическӧй эпидемияыдлы» сідзкӧ вӧліны вывті бур условйӧяс. Кыдзи свирепствуйтіс сійӧ «эпидемияыс», петкӧдласны некымын лыдпасъяс, — найӧс ми босьтам мӧд фабричнӧй инспектор отчётысь, не московскӧйлысь, а владимирскӧйлысь. Соколовскӧй мануфактура фабрикаын кык воӧн кыысьяс костын быд сюрс морт вылӧ вӧлі нинӧмӧ воштӧма (изувечитӧма) 67 мортӧс; зуасьысьяс (чесальщикъяс) костын — 250; слесаръяс костын — 535; токаръяс костын — 625 морт быд сюрс вылӧ. Котельщикъяс костын лыддьысьӧ нин вӧлі 750 мортӧдз. Кык воӧн быд нёль рабочӧйысь ӧти сӧмын кольлі доймавлытӧг. Шӧрвыйӧ арталӧмӧн, «вывті ёна доймалӧмъяс вӧліны со кутшӧм: лысьӧм чегъясьӧм — быд 100 рабочӧй вылӧ 4 мортлӧн; чашйысьӧм да бытшкысьӧм дойяс — сё морт пытшкысь витлӧн; синъяс дойдалӧм — 100 вылӧ ӧкмыслӧн и с. в. Сӧмын ӧд шоч фабрикаысь сюрӧны вӧлі татшӧм веськыд (точнӧй) лыдпасъясыд. Кӧзяеваыдлы зэв вӧлі нелюбӧ, кор петкӧдлӧны налы «роч промышленносьт дзордзалӧмлысь» гугладорсӧ. Уна предприяттьӧясын больнича гижӧдъясысь (
Татшӧм «мир дырйи ранитчӧмъясыд» (доймӧмъясыд) петкӧдлӧны не толькӧ фабрикантъяс уджлысь гугладор сайӧдӧм, но и мӧдтор на мыйкӧ дай. Збыль ӧд, кыдзи нӧ кӧзяйскӧй машинаӧн доймӧм рабочӧйӧс позьӧ гижны «лыйсян ӧружйӧысь доймӧмӧн»? Сійӧ ӧд сэтысь норасяс судӧ дай убытка перъяс? Ӧд сійӧ вӧльнӧй морт, абу крепостнӧй, 80 воясся роч пролетарийяс эз нин вӧвны крепостнӧй йӧз? Сійӧтӧ эськӧ сідзи да, сӧмын ӧд и вӧльнӧйясӧн найӧ вӧліны сідз-тадз. Рытыввыв Европаса рабочӧйяс кодь вӧльнӧйӧн найӧ дерт эз вӧвны.
80 вояс пуксигӧн мӧскуаса текстильнӧй фабрикаяс йылысь гижысьыд, — сэки сійӧ эз на вӧв фабричнӧй инспекторын, — аслас гижӧдъясын петкӧдлӧ мӧскуаса мирӧвӧй судьяяслысь (ми помнитам, ставныс найӧ вӧліны буржуазия пытшкысь) фабричнӧй рабочӧйяссянь асланыс кӧзяева выланыс норасьӧмъяс вылӧ зэв аслыссяма видзӧдӧм. Быд вит норасьӧм пытшкысь нёльыс помасьлісны нинӧмӧн, — а «унджык рабочӧйыс ӧд судъяссьыд зэв повлісны, сы вӧсна вочакывтӧг пӧшти терпитлісны кӧзяеваыслысь нартитчӧмсӧ (произволсӧ)», судӧдзыд волывлісны, тӧдӧмысь, самӧй нин шогмытӧм нартитчӧм кузя делӧяс. Тайӧ дерт зэв бура петкӧдлӧ мирӧвӧй судлысь уджсӧ, а сійӧс ӧд зэв жӧ вылӧ пуктылісны Россияса буржуазнӧй либералъясыд, — но тайӧ жӧ петкӧдлӧ нӧшта и со мый: буржуазнӧй судьяяслӧн нелючки судитӧмыс сӧмын ӧд неуна вӧлі сьӧктӧдыштӧ рабочӧйыдлысь олӧмсӧ, — рабочӧйясыдлы «быть лоӧ вӧлі терпитны фабрикантлысь произволсӧ». Тасянь налӧн и сьӧкыд олӧмыс. «Быть терпитны» рабочӧйыдлы лои сы понда бара жӧ, мый сійӧ
Рабочӧйыд тшӧкыда эз тӧдлывлы, уна-ӧ сійӧ пӧлучитас, весигтӧ и уджсӧ помалӧм бӧрын. Кӧзяиныс некутшӧма эз лыддьысьлы рабочӧйыдкӧд, некутшӧм водзвыв урчитӧм дон йылысь ни, уджалан дон мынтан кад йылысь ни сійӧ эз лӧсьӧдчывлы рабочӧйкӧд, а уджавнысӧ тшӧктыліс вывті бура, дай мед вӧлі пыр уна вӧчӧма; быд ичӧтик пакӧсьтторйысь бергӧдліс ыджыд штрапъяс. Ӧти лун кӧ рабочӧй удж вылӧ оз лок, сылысь бергӧдӧны вӧлі кыклунъя уджалан дон; коймӧд юкӧн лунсӧ кӧ оз уджав, дзонь лунысь оз мынтысьны. Срокӧн кӧ медасяс уджавны рабочӧйыд да сроксӧ тыртны кӧ оз вермы, сэки 6–12 лунся удждон бергӧдасны, весиг дзонь тӧлысьысь оз мынтысьны, кызвын фабрикаас удждонсӧ мынтӧны вӧлі тӧлысь пытшкын ӧтчыд, — 181 московскӧй фабрикаысь куим фабрикаын сӧмын мынтысьӧны вӧлі кык вежон мысьт (бӧрынджык сідзи кутісны вӧчны быдлаын), «штрапуйтӧны быдсяматорйысь, сідзкӧ быд рабочӧй вермас веськавны тайӧ ыджыд штрап улас (сёрниыс мунӧ 10 шайт йылысь), — тадзи гижӧ московскӧй инспектор аслас отчётын. — «Шуам, контораӧ кӧ рабочӧй оз ӧтнас лок, унаӧн кӧ ӧтпырйӧ кыдзкӧ-мыйкӧ веськаласны пырны, ставныслы ковмас мынтыны морт шайтӧн штрап. Мӧдысь кӧ сідзи рабочӧйыд вӧчас, сійӧс дзикӧдз вӧтлӧны фабрикасьыс, 10 шайт штрап бергӧдӧны дай».
Михеев (ной вӧчан) фабрикаын пыр видзӧдісны рабочӧйяс вылӧ крепостнӧй крестьяна вылӧ моз жӧ. Уджалан дон рӧщӧт кыкнан фабрикаас (Войтлӧн да Михеевлӧн) мынтісны сӧмын кыкысь во пиас, дай сійӧс сӧмын вотъяс мынтӧм вылӧ (коланаторъяссӧ рабочӧйлы тӧварӧн, деньга пыдди, сюйисны фабрикбердса лавкаысь). Тайӧ сьӧмсӧ рабочӧйяслы эз сетны асланыс кианыс, а веськыда ыстісны пошта пыр сиктса старӧстаяслы, да вӧлӧстнӧй правленньӧясӧ, эндӧм вот пыдди. Тадзи рабочӧйяс пӧшти во чӧж олісны сьӧмтӧг. Та кындзи, ичӧлик рабочӧй нажӧтка нӧшта быдсикаса штрафъясӧс чинтісны, бергӧдісны бӧр предпринимательяс. «Штрафъяс пукталӧмлы тыдалӧ некутшӧм мера абу», — висьталӧ ӧти фабричнӧй инспектор. Сійӧ жӧ инспекторыс мӧдлаын татшӧм примеръяс вайӧдӧ: Пешков фабрикаын ӧшалӧ кык юӧртас (
Вывті чорыда дӧзмӧм рабочӧйяс, чорыд столкновенньӧӧдз медбӧрын волісны — судитчыны заводитісны ас кӧзяевакӧд, но суд дерт жӧ пыр предпринимательясӧс правдайтіс, а рабочӧйясӧс мыжаліс. Сійӧ пыдди эз пуктыв рабочӧйяслысь норасьӧмъяссӧ, ньӧтчыд эз дорйыв найӧс. Рабочӧйяслы коли ӧти туй, вӧчны стачка.
Фабричнӧй промышленносьт кыпалан-паськалан кадӧ Россияса правительствоӧс стачкаыд вывті чорыда повзьӧдіс. 1830 воясын нин (сэки сӧмын на заводитчис Россияын паськавны промышленнӧй капитализмыс) Россияса фабрикантъяслӧн медыджыд другыс да дорйысьысь — финанс министр Канкрин, ӧлӧдіс чегсьӧм Николай I-ӧс, мый Россияын оз вермы лоны Рытыв Европа кодь рабочӧй движенньӧыд. Сійӧ кадас буретш Англияын да Францияын паськаліс рабочӧй движенньӧ. Канкрин тадз Николайӧс успокаивайтіс: «Рабочӧй йӧзлӧн уджалан дон кындзи нинӧм абу. Кор заводитчӧ промышленнӧй кризис да безработица, налы быть лоӧ ывлаӧ петны — бастуйтны; миян Россияын рабочӧйыд — дзик жӧ крестьянин кодь. Быдӧнлӧн эм аслас дзоляник мутор: оз кӧ уджыс фабрикаын ло, либӧ кӧзяиныс кӧ рабочӧйӧс вывті нин дзескӧдны мӧдас, рабочӧйыд мунас аслас сиктас да фабричнӧйысь бӧр пӧрас му уджалысьӧ». Стачкаясыд вӧліны нин, и Николай дырся фабрикаясын. Дерт тан колӧ индыны, мый рабочӧй «беспорадокъяслӧн» помкаясыс миянын эз вӧв Рытыввыв Европаса рабочӧй движенньӧ кыпӧдан помкаяс кодьӧсь. 1844 воын, шуам, вӧлі зэв ыджыд волненньӧ Лепешкин (печкан) фабрикаын (Дмитровскӧй уездын, Мӧскуаса губерняын). Рабочӧйяс уна сё морт ӧтувтчӧмӧн мӧдӧдчисны Мӧскуалань. Ковмис войска сила, пехота да казакъяс, медым паныдавны рабочӧйясӧс да Мӧскуаӧ не лэдзны. Делӧсӧ тӧдмалӧм бӧрын тыдовтчис: вӧлӧмкӧ, рабочӧйяс — ставыс Дубровин помещиклӧн крепостнӧйяс; помещикыс найӧс вузалӧма вӧлӧм Лепешкинлы некымын во кежлӧ, а став удждонсӧ налысь аслыс водзвыв босьтӧма. Тайӧ кыпӧдчысьясыс кыпӧдчисны не фабрикантыслы паныд, а асланыс барин вылӧ. Бариныс найӧс вузалӧмкӧд ӧттшӧтш, мӧдӧма мырддявны рабочӧй семьяясныслысь видз-му наделъяссӧ тшӧтш.
Сідзкӧ збыльысьсӧ тайӧ вӧлі крестьяналӧн кыпӧдчӧм, а эз рабочӧй кыпӧдчӧм, сӧмын тан медся син улӧ шыбитчанторйыс со мый: кыпӧдчӧмыс петіс не сиктсянь, а фабрикасянь, юрнуӧдысьыс вӧлі фабричнӧй морт — Тит Дмитриев. Тӧдӧмысь, Канкринлӧн сёрниыс, мый Россияын оз вермы лоны рабочӧй движенньӧ, эз вӧв веськыд сёрни. Фабрикантъяс асьныс тайӧс зэв бура гӧгӧрволісны. 1840 воясын (Мӧскуаын) табачнӧй фабрикант Жуков лӧсьӧдіс подробнӧй инструкция аслас фабрикаӧ, кыдзи бунтъясысь видзны рабочӧйясӧс. Инструкцияӧ вӧлі урчитӧма «Лӧсьӧдны военнӧй дисциплина рабочӧйяс пӧвстын, на бӧрся видзӧдны крестӧн-медальӧн наградитӧм важ унтер-офицерӧс сувтӧдны. Рабочӧйяслы колӧ ас костын видзӧдны мӧда-мӧд бӧрысь (шпионитны) да мӧда-мӧд вылӧ доносъяс вӧчавны. Праздник лунъясӧ рабочӧйяслы оз позь ӧткӧн-ӧткӧн петны фабрикаысь, но оз жӧ позь ветлыны вывті ыджыд чукӧръясӧн, медым лёк мӧвп налы юрас эз пыр, мыйыштӧ найӧ кодыськӧ вынаӧсьджык». Тадзи жӧ рабочӧйяслы позьӧ вӧлі пыравлывлыны сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн фабрикаса контораӧ. Татшӧм пӧрадок паськаліс 80 воясӧ уна фабрикаясын.
«Сар освободитель» Александр II пролетариат быдмӧмысь бать дорсьыс ёнджыка поліс. Пролетарийысь полӧм ногӧн дзоньнасӧн 1861 вося «ыджыд реформа» лои вӧчӧма. 1857 воын правительство ӧти гуся распораженньӧын татшӧм индӧд сетіс губернаторъяслы, крестьяналы пӧ, медым найӧ эз пондыны ветлӧдлыны местаысь местаӧ (бродяжитны), колӧ кольны налы усадьба ыджда вотчина му. «Муӧн мездӧм» йылысь сэки эз на лысьтны эрдын сёрнитны, медым не лӧгӧдны помещикъясӧс. Правительство индіс губернаторъяслы быд ног зільны «крепитны ӧти местаӧ» батракъясӧс. Мӧд ног кӧ шуны, медым дугӧдны Россияын водзӧвылӧ пролетариатлысь содӧм да важ пролетаризируйтчӧм батракъяссӧ, позьӧ кӧ, бӧр пуксьӧдны му бердӧ. Тӧргӧвӧй капитал могъяс серти медбӧрти вермис татшӧм нога проект — крестьянинӧс вӧля вылӧ муӧн лэдзны. Проектсӧ разрабатывайтысь «редакционнӧй комиссия», веніс ассьыс противникъяссӧ (му вылӧ вывті нин горш помещикъясӧс). Тайӧ высочайшӧй индӧдъяснас вӧлі шуӧма дугӧдны «свободнӧй да мутӧм рабочӧй класс артмӧм». Редакционнӧй комиссия повзьӧдліс горшасьысь помещикъясӧс, мый «пролетаризируйтан кӧ мужикӧс, сэк кык сословйӧ костын ыджыд тыш кыптас», мый сэк Россияын пугачёвщина либӧ мукӧд государствоын моз (Рытыввыв Европа вылӧ индыссьӧ) рабочӧй движенньӧ кыптӧ.
Сӧмын экономикалӧн индӧдъясыс (законъясыс) вӧліны чорыдджыкӧсь «сар индӧдъяссьыд». Ёна эськӧ зілис Александр II не лэдзны быдмыны пролетариатӧс, но немтор эз артмы. 1860 во помын нин правительстволы лои зурасьны рабочӧй движенньӧкӧд самӧй Питер столичаын.
70 вояс воддза джынйын стачкаяс кыпавны мӧдісны тшӧкыдджыка, Россия пасьтала. Кренгольмскӧй мануфактураын, Нарваын, Костромаын, Мӧскуаын, Лунвылын, Виленскӧй губерняын. Рабочӧй стачкаяслӧн помкаыс быдлаын вӧлі ӧти: уджалан дон вӧсна вермасьӧм. Рабочӧйяс не сӧмын уджалан дон содтӧм вӧсна вермасисны, а медсясӧ удждон колан кадӧ мынтӧм серти. Мукӧд предпринимательясыс (фабрик-заводса кӧзяеваыс) удждонсӧ мынтылісны кыдз сюрӧ, некутшӧм урчитӧм кад эз вӧв. Сэсся рабочӧйяс удждонысь бара жӧ зэв уна сьӧм бергӧдісны быдсикаса штрафъясӧн. Штрафъяслы паныд сувтӧм ми аддзам быд стачкаысь 80 вояс шӧръясӧдз. Сарскӧй газетъяс серти кӧ, 1865 восянь 1875 воӧдз бастуйтӧма 20 сюрс рабочӧй. Збыльысьсӧ бастуйтысь лыд дерт вӧлі ёна унджык: провинцияса газетъяс эз лысьтлыны гижны забастовкаяс йывсьыд. Но рабочӧйяслысь сьӧкыд олӧмсӧ дерт вӧлі тӧдӧны сэкся революционер-народникъяс, но сэки найӧ рабочӧй революция йывсьыд эз кужны мӧвпыштны, но рабочӧйяс вылӧ ыджыд надея кутісны. Дерт народникъяс медся ыджыд надеясӧ кутісны крестьяна вын вылӧ. Народникъяс мӧвпалісны, мый революция вын подув лоӧ крестьянин, но мый рабочӧйясӧс кокньыдджык ыштӧдны, кокньыдджык кыпӧдны революция вылӧ. И ми пыр аддзам сэкся «пропагандистъясӧс» да «бунтаръясӧс» рабочӧйяс пӧвстысь. «Чайковечьяслӧн» да «Долгушенечьяслӧн» вӧліны рабочӧй кружокъяс, — воддзаясыслӧн Питерса ткачьяс да металлистъяс костысь. Вывті зіля да сьӧлӧмсьыс уджавліс сэні П. А. Кропоткин. 1875 воын интеллигентнӧй нывъяс — дзонь котыр (Бардина, Любатович, Фигнеръяс — кык чой, Каминская да мукӧд), войдӧрджык найӧ велӧдчывлывлісны Швейцарияса университетъясын, — пырисны мӧскуаса фабрикаясӧ рабочӧйясӧн да кутісны паськыда нуӧдны пропаганда ткачьяс пӧвстын. Найӧс регыд арестуйтісны, — сэкся революционеръястӧ кызвынсӧ арестуйтавлісны, — да сетісны судӧ, на бӧрся мунысь рабочӧйясӧс тшӧтш («50-лӧн делӧ», видлавлісны «сенатса особӧй присутствийӧын» 1877 воӧ). Тані и ӧти рабочӧй, Петр Алексеев, ткач, шуліс ассьыс зэв тӧдчана (знаменитӧй) кывъяссӧ: «миллион лыда рабочӧй йӧзлӧн кыптас киыс, сэки деспотизмлӧн чепъясыс, кодӧс видзӧны салдатскӧй штыкъясӧн, пазаласны дзоньнас». Тайӧ кывъясыс пӧрины пӧшти пословичаӧ.
Кор сарлӧн власьтыс (самодержавйӧ) кыліс не интеллигент-революционер вомысь, а рабочӧй морт вомысь тайӧ грӧзтӧ, рабочӧйяслӧн медводдза политическӧй манифестацияыс вӧлі син водзын нин. Питерын рабочӧй революционерыд сэки вӧлі зэв нин уна; найӧ шуисны петны ывла вылӧ да вӧчны смотр асланыс вынныслы. Тадзи кыптіс рабочӧй демонстрация Казанскӧй собор дінын 1876 вося декабр 6 лунӧ. Рабочӧйяс — а накӧд тшӧтш и питирса «бунтаръяс» — мӧвпалӧны вӧлі чукӧртны 2000 мортӧдз, збыльысьсӧ чукӧрмыліс 200–280 рабочӧй гӧгӧр сӧмын (ӧти заводысь воис дзонь мастерскӧй, 40–45 морт). Плеханов, — сэки сійӧ вӧлі том студент на, — висьталіс реч; лэптӧма вӧлі гӧрд знамя, но воис полиция и революционеръяслысь дзоляник чукӧрсӧ разӧдіс. Водзсасьны полициякӧд дерт некод эз и мӧвпыштлы, — 200 мортнад ӧд он путкыльт сарскӧй власьттӧ: медводдза рабочӧй-революционеръяс эз вӧвны йӧйӧсь, гӧгӧрволісны тайӧс. «Рабочӧйяслӧн миллион лыда кыпӧдчӧмыс» вӧлі ылын на. Но, мый йылысь 60 воясса интеллигент-революционеръяс кыв вылын сёрнитлісны сӧмын («
Революционеръяс-рабочӧйяс вӧліны не толькӧ Мӧскуаын да Питерын. Сійӧ жӧ 1877 воын Харьковса губернатор висьтавліс сарлы: «карын олысьяс пӧвстысь пӧ улысса классыс», «социальнӧй велӧдӧмъяс улӧ сюрӧма да (губернатор кӧсйис дерт шуны «социализм велӧдӧм»), воштіс религияын да семья кост олӧмын ассьыс важся чорыдлунсӧ». «Фабричнӧй рабочӧй класс бӧрся колӧ сюся видзӧдны: рабочӧйяс костын ёна паськалӧма выль велӧдӧмъяс, — гижліс губернатор. — Найӧ революционнӧй-пропагандасӧ кывзӧны зэв окотапырысь; кывсяньыд кӧ пондасны вуджны делӧ вылӧ, Харьковса рабочӧй класс найӧс мутитысьяслы некутшӧм отпор оз сет. Вывті нин тӧдчана тані со мый: полициялӧн агент фабричнӧй рабочӧйяслысь кывлӧма сёрнияс сьӧкыд вотъяс йылысь, йӧз пӧвстысь чукӧртӧм сьӧм кытчӧ сюрӧ видзӧм йылысь; правительство вылын пӧ некутшӧм контроль абу, да мукӧд сэтшӧм сёрнияс; некымын во сайын прӧстӧй йӧз пӧвстын татшӧм сёрниясыд некӧн на эз кывсьывлыны».
Татшӧм «сёрниясыд» вӧліны став сэкся революционеръяс костын; тані выльторйыс нинӧм на эз вӧв. Но рабочӧйяс 70 воясын нин кужисны пыртны рабочӧй движенньӧӧ мыйкӧ выльтор нин, ассяньныс.
1878 воын Питерын вывті нин ёна паськалісны стачкаяс. Бастуйтісны уна фабрик-заводъяс^1878–1880 воясӧ рабочӧй движенньӧ кузя историкъяс лыддьӧны Россияын 29 стачка, сэні участвуйтлісны 30–35 сюрс рабочӧй./^, ыджыд шум кыпӧдліс выль печкан фабрика —
Рабочӧйяслӧн политическӧй котыръяс вӧліны и водзджык; медтӧдчанаыс вӧлі «Лунвыв Россияса рабочӧй союз» (
«Войвыв Россияса рабочӧй союз» (1878–1879 вв.) сійӧн и дона, мый программаыс да уставыс сылӧн дзоньнас петісны пролетариат пӧвстысь, — питирса революционнӧй интеллигенция сэки явӧ паныд муніс налы. Союзсӧ котыртысьыс, Степан Халтурин, столяр, вяткаса крестьяна пӧвстысь, ассяньыс бура дыр жӧ эз зэв пыдди пуктыв интеллигенциялысь уджсӧ: сійӧ пӧ сӧмын аскоддьӧмсӧ «чинаръясӧс (чиновникъясӧс) топӧдӧ» да, сійӧн толькӧ мешайтӧ рабочӧйяслы организуйтчыны. «Веськыд мат, — шулывлӧ вӧлі Халтурин, — только на сувтӧдан уджтӧ — клопкылӧ, кодӧс кӧ бара нин ковӧбтӧма интеллигенция, и миян бара провалъяс. Мед кӧть эськӧ неуна сетінныд миянлы вынсьӧдчыштны». Тайӧ дерт оз висьтав, мый Халтурин вӧлі сӧмын «югдӧдчан удж шы ни тӧв нуӧдӧм дор», югдӧдчан уджтӧ эськӧ сійӧ ньӧтчыд эз вунӧдлы да: книгаяс чукӧртӧм да рабочӧйяс пӧвстын найӧс разӧдӧм сійӧ пуктывліс аслас главнӧй уджъяскӧд орччӧн; колӧ шуны, «Войвыв союз» медвойдӧр лӧсьӧдіс Россияын библиотечнӧй сеть, план серти. «Союзлӧн районнӧй библиотечкаяс (нелегальнӧй дерт) вежласьлісны книгаяснас мӧда-мӧдныскӧд; кутшӧм нига эз тырмыв ӧти районын, вайлісны мӧдысь. Но югдӧдчан удж понда тӧждысьӧмыд эз мешайтлы Халтуринлы революционнӧй переворот йылысь мӧвпавны. Переворот вӧчан туйсӧ Халтурин аддзӧ вӧлі не сэтысь, кытысь корсьлісны интеллигентъяс-народоволечьяс — кутшӧмкӧ ыджыдджык террористическӧй акт бӧрын массаыс стихийнӧ кыпӧдчас дзоньнас; сійӧ переворот туйнас лыддьыліс всеобщӧй забастовка, кыдзи сійӧ и лои збыльвылӧ 1905 вося октябр тӧлысьын. Халтурин революция йылысь аслас мӧвпъясын муніс нэм четьвертӧн водзынджык аслас кад серти.
Нӧшта нин тӧдчана Халтуринлӧн со мый: сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый сэкся кадын, 70 воясын, всеобщӧй стачкаыд вӧлі сӧмын на мечта. Сэки сійӧ вермасис не став рабочӧй классӧс забастовка вылӧ кыпӧдӧм вӧсна на, а сӧмын водзмӧстчысьджык рабочӧйясӧс ӧтувтӧм, организуйтӧм вӧсна. Тайӧ могсӧ и сувтӧдліс ас водзас «Войвывса союз». Войвывса рабочӧй союзлӧн могъясыс вӧліны политически-революционнӧй могъяс: тайӧн Халтурин йитчӧ вӧлі революционнӧй интеллигентскӧй котыръяскӧд, — найӧ ёна вылӧ пуктывлісны Халтуринтӧ. Тайӧ интеллигентъяслысь жӧ «Союз» босьтіс переворот бӧрвывса аскиа могъяссӧ «общинаясысь свободнӧй народнӧй федерация лӧсьӧдӧм; политика боксянь общинаяслӧн, ставныслӧн, колӧ лоны ӧткодь праваяс, быд общиналӧн аслас веськӧдлӧм — русскӧй обычнӧй право подув вылын». Но тайӧ и ставыс, мый коли союз программаын «Бакунинсянь». Бакунинӧн сетӧм тайӧ юр дінас лёкиндзи йитчыштӧма вӧлі кузь бӧж, сійӧс дзоньнас лӧсьӧдліс Халтурин ёртъясыскӧд; революционеръяс-интеллигентъяс нӧ не толькӧ эз сёрнитлыны та йылысь, весигтӧ сёрнитнысӧ лыддьылісны не лӧсьыдӧн (неприличнӧйӧн). Сэні вӧлі «кывлы, печатьлы, собранньӧяслы, скодкаяслы вӧля сетӧм йылысь и», «армияӧс вооружитӧм народӧн вежӧм и», тӧваръяс пыр (косвеннӧй) налогъяс перйӧм бырӧдӧм и, доход да наследство серти налог пуктӧм и, фабрика удж йылысь законъяс лэдзӧм и — сьӧдас ставыс, мый бӧрынджык социал-демократъяслӧн кутіс шусьыны «программа минимумӧн». Тайӧ программасӧ вӧчигӧн Халтурин, революционнӧй интеллигенция арталӧм серти, занимайтчыліс нач ковтӧм уджӧн — Европаса конституцияяс тӧдмалӧмӧн. Халтурин нӧ лыддьыліс дзик ковтӧм уджӧн интеллигенциялысь видз-му кутысь общинаяс йылысь вензьӧмъяснысӧ, а вензьӧмъяс сэні мунлісны чорыда. «Неужели тайӧ збыльысь сэтшӧм нин колантор?» — юавлывліс сійӧ Плехановлысь.
Но «Войвыв союзлы» лои испытайтны ас вылас сэкся Россия условйӧясын массӧвӧй удж нуӧдӧмыдлысь дзугладорсӧ тшӧтш и. Союзын лыддьыссьӧ вӧлі сӧмын на кымынкӧ сё морт шлен, а сэтчӧ веськалӧмаӧсь нин вӧлі провокаторъяс: союз котыртчӧм бӧрын кымынкӧ тӧлысь мысти лои провал. Халтурин эськӧ арест улас и эз сюр да, сӧмын муса уджыслӧн киссьӧмыс сійӧс вывті ёна шогӧдліс. Сійӧ воштыліс массӧвӧй удж вылӧ ассьыс надеясӧ, кыдзи тай интеллигентъяс йӧз пӧвстӧ ветлӧм бӧрын воштісны массаӧс кыпӧдӧм вылӧ ассьыныс надеясӧ. Интеллигенция этшӧн жӧ сэсся Халтурин та бӧрти пӧрис террористӧ. «
Полиция вермис мыйта колӧ падмӧдавны рабочӧй организацияяс котыртӧм («Войвыв союз» киссьӧм бӧрын лунвылын котыртчис нӧшта ӧти — анархистскӧй организация, сійӧ зэв ӧдйӧ быдмис, сӧмын регыд оліс; но сійӧ вӧлі аслыссяма «организация», главнӧй вермасян ногыс сылӧн вӧлі фабричнӧй террор), стихийнӧй забастовочнӧй движенньӧтӧ сійӧ некыдзи нин эз вермы дугӧдны, сэк кадӧ самӧй, недыр кежлӧ лӧньыштлӧм бӧрын (1878–1879 воясӧ — военнӧй заказъяс) бара ёсьмис промышленнӧй кризис, сы понда фабрикантъяс пондісны сэтшӧма жмитны рабочӧйясӧс, кыдзи ньӧтчыд на войдӧр эз жмитлыны найӧс весиг Россияын. Кризис вӧсна производство чинӧмла уна сюрс йӧзлӧн олӧмыс вӧлі предприниматель киын: «он кӧсйы уджавны менам условйӧяс вылын, мун кытчӧ гажыд, менам рабочӧй и сідзи унджык колӧм сертиыс». Кризис бӧрся, кыдзи и пыр овлӧ, воис уджтӧмалӧм (безработица). «Пыран кӧ кутшӧмкӧ заводӧ либӧ фабрикаӧ, быдлаысь толькӧ и кылан рабочӧйяслы рӧщӧт сетӧм йылысь, — гижліс 1880 во помын народоволечьяслӧн «
Кризис кыссис 80 воясся воддза джынъяс ставас; квайт воӧн (1881–1886) роч рабочӧй движенньӧ йылысь историкъяс лыддьӧны 48 гырысь стачка, сэні участвуйтліс 80.000 рабочӧйысь унджык. Медтӧдчанаыс вӧлі «Морозовскӧй стачка» 1885 вося январ тӧлысьын, Тимофей Морозов фабрикаын, Орехово-Зуевоын. Сійӧ вӧлі русскӧй рабочӧй движенньӧлӧн медводдза вермӧм, ми сійӧс аддзам бӧрынджык, кӧть и помасис сійӧ быттьӧкӧ фабрикант вермӧмӧн. Морозовлӧн, кыдзи и быдлаын, кризис вылӧ ыстысьӧмӧн зэв ёна чинтісны уджалан донсӧ (ӧтпырйӧ 25%); ӧттшӧтш фабричнӧй администрациялы сетӧма вӧлі приказ нем жалиттӧг штрапуйтны рабочӧйясӧс: быд шайтысь 25%-ысь нӧшта на кольліс кӧзяева кассаын штрапъясӧн. Штрапуйтлісны быдторйысь: куритчӧмысь вӧлі пуктӧма штрап 3 шайтсянь 5 шайтӧдз, ӧти лун удж вылӧ петтӧмысь бергӧдлісны куим лунся удж дон да с. в. Сдельнӧй удж пуктісны сэтшӧм условйӧясӧ, мый рабочӧй ткач тӧлысь чӧжӧн нажӧвитліс сӧмын 2 шайт да 50 ур, сійӧс суд вылын висьтавліс ачыс кӧзяиныс. Та кындзи бергӧдлісны нӧшта пывсянысь и, биысь и, самӧварӧ шомысь и, быдторйысь; каморкаын олӧмысь донсӧ босьтлісны душ лыд серти, весиг кагаясыслысь тшӧтш.
Татшӧм олан слӧйнад забастовкаыд вермис ачыс кыптыны, стихийнӧя; сэсся Морозовыд некытчӧ шогмытӧма нин эксплуатируйтліс рабочӧяссӧ да, тані найӧ велалӧмаӧсь нин вӧлі бастуйтнытӧ, — медводдза забастовкаыс Морозов фабрикаын вӧлі 1865 воын нин. Сӧмын 1885 вося Морозовскӧй стачкаыд сійӧн и тӧдчана, мый сійӧ эз вӧв стихийнӧй. Стачкаас юрнуӧдысьясыс вӧліны сознательнӧй рабочӧйяс, Мосеенок да Волков; воддзаыс 70 во помся питирса рабочӧй движенньӧын нин чорыда косясьліс, стачкаясын участвуйтӧмысь сійӧ вӧвлі ссылкаын Асыввыв Сибырын. Волков, ми сійӧ аддзам водзынджык, зэв бура кужис висьтавны рабочӧйяслысь требованньӧяссӧ: Волков «тетрадьысь» мыйсюрӧ веськыда вуджис 80 воясса русскӧй фабричнӧй законъясӧ. Стачкасӧ нуӧдісны зэв ӧтвылысь, зэв чорыда; забастовкасӧ заводитысь ткачьяс кужисны «вештыны» удж вылысь войдӧр нывбаба-ткачьясӧс, сэсся печкысьясӧс, сы бӧрын краситчысьясӧс; фабрикаыс сувтіс дзоньнас. Мосеенок да Волков уговаривайтлісны ёртъяссӧ не вӧчны некутшӧм насилльӧяс, но пролетарскӧй массаыд вывті нин дӧзмӧма вӧлі администрация вылас да, главнӧй служащӧйясыслӧн патераясыс пострадайтісны прамӧя. Тайӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд кыпӧдчӧм, мый Владимирскӧй губернаторлы лои корны сэтчӧ кык батальон пехота дай казакъяслысь полк (бастуйтіс 8 сюрс рабочӧй). Но рабочӧйяс эз повзьыны и войскаысь, эз сетчыны фабрикант условйӧяс вылӧ (Морозов ачыс кутіс сетчыны, рабочӧйяслысь зумыда сулалӧмсӧ аддзис да). Январ 11 лунӧ (забастовкаыс заводитчис январ 7 лунӧ) рабочӧйяс петісны ывлавылӧ гӧрд плагъясӧн, а кор уполномоченнӧйяссӧ налысь сы бӧрын арестуйтісны, рабочӧйяс найӧс мездісны арест улысь. Сӧмын казакъяскӧд да пехотакӧд уна ён тыш бӧрын да 600 мортӧс арестуйтӧм бӧрын лои сетчыны стачечникъяслы. Январ 14 лунсянь фабрика заводитіс уджавны, но 8 сюрс рабочӧй пиысь удж вылӧ петіс сӧмын 800 морт.
Татшӧм стачкаясад кылӧ нин вӧлі рабочӧй революциялӧн дукыс: Александр III-лӧн правительствоыс, сійӧ медзэвсӧ босьтіс не збойлунӧн, а наянлуннас, пондіс беспокоитчыны. Сійӧ жӧ 1885 вося февраль тӧлысьын пытшкӧсса удж нуӧдысь министерство, дзик Морозовскӧй стачка впечатленньӧ улын, гижліс финанс министрлы (сійӧ жӧ сэки веськӧдліс и фабрикаясӧн, тӧрговля да промышленносьт министерство восьтӧма вӧлі ёна сёрӧнджык): «Рабочӧй стачкаяслысь помкаяссӧ местнӧй власьтъясӧн тӧдмалӧм бӧрын тыдовтчис, мый стачкаясыс вермисны пӧрны ыджыд кыпӧдчӧмъясӧ; лоины найӧ (стачкаясыс) медсясӧ сы вӧсна, мый миян законодательствоын нинӧм абу шуӧма фабрикантъяс да рабочӧйяс костын оласног кутӧм йылысь». Водзӧ сэсся гижӧма вӧлі миянлы ёна нин тӧдсаторъяс йылысь: вывті гырысь штрапъяс йылысь; штрапъяс пыр «фабрикантъяс наяна чинтылісны удждонъяс» (тані сӧмын нин Тимофей Морозовлӧн нимыс оз судзсьы); «фабричнӧй лавкаясын вывті ыджыд донъяс» йылысь, «уджалан условйӧяссӧ тырмымӧн урчиттӧм» йылысь да с. в., — ставсӧ тайӧс не тӧлькӧ ми бура тӧдам, тайӧс бура тӧдліс и сарлӧн правительствоыс 1870 воясын на нӧшта, ми сійӧс аддзылім нин. Ӧні, 1870–1880 воясся забастовкаяс бӧрын, рабочӧйяслӧн некутшӧм праватӧм олӧмыс (
Александр III-лӧн правительствоыс 1882 воын нин сувтіс фабричнӧй законодательство туй вылӧ, но медводдза воськовсӧ вӧчис сэтшӧм полігтыр, мый сійӧс фабрикантъяс и пыдди эз пуктывны. 1882 вося юль 1-ой лунӧ вӧлі лэдзӧма закон посни челядьӧс фабрикъясын эксплуатируйтӧм чинтӧм йылысь; законсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрся видзӧдны вӧлі лӧсьӧдӧма торъя инспекция. Но, ӧти-кӧ, законсӧ олӧмас нуӧдны смелмӧдчисны сӧмын кык во мысти, 1884 вося май 1-ой лунсянь; мӧд-кӧ, фабричнӧй инспекторлы абу вӧлі сетӧма некутшӧм власьт, сійӧ вермис сӧмын ветлӧдлыны фабрикаясті, видзӧдны да вӧчавны протоколъяс, а сэтысь дерт нинӧм эз артмыв (ми тӧдам, мирӧвӧй судьяяс вӧліны фабрикантъяс дор). Абу и дивӧ, кор кӧнсюрӧ фабрикаясын нем вежавидзтӧг шулывлісны инспекторлы, некутшӧм закон пӧ ми огӧ тӧдӧй. Мӧскуаса ӧти фабрикант весиг эз кут и сёрнитны инспекторкӧд: «Тэ пӧ менӧ, господин, эн дивит, а мем пӧ колӧ карӧ мунны, амбарӧ, висьтав пӧ мый колӧ менам служащӧйяс пиысь кодлыкӧ, найӧ пӧ сэсся меным бӧрти ставсӧ висьталасны, тэ пӧ эн тӧждысь». Ас кучик вӧсна полӧмыс заставитіс Александр ІІІ-ӧс да сылысь министръяссӧ смелджыка босьтсьыны фабрикантъяс бердӧ: первойысь на вӧлі лэдзӧма кӧзяева да верстьӧ рабочӧйяс костын оласног кутӧм йылысь закон. 1885 вося юль 3 лунся законӧн вӧлі дугӧдӧма войя удж нывбабаяслы, а буретш во мысти уджалысьясӧс дорйӧм (
Фабрикантъяс первойсӧ повзьыштісны кодь «праваяснысӧ» налысь тшӧтшкӧртӧмсьыд, но регыд бӧр успокоитчисны. Ӧти-кӧ, инспекторъясыс вӧліны вывті этшаӧн (Мӧскуаса губерняын вӧлі сӧмын кык морт — инспектор да сылы отсасьысь 2000 фабрика вылӧ); найӧ, тӧдӧмысь, эз вермыны бура видзӧдны фабрикаяс бӧрсяыд. Сэсся инспекторъяс вылӧ вӧлі пуктӧма фабричнӧй присутствиеяс, а сэні пукалісны фабрикантъяс, «рабочӧйяс, тӧдӧмысь, сэні эз вӧвны» (Мӧскуаса губерняувса инспектор Янжуллӧн кывъяс). Фабричнӧй присутствийӧын делӧяссӧ решайтлісны медсясӧ обер-полицмейстер да жандармскӧй генерал. Колӧ нӧшта аттьӧавны, мый пытшкӧсса удж нуӧдысь министерствосянь (Александр III-лӧн фабричнӧй законодательствоыс петіс тайӧ министерствосянь) вӧлі тшӧктӧма жандармскӧй генераллы дорйыны рабочӧйясӧс, сідзкӧ фабричнӧй инспекторлы кӧть неуна отсасьыштліс жандарм. Но тадзи эз дыр вӧв. Финанс министрӧн Вышнеградскӧйӧс (биржевик) пуктӧм бӧрын, инспекторъяслы отсавны дугдіс весиг и асланыс ведомствоыс (министерствоыс). Вышнеградскӧй веськыда кӧсйысис фабрикантъяслы фабричнӧй инспекторъясӧс пӧртны станӧвӧй приставъясӧ, вӧчны наысь полицейскӧй чиновникъясӧс: налы колӧ вӧлі отсавны кӧзяинлы видзӧдны фабрикаын «пӧрадок» бӧрся.
Такӧд тшӧтш рабочӧйяслӧн положенньӧыс государствоын коли важыс; рабочӧй важ моз жӧ вӧлі праватӧм морт, кыдзи и став мукӧд подданнӧйыс Александр III-лӧн, — сылы оз вӧлі позь ӧтувтчыны союзъясӧ; стачка важ моз жӧ лыддьысис ыджыд мыжӧн (преступленньӧӧн): стачкаын участвуйтӧмысь пуксьӧдлісны тюрмаӧ либӧ ыстывлісны Сибырӧ. Весиг татшӧм ичӧтик права — бӧрйыны аслыныс представительясӧс, рабочӧй «старӧстаясӧс», а сійӧ вӧлі требуйтӧны рабочӧйяс 80 войясса забастовкаяс дырйи нин, «сетӧма» вӧлі сӧмын сэки, кор рабочӧй движенньӧыс муніс ёна нин водзӧ татшӧм дзоляник требованньӧяссьыд: 80 воясӧ Россияса рабочӧйяс и та йылысь весиг эз лысьтны мӧвпыштлыны. Александр III-лӧн правительствоыс дзик челядь моз вежӧравліс «экономическӧй материализмтӧ»: сійӧ чайтліс, чуть-чуть кӧ пӧ бурмӧдыштны рабочӧйяслысь материальнӧй положенньӧсӧ (дай сійӧ сӧмын кабала вылын), некутшӧм «социальнӧй велӧдӧмъяс пӧ сэсся оз мӧртчыны рабочӧйяслы. Сӧмын регыд лои нач мӧд ног: 90 вояс кежлӧ стачечнӧй движенньӧыд не тӧлькӧ эз кус, а дзик мӧдарӧ, нӧшта на ёна паськаліс, кыптіс.
Тайӧ кад кежлӧ буретш дзоньнас тыдовтчисны правительствоӧн нуӧдан таможеннӧй политикалӧн результатъясыс, тайӧ политика йывсьыс ми висьтавлім нин (видзӧд водзысь). Иностраннӧй тӧваръяс вылӧ гырысь пошлинаяс сайын миян промышленносьт вывті ӧдйӧ кутіс быдмыны. 1885 воын Россияын вӧлі кисьтӧма 507 795 тонна чугун. 1895 воын нин — 1 425 103, а 1898 воын — 2 227 747. 1888 воын роч фабрикаясын видзӧны вӧлі 131 043 тонна хлопок, а 1898 воын 278 468. 80 вояс заводитчигӧн питирса важ металлическӧй заводъяс оз тӧдны вӧлі, мый вӧчны да, ысталӧны вӧлі рабочӧйяссӧ, а тайӧ дас вося мӧд помас дзик нин мӧд ног вӧлі. «1887 воӧдз Россия лунвылын уджалісны сӧмын кык кӧрт вӧчан завод — Юзлӧн да Пастуховлӧн. 1887 восянь нӧ заводъяс быдмӧны зэра арын тшакъяс моз. Регыд кадӧн быдмисны уна да зэв гырысь чугун кисьтан заводъяс: Александровскӧй, Каменскӧй, Гданцевскӧй, Дружковскӧй, Петровскӧй, Мариупольскӧй, Донецко-Юрьевскӧй, Таганрогскӧй да мукӧд. Юз чугун кисьтан завод вылын уджалӧ 10 сюрс гӧгӧр рабочӧй, мукӧд заводъяс вылын неуна этшаджыкӧн. 1899 воын лунвылын вӧлі 17 гырысь чугун кисьтан завод, 29 уджалысь домна-пачӧн, да 12 домна стрӧитчӧны вӧлі выльысь», — тадзи гижӧ ӧти сэк кадся морт.
Кризис помасьӧмкӧд тшӧтш, помасис дерт и безработица. Но ми эськӧ ёна ылалім, кутім кӧ думайтны, мый быттьӧкӧ предпринимательяс, кор найӧ бара пондісны «кульны ыджыд барышъяс», пырысь-пыр жӧ бурмисны да бурлун кузя рабочӧйяслы удждонсӧ лэптісны ас вӧляӧн. Эз вӧв сідзи. Уджалан доныс эськӧ 90 вояс первойя джын кежлӧ лыбис тӧдчымӧн да: Мӧскуаын, Циндель фабрикаын, 1883 воӧ вочӧжся шӧр удждон мужчиналӧн вӧлі 235 шайт, а 1896 воын 270 шайт (ӧттшӧтш нянь вылӧ донъяс усины, сідзкӧ реальнӧй, збыль, удждоныс нӧшта на вылӧджык кайис: сійӧ жӧ шайт лыд вылӧ ӧні позьӧ вӧлі босьтны унджык тӧвар). Екатеринославскӧй губерняын Юз заводын медічӧт удждоныс (чернорабочӧйлӧн) 1884–1885 воын вӧлі 40 ур луннас, а 1897 воын — 70 ур. Медыджыд удждон 80 воясын вӧлі 3 шаит 70 ур лун, а 1897 воын — 6 шайт. Сӧмын нӧ тайӧ вермӧмъястӧ вӧлі шедӧдӧма стачкаясӧн чорыда косясьӧмӧн: стачкаяс мунлісны XIX нэмся бӧръя дас во чӧжыс дугдывтӧг; 80 вояс заводитчигӧн кӧ 5 во чӧжӧн позьӧ вӧлі лыддьыны 80.000 бастуйтысь рабочӧйӧс; 1895 воӧ, ӧти вонас, бастуйтіс нин 48.000 морт, а вит во чӧжӧн, 1896–1899 воясӧ, бастуйтысьяслӧн лыдыс кайис пӧшти миллионджынйӧдз (434 сюрс морт).
Экономическӧй забастовкаяс паськалӧмкӧд ӧттшӧтш кыптіс рабочӧй класс пытшкын и революционнӧй движенньӧ, дерт надзӧнджык экономическӧйсьыд, — массӧвӧй политическӧй забастовкаясыд лоины сӧмын ХХ нэмын, — но воддза кадъяс серти ёна паськыдджыка. 70 воясын, воддза джынъяс, вӧліны сӧмын торъя рабочӧйяс-революционеръяс да торъя революционнӧй рабочӧй кружокъяс, а тайӧ дас вося мӧд джынъяс вӧліны нин рабочӧй организацияяс, найӧ ас водзавыс пуктылісны нин политическӧй могъяс. 90 воясын кружокъяс вӧліны нин Россия пасьта быд промышленнӧй центрын, а организацияяс котыртчӧны нин пролетариат политическӧй партияӧ. Тайӧ партия котыртчӧм йывсьыс лоӧ сёрнитны паськыдджыка мӧд юкӧнын тайӧ нигаас жӧ — Россияын медводдза рабочӧй революция кежлӧ 1905–1907 воясын лӧсьӧдчӧм йылысь висьталігӧн. Но рабочӧй движенньӧ йылысь эськӧ эз ло ставсӧ висьталӧма, эгӧ кӧ ми висьталӧй нӧшта со мый: 90 вояс кежлӧ рабочӧй класс ассьыс вермасьӧмсӧ нуӧдіс не толькӧ ёна чорыдджыка воддза серти, но ӧні сійӧ вермис нин косясьны не стихийнӧ, а вежӧралӧмӧн, сознательнӧ; 90 вояс кежлӧ миян вӧлі лӧсьӧдӧма нин пролетарскӧй классӧвӧй тыш нуӧдӧм кузя теория, вӧлі нин русскӧй марксизм.
Маркслысь нимсӧ важӧн нин дай бура тӧдлісны Россияын. «Капиталлысь» I томсӧ вӧлі вуджӧдӧма роч кыв вылӧ водзджык мукӧд кывъяс вылӧ дорысь. Революционеръяс-народникъяс пӧвстысь унаӧн тӧдлісны Марксӧс асьсӧ, гижасьлісны сыкӧд; сӧмын сылӧн идеяясыс, зэв эськӧ вылӧ пуктылісны да уважайтлісны найӧс да, народникъясыдлы вӧліны сӧмын «теорияӧн»: роч олӧмӧ пӧ найӧ оз лӧсявны, миянлы пӧ, рочьяслы, найӧ некутшӧма оз мунны. Збыльысь ӧд, «миян капитализмыд абу, социализмыс миян чужас не фабрикасянь, а сиктса общинасянь». Народникъяс тайӧс сэтшӧма дольлісны, весиг ачыс Марксыс здук кежлӧ колебнитчыліс; веритнысӧ кӧть эськӧ и эз веритлы, мыйыштӧ роч общинаысь петас социализм (а народникъяс вӧлі висьталӧны мӧдарӧ, найӧ асланьныс гӧгӧрвоӧны вӧлі Маркслысь ӧти письмӧ да), но чорыд отпортӧ сійӧ эз жӧ сетлы татшӧм мӧвпъясыслы. Правда, общинатӧ Маркс тӧдліс сӧмын, кыдзи сылы петкӧдлісны сійӧс народникъяс, а налӧн общинаыд ӧд вӧлі кутшӧмкӧ вӧвлытӧмтор, а не збыль вылӧ роч община, кутшӧм сійӧ вӧлі. Сэсся колӧ шуны, Маркс лыддьыліс, мый Россияын община под вылын социализм вермас лоны сӧмын Рытыввыв Европаын социалистическӧй рабочӧй революция вермӧм бӧрын.
Но народническӧй движенньӧыд воис тупикӧдз. 70 вояс шӧрӧдз сійӧ став надеясӧ пуктыліс крестьянин вылӧ, — сыысь нинӧм эз артмы. Террор вылӧ вуджӧм — сійӧ вӧлі збыльысьсӧ буржуазия вылӧ надейтчӧм, сійӧ пӧ отсалас террористъяслы. Сӧмын буржуазияыд март 1-ӧй лун бӧрын пӧшти дзоньнас дзебсис куст сайӧ. Некутшӧм общественнӧй класс, коді эськӧ вермис кыпӧдны да нуӧдны революция, народникъяс видзӧдӧм серти, сэсся эз вӧв, Халтуринӧс да сылысь ёртъяссӧ эськӧ дерт оз вӧлі позь не аддзыны да, — но мый нӧ сыысь! Капитализм Россияын абу, пролетариат оз вермы лоны, мый нӧ вермас сетны революциялы рабочӧйыд?
Колӧ вӧлі сідзкӧ ӧшкӧс веськыда кутны сюръясӧдыс — выль пӧв видлавны вопроссӧ: збыльысь-ӧ нӧ Россияын капитализмыс абу, и пролетариатыс оз вермы лоны? Сэтшӧм смел мортыс, коді босьтчис народничество пельӧсув изйӧ, кӧсйис сійӧс бергӧдны, вӧлі Георгий Валентинович Плеханов (1857–1918).
1876 вося декабр 6 лунӧ Казанскӧй площадь вылын оратор, сійӧ миянлы тӧдса нин, сэсся революционнӧй народничество органын — «
Вывод вӧлі тыдалӧ нин. Россия — сэтшӧм жӧ страна, кыдзи и Европаса мукӧд странаяс, сӧмын бӧрӧджык кольӧма-а, но сійӧ ӧдйӧ вӧтӧдӧ водзын мунысь суседъяссӧ. «Ӧні медтӧдчанаторйыс миян — капиталистическӧй производство». Но «фабрикант оз вермы лоны рабочӧйтӧг... Буржуазиялӧн быдмӧмыс ӧттшӧтш быдтӧ рабочӧй класс; капитализм кыптӧм — кык пома процесс, быд помын чукӧртчӧ аслыспӧлӧс общественнӧй класс. Кымын унджык Россияын фабрикаяс, сымын унджык пролетарийяс: тайӧ класс вылас, Россияын выль оласног лӧсьӧдысь класс вылӧ (
Татшӧм мӧвпъяс, зэв дженьыдика висьталӧмӧн дерт, паськӧдіс Плеханов аслас «
«
Медводдза социал-демократъяс, пӧжалуй, правильнӧ вӧчисны, кор найӧ роч пролетариат пӧвстын уджсӧ нуӧдігӧн эз сувтӧдлыны первой планӧ марксистскӧй лозунгъяс. Весиг медводдза рабочӧй марксистъяс на ӧд выль идеяяссӧ паськӧдлісны народникъяс ногӧн. «Ӧти марксист Нижньӧй Новгородын вӧлі шуӧ: ме пӧ ог вермы лыддьыны рабочӧйӧс социал-демократӧн, кытчӧдз сійӧ оз велӧд став Марксӧ», — гижӧ ӧти историк, уджавліс тшӧтш медводдза пролетарскӧй движенньӧын, Центральнӧй Россияын. «Брошюраястӧ, а медся нин листовкаястӧ сійӧ лыддьыліс некодлы ковтӧмторйӧн, вред пӧ сӧмын наысь, быд рабочӧйлы пӧ колӧ лыддьыны «Капитал». Рабочӧй движенньӧ паськалӧмсӧ сійӧ мӧвпавліс тадзи: вочасӧн пыр содӧ Марксӧс велӧдысь рабочӧйяслӧн лыдыс; найӧ кутасны кыскыны Марксӧс велӧдӧм вылӧ выль шленъясӧс, коркӧ Россия пасьтаыс лоӧны Марксӧс велӧдысь кружокъяс, сэки миян и лоӧ рабочӧй партияыд».
Ми аддзам, кутшӧм пыдӧ пыравлӧма «критически мӧвпалысь мортъяс» йывсьыд теорияыд: ӧд 90 вояс пуксян дырся «марксистыд» миян вӧлі нач «лаврист»! Колӧ шуны, Лавров ачыс ӧдвакӧ эз тӧдлы «наизусьт» «Капиталлысь» 1-ой томсӧ. Рабочӧй революционеръяс, этшаджык лыддьысьяс, первойсӧ нинӧм эз вермыны гӧгӧрвоны народникъяс да марксистъяс костын вензьӧмъясысь. «Кор ӧти рабочӧй кружокӧ волывлісны кык вожлӧн представительяс, кык вожлӧн шленъяс, рабочӧйяс юавлісны ассьыныс: мыйла нӧ эськӧ тайӧ войтырыс, кор найӧ ставныс быттьӧкӧ зільӧны вӧчны мыйкӧ бурджыкӧс, ас костаныс мыйлакӧ дажӧ оз лӧсявны», — гижӧ аслас воспоминанньӧясын сэкся кружокъясысь ӧти шлен. «Интеллигент вылӧ, либӧ студент вылӧ рабочӧйяс видзӧдісны, кыдзи быдтор тӧдысь вылӧ (
Тӧдӧмысь, кор рабочӧй-революционеръяслӧн на вежӧралӧмыс вӧлі татшӧм улын, масса дінад колӧ вӧлі сибӧдчыны вывті нин осторожнӧя. Ӧд тайӧ масса оланінъясын, стенъясас, ӧшавлісны енъяс да сарлӧн портретъяс, — сійӧс тӧдлісны не сӧмын фабричнӧй инспекторъяс, пропагандистъяс тӧдлісны нӧшта на бурджыка. Сы вӧсна заводитны лоӧ вӧлі экономическӧй агитациясянь. Татшӧм агитациятӧ нуӧдны помкаяссӧ дыр корсьны эз ковмыв: фабрикаын рабочӧйясӧс дзескӧдӧмын быд случай вӧлі помка, а медся нин ёна медводдза социал-демократъясыд используйтісны стачечнӧй движенньӧтӧ, ми сы йылысь водзынджык сёрнитлім нин.
Питерын быд ыджыдджык стачка дырйи лэдзлісны гектограф вылын печатайтӧм листокъяс, гижӧны вӧлі печатнӧй букваясӧн, медым и малограмотнӧй рабочӧй вермис сійӧс лыддьыны. Мукӧддырйи фабрикаӧдзыд волас вӧлі сӧмын ӧти-кык листовка, мукӧдсӧ ӧктасны стӧрӧжъяс да горӧдӧвӧйяс, но и тайӧ нин вӧлі лыддьысьӧ вермӧмӧн: фабрикаын листовкаяс эз прӧста вошлыны. Листокъяссӧ гижлісны социал-демократическӧй партияысь медбур, бӧрынджык, публицистъяс; зэв ыджыд пӧльза сетіс 1896 вося майскӧй листок, кодӧс гижліс Н. Ленин: тайӧ листокыс сетіс ыджыд вермӧмъяс, кыдзи шуӧны вӧлі уна рабочӧйяс, юнь тӧлысся зэв гырысь забастовкаяслы — сэк кад серти — Питерса текстильнӧй фабрикаяс вылын; бастуйтісны 30.000 рабочӧйӧдз ӧтпырйӧ, сы бӧрын правительстволы лои вӧчны выль уступка — уджалан лун чинтӧм йылысь 1897 вося закон.
Но экономическӧй агитациятӧ нуӧдӧмыд оз на висьтав, быттьӧкӧ марксистъяс ӧткажитчисны социализм да политическӧй вермасьӧм ӧтувтны; дзик мӧдарӧ, начальстволӧн забастовкаяскӧд вермасян ногыс ачыс писькӧдліс туйсӧ, медым экономическӧй движенньӧыс вуджис политическӧй под вылӧ.
Экономическӧй листокъясысь пуксьӧдалісны тюрмаясӧ да ыстылісны ссылкаӧ сідз жӧ, кыдзи и народовольческӧй прокламацияясысь. Майскӧй листоктӧ Н. Ленин гижліс тюрмаын, сэні жӧ сійӧ йӧлӧн (чернила пыдди) гижис дзонь брошюра стачкаяс йылысь. Забастовкаясӧн веськӧдлысь рабочӧйясӧс ыстылісны «гортаныс», полиция надзор улӧ, ыстывлісны и Сибырӧ. Забастовочнӧй движенньӧ отсаліс петкӧдны массаыслы, мый вӧсна вермасьӧны революционеръяс сар власьткӧд (самодержавйӧкӧд). Питерса рабочӧй Бабушкин аслас листокын тадзи объясняйтӧ вӧлі рабочӧй ёртъясыслы, «коді сійӧ социалистыс да политическӧй преступникыс»: «Миянӧс грабитӧ кӧзяин, сы дор сулалӧ правительство. Социалистъяс сэтшӧм йӧз, кодъяс зільӧны мездыны увтыртӧм йӧзӧс капиталистъяс-кӧзяева кипод улысь. Шуӧны жӧ найӧс политическӧй преступникъясӧн сы вӧсна, мый найӧ мунӧны капиталистъясӧс дорйысь правительстволы паныд». Кыдзи висьталӧ вылынджык казьтыштлӧм историк, Мӧскуаса движенньӧын уджалысьыд, татшӧм «экономическӧй» агитацияыд вайӧдліс сэтчӧдз, мый рабочӧйяс кутісны не толькӧ «петкӧдлыны республиканскӧй мӧвпъяс», найӧ пондісны весиг вежӧравны, мыйла енмыс абу...
90 вояс шӧрын Питерын, а сэсся и Мӧскуаын да мукӧд каръясын заводитӧны котыртчыны «Рабочӧй классӧс мездӧм могысь вермасьысь союзъяс», (
Коді да кыдзи гижліс русскӧй историятӧ марксистъясӧдз.
«Русскӧй история дженьыдика висьталӧмӧн» лыддьысьяслы дерт окота лоӧ содтыны ассьыныс тӧдӧмнысӧ русскӧй историяысь гырысь сочиненньӧяс лыддьӧмӧн. Гоз-мӧд книгаысь ӧтдор налы лоӧ лыддьыны буржуазнӧй учёнӧйяслысь книгаяс. Некутшӧма оз ков думайтны, мый буржуазносьтыс налӧн сӧмын кытсюрӧ нелючки висьталӧмын, мыйсюрӧ, буржуазиялы невыгоднӧй торъяс, соссьӧмын да с. в., — татшӧм мудералӧмтӧ ӧд эськӧ зэв кокниа позис казявны. Абу сідзи. Буржуазияыд аслысногӧн видзӧдӧ олӧм мунӧм вылас (история вылад). Сэтшӧм ассяма видзӧдӧмыс (
Русскӧй историяысь буржуазнӧй литературатӧ кужӧмӧн используйтӧм могысь, зэв колӧ тӧдны буржуазнӧй историческӧй миросозерцанньӧлысь медся главнӧй тӧдчӧсъяссӧ.
Буржуазия ыджыдаліс (командуйтіс) рабочӧйяс вылын государствоӧн шусян аппарат пыр. Государство отсӧгӧн сійӧ лӧсьӧдіс пролетариат, мутӧммӧдіс крестьянаӧс да (1861 вося «ыджыд реформаыд», 1906 воын ноябр 9 лунся столыпинскӧй законыд). Государство пыр жӧ сійӧ заставляйтліс пролетариатӧс ас вылас уджавны, сылы служитны (стачкаяслы паныда законъяс, видз-му уджъяс вылӧ медалӧм йылысь законъяс да с. в.). Сэсся, кор сылы ковмас вӧлі видзны зепсӧ мукӧд странаса буржуазияысь, сійӧ жӧ государственнӧй аппаратыс вӧтлыліс рабочӧйясӧс войскаӧ, заставляйтіс найӧс ас «отечественнӧй» эксплуататоръяслысь зепсӧ видзӧм понда виавны налы паныд сувтысь эксплуататоръясӧн мобилизуйтӧм пролетарийясӧс (рабочӧйясӧс).
Тӧдӧмысь, сэсся государственнӧй аппарат лӧсьӧдӧмтӧ буржуазияыд лыддьыліс медглавнӧй, медколанторйӧн олӧмас, кыдз колӧ шуны, историяыдлысь сюрса лыӧн. Русскӧй историясьыд став буржуазнӧй книгаыс, ни ӧтитӧг пӧшти, гижлісны государстволысь историясӧ. Некымын книга, — сэтшӧмыс зэв этша, — мыччӧдлісны посни буржуазиялысь, либӧ капитализм водзвывса феодальнӧй обществолысь история вылӧ видзӧдӧмсӧ. Та йылысь ми некымын кыв шуам бӧрынджык: торъя нин колӧ тӧдмавны миянлы мелкобуржуазнӧй русскӧй историкъясӧс, — найӧ медся матынӧсь вӧліны историческӧй материализмӧдзыд да; найӧ, позьӧ шуны, медся матысса чужанвуж миян. Ӧні кежлӧ шулам: роч университетъясӧ эз сибӧдлыны ни мелкобуржуазнӧй, ни феодальнӧй синмӧн русскӧй история вылӧ видзӧдӧмтӧ. Став роч историк-профессорыс история вылад видзӧдӧны буржуазия синмӧн; русскӧй историятӧ тӧдмалігӧн нӧ медвойдӧр да медуна ковмас лыддьыны профессоръяслысь курсъяс да диссертацияяс, сы понда история вылад буржуазнӧй синмӧн видзӧдӧмкӧд миянлы кӧлӧ тӧдмасьны матісяньджык дай бурджыка.
Ми тӧдам, капитализмыд Россияын чужлі ёна важӧн нин: сё вося промышленнӧй капитализм водзвылын миян кык сё во нин оліс тӧргӧвӧй капитализм. Тӧргӧвӧй капитализм лӧсьӧдіс Россияын крепостнӧй право, кутшӧм сійӧ вӧлі ХVIII–XІХ нэмъясын. Буржуазнӧй историкъясыд, кодъяс гижлісны роч капитализм быдман кадӧ, вӧліны сэк кадся экономическӧй влиянньӧ улын, ас выланыс и, гижӧдъяс вылас и тыдалӧ олӧм вылас крепостнӧй овмӧс синмӧн видзӧдӧм (идеология). Крепостнӧй правоыд, ачыс нимыс петкӧдлӧ, сійӧ вӧлі мыйкӧ зэв крепыд, ён, чорыд тор. Крепостник-барин «крепыда» эскыліс, мый сылӧн крестьянаыс, «сылӧн йӧзыс» «век кежӧ крепитчӧмаӧсь» сы бердӧ, мый найӧ «нэмӧвӧйя подданнӧйяс сылӧн». Ассьыс овмӧссӧ тайӧ бариныд нуӧдліс важ моз, важ пӧльясыс этшӧн. Кодкӧ кӧ и лӧсьӧдліс машинаястӧ либӧ видз-му овмӧс бурмӧдан мукӧд пӧлӧс кӧлуй, — а сэтшӧмъясыд ӧтка-ӧтка мортъяс вӧліны, чудакъяс, — бурсӧ найӧ сылы нинӧм эз сетлыны. Кор нӧ роч помещик овмӧсын ковмис мырсьыны, кыпӧдны уджалан ногъяссӧ, помещиклы лои бырӧдны крепостнӧй правосӧ.
Сідзкӧ крепостнӧй правоыд сюйӧ вӧлі йӧз юрӧ татшӧм мӧвпъяс: ставыс, мый му вылын эм, сулалӧ крепыда, нинӧм оз вежсьы. Крепостнӧй овмӧсыд пӧртӧ вӧлі роч помещиктӧ консерваторӧ (важ оласногсӧ видзысьӧ). Сэк кадся зэв ыджыд русскӧй историк — Карамзин (чужлі 1765 воӧ, кулі 1826 воын) вӧлі сэтшӧм жӧ ыджыд консерваторӧн и политикаын: кор Александр Первой думыштліс лӧсьӧдны Россияын цензӧвӧй конституция, Карамзин зэв яра сувтіс сылы паныд. Сы ногӧн, самодержавйӧлы колӧ вӧлі сулавны Россияын сэтшӧм жӧ «крепыда», кыдзи и помещик власьтлы. Сійӧ гижис «
Карамзин кӧсйис гижны государстволысь историясӧ, сылӧн артмис государъяслӧн история, государствоыслӧн аслас эз на ло историяыс. Сы понда Карамзиныдлӧн сочиненньӧыс ӧнія кадӧ некытчӧ нин оз туй, весиг буржуазнӧй историкъяслы сійӧ нинӧм оз сет. Туянаӧсь сӧмын сылӧн содтӧдъясыс (
Промышленнӧй капитализмыд, син водзын быдмана гырысь машиннӧй производствонас, кризисъяснас да с. в., мӧдарӧ, сюйӧ вӧлі мортыдлы юрас мӧвп: мый эм енма-муа костын — ставыс вежласьӧ. Европаса промышленнӧй капитализм заводитчан дырся философия Гегельлӧн петӧ вӧлі со кутшӧм вежӧртасысь (
Карамзин эз сувтӧдлы ас водзас вопрос: кытысь чужи да кыдзи водзӧ муніс государственнӧй власьт Россияын. Тайӧ вопроссӧ сувтӧдӧма лои миян сӧмын гегелевскӧй философия влиянньӧ улын 40 воясӧ. Вочакывсӧ та вылӧ сетӧма вӧлі гегелевскӧй социология сямӧн, йӧз олӧмын водзӧ мунӧм йылысь Гегель велӧдӧм серти. Сійӧ водзӧ мунӧмыс нӧ Гегельлы вӧлі кажитчӧ со кыдзи лоиг: медважся форма йӧз котыртчӧмын вӧлі семья, медважся власьтыс вӧлі айлӧн, патриархлӧн, рӧдвуж пытшкас медся пӧрысьлӧн власьт. Торъя мортыд сэки вошӧма вӧлі семья пытшкас, семья сайын мортлӧн некутшӧм значенньӧ эз вӧв. Кор роч историкъяслы бӧрынджык ковмас вӧлі объясняйтны асланыс лыддьысьяслы важ кадся оласногъяс йывсьыд, налы колӧ вӧлі сӧмын ыстысьны крестьяна быт вылӧ: сэні пӧ йӧзыс став нимтасъяссӧ босьтӧны семья кост сёрни серти: кор крестьянин сёрнитӧ сы арлыда войтыркӧд, сійӧ нимтӧ найӧс «вокъясӧн», ас дорсьыс арлыдаӧсджык — «дядьӧӧн», «тьӧткаӧн», пӧрысьӧс — «пӧльӧн», «пӧчӧн»; либӧ тӧд выланыс вайӧдны нӧшта, мый ним бердӧ миян век содтысьӧ вич — морттӧ нимтӧны бать сертиыс, мӧд ногӧн кӧ, семья серти; семья серти донъялӧны мортӧс обществоын.
Сэсся, бӧрынджык, семьяыд надзӧникӧн заводитчӧ разьсьыны (кутшӧм экономическӧй условйӧяс понда мӧдіс разьсьӧмыс — татшӧм вопроссӧ ас водзаныс эз сувтӧдлыны). Мортыд янсалӧ семьясьыс. Семьяясӧн лӧня олӧмыс вежсьӧ ӧтка-ӧтка йӧз гудрасьӧмӧн: найӧ либӧ косясьӧны мӧда-мӧдныскӧд, либӧ котыртчӧны асланыс интересъяс понда. «Рӧдвуж котыртас» (
Но «феодальнӧй гудырад» (
Тайӧ коймӧд и, Гегель ногӧн, медбӧръя кад (
Медводдза профессорыс, коді выль ногӧн пондіс видзӧдны русскӧй история вылад, вӧлі не роч морт, а немеч. Немецкӧй учёнӧяс ХVIII нэмсянь нин уджалісны рочьяслысь важся олӧмсӧ тӧдмалӧм вылын. На костын — Байер, Миллер, Шлецер, Рейц, Эверс. Эверсыс лэдзис 1826 воӧ «
Роч велӧдчысь том йӧз костын «рӧдвуж котыра оласног йылысь теорияыд» (
Гижӧм боксяньыс кӧ босьтны «
Мый государство пансьӧмыс вӧлі овмӧс кыпалӧм понда, сы йылысь ӧти кыв абу. Колӧ шуны, кӧнсюрӧ Соловьёвлӧн тыдалӧ ӧд экономическӧй условйӧяслысь влиянньӧсӧ гӧгӧрвоӧмыс. Сійӧ, шуам, первой индіс Мӧскуалысь, кыдзи тӧргӧвӧй пунктлысь, значенньӧсӧ московскӧй княжество быдмӧмын. Сӧмын ӧд Соловьёвыд муніс татшӧм мӧвпсянь: историялӧн водзӧ мунӧмыс — сійӧ праваяслӧн, законъяслӧн водзӧ мунӧм вежсьӧм, а не олӧмыслӧн (
Ми аддзылім классъяс йылысь, классовӧй тыш йылысь вежӧртасъясыд (
Дерт сэсся, мӧдарӧ кӧ, сійӧ жӧ буржуазияыс зэв радейтліс мыччӧдлыны, мый вӧлі сылы кажитчӧ классъяс кост ӧтувтчӧмӧн (
Со сэсся воссьӧ зэв ыджыд да мича серпас (картина), кыдзи «Степкӧд тышкасьӧм» вӧчис, дорис русскӧй государство. Степнякъяс (степын олысь йӧз) лёк зверъяс этшӧн уськӧдчисны Русь вылӧ. Татшӧм усьласьӧмъяссьыс мездысьӧм могысь став государствосӧ лӧсьӧдӧма вӧлі военнӧй ногӧн: ӧти джынйыслы, служивӧй войтырлы (помещикъяслы), колӧ вӧлі лоны пыр дасьӧн кось кежлӧ; мӧд джынйыслы, тяглӧй йӧзлы (купечьяслы, ремесленникъяслы, крестьяналы), колӧ вӧлі вердны-удны первойджыксӧ. Быдӧнлы вӧлі индӧма аслыс удж; помещик эз лысьт ӧткажитчыны службаысь, а сылӧн крестьяниныс барин вылӧ уджалӧмысь (барщина), оброкысь да вот мынтӧмысь. Тадзи государство общӧй интерес понда вӧчис аслас крепостнӧйясӧн став йӧзсӧ (обществосӧ). Степкӧд тышкасьӧм помалӧм бӧрын сӧмын, — вермис русскӧй государство, — заводитчис раскрепощенньӧ: войдӧр, ХVIII нэмын, мездісны быть служитӧмысь дворянаӧс, сы бӧрти, XIX нэмын, крепостнӧй правоыд быри и крестьяналы.
Русскӧй историялӧн татшӧм схемаыс (планыс, серпасыс) буржуазнӧй литератураын кыссьӧ ӧнӧдз на — быд сочиненньӧын Милюковлысь, Любовскӧйлысь, Кизеветтерлысь и с. в. ті аддзанныд сійӧ жӧ век «закрепощенньӧ» да «раскрепощенньӧ». Мӧд ног, тайӧ пач дінсяньыс ӧтдор, буржуазнӧй профессоръяс йӧктыны оз кужны. Тайӧ схемаыс артмис медзэвсӧ Соловьёв школаын (сы бӧрся мунысьяс костын) — ачыс сійӧ эз на сувтӧдлы татшӧм ярскӧба вопроссӧ: кутшӧм объективнӧй причинаяс нӧ йӧткисны водзӧ «государственносьтыслысь» быдмӧмсӧ. Тайӧ схемаас вуджӧмыс государственнӧй право кузя Питерса профессор Градовскӧйлӧн (1841–1889) да Мӧскуаса историк Ключевскӧйлӧн (1841–1911) медсясӧ, а наысь войдӧрджык Чичеринлӧн (1828–1904, зэв ыджыд русскӧй гегельянеч) вӧлі, колӧ шуны, ыджыд уступкаӧн историческӧй материализмлы, кӧть эськӧ асьныс сійӧ и эз казявлыны да. Тайӧ марксизмлы воча шагыс кыйыштіс Г. В. Плехановӧс, сійӧ аслас «
Тайӧ ыджыд да мича серпасас эм ӧти тырмытӧмтор: збыльвылӧсӧ историяыс дзик эз вӧв татшӧм. Степкӧд вермасьӧмыс медзэвсӧ муніс XI–XІІІ нэмъясын; сэки медбӧрти Русьтӧ и босьтлісны татараясыд, степнякъясыд. Но сэки некутшӧм ӧтувъя (
Матісяньджык кӧ видзӧдлам буржуазнӧй литератураса русскӧй история схема вылад, ми аддзам, мый босьтны кӧ весигтӧ став олӧм мунӧмас (историческӧй процессас) главнӧй нуӧдысь пыддиыс тотараяскӧд вермасьӧм, и сэні помысь дорӧ оз воны. Ӧд дворянатӧ «закрепоститӧмыд» — татшӧм нимӧн кӧ шуны обязательнӧй военнӧй службатӧ, кодӧс нулісны феодальнӧй оласног дырйи став «вассалъясыс» не толькӧ Россияын, но Францияын и, Англияын и, с. в., — усьӧ вӧлі ХV–XVІ нэмъяс вылӧ, а крестьянатӧ закрепитӧмыд (збыльвылӧ нин, не кыв вылын) — ХVІІ–XVІIІ нэмъяс вылӧ. Тайӧ кык периодсьыс воддза периодас кӧ тотара вӧліны ыджыд вына йӧз на, унджыкысьсӧ эськӧ рочьяс на вылӧ усьласьлісны да (Грознӧй дырйи Казань да Астрахань босьтӧмыд), мӧд периодас оз нин позь аддзыны тотараяссяньыд ыджыд усьласьӧмтӧ. Польшакӧд да Швециякӧд войнаяс сэк кадӧ вӧліны сё пӧв серьёзнӧйджыкӧсь. Мыйла нӧ тані «степкӧд косясьӧмыс»?
Сэсся ӧд степсяньыд медся матынӧсь вӧліны Мӧскуаса государстволӧн медся вӧльнӧй сиктъясыс, казачӧй станицаяс, а сэні эз вӧв крепостнӧй праваыд. Сэсянь демократическӧй революциялӧн валъясыс волывлісны дзик Мӧскуа бердӧдзыс. Дворянаыдлӧн нӧ военнӧй службаыс да крепостнӧй праваыд мунӧны вӧлі рытыв-войвывсянь, Новгородсянь (сэні ХV нэмын на овмӧдчӧмаӧсь вӧлі мӧскуаса помещикъяс, дзонь армия, сэки нин мыччасьӧны вӧлі сэні крестьянаӧс крепоститӧмлы медводдза примеръяс), а сійӧ ӧд степсяньыд вӧлі Россиялӧн медся ылыс пельӧсыс. Ставсӧ тайӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, ми гӧгӧрвоам буржуазнӧй схемаыдлысь ассямлунсӧ (
Абу и дивӧ, пондіс кӧ татшӧм схемаыд киссьыны сійӧс паськӧдысьяс пытшкысь медся талантливӧй историк киын, Ключевскӧй киын. Аслас лекцияясын сійӧ пыр нуӧдіс «закрепощенньӧ» да «раскрепощенньӧ» йылысь теория. Крепостнӧй права чужӧм йылысь аслас уджъясын (
Мыйла нӧ буржуазнӧй историкъяслы дзонь поколенньӧясӧн колӧ вӧлі кутчысьны татшӧм, фактъяслы паныд мунысь, теорияас, коді сэсся картіысь тэчӧм керка этшӧн киссис дай, кор серьёзнӧя босьтсисны тӧдмавны фактъяссӧ? Со мыйла: налы колӧ вӧлі висьтавны (докажитны), мый государствотӧ Россияад абу вӧлі лӧсьӧдӧма ыджыдалысь классъяссянь, мый сійӧ (государствоыс) эз вӧв уджалысь йӧзӧс (народнӧй массаӧс) увтыртан-дзескӧдан ӧруддьӧ, а сійӧ вӧлі став йӧзыслысь, классъяс вылӧ юклытӧг, интересъяссӧ дорйысь-видзысь. «Научнӧй» теориялӧн татшӧм подувтасыс колӧ вӧлі буржуазиялы практика боксянь ассьыс уджсӧ нуӧдӧм могысь. Университетскӧй наука пыр тшӧтш буржуазия ыджыдаліс йӧз вылын (народнӧй масса вылын).
Тӧдӧмысь, кодсюрӧ учёнӧйяс, кодъяс эз видзӧдлыны гырысь буржуазия синмӧн, пондылісны дзик мӧд ногӧн висьтавлыны (объясняйтны) русскӧй историялысь мунӧмтӧ. Кодсюрӧ «татшӧм учёнӧйяс костысь государствотӧ лыддьывлісны ковтӧмӧн, роч йӧз вылӧ «пуксьӧм» врагӧн, — векися оласногыс пӧ налӧн (роч йӧзлӧн) вӧлі не государство, а сиктса община. Татшӧм теориясӧ паськӧдӧны вӧлі медсясӧ 40–50 воясын славянофилъясӧн шусьысьяс. Славянофилъяслӧн велӧдӧмыс чужлі Николай Первой сарствуйтан кадӧ, воддза джынъяс, помещик овмӧсса экономическӧй условйӧяс подувтас вылын. Сэки нянь вузалӧмын вӧлі кризис, нянь донъяс вывті улӧ усины; аграрнӧй, видз-му овмӧсса капитализм эз вермы паськавны, помещикъяс мукӧд дырся дорысь на ёнджыка кутчысьӧны вӧлі важ оласногас. Правительство отсасьӧ вӧлі (
«Государственникъяслы» кивыв Рытыввыв Европаса историякӧд ӧткодясьӧмыс (
Славянофилъяс да западникъяс костын веныд помасис не кыв вылын (доводъясӧн) коднысӧкӧ вермӧмӧн, сійӧс помаліс ачыс историяыс. Помасис нянь донъяслӧн кризис. Бӧр пондіс паськавны видз-му овмӧсса производство. Помещикъяс ӧвсисны важӧ кутчысьӧмысь, найӧ ӧтувтчисны ӧти платформа вылын: бырӧдны барщина, сы местаӧ лӧсьӧдны батрацкӧй овмӧс (тайӧ, ми тӧдам нин, шусьӧ вӧлі «крестьянаӧс мездӧмӧн»), 1861 вося реформаын «западникъяс» да «славянофилъяс» уджалісны орччӧн, а дас – дас вит во мысти славянофильстволӧн колясъясыс (
Медся асвыйӧна (
Щапов сӧмын зэв регыдик, том дырйиыс, вӧлі университетскӧй кафедра вылын (Казаньын); первой лекциясьыс жӧ сійӧ мынтысис тайӧ кафедранас дай водзӧ кежлӧ кутшӧмкӧ кафедра вылӧ надеяӧн, — мынтысис став учёнӧй каръеранас. Зэв нин сійӧ веськыда висьталіс сэки, кыдзи «сар-освободитель» бураліс аслас вернӧй крестьяналы, «
Щаповыдлӧн гижӧдъясыс наука боксянь ёна нин важмисны — нӧшта нин ёнджыка, пример туйӧ босьтам, Ключевскӧй гижӧдъяс дорысь. Но кутшӧм сӧстӧм сынӧдӧн ӧвтыштас тіян вылӧ, кор ті босьтад Щапов сочиненньӧ чукӧрысь том! Щапов — помсяньыс помӧдзыс
Щаповлӧн материализмыс, ми сы йылысь шулім нин, вӧлі важ модаа жӧ на, — сійӧ эз на бурасӧ гӧгӧрволы, мый природаыд морт история вылад уджалӧ толькӧ овмӧс пыр. Сылы кажитчӧ, шуам, мый роч йӧзлӧн карактерыс, налӧн психологияыс (петкӧдлӧсӧ эськӧ найӧс буракодь да; вунӧдӧ сӧмын содтыны, мый сійӧ характерыс не «йӧзлӧн», не народлӧн, а мелкобуржуазнӧй интеллигенциялӧн, кытысь петіс и ачыс Щаповыс — сиктса дяк пи), нач климатсяньыс жӧ петӧны. Тані главнӧй янсалӧмыс (
«Став юридическӧй теорияыс олӧм мунӧм кузя, экономика кузя теориятӧг (
Мыйта колӧ вӧлі певксьыны, медым татшӧм прӧстӧй да гӧгӧрвоана торъяссӧ вӧчны спорнӧйӧн! Сӧмын но оз ков думайтны, мый разнӧй «государственнӧй теориялӧн» косьыс муніс толькӧ кыв вылын. Ми тӧдам, Щапов тайӧ цитируйтан статьясӧ гижліс Сибырын нин. Сэні жӧ сэки жӧ сісьмӧ вӧлі катарга вылын «экономическӧй теориятӧ» лӧсьӧдысьыд, Чернышевскӧй. «Государственнӧй теориялӧн» пӧ юрыс, Соловьев, лыддис лекцияяс сарскӧй престол вылӧ наследниклы. Важ власьтыд кужӧ вӧлі лэптыны, кодлӧн теорияясыс вӧліны сылы коланаӧсь да сьӧлӧм вылас воанаӧсь, и сьылі гӧгӧрыс гартыштны гез, коді лысьтліс шулыны сылы «неприятносьтъяс».
Щаповысь ӧтдор русскӧй историческӧй литератураын мелкобуржуазнӧй туй вылын сулалысьяс костысь колӧ казьтыштны нӧшта Н. И. Костомаровӧс (1817–1885). Интеллигенция костын Костомаровтӧ Щапов дорсьыд ёнджыка тӧдлісны. Ӧти-кӧ, сылӧн вӧлі ыджыд литературнӧй талант; мӧд-кӧ, сылӧн эз вӧвны вывті ёсь инъясыс, эз вӧв Щаповыдлӧн этшӧн помсяньыс да помӧдзыс зумыда материализм туй вылын сулалӧмыд. Эз ӧд дерт прӧста и олӧмыс сылӧн мӧд ног мун. Том дырйиыс — Николай Первой дырйи — веськавліс ссылкаӧ (эз вӧв сьӧкыд), бӧрынджык сійӧ вӧлі Питерса университетын профессорын. Кафедрасӧ эськӧ воштіс жӧ да, но сійӧ коли легальнӧй писательяс костын, весиг буржуазияӧн пыдди пуктанаяс костын, — сійӧ гижліс татшӧм «бур» органъясын, кыдзи «
«Западникъяс», «славянофилъяс», Щапов да Костомаров сяма мелкобуржуазнӧй народникъяс — со и ставыс, мый вӧлі русскӧй историческӧй литератураын марксистъясӧдз. Миянлы медся матысса поколенньӧысь медыджыд историкыс — Ключевскӧй, Соловьевлӧн ученик, мунӧ «государственнӧй» теориякӧд, кытӧн сюрӧ материализмлань кежыштавлӧмӧн (ми сы йылысь казьтыштлім нин). А сы бӧрвывса поколенньӧлӧн историкъяс — Милюков, Платонов, Любавскӧй, Мякотин, Кизеветтер — пырӧны, унджык ли, этшаджык ли кежыштавлӧмӧн, Ключевскӧй школаӧ. Воддза кык историкыслӧн, медгырысьясыслӧн, кежӧмъясыс со кутшӧмӧсь: Милюковӧс, ми сы йылысь казьтыштлім нин, кыскыштӧ вӧлі кокньыдик (регыдик кежлӧ), Щапов сяма домарксистскӧй материализмӧ; Платоновлӧн кӧнсюрӧ мыччысьӧ нин пӧшти марксистъяс ног видзӧдӧм (социальнӧй отношенньӧяс бердӧ интерес; кутшӧмакӧ, оз позь шуны вывті пыдісянь, классӧвӧй кось гӧгӧрвоӧм да с. в )^Бӧръя гижӧдъясас (Октябрса революция бӧрын) Платонов зэв старайтчӧ весавны асьсӧ пӧшти марксистскӧй налётсьыд./^. Миянлы книгаясыс налӧн колӧны медсясӧ, кыдзи фактическӧй материал чукӧртасъяс (
Сэтшӧм жӧ ценнӧй материал чукӧртасӧн сӧмын колӧ лыддьыны и медбӧръя ыджыд народническӧй историклысь — В. И. Семевскӧйлысь (1848–1915) уджъяссӧ.
Семевскӧй уджъяслӧн вывті ыджыд коланлуныс со мыйын: сійӧ зэв окотапырысь занимайтчыліс сэтшӧм вопросъясӧн, кодӧс казеннӧй историкъясыд бойкотируйтлісны (пыдди эз пуктывны). Ачыс сійӧ, сы йылысь нинӧм и сёрнитны дерт, университетскӧй кафедра вылад вӧлі зэв недыр кад. Медбур книгаясыс сылӧн — революционнӧй движенньӧ йылысь: декабристъяс ылысь, петрашевечьяс йылысь да; Екатерина Вторая дырся крестьяна йылысь зэв ыджыд дай ӧнӧдз на вывті важнӧй удж вӧлі, колӧ шуны, Пугачевскӧй бунт историяӧ паськыд пыртасӧн (
Но найӧ лоӧны сӧмын справочникъяс. Лыддьыны найӧс сьӧкыд, Семевскӧйлӧн эз вӧв Костомаровлӧн кодь литературнӧй талантыд. Общӧй миросозерцанньӧыс нӧ сылӧн Костомаровыдлӧн дорысь на элементарнӧйджык. Семевскӧйыд став историческӧй движенньӧяссӧ юкӧ вӧлі симпатичнӧйяс (сьӧлӧм вылӧ воана, муса) да антипатичнӧйяс (не сьӧлӧм серти, мустӧм) вылӧ. Историческӧй движенньӧяслысь классӧвӧй подувтассӧ гӧгӧрвоӧмыд сылӧн ньӧти эз вӧв, — сійӧ зэв ёна ӧбидитчис, кор марксистъяс, шуам, декабристъясӧс урчитӧдісны асланыс классӧ. Россияын «мездысян удж нуӧдӧм» внеклассӧвӧй сяма — со Семевскӧйыдлӧн медыджыд догматыс, та серти позьӧ донъявны сылысь уджъяссӧ теория боксяньыс. Но сылӧн веськыд, кӧть эськӧ и зэв элементарнӧй да, демократизмыс ёна вылӧ кыпӧдӧ сійӧс историятӧ буржуазиялы колана ног гижысьяс дінын. Семевскӧй унатор эз гӧгӧрволы, но мый гӧгӧрволіс, сійӧ висьтавліс веськыда да сьӧлӧмсяныс. Некыдзи оз позь шуны тайӧ жӧ буржуазнӧй историческӧй литература лӧсьӧдысьяс йылысь: найӧ «зэв сьӧлӧмсьыс» гӧгравлісны историческӧй движенньӧяс гӧгӧрыд и, историческӧй нигаяс гӧгӧр и, кучкӧны кӧ вӧлі найӧ буржуазиялы чужӧмбанас. Семевскӧй, ачыс эськӧ вӧлі антимарксист да, ньӧтчыд эз чӧв овлы марксистскӧй литература йывсьыд; кадетскӧй историкъяс пӧ, медся нин революция водзвывса бӧръя дас вонас, лыд вылӧ эз вайӧдлыны марксистскӧй литературатӧ.
Тайӧн ми помалам марксистъясӧдз русскӧй историческӧй литература кыпалӧм йылысь ассьыным висьтовтаснымӧс. Сэсся колӧ вӧлі эськӧ кымынкӧ кыв шуны марксистъяс йылысь: историческӧй материализмлӧн Россияын эм нин аслас история. Но тайӧ бурджык вӧчны, кор лыддьысьыд пондас тӧдны 90 воясся миян «легальнӧй марксизм» йылысь, — мӧд ногӧн кӧ шуны, бурджык лоӧ Россияса марксистскӧй историческӧй литература видлалӧмсӧ йитны тайӧ «Русскӧй история дженьыдика висьталӧмӧн» 3-ӧд юкӧнкӧд.
Вайӧдам нимпас Русскӧй историяысь медся важнӧй сочиненньӧяслысь, кодӧс ми казьтылім водзын.
Карамзин — «
Соловьев — «
СИНXРОНИЧЕСКӦЙ ТАБЛИЦАЯС
Нэм да во
IV нэмсянь Р. Х.
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввывса римскӧй империя (столичаӧн Римын) киссьӧ, сылысь муяссӧ (провинцияяссӧ) вочасӧн босьталӧны «варваръяс» (германечьяс — ӧнія немечьяслӧн, голландечьяслӧн, англичаналӧн, швейцаречьяслӧн предокъяс). Кыптӧ, ёнмӧ Асыввывса Римскӧй империя, Константинополь кар (Византия) столича пыдди.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Медводдза юӧръяс антъяс (славяна) йылысь, Дунай да Дон юяс костын олӧны.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Асыввывса империя вылӧ антъяс усьласьӧны — набегъяс вӧчалӧны.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Некутшӧм сведенньӧяс абуӧсь.
Роч племялӧн матысса суседъяс
V–VII нэмъяс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Асыввывса империялӧн медся ыджыда ёнман кад, Юстиниан дырйи (527–565) сійӧ босьтӧ аслас кипод улӧ Средиземнӧй море бассейнсӧ пӧшті ставнас; рабъясӧс да крепостнӧйясӧс уджӧдӧмӧн, кыптӧ вывті тӧдчана византийскӧй (греческӧй) культура.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Азовскӧй море пӧлӧн овмӧдчисны зэв уна антъяс («
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Славянаяс усьласьӧны Юстиниан империя вылӧ; византийскӧй правительство Дунай пӧлӧн лӧсьӧдӧ оборонительнӧй визь (крепосьтъяс).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Византийскӧй писательяслӧн висьтъяс славяна-дикаръяс йылысь; мусӧ пӧ найӧ уджалӧны местаысь местаӧ ветлӧдлӧмӧн; олӧны рӧдъясӧн, мӧд ног кӧ шуны, ыджыд семьяясӧн.
Нэм да во
VІIІ–ІХ нэмъяс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввыв Европаын водзын торйӧн олысь германскӧй племяясысь выль пӧв котыртчӧ «Рытыввывса империя»; ӧнія Персияын да Азияса Турцияын котыртчӧ арабъяслӧн зэв ыджыд империя (халифат), коді заводитӧ дзескӧдны византийскӧй империяӧс (усьласьны Византия вылӧ).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Ветлӧдлысь скӧт вӧдитысь (кочевникъяс) надзӧникӧн бӧрыньтӧны славянаӧс Чёрнӧй да Азовскӧй море дорысь. Славяна пуксьӧны войвылынджык, Днепр пӧлӧн (Волга да Ока йывъясӧдз асыввойвылӧ) кайӧны.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Русскӧй равнина вылӧ петӧны варягъяс (норманъяс) рӧзбойничайтӧм могысь. Найӧ Асыввывса византийскӧй да арабскӧй рынокъяс вылӧ вайӧны ловъя тӧвар — невольникъясӧс, а сідзжӧ и дона (роскоша) тӧваръяс, звер кучикъяс. 862 во зэв дыр лыддьыссис (условно) «русскӧй государство котыртчан» воӧн.
Тӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Славяналӧн рӧдъяс ӧтувтчӧны племенаясӧ (славяна, кривичи, дреговичи, древляна, поляна, дулебъяс, бужана либӧ волыняна, тиверцы, уличи, родимичи, вятичи, северяна). Князьяс нин эмӧсь юрнуӧдысь пыдди. Племеннӧй вечӧ правитӧ пытшкӧс олӧмӧн.
Роч племялӧн матысса суседъяс
-
Нэм да во
X нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Арабъяскӧд вермасьӧмын Византия заводитӧ корсьны отсӧг, сідзжӧ сійӧ корсьысьӧ отсӧг русскӧй славянаяс костысь; накӧд заводитчӧ паськыд волысьӧм; византийскӧй миссионеръяс зільӧны босьтны славянаӧс византийскӧй культура влиянньӧ улӧ. Миссионеръяс ас уджын паныдасьӧны Рытыввывса миссионеръяскӧд Римысь да Рытыввывса империяысь. Славяна босьтӧны греческӧй шыпасъяс (азбука). Тайӧн Византия сайын кольӧ ыджыд вермӧм.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Норманнъяс котыртӧны славянаӧс, сэсся заводитӧны бура вермасьны кочевникъяскӧд. Выльпӧв матыстчӧны Чёрнӧй да Азовскӧй мореяслань. Мӧдарсянь славяна лэччӧны Ока да Волга ю кузя (Ростов, Муром, Суздаль), финскӧй племенаясӧс зырӧны да матыстчӧны арабскӧй культураа странаяслань (Волгадорса Болгара).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Варягъяслӧн княжествояс котыртӧны славянаӧс ыджыд державаӧ, центр пыдди Киев. Киевса князьяслӧн тӧргуйтӧм да воюйтӧм Византиякӧд. Медводдза историческӧй князьяс, кодъяслысь ми тӧдам нимъяссӧ (Олег, Игорь, Святослав, Владимир). Медводдза историческӧй событтьӧяс, кодъяслысь ми тӧдам вояссӧ (Олеглӧн Константинополь вылӧ 907 воын уськӧдчылӧм, медводдза договор Киевлӧн Византиякӧд 911 воын).
Тӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Племеннӧй оласногыс вуджӧ карса оласногӧ: воддза славянскӧй князьясӧс вежӧны норманскӧй князьяс, кодъяс мӧдісны веськӧдлыны эз важ племеннӧй центръяссянь, а Варягсянь Грекъясӧ ва туй вылын сулалан каръяссянь. Тайӧ каръясыс артмисны важ стоянкаясысь (Киев, Чернигов, Переяславль, Любеч, Смоленск, Полоцк, Новгород. Сиктса олысьяс вылын кыптӧны ыджыдавны карса рабовладельческӧй аристократия (бояра да карса старечьяс). Найӧ зільӧны торйӧдчыны массасьыс, «смердъясысь». Князьяс вылӧ видзӧдӧмӧн масса сетчӧ Византийскӧй культура улӧ («
Роч племялӧн матысса суседъяс
-
Нэм да во
XI нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввывса империя торъялӧ посни государствояс вылӧ, кодъяс котыртчӧны национальнӧй признак серті королевствоясӧ: францияса, англияса, германияса да с.в. Паськалӧ торговля, котыртчӧны тӧргӧвӧй центръяс (медводз Италияын, сэсся рытыввывса Германияын, Францияын да с. в. Тӧргӧвӧй буржуазия влиянньӧ серти да сэкся медыджыд папскӧй Рим (вичколӧн столича став Рытыввылас) влиянньӧ серті. Норманъяслӧн усьласьӧмъяс Византийскӧй империя вылӧ организуйтчис крестӧвӧй походъясӧ. (Клермонскӧй собор 1095 воын). Кыв вылассӧ «господьлысь гортсӧ мездӧм» могысь быттьӧкӧ крестӧвӧй походъясӧ вӧчлісны, а збыльысьсӧ жӧ итальянечьяс, французъяс, рытыввывса немечьяс ас киӧ кӧсйисны босьтны Асыввывса торговлясӧ дзоньнасӧн. Тайӧ торговляыс водзджыксӧ вӧлі грекъяс да арабъяс киын.
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Славяна чорыдджыка пуксьӧны Ока да Волга юяс костӧ. Тані быдмӧны выль каръяс (Владимир да мукӧд) да выль княжествояс. Славяналӧн лунвылӧ паськӧдчӧмыс паныдасьӧ кочевникъяскӧд-половцыкӧд.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Тайӧ нэм первойя джынъяс лунвыв роч степъясын важ кочевӧй населенньӧсӧ дзикӧдз лои пазӧдӧма (1034 воын киевса князь Ярослав жугӧдіс печенегъясӧс), мӧд нэм джынъяс печенегъяс пыдди локтӧны выль кочевникъяс половцы. Половцы вермисны Ярославлысь пиянсӧ (1068 воын). ХІ нэм помын мунӧ зэв чорыд вермасьӧм половцыкӧд.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Каръяс гӧгӧрын чукӧрмӧ торгово-ремесленнӧй йӧз. Найӧс чорыда эксплуатируйтӧны карса аристократия. Заводитчӧ классӧвӧй тыш. Медводдза революция Киевын 1068 воын. Судебнӧй обычайяс выльмӧдӧм — «
Роч племялӧн матысса суседъяс
-
XII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Византийскӧй империяӧс кисьтӧны крестоносечьяс. Мӧд ног кӧ шуны, Рытыввыв Европаса тӧргӧвӧй капиталлӧн дзескӧдӧм вӧсна киссьӧ. Ставмувывса тӧргӧвӧй туйяс Асыввывса Европаысь вуджӧны Рытыввыв Европаӧ. Важ тӧргуйтан туйыс Константинопольсянь Рытыввыв Европаӧ (Днепр ю пыр) вежсьӧ выль туйӧн — Средиземнӧй море — Альпийскӧй проходъяс — Рейн, вот кытчӧ артмис выль тӧргуйтан туйыс.
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Паськалӧ славяналӧн колонизация. Асыв-Войвывса (Суздальскӧй) Русьын, кӧні котыртчӧ славянаяслӧн коймӧд центр. Важ кык центръяскӧд (Киев да Новгород) ӧткодь значенньӧа. Медводдза сведенньӧяс Мӧскуа (1147 воын) йылысь. Мӧскуаын котыртчӧ узлӧвӧй пункт выль княжестволӧн стрӧитсьӧ Мӧскуаса Кремль (1156 воын). Колонизация паськалӧ водзӧ Асыввылӧ: 1181 воын новгородса славяна пуктӧны кар Хлынов (Вятка).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Бара жӧ мунӧ вермасьӧм половечьяскӧд, сӧмын кымын водзӧ, ёнджыка жебмӧ Киевса держава. Торъя каръяслӧн аслас сикас интересъяс вӧсна Киевса держава дзикӧдз киссьӧ. Торъя каръяс костын кыптӧ война («
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Рытыввыв-лунвылын паськалӧ карса массалӧн демократия, татшӧмтор жӧ заводитчӧ Войвылын. Мӧд революция Киевын (1113 воын). Ростовщическӧй капиталлысь власьт дзольӧдыштӧма; князь Владимир Мономах выль «Правда» лӧсьӧдӧ. Духовенство зільӧ дорйыны князьяслысь власьтсӧ, быд ногыс ошкӧ найӧс (
Роч племялӧн матысса суседъяс
-
Нэм да во
XIII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
ХIIІ нэм заводитчигӧн тӧргӧвӧй капитал юрнуӧдысь пыдди важ моз на Италия. Папа Инокентий III (1198–1216) котыртӧ 4-ӧд крестӧвӧй поход. Тайӧ поход дырйи францияса рыцаръяс, италияса (венецияса) купечьяс юрнуӧдӧмӧн, босьтӧны крестоносечьяс да грабитӧны Константинополь (1204 воын). Тайӧ кадсянь Византийскӧй империя дзикӧдз быри. Такӧд тшӧтш лунвыв Италияын котыртчӧ тӧргӧвӧй капиталлӧн медводдза национальнӧй государство (Фридрих II Гогенштауфенлӧн неаполитанскӧй королевство (1230–1250 воясын). Сідзжӧ тӧргӧвӧй капитал вывті ӧдйӧ котыртӧ и мукӧд национальнӧй ӧтувтчӧмъяс, медводз Францияын. (Людовик Святӧйлӧн 1249 воын крестӧвӧй поход). XIV нэм заводитчигӧн быдлаын тӧргӧвӧй капитал под вылын организуйтчӧ централизованнӧй бюрократическӧй монархия (Англия кындзи — «вӧльносьт йылысь партия» сетӧны корольлы 1215 воын; медводдза парламент 1265). Вичко ростовщичестволы паныд сувтӧны народнӧй масса, медся нин карса олысьяс пиысь. Дерт тайӧ паныда сувтӧмыс нуӧдсьӧ религиознӧй формаӧн: паськалӧ велӧдӧм, бытьтӧкӧ вичкоыс «абу настоящӧй» (организуйтчӧны вичколы паныд сектаяс, катаръяс либӧ «альбигоечьяс», патаренъяс, тиссеронъяс — ткачьяс). Вичко звер моз пӧдтӧ «еретикъясӧс» (альбигоечьяс вылӧ крестӧвӧй поход 1209–1229 вӧчӧны; заводитчӧ инквизиция).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Киев гӧгӧр («Русь») муяс пыр ӧтарӧ пустуйтӧны, татара нашествийӧ бӧрын (видзӧд веськыдвывса орчча графасьыс) дзикӧдз петӧны русскӧй историяысь XV нэмӧдз. Сы пыдди кыптӧны рытыввыв-войвывса да Асыв-войвывса руководящӧй центръяс да княжествояс (Новгород да Суздальскӧй му, кӧні карса центръясыс вежласис — первойсӧ вӧлі Владимир, сэсся Тверь, а бӧрвылас лои Мӧскуа). Новгородцы звер куяс да эзысь бӧрсянь вӧтлысьӧмӧн писькӧдчӧны асыввывлань — Заволочье (вӧлӧк сайса муӧ) Войвыв Двина Волга да Балтийскӧй море костса водоразделӧ. 3аволочйӧ ӧнія ногӧн кӧ, Архангельскӧй, Северо-Двинскӧй, Коми обл., Вятскӧй да Перымскӧй губерняяс.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Византия усьӧм бӧрын дзикӧдз уси тӧргӧвӧй туй варягъяссянь грекъясӧ. Тайӧн нин дзикӧдз орӧдіс медбӧръя гӧрӧдсӧ Киевса империялысь. Русь дзикӧдз торъяліс торъя княжествояс вылӧ (удельнӧй период). Важӧнсӧ кӧ Киевса империялы сьӧкыд вӧлі вермасьны половечьяскӧд, ӧні торъя княжествояс некыдз нин оз вермыны сувтны паныд выль воӧм кочевникъяслы-татараяслы (Калка бердын татаракӧд кось 1224; Батыйлӧн нашествийӧ 1237–1240 в.). Рытыв-лунвывса Русь вӧлі медъёна рӧзӧритӧма да дзикӧдз жугӧдӧма. Рытыв-вой пельӧс Русьлӧн мыніс татара разгромысь ханлысь власьтсӧ признайтӧмӧн да няньӧн мынтӧмӧн (
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Воддза нэмын кӧ роч каръясын демократия права паськаліс на, ӧні вечевӧй каръяс мӧдісны падмыны. Рытыв мувывса вечевӧй каръяс бырины дзикӧдз. Асыв-войвывса Русьын неудачнӧй кыпӧдчӧмъяс бӧрын (Ростовын, Владимирын, Суздальын, Ярославльын 1262 да 1289 воясын) татараяс отсӧгӧн князьяс вермисны бырӧдны «вечӧсӧ». Карса вечӧ бырӧдӧм бӧрын князьяслы лои юксьыны власьтнас гырысь земледелечьяскӧд. Асыв-войвывса Русь XIII нэмсянь дзикӧдз феодализируйтчӧ, ӧткодясьӧ Рытыввыв Европакӧд. Новгородын демократия власьт пыр ӧтарӧ паськалӧ (1209 в. Новгородын 1113 вося киевса революция кодь кыптӧ, 1218 восянь карса общинаӧн бӧрйӧм йӧзӧс эз нин вермы вежны князь. 1265 воын петіс медводдза Новгородса конституция. Тайӧ грамота серти лои сетны присяга князь Ярослав Ярославичлы (Невскӧйлӧн вок). Александр Невскӧйлӧн мӧдліс зільны (1236–1263) пуктыны Новгородын Суздальын кодь жӧ пӧрадок, но эз артмы. Новгород збыль лои вечевӧй республикаӧн. Князь лои медалӧм главнокомандующӧй пыдди, а княжескӧй власьт дзикӧдз дзольдіс.
Роч племялӧн матысса суседъяс
Шведъяс босьтӧны ас кипод улӧ Финляндия (пуктӧны кар Выборг, 1293) да матысмӧны Новгородса гранича бердӧдз. Балтийскӧй море асыввывса берег пӧлӧн заводитчӧ немечьяслӧн колонизация («Меченосцылӧн орден» Рига кар стрӧитӧны 1201). Лунвыв Русь киссьӧм бӧрын Литва, код вылӧ водзджыксӧ пыр вӧлі усьласьӧ Россия, заводитӧ котыртчыны самостоятельнӧй государствоӧ важ лунвыв Русь торъяс вылын (Миндовг князь куліс 1263; Витовт 1293–1316). Нэм шӧрын рытыв-войвывса германскӧй каръяслӧн артмӧ союз (Любек, Гамбург, Бремен да Вестфальскӧй каръяс, мӧд ногӧн тайӧ Ганзаӧн шусьыліс, 1256 воын), Ганза тӧргӧвля нуӧдӧ Новгородкӧд. Новгородын Ганзаса купечьяс союзлӧн вӧлі нарошнӧй контора. Ганзалы Новгородыд вӧлі медыджыд рынокӧн пушнина ньӧбан рынок пыдди, а ачыс Ганза вайис Новгородӧ мануфактура изделльӧяс (ной). 1261 воын грекъяс вӧтлӧны «крестоносечьясӧс» Константинопольысь. Та бӧрті бара котыртчӧ Византийскӧй империя ичӧтик государство. Константинополь важ моз кольӧ вичко столичаӧн. Экономика боксянь Византия сюри Италияса купечьяс кипод улӧ.
Нэм да во
XIV нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Рытыввыв Европаын дзикӧдз котыртчӧ (
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Пӧшті сэтшӧм жӧ, кыдз и воддза нэмын: лунвывсянь да асыв-лунвывсянь татара зырсьӧм паныдалӧ славянаӧс талань мунӧмыс. Заволочйӧын новгородечьяс паськӧдчисны нин Ледовитӧй океан дінӧдз, Печера бассейнӧдз да Уралӧдз, но эз аддзыны колонизация улӧ туяна муяс. Водзӧ асыввылӧ мунӧны сӧмын пушнина вӧсна экспедицияяс. Татшӧм экспедиция 1364 воын волӧма Об ю дорӧдз пушнина судзӧдӧм вӧсна. Русскӧйяс медводз пырисны Сибырӧ.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Медтӧдчанатор тайӧ нэмын — Мӧскуаса великӧй княжество котыртчӧм. Первойсяньыс Мӧскуа волі пукалӧ Мӧскуа ю бассейнын. (Можайск да Коломна), сэсся Мӧскуа киын лои Клязьма да Мӧскуа юяс. Мӧд ногӧн кӧ шуны, сы киӧ сюри тӧргуйтан туйясыс рытыввывсянь асыввылӧ (Смоленсксянь да Черниговсянь Нижньӧй Новгородӧ, сідзжӧ и Новгородсянь лунвыв Россияӧ — Рязаньӧ). Тӧвар туй йитчанінын сулалӧмыс сетіс Мӧскуа княжестволы да Мӧскуаса буржуазиялы перевес мукӧд асыв-войвывса каръяс вылын. XIV нэм помасигӧн Мӧскуа зэв нин ыджыд карӧн лыддьыссис Новгород да Псков бӧрын. Туйяс йитчанінын сулалӧм вӧсна Мӧскуа пӧри мукӧд государствояскӧд тӧргуйтан центрӧ (лунвыв странаяскӧд да Шӧр Азиякӧд), кыдзи Новгород вӧлі Рытыввыв Европакӧд тӧргуйтан центр (Шӧр Азия тӧргӧвӧй колония Мӧскуаын — «Ордынка» улыс Волга вылын — «сарайскӧй епархия» 1256 воын; 1356 воын «гӧсьтъяс сурожанаяс», Крымса купечьяс Мӧскуаын тӧргуйтӧны). Торговля Мӧскуалӧн ёнджыка кыптӧ, Мӧскуаса князьяслӧн ордакӧд бур политическӧй йитӧдъяс кутӧм вӧсна. (Юрий Даниловичлӧн (1303–1321) гӧтырыс вӧлі татарскӧй ханлӧн чой, Иван Калита (1324–1341) вӧлі ханлӧн медся главнӧй дань ӧктысь приказчик; «Семеон Гордӧй» (1341–1353) кипод улӧ татарскӧй хан сетіс став роч князьяссӧ). Медыджыд соперник Мӧскуалӧн вӧлі Тверскӧй княжество. (Волга вывті, Тверскӧй княжествоті вӧлі мунӧ мӧд туй рытывсянь-асыввылӧ да Новгородсянь лунвылӧ. Тайӧ туйыс вӧлі кузьджык дай бара лӧсьыдджык). Новгородса муысь тӧргуйтан туй вылын камандуйтіс Тверса князь, соперничайтіс Новгородса тӧргӧвӧй аристократиякӧд. Новгородса аристократия ёнджыка вӧлі йитчӧма Мӧскуакӧд. Тверскӧй княжество пазӧдӧм бӧрын Мӧскуаса буржуазия ачыс заводитіс вермасьны Новгородкӧд (медводдза столкновенньӧ Новгородлӧн Мӧскуакӧд Заволжйӧ юкӧм вӧсна 1397–1398 воясын). «Первоначальнӧй накопленньӧ» вын вылын вынмӧ Мӧскуа да зільӧ шыбитны татарскӧй ханъяслысь ыджыдалӧмсӧ (Димитрий «Донскӧй» 1362–1389; Куликовскӧй битва 1380). Сӧмын мездысьны татараысь эз на вермы (1382 воын Тохтамыш грӧмитӧ да сотӧ Мӧскуа).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Медкыпӧдысь вын пыдди Россияын вӧлі вичко. Сылӧн значенньӧыс первоначальнӧй капитал накопленньӧын зэв ыджыд. Россияса вичко вӧлисти заводитчис босьтчыны, кор Рытыв Европаын тайӧ кадас вичколӧн значенньӧыс нин помасис. Тайӧ кадӧдзыс вичкоыс первойсяньыс кыптылі татарскӧй орда отсӧгӧн (ордынскӧй ярлыкъяс Петыр да Алексей (1357) митрополитъяслы да мукӧд). Но сӧмын Россияса вичко регыд дӧзмис татара зависимосьтысь да мӧдіс ызйӧдны Мӧскуаса князьӧс (Митрополит Алексей правитӧ Мӧскуаса княжествоӧн Димитрий Донскӧй ичӧтдырйи) вермасьны татаракӧд (Куликовскӧй поход дырйи, Троицкӧй манастыр зэв чорыда отсасис Мӧскуалы). Ассьыс могъяссӧ вичко да манастыръяс сувтӧдісны ӧти визьӧ Мӧскуаса князькӧд. Вичкоыс быд ног отсасис Мӧскуалы вермасьны противникъяскӧд (Твер, Нижньӧй Новгород), а сідзжӧ отсалӧ вермасьны Новгородкӧд, кӧні котыртчис торъя автономнӧй вичко да коді Новгородса тӧргӧвӧй капиталкӧд йитӧд кутӧмӧн вывті ӧдйӧн кыптіс. Вичколӧн быдсяма дзескӧдӧмъяс заводитчӧны, кыдзи и Рытыввыв Европаын, сідзжӧ и Россияын заводитчӧны «ересьяс» («стригольникъяс» — ной вӧчысь Псковса ремесленникъяс). Мӧскуаса буржуазиялӧн Тохтамыш уськӧдчылан кадӧ (1382) кыпӧдчылӧм.
Роч племялӧн матысса суседъяс
Литваса государство быдмӧ важ «Русь» торпыригъяс вылын да организуйтчӧ ыджыд государствоӧ: «литовско-русскӧй» княжествоӧ (Гедемин, 1316–1341, босьтӧ Минск да Пинск; Ольгерд 1345–1377 — Киев, Чернигов, Волынь, Подолия; Ольгердлӧн племянникыс, Витовт 1395 воын босьтӧ Смоленск). Тайӧ выль княжестволӧн вӧлі ӧти опасносьт: немецкӧй «крестоносечьяс» пыр грабитісны Литваӧс да тупкисны Польшаса тӧргӧвлялы туй морелань. Та серти Польша да Литва ӧтувтчисны 1386 воын. Тадз Мӧскваса великӧй княжество рытыввылын быдмис ыджыд Польско-Литовскӧй держава, Тверлӧн да да Новгородлӧн Мӧскуалы паныда уджын союзник. Асыввылын татарскӧй орда заводитчӧ киссьыны; сӧмын гырысьджык торъялӧм ханствояс (Казанскӧй, Астраханскӧй да Крымскӧй ордаяс) первойя кадӧ зэв ён прӧтивникъяс на вӧліны Мӧскуалы. Дзикӧдз воштіс ассьыс политическӧй влиянньӧ Византияса духовенство Россия вылын. Византия важ моз на зілис босьтны ас влиянньӧ улӧ Русьӧс, но эз нин удайтчы: Русскӧй вичко котыртчис национальнӧй вичкоӧ.
Нэм да во
XV нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэмыс Рытыввылын шусьӧ «классическӧй векӧн» — возрожденньӧӧн, а сідзжӧ и «изобретенньӧяс да открыттьӧяс нэмӧн». «Возрожденньӧ» литература да искусство кыптӧм, открыттьӧяс да изобретенньӧяс подувтчисны капитализм под вылын. Европаса капиталлӧн оз бурмы сьӧлӧмыс посни производительӧс эксплуатируйтӧмӧн, сійӧ вуджӧ нин производствосӧ котыртӧмӧ. Артмӧны Италияын (Флоренцияса ной вӧчан да шӧвк вӧчан) мануфактураяс. Чужӧны медводдза петасъяс кредитлӧн да биржалӧн: средневековӧй деньга «вежлалысь» пӧри банкирӧ (Флоренцияын Медичи, Францияын Жак-Кер да мукӧд). Тӧргӧвӧй капитал, прибыльяс ыдждӧдӧм вӧсна корсьӧ туйяс ылысса муясӧ, корсьӧ матыс туй Индияӧ да Китайӧ. Колумб туй корсиг 1492 воын аддзис Америка, а квайт во мысти португалеч Васко-де-Гама аддзис море туй Индияӧ. Промышленносьт паськалӧмыс пуктӧ подув техническӧй изобретенньӧяслы (медтӧдчана торйӧн вӧлі типографическӧй станок вӧчӧм, 1450. Тайӧ кадсянь книгаяс вӧчӧмыс кустаръяс-переписчикъяс киысь вуджӧ промышленнӧй предприяттьӧлы). Такӧд тшӧтш пыр ёнджыка да ёнджыка киссьӧ «первоначальнӧй накопленньӧлӧн» важ подулыс. 1415 воын Ян Гусӧс сотӧмӧн рытыввывса вичко празнуйтӧ ассьыс медбӧръя победасӧ «еретикъяс» вылын. Сӧмын гуситъяс, крестьяна да мещана, кыпӧдчысь масса нэм джын кымын вермасьӧны на. Римскӧй папаяс бара зільӧны кыпӧдны крестӧвӧй походъяс турокъяслы паныд (Константинополь турокъясысь мездӧм могысь). Но тайӧ крестӧвӧй походыс эз вӧв удачнӧй. 1453 воын Константинопольсӧ босьтісны турокъяс. Византийскӧй империя дзикӧдз вешйис историческӧй сцена вылысь — киссис.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Важкодь жӧ ставыс. Татарскӧй орда киссьӧм недыр кежлӧ сетӧ паськӧдчыны асыввывлань (Мӧскваса войска шӧр Волгаӧ пырӧ, «Булгарын» 1431 в). Но кор Казанскӧй татарскӧй сарство бӧр котыртчис, бара дугӧдіс тайӧ паськӧдчӧмсӧ. Тайӧ нэмын медбӧръя вояснас москвичьяс вуджӧны Урал гӧра сайӧ (Печера бассейнсянь 1499), новгородсаяс моз жӧ тан нуӧдӧны ассьыныс политикасӧ.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
80 воясын Мӧскуаса князьяслӧн неудачнӧй попытка шыбитны ордалысь власьт, бӧрвылас вайӧдіс сэтчӧдз, мый Мӧскуалы бӧр лои дружитны татаракӧд. Василий I (1389–1425) татара отсӧгӧн мырддис Нижньӧй Новгород, Тверса да Мӧскуаса княжествояслысь тӧргӧвӧй туйяслысь гӧрӧдсӧ. Асыв-войвывса центр да Мӧскуаса великӧй княжество ӧні дзикӧдз лои ӧтлаалӧма. Тайӧ туйяс йылысь Калита пиян, внукъяс костын кыптыліс зэв чорыд косьяс. Василий Тёмнӧй (1425–1462) да Василий Косӧй да Димитрий Шемяка костын кось муніс дӧза дыр. Вермасьӧмыс помасис Мӧскуа вермӧмӧн. Но татаралӧн усьласьӧмыс эз дугды, (1408 да 1445) весигас кӧ Василий Тёмнӧй татаракӧд вермасиг ачыс пленӧ бӧрвылас шеді. Тайӧ петкӧдлӧ, мый Мӧскуа абу на полнӧй кӧзяин. Успешнӧйджыка мунӧ Мӧскуалӧн вермасьӧм Новгородкӧд Заволочйӧ юкӧм вӧсна. Ӧні Мӧскуа экономика боксянь мӧдіс ыджыдавны Новгород вылын. Москуа тупкис Новгородӧ лунвывсянь мунан нянь, тӧвар туй. Мӧскуа киын жӧ вӧлі Новгородса тӧваръяс вузалан рынок. Мӧскуа-Новгород кост войнаяс помасис. Новгород республика сюри Мӧскуаса великӧй князь кипод улӧ (ӧнісянь вечевӧй грамотаяс вӧліны вынаӧсь сӧмын Мӧскуаса великӧй князь печатӧн. Великӧй князь вермис пуктыны новгородса вылӧ подать «чёрнӧй сбор»). Медбӧръя ударсӧ Новгородлы вӧчис Василий Тёмнӧйлӧн пиыс, Иван ІІІ (1462–1505). 1471 восянь нин Новгород дзикӧдз сюри Мӧскуа кипод улӧ: Новгородса обласьтын сулаліс Мӧскуаса армия. Неуна водзджык (1456 воын) Мӧскуа кипод улӧ сюри тшӧтш Рязань, 1485 воын — Тверь. Во мысти тайӧ важ соперница Мӧскуалӧн (Тверь) пӧри Мӧскуаса великӧй князь владенньӧӧ. Мӧскуаса княжество пӧртчӧ Мӧскуаса государствоӧ. Сылӧн «самодержавнӧй» власьт чорзис. Ордакӧд йитӧд быри дзикӧдз («татарскӧй иго уси», 1480), сылӧн значенньӧыс эз нин вӧв ыджыд. Медыджыд прӧтивникъяс вӧліны ӧні эз Орда, а Казаньса да Крымса татараяс.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Новгородын тӧргӧвӧй капитализм прамӧя котыртчис да заводитчис массаӧс эксплуатируйтны (сэтшӧм жӧ зык лои, кутшӧм вӧлі XIV нэм помын, Рытыввыв Европаын). Масса налы паныд Рытыввылын моз жӧ вӧчис Новгородын восстанньӧ 1418 воын. Но тайӧ вермасьӧмыс лои зэв кивыв Мӧскуалы: сійӧ Новгородса классъяс кост вермасьӧмсӧ используйтіс да пӧкӧритіс Новгородӧс. Мӧскуаын тӧдчӧ нин феодальнӧй классъяс костын расслоенньӧ. Важ бояра (гырысь вотчиннӧй землевладелечьяс) кындзи вӧліны тшӧтш посниджык поместнӧй землевладелечьяс (водзӧ тась артмисны дворяна). Новгородса боярстволысь мырддялӧм вотчинаясыс лои юклӧма. Посни земледелеч — помещикъяс лоины государствоын политическӧй вынӧн. (Новгород вылӧ войнаӧн мунӧм водзын, 1471 в. Иван ІІІ «став вокъяскӧд» вӧчис совещанньӧ). Мӧскуаса буржуазиялӧн ёнмӧм вайӧдӧ новгородса торговляӧс рӧзӧритӧмӧ (1494 воын Мӧскуа тупкис тӧргӧвӧй немецкӧй двор Новгородысь да заграничакӧд тӧргуйтан центрсӧ вуджӧдіс Мӧскуаӧ). Ӧні Мӧскуаса княжество пыдди лои московскӧй государство, котыртіс кыкнан важ центрсӧ (рытыв-войвывса да асыв-войвывса центръяссӧ) Мӧскуаӧ. Рытыв-лунвылын ёнмӧ выль государство — Литва. Мӧскуаын кыптӧ выль нога идеология: кор Константинополь 1439 воын признайтіс папалысь власьт, Мӧскуаса вичко бердса интеллигенция заводитіс велӧдны тадзи, мый православйӧлӧн центрыс Мӧскуа. Мӧскуа — «коймӧд Рим»; а татысь петӧ, мый Мӧскуаса великӧй князьяс збыльысь византийскӧй императоръяслӧн наследникъяс (тайӧ та серти тыдовтчӧ, мый Иван ІІІ гӧтрасис византийскӧй принцесса Зоя вылӧ, Россияын сійӧс шулӧмаӧсь София Палеологӧн, 1472 воын). Тайӧ выль идеологияыс зэв ёна отсасис Мӧскуалы. Новгород крестӧвӧй поход помкаӧн босьтіс Мӧскуа, а сідзжӧ Мӧскуа зілис мездысьны татарскӧй ордаысь да с. в. Мӧскуаса князь да вичко костын отношенньӧыс важ кодь жӧ, сӧмын ӧні вылынджыксӧ сулалӧ князь, а вичколӧн лои сӧмын служебнӧй роль. Торъя власьт дор сулалысь представительяслӧн зільӧмыс вичкоысь дзикӧдз мездісны (
Роч племялӧн матысса суседъяс
Литва да Польша немецкӧй орденлы ӧтвылысь паныд сувтӧны, тайӧ сетіс зэв бур результат (1410 — «крестоносечьясӧс» Танненберг дорын вермӧны). Сӧмын та бӧрти Литва регыдӧн сюри Польша экономическӧй влиянньӧ улӧ. Польша зырӧ Литваӧс рытыв-лунвывса Русьысь да зырсьӧ самӧй Литваас. Литовско-русскӧй государство пыдди котыртчӧ Польско-Литовскӧй государство (Городло карын сӧглашенньӧ 1413, — литовско-польскӧй ӧтувъя семья йылысь). Польско-литовскӧй державалӧн политика — зырсьыны рытыввылӧ да лунвылӧ, но такӧд тшӧтш Литвалӧн жебмӧ вын асыввылын. Черниговскӧй княжество дзоньнас вуджис Мӧскуалы. Литва да Мӧскуа кост война тадз помасис Мӧскуа литовечьясӧс вермӧмӧн Мӧскуа, финскӧй заливӧ писькӧдчӧ да заводитӧ вермасьны немецкӧй «крестоносечьяскӧд», ливонскӧй орденкӧд (Нарва крепосьткӧд воча Ивангород крепосьт стрӧитӧма, 1492).
Нэм да во
XVI нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Америкаӧ да Индияӧ море туй восьтӧм вайӧдіс мирӧвӧй тӧргӧвӧй туйяс вежсьӧмӧдз. Дерт тайӧ нӧшта на ыджыдджык вежсьӧмъяс вӧчисны «крестӧвӧй походъяс» дорысь. Средиземнӧй море (лунвывса Средиземнӧй да Войвыв Европаса Балтийскӧй) туйяслӧн да сэтчӧ усьысь юяслӧн значенньӧыс дзольді. Збыль вылӧ мировӧй туй пыдди лои океан, юрнуӧдысьясӧн лоисны сэтшӧм странаяс, кодъяс киын лои океанӧ петан туйыс. Средневековйӧ кадӧ татшӧм передовӧй странаӧн лои Франция, сыкӧд орччӧн сувтісны Англия да Испания. А Германия Рейнкӧд да Балтийскӧй портъяскӧд увлань лэччис, воштіс руководящӧй рольсӧ экономикаын. ХІ–XІІ нэмъясын Европаса тӧргӧвӧй капитализмлӧн чужаніныс — Италия; Италия XV нэмын на петкӧдліс туй мукӧд странаяслы (банкъяс, мануфактура Флоренцияын, Венецияын да Генуяса торговля); Америкасӧ восьтіс итальянеч Колумб, италияса географ Тосканелли план серті; Италияса искусство «
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Шӧр Россияын ыджыд государство котыртчӧм (Мӧскуаса государстволӧн XVI нэмын ыдждаыс вӧлі со кутшӧм: ӧнія губерняяс: Мӧскуаса, Тверскӧй, Новгородскӧй, Череповецкӧй, Псковскӧй, Смоленскӧй асыввыв джынсӧ (Смоленск сюри Мӧскуа киӧ 1522 воын), Калужскӧй да Тульскӧй губ. губ. войвыв юкӧдъясыс, Рязанскӧй, Владимирскӧй, Нижегородскӧй, Иваново-Вознесенскӧй, Костромскӧй, Ярославльскӧй, Вологодскӧй Северо-Двинскӧй да Архангельскӧй губерняяс). Тайӧ вынмӧмыс бара восьтіс туй колонизируйтны лунвыв да асыввыв, кытысь бӧрыньтлісны XIII нэмын. Мӧскуаса государство заводитӧ, ӧти кӧ ногӧн, наступайтны Поволжйӧӧ (Свияжск стрӧитӧ 1550 в., Казань босьтӧ 1552 воын, Астрахань — 1556 воын, Самара, Саратов, Царицын, Уфа стрӧитӧ 1580 воясын). Мӧд-кӧ, лунвыв степъяслань Русь гранича вешйӧ. (XV нэмын кӧ граничаыс вӧлі мунӧ Ока да Угра пӧлӧн, ӧні гранича вешйӧ Рязань — Тула — Одоев — Мценск визь вылӧ, а военнӧй постъяс сувтӧдӧны нин нӧшта лунвылынджык — Орол — Новосиль — Данков 1560 воын, — Ливна — Воронеж — Елец — Крома 1580–1590 воясын: медлунвыв гранича вӧлі Белгород). Тайӧ колонизацияыс муніс государство нимсянь, центрсянь. Та кындзи лунвылӧ муніс нелегальнӧй казацкӧй колонизация (медводдза юӧръяс Донскӧй, Волжскӧй да Уральскӧй казакъяс йылысь 1540 воын). Асыввывланьӧ мунӧ «вӧльнӧй» колонизация тӧргӧвӧй капитал веськӧдлӧм улын (Строгановъяс), заводитӧны пӧкӧритны Сибыр (Ермаклӧн поход, 1581–1582); государственнӧй колонизация заводитчӧ пырысь-пыр жӧ (1585 воын Тюмень кар стрӧитчӧ, 1587 воын — Тобольск, 1596 — Нарым, 1604 — Томск).
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
XVI нэмын Мӧскуаса государъясӧн нуӧдан внешньӧй политикаын (Василий III — 1505–1533; Иван IV «Грознӧй» — 1533–1598; Федор Иванович — 1584–1598) зэв чорыда нин тӧдчис Мӧскуаса тӧргӧвӧй капиталлӧн могъяс (видзӧд Францияӧс да Англияӧс XIV нэмын). Мӧскуаса правительство зільӧ решитны кык задача: 1) босьтны ас киӧ ва туй Европаысь Азияӧ (Балтийскӧй море — Волга — Каспийскӧй море), 2) кутны веськыд йитӧд «океанскӧй» рытыввывса странаяскӧд. Медтӧдчана татшӧм политикаыс Грознӧй дырйи, 50 воясын, кор Мӧскуа лоӧ нин кӧзяин пыдди Волга тӧргуйтан туй вылын Каспийскӧй мореӧдз. Мӧд-кӧ, тайӧ каднас заводитчӧ Мӧскуалӧн тӧргуйтӧм Англиякӧд (Ричард Чезамер Холмогорын да Мӧскуаын 1553 воын. Иван IV-лӧн посланник — Непея Лондонын 1557 воын). Мӧскуа зільӧ вывті кузь тӧргуйтан туйсӧ (Волга — Севернӧй Двина — Белӧй море — Ледовитӧй океан — Атлантическӧй океан) дженьдӧдны, а та вӧсна зырсьӧ-писькӧдчӧ Балтийскӧй мореӧ (1558 воын босьтӧ Нарва). Тайӧ вайӧдӧ ливонскӧй войнаӧ, первойсӧ «крестоносечьяс» организуйтӧм государствокӧд («ливонскӧй орденкӧд»), сэсся Швециякӧд да Польшакӧд. Польшаса король Стефан Баторийкӧд (1576–1586) Мӧскуа вӧчны немтор эз вермы. Нарва лои Польша киын, Балтийскӧй море босьтны медводдза попыткаыс помасис зэв неудачнӧя. Вӧлі вӧчӧма перемирйӧ Польшакӧд (1582) да Швециякӧд (1583). 1590 воын наступленньӧ бара выльысь заводитчис, шыльӧдыштіс первой ливонскӧй неудачасӧ, но некутшӧм тӧдчана пӧльза эз жӧ сет. Бурджыка муніс вермасьӧм лунвылын да асыввылын, кӧн эз вӧв Польша кодь прӧтивник (видзӧд шуйгавыв графаӧ). Но и лунвылӧ зырсьӧмас Крымса татараяс Мӧскуа наступленньӧлы сетісны зэв чорыд отпор да асьныс набегъяс вӧчлісны. 1521 вося да 1571 вося татараяслӧн набегъяс дыр эз вун Мӧскуалӧн. Татараяс сотісны дзоньнас Мӧскуасӧ. Сӧмын Кремль эз вермыны босьтны. Сӧмын тайӧ набегъяснас татара ассьыныс завоеванньӧсӧ закрепитны эз нин вермыны, весигтӧ эз вермы тайӧн падмӧдны Мӧскуалысь лунвывлань наступленньӧсӧ (видзӧд шуйгавывса орчча графаӧ).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
XVI нэмын Мӧскуа государство пытшкӧсса политикаысь колӧ индыны крестьянаӧс закрепоститӧм йылысь. Крепостнӧй правалӧн вужъяссьӧмыс заводитчӧ XV нэмын. (Псковскӧй суднӧй грамота да манастырса крепостнӧй документъяс). Прамӧясӧ крестьянасӧ лои закрепитӧма XVII нэмын. Крепостничестволысь подувсӧ колӧ корсьны тӧргӧвӧй земледелльӧ паськалӧмысь. Тайӧ крепостнӧй права артман процессыс чорыда тыдовтчӧ 16 нэм шӧрын, кор крестьянскӧй массаыс заводитчис пышйыны лунвывлань. Та серти правительство беглӧйяс йылысь 1597 воын гижис указ. Тайӧ указ серті артмӧма легенда, мый сӧмын крестьянаӧс 1592 восянь крепитӧма помещик му бердӧ. Кӧть водзджыксӧ правительство формальнӧй указъяс эз гижлы крепостнӧй права йылысь, но крепостнӧй зависимосьт помещика-крестьянина костын водзджык нин вӧлі зэв чорыд. (Та йылысь висьталӧ 1590–1593 воясся переписьяс). Центральнӧй уездъяс тайӧ каднас мӧдісны пустуйтны. Ӧти-кӧ, помещикъяслӧн рабочӧй вын вылӧ горшасьӧм вӧсна, а мӧд-кӧ, шӧркодь да посни землевладелечьяслӧн (дворяналӧн) важ феодальнӧй вӧтчинникъяскӧд (бояракӧд, манастыръяскӧд) вермасьӧм вӧсна. Колӧ висьтавны, мый кыкнан вермасьысьяс группаыс зілисны асладораныс кыскыны тӧргӧвӧй буржуазияӧс, а сідзжӧ кыкнаныс ӧткодя зілисны закрепоститны крестьянаӧс. Гырысь буржуазия первойысьсӧ сувтіс бояра дор (медся нин 1547 воса Мӧскуаса бунт бӧрын). Боярскӧй правительствосянь буржуазия чуктӧдіс льготаяс (земскӧй уставнӧй грамотаяс, босьтам кӧть 1552 вося «Важскӧй грамота» (Арх. губ.). Правительство сетіс права гырысь капиталистъяслы налогъяс, податьяс чукӧртны 1551 воын. Губнӧй учрежденньӧяс лӧсьӧдӧм да крестьянаӧс полицейскӧй террорӧн дзескӧдӧм (1539). Боярскӧй реакция могъяс серті нуӧдчӧ политика (стоглавӧй собор, 1550; знатнӧй боярскӧй семьяяслы наследственнӧй права лӧсьӧдӧм; сэн жӧ вӧчӧма сарскӧй судебник); неудачнӧй ливонскӧй война бӧрти буржуазия вуджӧ дворянство дор. 1563–1565 воясын дворянство да тӧргӧвӧй капитал вӧчӧны ӧтвылысь. 1556 воын чукӧртӧма медводдза земскӧй собор. 1584 воын манастыръяслысь землевладенньӧ дзескӧдан закон «тарханнӧй грамотаяс» лои бырӧдӧма да урчитӧма, мый манастыръяслы именньӧяс оз ковны).
Роч племялӧн матысса суседъяс
1569 — люблинскӧй уния; рытыв-лунвывса Русь вуджӧ Польша кипод улӧ. 1596 — Брестскӧй уния — «холопъяс вераысь» торйӧдчӧ «панскӧй» вера, — артмӧ католическӧй да униатскӧй вичко. «Холопскӧй» вера — крестьяна, мещана да казакъяслӧн вера. 1499 воын медводдза юӧръяс запорожскӧй казакъяс йылысь. 1572 восянь Польша зільӧ подчинитны запорожцыӧс ас кипод улӧ. 1595–1596 воясын — казакъяс кыпӧдӧны ыджыд бунт. Заводитчис Наливайко да Лобода бунтъяссянь.
Нэм да во
XVII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Воддза нэмын босьтчысь государствояс нӧшта ёна водзмӧстчӧны. Медводдза местаын сулалӧны «океанскӧй державаяс», Германия пыр увлань усьны мӧдіс, омӧльджыка водзмӧстчис. Тайӧ нэм первойя жынъяс Германия юкӧм вӧсна вермасьӧны-воюйтӧны сійӧс ордйысь странаяс. («Комын вося война», 1618–1648). Тайӧ вермасигӧн Испаниякӧд да Франциякӧд орччӧн сувтӧ войвывса «Средиземноморскӧй» держава Швеция (Густав Адольф, 1594–1632). Океанскӧй странаясса тӧргӧвӧй капитализмӧн мировӧй рынок вылын командуйтӧм бӧр кыпӧдіс балтийскӧй торговлясӧ. Тӧргӧвӧй капитал йитӧ «океан бердса» государствояссӧ Асыввыв Европакӧд, кысянь босьтісны найӧ сырйӧ (кӧрт да вӧр Швецияысь, нянь Польшаысь да с. в). Тані «великӧй державаяс» выйӧдз тшӧтш кыпӧдчисны медводз Польша да Швеция (видзӧд медбӧръя графасӧ веськыд вывсьыс), сэсся Пруссия (Фридрих Вильгельм, «Великӧй курфюрст», 1640–1688), коді котыртчис улі Висла вылын немецкӧй, рыцарскӧй орден колясъяс вылын. Сӧмын «океан бердса» государствояслӧн выныс ас костаныс чорыда жӧ вежсис. Медводзӧ сувтіс да медозыр колонияяс босьтіс Испания, XVI нэмын медся ён, ыджыд держава да XVII нэмын господствующӧй держава да военнӧй вын да культура боксянь (Испанскӧй литература подув пуктіс Сервантес, — испанскӧй искусство сэк став мирас медъёна нималіс). Уна сикас неудачаяс бӧрын, кодъяс заводитчисны Англиялы паныда сувтан 1588 вося экспедициясянь («непобедимӧй армада»), Испания заводитчӧ усьны, катовтны бӧрлань, а локтан нэм кежлӧ сувтіс ӧти визьӧ нин Германиякӧд. Испания юкӧм вӧсна мунӧ вермасьӧм Англия да Франция костын («испанскӧй наследство вӧсна война», заводитчис 1701 воын). Великӧй державаясӧ ӧні пӧрины Франция да Англия, сӧмын XVII нэмын ёнджык на вӧлі Франция (Франция кипод улын сэк на вӧліны Войвыв Америкаса колонияясыс ставыс, Индияса колонияяс да с. в., но и Англияын нин сэк 1602 восянь уджалӧ Ост-Индскӧй компания). Тайӧ кык государствоын вывті ӧдйӧ кыпалысь капитализм кисьтӧ-бырӧдӧ феодализмсӧ, сӧмын оз ӧткодя, оз ӧтмоза мун тайӧ быдмӧмыс. «Англияын великӧй бунт» бӧрын, коді вӧлі медбӧръя кыпӧдчӧм «народнӧй реформациялӧн» (1642–1649) артмис парламентаризм (мӧдӧд революция борын, 1688). Францияын дворяна да буржуазия некымын неудачнӧй кыпӧдчӧмъяс бӧрын артмис централизованнӧй бюрократическӧй монархия (Людовик XIV, 1643–1715). Капитализмлӧн тайӧ быдмӧм-паськалӧмыс (Англияын, Францияын да на бӧрся кыскысьысь Голландияын (вывті ёна йӧткис водзӧ научнӧй да философскӧй мысльсӧ (Декарт, 1596–1650, Спиноза, 1632–1677, дзикӧдз путкыльтӧны-пазӧдӧны средневековӧй богословйӧлысь подувсӧ; Ньютон, 1642–1727, пуктӧ медводдза научнӧй закон, тасянь сэсся заводитчӧ уна сикас мукӧд открыттьӧяс, кодъяс дзикӧдз кисьтӧны богословйӧлысь подувсӧ).
Роч племяясӧн босьтӧм муяс
Центрын кыптӧм событтьӧяс оз кутны асыввывса русскӧй колонизациясӧ да водзӧ мунӧмсӧ. Русскӧйяс пырӧны Сибырӧ пыдӧджык. 1618 — Енисейск стрӧитӧны, 1628 — Красноярск, 1632 — Якутск). 1646 воын Поярков писькӧдчӧ Охотскӧй море дінӧдз, 1648 воын Дежнев прӧйдитӧ Ледовитӧй океансянь Тихӧй океанӧ Берингов пролив пыр. Лунвывлань колонизация нуӧдӧмысь нэм четьверть мында дугдылӧ, казацко-крестьянскӧй наступленньӧ вӧсна колонизация пыдди Мӧскуалы лои бӧрыньтчыны бӧрвыв, дай граничаыс бӧр войвыв вешйис, лунвыв форпостъяссӧ чышкыштісны. Сӧмын 1636 воын бӧр сувтӧ Мӧскуа «белогородскӧй чертаӧн» Тамбовӧ (пуктӧма 1636 воын). Асыв-лун гранича муніс Симбирскті. 1650 вояс гӧгӧр гранича асыввывті прӧйдитіс «Кама» сайті, Мензелинск дорті. Рытыввывса колонизацияыс муніс нин Украинасянь. Украинечьяс тайӧ жӧ нэм помас колонизируйтісны Курскӧй, Воронежскӧй, Харьковскӧй да Полтавскӧй губ. XVII нэм помасигкежлӧ правительственнӧй колонизация воӧ Донец ю бердӧдз. Вӧльнӧй казакъяс киӧ сӧмын нин коли шӧр да улыс Дон ю веркыдыс.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Русскӧй внешней политикалӧн нырвизь дзикӧдз бергӧдчӧ рытыввывлань. Крымса татаралӧн набегъяс ХVІ нэмын кӧ вывті ёна повзьӧдчис, XVII нэмын нин Крымса татара сӧмын лунвывса районъясӧс повзьӧдлісны. Роч капитализмлӧн кыптан-усян могъясыс решайтчисны Балтийскӧй море да Днепр ю дорын. Татысь тайӧ нэм первойя джынйын Мӧскуалы лои бӧрыньтчывны. Тӧргӧвӧй капиталлы да сылӧн пуктӧм саръяслы (Борис Годунов, 1568–1605; Василий Шуйскӧй, 1606–1610; Михаил Романов, 1613–1645). Кор Мӧскуа тылын кыпті казакъяслӧн да крестьяналӧн восстанньӧ, лои татшӧм могъясыс ӧткажитчывны. Кор Мӧскуа босьтчис ликвидируйтны массалысь восстанньӧ, 1610 воӧ полякъяс босьтісны Мӧскуа, шведъяс — Новгород, Мӧскуа престол вылын кык во пукаліс Польшаса королевич. Швециялысь Столбовскӧй мир серти (1617) Мӧскуа бӧр босьтіс Новгород, но сӧмын сійӧ дзикӧдз бӧрыньтісны Балтийскӧй море дорысь. Польшакӧд деулинскӧй мир серти (1613) Мӧскуа воштіс Смоленск. Та бӧрын Мӧскуа государство бара воис XV нэм дырся граничаясӧ. Медым воштӧмторъяссӧ бӧр бергӧдны, Мӧскуа выль пӧв уськӧдчылӧ Смоленск вылӧ, но бара жӧ зэв неудачнӧя. Но кор эксплуатируйтӧм массалӧн кыпӧдчӧмъяс заводитчисны Польско-литовскӧй государство асыввылын (Хмельницкӧйлӧн кыпӧдчӧм, видзӧд медбӧръя графасьыс веськыдвылысь), Мӧскуаса войска мырддис Польшалысь дзоньнас ӧнія Белоруссия да матыстчис Вильнолань (1654 в.). Тайӧ каднас жӧ бара кыптӧ вермасьӧм Швециякӧд, сӧмын колӧ шуны, мый ӧтпырйӧн кык фронт кутны Мӧскуалы вӧлі зэв сьӧкыд. Мӧскуа войскаӧн воліс Рига босьтны, но босьтны эз вермы (Кардисскӧй мир, 1661). Швеция сійӧ каднас вермис Польшаӧс. Россия та бӧрті мырддис Польшалысь Смоленск да став шуйгавыв берегсӧ Днепр юлысь, весигтӧ Киев лои Мӧскуа киын (Андрусовскӧй перемирйӧ, 1667). Нэм помасигӧн Мӧскуа бара зырсьӧ лунвывлань, медсясӧ Турциялы паныд, а не Крымлы (Азов босьтӧм, 1696).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Асыввылӧ да асыв-лунвылӧ населенньӧ (крестьяна) пышйӧ. Медводдза предприниматель-помещикъяслӧн крестьянаӧс дзескӧдӧм вайӧдіс сэтчӧдз, мый пашня лыд да олысь лыд мӧдіс шӧр Россияын чинны. Та вӧсна жӧ лоисны гырысь неурожайяс да тшыг вояс 1602–1604 воясын. Тайӧ каднас кыпті некор вӧвлытӧм нянь спекуляция. (Медся ёна спекулируйтісны вичко манастыръяс). Заводитчӧ тшыг воясӧ медся чорыд формаа некор вӧвлытӧм эксплуатация. Крестьянаӧс дзик пикӧ воштіс тӧргӧвӧй капитал. Сьӧлӧмаджык, крепыдджык крестьяна пышйисны «вӧльнӧй» муясӧ (лунвылӧ). Мӧскуаса правительство да лунвыв вӧльнӧй казакъяс костын кыптӧны зэв чорыд венъяс. Казакъяс колонияяс вылӧ Мӧскуалӧн судзласьӧм (Мӧскуа стрӧитіс крепосьт Царев-Борисов казакъяс ныр улӧ), ӧддзӧдіс тайӧ взрывсӧ. Казакъяс петісны революция вылӧ «настоящӧй» сарӧс пуктан могъясӧн (быттьӧкӧ Грознӧйлӧн пиыс тайӧ прамӧй сарпуыс) да Годунов сарӧс чӧвтӧм могӧн (1604). Борис друг кулі (13/ІV 1605). Борис кулӧм бӧрын заводитчис выльнога политика (Димитрийлӧн крестьяна йылысь законъяс — кабальнӧй холопъяслысь лыд чинтӧм, пышъялысьяс йылысь указ небзьӧдіс). Бояра да купечьяс вӧчӧны заговор выль сарлы паныд (1606 воын май 17 лунӧ Димитрийӧс вийӧм). Выль сар Василий Шуйскӧй гижис реакционнӧй закон 15 во чӧж кутавны пышъялысь холопъясӧс. Законъяс паныда сувтӧдісны эз нин сӧмын казакъясӧс, а став кыпӧдчысь массасӧ дзоньнас (1606 октябр — Болотников Мӧскуа улын; 1607 октябр — Тула босьтӧм да Болотниковӧс казнитӧм; 1608 воын нин — мӧд Димитрий войскаӧн локтӧ Тушиноӧ). Каръяслӧн отсасьӧм ни (каръясын заводитчис демократическӧй революция, босьтам кӧть Псковса революция 1608 воын), Швециякӧд союз вӧчӧм ни, эз вермы мездыны Шуйскӧйӧс. Швециякӧд союз кыпӧдіс Москва вылӧ Польшаӧс войнаӧн. Озыр ыджыдалысь классъяс ӧні корсьӧны отсӧг Польшаысь, та вӧсна чӧвтісны Шуйскӧйӧс сарысь, медым пуксьӧдны Польшаса королевичӧс (1610). Польша эз вермы лӧсьӧдны пӧрадок Мӧскуа государствоын, тайӧ «национальнӧй» капиталӧс збоймӧдіс (Нижегородскӧй ополченньӧ, 1612). Но пӧрадок лӧсьӧдны сӧмын вермисны 5 во чӧжся война бӧрын. Выль сарӧс лои бӧрйыны казакъяс тшӧктӧм серти (Тушинскӧй кандидатура Романовъяслӧн). 1640 вояс кежлӧ удайтчӧ прикрепитны местаяс вылӧ видз-му уджалысь йӧзӧс крестьянаӧс (беглӧй холопъясӧс корсян строк дзикӧдз вежӧма, 1645) да кутшӧмсюрӧ уступкаясӧн ланьтӧдны казакъясӧс. Но казакъясӧс ас бердӧ кӧртавны эз удайтчы (1668–1670 — Степан Разинлӧн казацкӧй кыпӧдчӧм). Каръясын кыпӧдчӧмъяс дзикӧдз жебмӧны сӧмын нэм помасян кадӧ (Новгородса да Псковса волненньӧяс 1650 в.; Мӧскваса волненньӧ 1648–1662 в. в. (ыргӧн деньга лэдзӧм вӧсна) да вуджӧны стрелецкӧй бунтъясӧ). XVII нэм шӧрын мӧд Романов сар (Алексей Михайлович 1645–1676) дзикӧдз закрепляйтӧ крепостнӧй бюрократическӧй государстволысь праваяссӧ («Сар Алексейлӧн уложенньӧ» — 1649). Кыдзи и рытыввыв Европаын, тӧргӧвӧй капитал Россияын пуктӧ национальнӧй государстволы подув, ас кипод улӧ босьтӧ, подчинитӧ вичкоӧс (патриарх Никонӧс судитӧм, 1666). Тайӧ ӧткымын духовенствоӧс чорыда сувтӧдіс правительстволы паныд (раскол).
Роч племялӧн матысса суседъяс
Польско-литовскӧй правительство босьтӧ ас кипод улӧ запорожскӧй казакъясӧс да бырӧдӧ налысь самоуправленньӧ (1635 воын Кодак крепосьт Запорожйӧӧ пыранінын стрӧитӧма). Тайӧ Рытыввыв Россияын 1648–1649 в. в. кыпӧдіс крестьянскӧй, мещанскӧй да казацкӧй бунтӧдз, Хмельницкӧйлӧн революция. Тайӧ кыпӧдчӧмыс муніс зэв бура, ыджыд успехъясӧн: карсаяслӧн да казакъяслӧн бурджык организацияыс вӧлі дай мукӧдтор тшӧтш казакъяслы отсаліс (Крымса орда, Швеция, коді воюйтіс Польшакӧд Балтийскӧй море вӧсна, тшӧтш отсасис и Мӧскуа). Польша лои вермӧма. Украина дзоньнас гетман Хмельницкӧй юрнуӧдӧмӧн сетчис Мӧскуаса сар Алексей (1654) кипод улӧ. Но Украина регыдӧн дзикӧдз подчинитчӧ Мӧскуалы да воштӧ ассьыс автономиясӧ (XVIII нэм шӧрын). Украинаса крестьянаӧс лои пӧртӧма крепостнӧй крестьянаӧ, сюри выль дворянство кипод улӧ. Выль дворянство артмис казацкӧй старшинаясысь. Польша эз нин вермы бӧр ёнмыны тайӧ кык удар бӧрас — казакъяс революциясянь. Польша воштіс медся няня провинцияяссӧ, а мӧд-кӧ, Польша вылӧ шведъяс уськӧдчисны (найӧ ӧти кадӧ босьтлісны Варшава да Краков). XVIII нэм шӧрсянь Польша заводитчӧ омӧльтчыны да усьны увлань.
Нэм да во
XVIII нэм
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэм чӧжыс мунӧ кольӧм нэмын на заводитчылӧм вермасьӧм Англия да Франция костын колонияяс вӧсна, испанскӧй наследство юкӧм вӧсна. Война (1701–1713) тадз помасис, мый Франция пуксьӧдіс испанскӧй престол вылӧ «ассьыс» корольӧс, Людовик ХIV-лысь внуксӧ, но Англия босьтіс ас кипод улӧ Гибралтар. Сэсся нинӧмӧн помасис Австрия юкӧм вӧсна война (1741–1748). Сэсся заводитчӧ сизим во чӧжся война (1756–1763). Франция воштіс ассьыс медбур колонияяссӧ Войвыв Америкаысь (Канада) да Индияысь. Та бӧрти Франция участвуйтӧ Америка независимосьт вӧсна вермасян войнаын Англиялы паныд, но эз нин удайтчы бергӧдны Франциялы воштӧм колонияяссӧ бӧр ас киас. Франциялӧн колонияяс воштӧм вӧчис зэв чорыд удар капитализмлы. Ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс тӧргӧвӧй капиталлысь государствосӧ. Сылӧн диктатураыс, коді Людовик ХIV да XV дырйи пӧрлі самодержавйӧӧ, ӧні лои дзик ковтӧмторйӧн. Буржуазия пӧвстын заводитчӧ монархиялы паныд кыпӧдчӧм. Заводитчӧны Англияса парламентскӧй пӧрадокӧн увлеченньӧяс (Монтескьё, 1689–1775: «
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Тайӧ нэм первойя джынъяс колонизация мунӧ медсясӧ асыввылӧ (Екатеринбург 1723 воын пуктӧма). Кама сайса визь вуджӧ Самаралань 1730, Самара — Оренбург гранича визь пуктӧма 1734–1744. Русскӧй колонизация тані воӧ нин степъяс граничаӧдз, коді торйӧдӧ Поволожйӧ да Приуралльӧ Туркестанысь. XVIII нэм мӧд джынйын лунвылӧ да асыв-лунвылӧ. 1731–1735 воясӧ правительственнӧй колонизация эз на мун водзӧ Верхнеднепровск — Змирев визьысь. Мӧд ног кӧ шуны, империя гранича сайын на коли Екатеринославльскӧй губерня, 40 во мысьт «днепровскӧй» гранича визь лэччӧ нин Азовскӧй море берегъяслань. Турциякӧд медводдза война бӧрти (1769–1774 воын) гранича сайын кольліс сӧмын Крым. Крым босьтӧм бӧрын (1783) Россиялӧн лунвывса граничаыс лои Чёрнӧй море визьын. 1770 вояссянь заводитчӧ Войвыв Кавказ колонизируйтӧм («кавказса гранича визь» мунӧ Кубань да Терек юяс пӧлӧн 1779–1799). Казакъяслӧн вӧльнӧй колонизация ӧні мунӧ неофициальнӧя. Дон дзикӧдз лои подчинитӧма (Булавинскӧй бунт бӧрын 1708), Запорожйӧ ликвидируйтӧма (1775), вежсис беглӧйясӧн колонизация татчӧ. Сӧмын государствоса граничаяс пытшкын муніс гуся колонизация. Тадзи вӧлі Екатерина II дырйи колонизируйтӧма Новороссия 1-йя да 2-ӧд турецкӧй войнаяс костын (видзӧд веськыдвыв графаӧ). Запорожйӧса казакъяс вуджӧны Кубань вылӧ, а мукӧдыс мунӧны Россия гранича сайӧ — Турцияӧ («
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
XVIII нэм дырся внешньӧй политика Россиялӧн тӧдчымӧн торъялӧ кык период вылӧ. 1760 воясӧдз Россия чорыдджыка воддза серті ориентировка кутӧ рытыввылӧ. Турциякӧд воюйтӧм, Шӧр Азияӧ пыран да Дальньӧй Востоккӧд тӧргуйтӧм лӧсьӧдӧм попыткаяс вӧліны эз вывті тӧдчанаӧсь. 1760 восянь Рытыввылӧ зырсьӧмкӧд тшӧтш, Россия зырсьӧ лунвылӧ. Балтийскӧй море вӧсна вермасьӧм вежсьӧ Чёрнӧй море вӧсна вермасьӧмӧ. Тӧргӧвӧй капиталлӧн могъясыс XVIII нэм чӧж пыр вӧліны господствующӧй могъясӧн. Та серти кӧ Россия дзонь нэмӧн сёрмис Рытыв Европа серти повторяйтны «океанскӧй» державаяслысь XVII нэм дырся историясӧ. Медводдза война («Севернӧй война» 1700–1721, Даниякӧд да Польшакӧд ӧтвылысь Швециялы паныд война) олӧмӧ пӧртіс русскӧй капиталлысь да Шведскӧй тӧргӧвӧй капиталлысь 1650 воясся программасӧ. Медся вузасян туй вуджис Белӧй мореысь Балтийскӧй мореӧ. Тайӧ кык мында, куим мында содтіс барышъяссӧ Россияса тӧргӧвӧй капиталлысь. Швеция чорыда сувтіс паныд Россиялы: дорйис ассьыс Балтийскӧй монополиясӧ (русскӧй армияӧс Швеция грӧмитіс Нарва улын, 1700). Полтавскӧй пораженньӧ бӧрын (1700 юнь 27 лунӧ) Швециялы лои сетны став Балтика асыввыв берегсӧ. Ништадскӧй мир серті (1721) Россия киын лоис Нарва, Ревель, Рига дай Выборг — Швециялӧн нэмӧвӧйя форпостыс Новгород гранича дорын лои Россия киын. Шведъяс ордын (1809 во) коли сӧмын Рытыв-войвыв джынйыс Финляндиялӧн. Тайӧ кадсянь заводитчӧ Швециялӧн политическӧй значенньӧ усьӧм. Кыдзи XVII нэм джынсянь уси Польша. Нэм помасигӧн Польша киын вӧлі Курляндия да медбур, кынмывлытӧм балтийскӧй гаваньяс: Либава да Виндава. Тайӧ гаваньяссӧ мырддьӧм могысь Россия сюйсьӧ сизим вося войнаӧ Польшакӧд (видзӧд IХ графасӧ шуйгавывсьыс да медбӧръя графасӧ веськыдвывсьыс), отсасьӧ Франциялы. Кӧть русскӧй войска вермӧ Англиялысь союзник-прусакъясӧс (Кунерсдорф дінын кось 1759 да Берлин вылӧ уськӧдчылӧм), во помасис неудачнӧя. Водзӧвылӧ Россия важ противницаыскӧд (Пруссиякӧд) вӧчӧ союз Польшаӧс юклӧм 1772), Россия босьтіс Белоруссияӧс 1793 да 1795 воясӧ; ӧні сы киӧ сюри нӧшта на полякъяс Украиналӧн колясъясыс (Волынь да Подолия), асыввывса Галицияыс воис (Австриялы), Литвалӧн ыджыдджык пайыс сюри (ичӧтджыксӧ босьтіс Пруссия), сідз жӧ Россия сӧрвитіс важся чешуйтчан тор — Курляндия. Лунвылын Россия самостоятельнӧ нуӧдіс внешньӧй политикасӧ (Петыр I-лӧн Прутскӧй поход 1711, Очаков кар Минихлӧн босьтӧм 1737). Водзӧ лунвылын мунӧ систематическӧй захватъяс 1768 восянь. (Турциякӧд медводдза война помасис Кучук-Кайнарджийскӧй мирӧн (1775); тайӧ восьтіс медвеськыд да медлӧсьыд туй Россиялы Средиземнӧй мореӧ, Рытыввылӧ; Турциякӧд мӧд война, 1787–1791, коді помасис Яссаса мирӧн). Немтор буртор асыв-лунвылӧ наступленньӧ эз сет (заводитчыліс Петыр I-лӧн Персияӧ походӧн, 1722–1723, да Бекович Черкаскӧйлӧн экспедицияӧн Хиваӧ, 1716). Сійӧ кадся медся ыджыд могыс вӧлі босьтны Россия киӧ тӧргӧвӧй туйсӧ Азияысь Европаӧ. Каспий — Волга — Балтийскӧй море. Тайӧ могсӧ лои пӧртӧма олӧмӧ — Каспий вылын русскӧй флот кындзи эз вӧв некутшӧм мукӧд флот. Колонияяс ас киӧ босьтӧмыс вӧлі проектъясын на сӧмын, а эз на вӧвны быдлунъя могъясӧн ХVІ–XVIII нэмъясын. Тайӧ тӧргуйтан туй войвыв пом вӧсна, Балтийскӧй море мырддьӧм вӧсна — вӧлі кык война Швециякӧд (1741–1743 да 1788–1790). Тайӧ войнаясыс нӧшта ӧтчыд петкӧдлісны, мый Швециялӧн Балтийскӧй море асыв берегын влиянньӧыс дзикӧдз быри, тайӧ война бӧрас Швеция став Балтийскӧй владенньӧяссӧ воштіс (Финляндия, 1809 воын). Тайӧ нэм медбӧръя воын Россия пырис Англиякӧд союзӧ революционнӧй Франциялы паныд (1799); тайӧ вӧлі медводдза акт русско-английскӧй союзлӧн. Дзоньнас тайӧ нэм кузяыс вӧлі тӧдчӧ нин тайӧ матысмӧмыс, тайӧ кык государство костас Чёрнӧй море вылын ӧтувъя могъяс серті.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Государство пытшкӧсса политикаын Петыр I-лӧн (1682–1725) сарствованньӧ кадӧ медся тӧдчана организация русскӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн (тайӧ процессыс Рытыввыв Европаын муніс ХIV–XVII нэмъясын). Некор на водзын ни бӧрын Россияса тӧргӧвӧй капиталлӧн могъясыс та вылнаын эз вӧвлыны. Но русскӧй тӧргӧвӧй капитал лыд вӧлі вывті на слаб, медым конкуренцияӧн водзсасьны рытыввыв Европаса капиталкӧд. Европаса капиталлы (медся нин Англияса да Голландияса) Россия капитал серті Петровскӧй реформа ыджыдджык пӧльза сетіс да ёнджыка бӧрыньтіс Россияса тӧргӧвӧй капиталсӧ. Та бӧрті, тайӧ под вылын Россияын бара кыптіс реакция тӧргӧвӧй буржуазиялы паныд. Заводитчис дворянскӧй реакция. Тайӧ дворянскӧй реакциясӧ аддзам Петыр I бӧрся саръяс дырйи: Екатерина I (1725); Петыр II (1727–1730); Анна (1730–1740); Иван VI (1740–1741); Елизавета (1741–1761) да Петыр III (1761–1762). Перелом заводитчӧ 1760 вояссянь, кор населенньӧыс мӧдіс ёнджыка дифференцируйтчыны да отхожӧй прӧмыселъяс Россияын паськалісны. Пытшкӧсса рынок паськалӧмкӧд тшӧтш паськаліс тшӧтш и заграничакӧд вузасьӧм (медсясӧ Россияысь вузалісны сырьё, но и полуфабрикатъяс (кӧрт) да фабрикатъяс (дӧра). Обрабатывающӧй промышленносьт, первойя нэм джынйын, мыйтӧм правительство эз отсав, пыр усис увлань. Мӧд нэм джынйын заводитчис кыптыны обрабатывающӧй промышленносьт первойя каднас крепостнӧй именньӧясын (помещикъяслӧн). Прамӧй промышленнӧй капитализм XVIII нэмын Россия оз на вӧлі тӧд. Но такӧд тшӧтш колӧ висьтавны, мый 1725 воын Россияын вӧлі нин 195 фабрик-завод (горнӧй заводъяс татчӧ оз пырны), а 1796 воын лыддьысис нин 1161 (медтӧдчана сійӧ кадся Россияса промышленносьтлӧн кыптан датаяс татшӧмӧсь: 1632 воӧ медводдза кӧрт вӧчан завод; 1634 — медводдза стеклӧ вӧчан завод; 1650 — ной вӧчан медводдза фабрика (мануфактура); 1712 воӧ Петыр I гижис указ «заводъяс» паськӧдӧм йылысь; 1714 — шӧвк вӧчан медводдза мануфактура; 1717 — ем вӧчан медводдза мануфактура; 1721 — лэдзӧма закон фабрикаяс дінӧ дзонь сиктъяс крепитӧм йылысь). Буржуазия могъяс серти лӧсьӧдӧма администрация 1698–1700 воясын (ратуша йылысь медводдза указ). 1703 воын ратушалы (медгырысь купечьяслӧн собранньӧ) лои сетӧма права контролируйтны сьӧм чукӧртӧм. 1707–1708 вояссянь лои лӧсьӧдӧма губерняяс. Губерняяс лӧсьӧдӧм бӧрын медыджыд натшальство пыдди пуксьӧны воинскӧй, дворянскӧй натшальство. Дыр на буржуазия киын вӧлі финанс контроль (1711 — фискалъяс лӧсьӧдӧм). Но тӧргӧвӧй капитал быдмӧмкӧд государственнӧй власьтыс вуджис бюрократия киӧ (1711 — сенат; 1718 — генерал-прокурор). Медтӧдчана кад дворянскӧй реакциялӧн: 1730 воын дворянство зільӧ сарича Анналы примитны дворянскӧй конституция; 1762 в. «дворянство вольносьт йылысь» манифест (дворянствоӧс повинносьтъясысь мездӧм, медсясӧ севернӧй война кадся сьӧкыд повинносьтъясысь); 1785 — дворянстволы сетӧма жалованнӧй грамота (чукӧртӧма «комиссия выль уложенньӧ лӧсьӧдӧм могысь»). Збыльысьсӧ тайӧ нэм мӧд джынъяс промышленносьт кыптыны заводитчӧмкӧд дворянство пиысь мӧдіс водзмӧстчыны экономически прогрессивнӧй элементъяс («дворянскӧй буржуазия», вольно-экономическӧй общество организуйтӧм, 1765). Тайӧ жӧ мӧд нэм джынъяс кыптіс пугачёвщина (казакъяслӧн, уралса горнорабочӧйяслӧн да асыв Россияса крестьяналӧн кыпӧдчӧм 1773–1774 воясын. Помкасӧ тайӧ кыпӧдчӧмлы капитализм эксплуатация чорзьӧмысь колӧ корсьны). Самодержавйӧлысь власьт дзольдӧдӧм пыдди артмис политическӧй диктатура. Медводдза диктатура власьт заводитчӧ Екатерина II фаворит Потёмкинсянь (куліс 1791). Татшӧм жӧ политика нуӧдіс Екатериналӧн пи — Павел. Павел I-лысь дзескӧдӧмсӧ сьӧкыд лои терпитны аслыс дворянстволы. Павел сар основнӧй мог пыдди сувтӧдіс дзикӧдз бырӧдны дворянскӧй самоуправленньӧ, кодӧс вӧлі лӧсӧдӧма местаяс вылын 1775 восянь (1775 вося губерняяс йылысь положенньӧ). Водзджык на нӧшта полицейскӧй диктатура власьтлы паныд сувтіс интеллигенция (Радищев — «
Централизованнӧй бюрократическӧй монархия быдмӧмысь XVIII нэм дырйи колӧ индыны со кутшӧм торъяс вылӧ: государство пытшкӧсысь дзикӧдз бырӧдӧма таможняяс (1753); Екатерина II дырйи правительство манастыръясысь именньӧяссӧ конфискуйтіс (1764). Нӧшта водзынджык на, Петыр I дырйи, вӧлі лӧсьӧдӧма государственнӧй вичко, синод восьтӧмӧн, синодӧн веськӧдліс сарлӧн пуктӧм чиновник — обер-прокурор (1721).
Роч племялӧн матысса суседъяс
XVIII нэмын дзикӧдз киссис XVI нэм дырся великӧй держава — Польша. XVII нэм джынся неудачаяс бӧрын, неуна бӧр босьтчыліс быттьӧкӧ (Иван Собесскӧйлӧн сарствуйтан кад, 1673–1696), но зэв регыд кежлӧ. «Севернӧй война» Польшаӧс дзикӧдз уськӧдіс. Тӧргӧвӧй капитализм паськалӧмсӧ падмӧдіс мореясӧ туй тупкысьӧм. Кор Россия котыртчис ыджыд тӧргӧвӧй туй пӧлӧн, вочасӧн нӧшта на ас киас босьтіс став туйсӧ, Польша воштіс Чёрнӧй мореӧ петан туйсӧ, а сідзжӧ лои туй тупкӧма Польшалы Балтийскӧй мореӧ. 1730 вояссянь нин Польша сэтшӧма увлань исковтіс, мый Польшаса корольӧс ӧні пуктісны Парижын, Венаын да Петербургын. 1760 воясын Пруссия да Россия камандуйтӧны Варшаваын асланыс провинцияын моз жӧ. Франциялӧн сюйсьӧм (барскӧй конференция, 1768) нӧшта ӧддзӧдіс тайӧ катастрофасӧ, мый Польшаӧс мукӧд государствояс ас кост юклісны 1772 воын. Сӧмын XVIII нэм помын гырысь буржуазия (1791 вося май 3 лунся конституция) да посни буржуазия (Костюшколӧн кыпӧдчӧм, 1794) мӧдлісны зільны босьтны бӧр ас киӧ власьт, но вӧлі вывті нин сёр. Польша водзӧ эз вермы вермасьны Россия да Пруссия союзкӧд. Пруссия да Австрия ӧнісянь лоины медъён суседъясӧн Россиялӧн, Польша да Швеция пыдди. XVIII нэмын Австрия да Пруссия кост заводитчис спор Шӧр Европаын юрнуӧдӧм вӧсна. Тайӧ войнаыс помасис сӧмын мӧд нэмас нин (1866). Пруссия (Фридрих II дырйи, 1740–1786) босьтіс ас кипод улӧ Австриялысь Силезия (текстильнӧй промышленносьт центр). Австрия сизим вося войнаӧн зілис бӧр мырддьыны Силезиясӧ, но эз удайтчы. XVIII нэм помасигкежлӧ Польшалысь му мырддялӧм вӧсна ыдждіс Пруссия, сувтіс великӧй державаяс радӧ. Пытшкӧсса управленньӧ политикаын Пруссия Фридрих II зільӧ приспособитны бюрократическӧй монархиясӧ кыптысь капитализм могъяслы. Фридрих Франция дорысь на бурджыка вермасис феодализм колясъяскӧд. Австрия Пруссияысь на збойджыка сувтӧ тайӧ туй вылас Иосиф II дырйи (1780–1790). Иосиф II небзьӧдыштіс крепостнӧй права, мӧдіс вермасьны духовенство влиянньӧкӧд да с. в. Но Австриялы тайӧ дзик оз удайтчы. Иосиф II-лӧн реформаяс («
Нэм да во
XIX нэм, 1801–1830 в.
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Тайӧ нэмыслӧн медводдза юкӧныс вӧлі продолженньӧӧн воддза нэм бӧръя дас вояслӧн. Французскӧй революция мунӧ мӧд формаӧн. Посни буржуазияӧс да пролетариатӧс пазӧдӧм (вермӧм) бӧрын, республика воштӧ ассьыс демократическӧй сущносьтсӧ да вуджис гырысь капитал чорыд диктатура формаа власьтӧ. Капитал военнӧй пӧдрадъяс да поставкаяс вылын ӧдйӧ быдмӧ, озырмӧ. Сійӧ оз вошты антифеодальнӧй смыслсӧ: «важ пӧрадокъяссӧ» бырӧдӧм буржуазия закрепитіс «гражданскӧй кодексын» (Кодекс Наполеона, 1804). Военнӧй диктатура тайӧ жӧ воын вӧлі венчайтӧма императорскӧй коронаӧн, но тайӧ эз веж нинӧм. Генерал Бонапарт (Наполеон I) салдатскӧй империяыс эз жӧ ло важ монархия кодь. Ӧні государствоӧн веськӧдлісны важ конвентса шленъяс да революциядырся генералъяс, кодъяс ӧні вуджисны капиталлы служба вылӧ. XIX нэм заводитчигӧн Франция вӧлі медводдза буржуазнӧй государство Европаын. Та боксянь сійӧ панйис Англияӧс, кӧні гырысь землевладелечьяс медся на командуйтісны. Прамӧйджык буржуазнӧй пӧрадокъяс позьӧ вӧлі аддзыны сӧмын Америкаысь да Европаын Францияысь. Франция гӧгӧрыс сэк Европаын пукалісны полуфеодальнӧй державаяс, кодъяс дзикӧдз пикӧ воисны Францияса революция бӧрын. Тайӧн пӧльзуйтчис полуфеодальнӧй Англия, коді котыртліс Франциялы паныд «ыджыд союз» (Англия да Франция костын война недыр кежлӧ сӧмын дугдыліс Амьенскӧй мир бӧрын, 1802): сувтісны паныд Россия да Австрия 1805, Пруссия да Россия 1806–1807, Австрия ӧтнас 1809, Россия ӧтнас 1812, Россия, Пруссия, Австрия да Швеция 1813–1814. Тайӧ коалицияяссӧ ставсӧ жугӧдіс (Аустерлицын 1805 да 1806 воын) Наполеонлӧн армия силаӧн да паськӧдіс став Европа пасьтаыс «гражданскӧй кодекслысь» идеясӧ. Сійӧ быдлаысь зілис «важ пӧрадоклысь» вужсӧ чегны (медсясӧ Рытыввыв Германияысь, Войвыв Италияысь, Пруссияысь да Польшаысь. Видзӧд медбӧръя графаас веськыдвылас), Англия первойя каднас вермыліс сӧмын море вылын (Трафальгар 1805). Та вылӧ Наполеон воча лӧсьӧдіс «континентальнӧй блокада» (1806), коді тупкис Европаӧ вузасян туй английскӧй тӧваръяслы. Дугдытӧм война да русскӧй катастрофа (1812) ёна омӧльтӧдісны Францияӧс, 1814 воын сылы лои сетчыны. 1815 воын выльысь босьтчылӧм бӧрын и дзикӧдз Францияӧс жугӧдісны (Ватерлоын, юль 18 лунӧ). Та бӧрын феодальнӧй реакция недыр кежлӧ бара ловзис да Францияын важ монархия бӧр лӧсьӧдісны, Бурбонъясӧс бӧр пуксьӧдісны (1814–1830). Сӧмын экономика боксянь Франциялы быдман туй бӧр воссис. 1830 вося юльскӧй революция дзикӧдз закрепитіс буржуазнӧй режим (Луи Филипп, 1830–1848). Экономика боксянь быдмӧмыс (не сӧмын Францияын) вайӧдіс научно-техническӧй открыттьӧяслань (1807 — Фультон изобретитіс параход; 1810 во — скоропечатнӧй машина; 1827 — гребнӧй винт; 1830 — Стефенсонлӧн локомотив. Францияса изобретенньӧяс: 1802 — Жаккарлӧн бурмӧдӧм кысян станок, 1810 — Жирарлӧн дӧра кыан механическӧй станок).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Дас ӧкмысӧд нэмын некутшӧм нин абу вӧльнӧй колонизация. Правительственнӧй колонизация мунӧ йӧз муяс мырддялӧмӧн (аннексия). Тайӧ мырддялӧм муясыс абу нин сэтшӧм коланаӧсь русскӧй племялы, кутшӧм колана политика да стратегия боксянь «Российскӧй империялы». XIX нэм заводитчигӧн Россия вуджӧ кавказскӧй гӧраяс да босьтӧ Грузияӧс 1801, Менгрелия 1803, Имеретия 1810 воын, Асыввывса Закавказье да Каспий; Гюлистанскӧй (1815 — Баку) да туркманчайскӧй (1828 — Эривань) договоръяс Персиякӧд. Неуна сёрӧнджык ликвидируйтчӧны медбӧръя владенньӧяс Швециялӧн Балтийскӧй море асыввылын (Финляндия Торнео юӧдз босьтӧма Россия киӧ 1809). Турциялысь мырддьӧма Чёрнӧй море войвылысь Бессарабия (1812) да Анапа (1829), нӧшта сёрӧнджык «
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Комын во чӧж кыссьӧ русско-английскӧй союз, тайӧ заводитчис воддза нэм помын на. Тайӧ союзсӧ орӧдӧмыс вӧсна Павел I (1801) воштіс ассьыс юрсӧ. Англия — Россия костын союз мӧдіс слабмыны, сӧмын XIX нэм помын, кор Россияын аслас мӧдіс кыптыны-паськавны промышленнӧй капитализм. Тайӧ политическӧй союзлӧн подулыс вӧлі англияса промышленнӧй да русскӧй тӧргӧвӧй капиталлӧн йитчӧмын: Россияса тӧргӧвӧй капитал пычкис англияса промышленносьтлы колана сырьё (вӧр, пенька, гос, шобді). Россия Англиялысь вайис ыджыдалысь классъяслы став колана фабрикатъяссӧ (тӧварсӧ). Тайӧ союзыс орлі сӧмын вит во кежлӧ (1807–1812) русско-английскӧй коалициялӧн военнӧй неудачаяс вӧсна, кор Александр I-лы лои заключитны Тильзитскӧй мир (1807) да подчинитчыны Наполеон «континентальнӧй блокада» условйӧлы (видз. медводдза графа шуйгавылысь). 1810 восянь нин Россияса экономика тшӧктіс петны Францияса «континентальнӧй блокада» кабыр улысь. Франция Россиялы вермис сетны сӧмын роскош тӧваръяс дай Францияысь Россияӧ тӧвар ваян донтӧм ва туй тупкысис (Балтийскӧй море вӧлі тупкӧма англичаналӧн). Политика боксянь тайӧ вит вонас Александр I используйтіс «Тильзитскӧй мирсӧ», тайӧ каднас Россия босьтіс ас киас дзоньнас Финляндия да Бессарабия. 1812 воӧ пансис война бара жӧ Франциякӧд («отечественнӧй война»), коді помасис 1814 воын; русскӧй армия пырис Парижӧ. Став войнаыс муніс англияса сьӧм вылӧ. Тайӧ война пӧртіс Александр I-ӧс «саръяс вылын сарӧ», став Шӧр Европаас сполнӧй кӧзяинӧ. Ӧні русскӧй армия Висла берегъяс вывсянь кокньыда вермис кучкыны Берлинӧ и Вена вылӧ. Татшӧм положенньӧыс вӧлі закрепитӧма «Венскӧй конгрессӧн» да «священнӧй союзӧн» (1815), став асыввыв Европаса державаясыс сюри Россия кипод улӧ (Англия эз ӧтлаась «священнӧй союзкӧд», а Франция тайӧ кадаас дзикӧдз воштыліс ассьыс значенньӧсӧ). Политическӧй ыджыдалӧм (гегемония) Россиялӧн вӧлі подувтчӧма татшӧм могъяс вылын: русскӧй тӧргӧвӧй капиталлы босьтны Чёрнӧй море бассейн, а тайӧ могъяс серті колӧ вӧлі Россиялы босьтны ас киӧ Константинополь. Та могысь Александр кӧсйыліс используйтны Тильзитскӧй мир (Эрфуртскӧй свиданньӧ Александрлӧн Наполеонкӧд 1808 воын). 1806–1812 вося война Турциякӧд первойсӧ Россиялы нинӧмтор эз сет. Россиялы тайӧ планъясысь лои эновтчывны 1820 воясӧдз. Но кор грекъяс кыпӧдісны Турциялы паныда восстанньӧ, бара Россия сюйсис Турцияӧ, Константинополь мырддьӧм вӧсна войнасӧ лои нуӧдны нин Николай I-лы (1825–1655 в.). Греция да Турция кост войнаӧ сюйсисны Англия, Франция да Россия ӧтвылысь (Наворинскӧй битва; Турциялысь флотсӧ вӧйтісны Англияса, Францияса да Россияса эскадра). Но тайӧ войнасӧ лои нуӧдны водзӧ Россиялы ӧтнаслы, а ӧтнаслӧн Константинополь босьтны выныс эз судзсьы. Россиялы лои эновтчыны Константинопольысь да миритчыны дзоляник Азияса Турецкӧй колонияяс вылӧ.
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
19 нэмся медводдза комын вонас медтӧдчана тор Россияын промышленнӧй капитализм чужӧм (ной вӧчан фабрикаяс воліны 1801 воын — 155, а 1825 — 324; бумажнӧй фабрикъяс: 1804 — 199, 1825 — 484; чугун кисьтан да кӧрт вӧчан заводъяс 1804 — 20, 1824 — 170. 1829 воын — медводдза мануфактурнӧй выставка). Россияса капитализмлы чорыд водзмӧстчӧм сетӧ Наполеон «Континентальнӧй блокада». Тайӧ Россияӧ пыртӧ выль идеология, буржуазнӧй идеология, Французскӧй революциялысь идеологиясӧ. Официальнӧй кругъясын паськаліс нин наполеоновскӧй Франциялӧн идеяяс, а водзмӧстчысь интеллигенция пиын — французскӧй революция дырся идеяяс. Наполеонлысь идеяясӧ аддзам Сперанскӧй проектъясысь (умереннӧйджыкъяс — 1803 воын, радикальнӧйджык — 1839–1810 вв.). Мӧд сикас идеяяс петісны декабристъяс пиысь. Сперанскӧй да декабристъяс проектын ӧткодь идеяясыс крепостнӧй права бырӧдӧм да крестьянаӧс вӧля вылӧ лэдзӧм, медым тайӧн ӧддзӧдны Россияын промышленнӧй капитал да сетны промышленносьтлы вӧльнӧй уджалысьясӧс. Буржуазно-промышленнӧй идеологиялӧн зэв ёна тыдовтчӧ Россияын (иностраннӧй конкуренцияысь наполеоновскӧй «континентальнӧй блокада» мездыліс Россияӧс, дай Россияса нянь дон ӧдйӧ лыби англияса пролетариат содӧм вӧсна да Наполеонӧн войнаяс вӧсна, тайӧ сетліс возможносьт вуджны меда (вольнонаёмнӧй удж вылӧ). Тайӧ быдман кадыс капиталлы волі зэв дженьыдик: 1819 восянь англияса тӧваръяслы бара воссьӧ туй Россияӧ, а нянь донъяс ёна увлань уси. Барщиннӧй крестьяналӧн удж бара лои выгӧднӧйджык медалӧм батракъяс удж серти. Промышленносьтлы ӧні вӧлі колӧ чорыд центральнӧй власьт, медым Россияса промышленнӧй капиталӧс иностраннӧй конкуренцияысь дорйыны (1823 восянь лӧсьӧдӧ покровительственнӧй, таможеннӧй тариф; Николай I-лӧн войнаяс да завоеванньӧяс восьтӧны роч тӧваръяслы туй Турцияӧ да Персияӧ). Татшӧм поворотыс водзвылысь лӧсьӧдіс неудача туй гуся общество уджлы (1814 — «
Роч племеналӧн матысса суседъяс
Наполеонӧн войнаяс дырйи (1897–1807) Пруссия сюри Франция влиянньӧ улӧ да Наполеон законъяс улӧ (Штейнлӧн да Гарденберглӧн реформаяс: крестьянаӧс мездӧм). Наполеонӧс вермӧм бӧрын Франциясянь зависимосьт быри, но лои выль зависимосьт — Россиясянь (Фридрих Вильгельм III, 1797–1840 Александр I-лӧн «друг») ыджыдджык самостоятельносьт коли Австриялӧн, кӧть Австрияӧс вермис Наполеон (1805 да 1809). Австрия воюйтліс (кыдзи и Пруссия) Франция ӧти союзын Россиялы паныд 1812 воын. Но Австрия ньӧти эз сюр Франция влиянньӧ улӧ. Австрияын важ моз колис тӧргӧвӧй капиталлӧн реакционнӧй государствоӧ, а сідзжӧ колис и крепостнӧй праваӧн (канцлер Меттерних 1773–1859). Та вылын вужъяссис реакция Германияын (Карлсбадскӧй постановленньӧ 1819), а Германия сійӧ кадас кутчысис Россия вын вылӧ. Но Германиялӧн Пруссия серти самостоятельносьтыс вӧлі ыджыдджык. Асыввыв Европаса государствояс пытшкысь Франция влиянньӧ улӧ медъёна сюри Польша. Кор Наполеон «Варшавскӧй герцогство» лӧсьӧдіс, Польша управляйтчис Наполеон индӧдъяс серті, конституция серті. Кор Польша сюрис Россия кипод улӧ, конституция кольліс на. Но Александр I быд воськовӧн тайӧ конституциясӧ вуджліс (нарушайтіс). Тайӧ кыпӧдіс 1830 воын ноябр тӧлысьын медводдза Польскӧй восстанньӧ.
Нэм да во
XIX нэм 1831–1866 вояс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Промышленнӧй капитализм паськалӧ став Европа пасьта да медся нин Рытыввылын да Шӧр Европаын: Франция да Германия пӧрӧны сэтшӧм жӧ индустриальнӧй странаясӧ, кутшӧм вӧлі XVIII нэмын Англия. Юльса революция бӧрын (1830) Франция дзикӧдз мездысьӧ «важ пӧрадокъясысь», а ӧттшӧтш и Бурбонъяс династияысь. Орлеанскӧй династия дырйи (Луи-Филипп 1830–1848) артмӧ цензӧвӧй парламентскӧй монархия, кодӧс 1830 восянь дугдывтӧг увсяньыс кисьтӧны пролетарскӧй да пролетаризируйтчысь массаяс. 1848 вося кыпӧдчӧмысь бара артмис революция (февралься революция), но буржуазия кулак-крестьяна отсасьӧмӧн пӧдтіс рабочӧй революциялысь центрсӧ (1848 юньскӧй восстанньӧ) — Парижсӧ. Та бӧрын бара пуксьӧ 19 нэм заводитчан кад дырся режим («мӧдӧд империя», Наполеон I племянниклӧн — Луи-Наполеон ІІІ-лӧн. 1848 во помасьӧмсянь сійӧ вӧлі республикаын президент пыдди, а 1851 вося декабр 2 лунсянь сійӧ бырӧдіс парламентскӧй формасӧ да 1852 восянь бӧр лӧсьӧдіс монархия, первойя империя дырся кодьӧс жӧ). «Мӧдӧд империя» мунӧ первойя империя политика туйвизьӧд жӧ внешньӧй политикаын (Франция участвуйтӧ Россиялы паныда «крымскӧй» войнаын 1854–1856; Австриякӧд воюйтӧ 1859; Китайкӧд 1860; Мексикакӧд 1862–1866 воясӧ, нӧшта водзынджык на, 1830 воын, Франция босьтіс Алжир). Кымын водзӧ, сымын пыр ёнджыка лои Франциялы паныдасьны мукӧд государствояскӧд, медводз Пруссиякӧд — Германиякӧд («таможеннӧй союз» Германияса государствояс костын, 1831–1835). Промышленнӧй буржуазия ас кост вермасьӧмын паськалӧ национализм. Тайӧ национальнӧй движенньӧсӧ Наполеон III зільӧ используйтны (Италия ӧтувтчӧ экономика боксянь вынаджык Пьемонт власьт улӧ 1859–1861 воын французъяс отсӧгӧн). Англияын промышленнӧй буржуазиялӧн вермӧм бӧрын ликвидируйтчис гырысь землевладелечьяслӧн политическӧй ыджыдалӧмыс (парламентскӧй реформа, 1832). Англияын лои лӧсьӧдӧма вузасьӧмлы свобода (нянь вылӧ пошлинаяс бырӧдӧма 1848). Англияын кыптіс зэв вылӧ рабочӧй движенньӧ (чартизм — «народнӧй партия 1838 в.). Чартизм движенньӧ вӧлі неудачнӧй. Рабочӧйяслӧн кыпӧдчӧмыс водзмӧстіс политическӧй литература, дерт тайӧ Маркс гижӧдъясӧдз сулаліс XVIII нэм дырся «Просвещенньӧ» идеяяс вылын, а эз веськыд туй вылын (Оуэн — Англияын, 1771–1852; С.-Симон, 1700–1825, Фурье, 1772–1832 — Францияын). Классӧвӧй тыш чорзьӧмкӧд чужи прамӧй пролетарскӧй коммунизм нога велӧдӧм (коммунистическӧй манифест, 1847). Заводитчис котыртчыны ставмувывса рабочӧйяслӧн движенньӧыс (медводдза интернационал, 1864).
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Россияса империя дзикӧдз нин котыртчӧ XIX нэм мӧд треть кежлӧ (частичнӧй колебанньӧяс мунӧны: Бессарабиясӧ 1856 воын бӧр воштӧ. 1878 воын Бессарабия бӧр сюри Россиялы). Россия завоюйтіс Кавказ (1864 в. ставнас). Тайӧ Кавказсӧ ӧтлаалӧмыс йитіс Закавказьекӧд да восьтіс туй Азиатскӧй захватъяслы (Шӧр Азия: 1853 в. Ак-Мечеть (Перовск), Ташкент — 1865, Дальнӧй Востокысь Николай I дырйи на Амур берег, Амурскӧй да Уссурийскӧй край, 1858–1860). Разведкаяс захватъяс могысь мунӧны нӧшта пыдӧджык (1836 — русскӧй миссия Афганистанӧ; 1853–1854 русскӧй экспедиция Япониясӧ да с. в.). XVIII нэм помсянь нин русскӧй кампанньӧ эксплуатируйтӧ «российско-американскӧй владенньӧяс» — Аляска да Алеутскӧй діяс. 1864 воын вӧлі тайӧ вузалӧма Соединённӧй Штатлы.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
1848 во матысмигӧн дзикӧдз киссис «священнӧй союз». Кор Николай I-лы юльскӧй революция йылысь воис юӧр Питерӧ, кӧсйыліс ыстыны ассьыс войскасӧ Париж вылӧ, но эз артмы. 1848 вося революция дырйи Россиялы лои сӧмын дорйысьны. Пруссия Фридрих Вильгельм IV дырйи дзикӧдз мездысьӧ Россия опека улысь. Россия зілис Австрия вынӧн бӧр ас кипод улӧ босьтны, но Австрия ачыс киссис 1848 революция дырйи (видзӧд медбӧръя графаӧ). Австриялӧн Николай I отсасьӧмӧн ёнмыштӧм ӧдйӧджык Австрийскӧй империяӧс мынтӧдіс Николай кипод улысь, Австрия да Россия регыд спорӧ воисны Восточнӧй вопрос серті. Восточнӧй вопрос и водзӧ Россия водзын сулаліс медыджыд мог пыдди русскӧй внешньӧй политикаын. Андрианопольскӧй мир бӧрти Константинополь босьтӧмысь Россиялы лои эновтчыны, но Николай I зілис мӧд ногӧн, чургӧдіс ассьыс кисӧ мукӧд проливъяс вылӧ (Хунхиар-Искелесскӧй договор, 1833 в.). Сӧмын тайӧн чорыда паныдасис Англиякӧд (Лондонса конвенция проливъяс йылысь, 1841). Русско-английскӧй война тыдовтчис нин 1830 вояссянь. Англичанакӧд неудачнӧй сёрнияс бӧрын (1849 в.) Николай бара уськӧдчис Турция вылӧ (1853). Сӧмын Россиялы паныд сувтіс не сӧмын Англия да Турция, но и Франция да Австрия тшӧтш. Тайӧ война дырйи Россия воштіс Севастополь (1855 в., август 27 лунӧ) дай Черноморскӧй флотсӧ дзоньнас лои бырӧдны. Сідзжӧ Россия воштіс права Чёрнӧй море вылын выльысь карабъяс стрӧитны. Тайӧ праваыс быри Россиялӧн Парижскӧй мир серти (1856 воын, Александр II дырйи, Николай кулі 1855 воын, февраль 18 лунӧ). Тайӧ кадас жӧ мӧдіс тӧдчыны Россияысь Пруссиялӧн кӧдзӧдчӧмыс. Бара Россия син водзын кыптӧ Швеция, код йылысь 1809 в. вунӧдісны нин дзикӧдз. Восточнӧй политикаысь Россияӧс дзикӧдз бӧрыньтісны дай рытыввылӧ зырсьӧмыс Россияӧс тшӧтш бӧрыньтісны. Россиялы лои вежны политика направленньӧсӧ. Константинопольысь дзикӧдз лои эновтчыны, а рытыввылӧ зырсьӧм пыдди сэсь лои корсьны союзникъясӧс (русско-французскӧй союз франко-австрийскӧй война дырйи, 1859). Но сӧмын Франциякӧд эз удайтчы лӧсьӧдны экономическӧй йитӧд дыр кежлӧ. Татшӧм выль союз Россия вочис Пруссиякӧд. 1860 вояссянь Пруссия мӧдіс босьтны русскӧй нянь Англияысь унджык да фабричнӧй тӧваръяс вайны Россияӧ). Та серти русско-французскӧй союз 1863 воын киссис (Наполеон III Польшаса делӧясӧ сюйсис). Лои выль ёнджык русско-прусскӧй союз, коді вӧлі лӧсьӧдӧма Австриялы паныд, но ӧттшӧтш и Франциялы паныд. Русско-английскӧй конфликт тайӧ каднас небзьыштіс. Россия вуджӧ Ближньӧй Востокысь Шӧр Азияӧ. 1864 воын заводитчӧ Туркестанлань зырсьӧм. Тайӧ кадӧ дзикӧдз помасис нэм первойя четьвертын заводитчылӧм война Кавказкӧд. Кавказ лои пӧкӧритӧма, Шамильлысь держава бырӧдӧма (1832–1859 в.).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Медтӧдчана тор тайӧ кадӧ — барщиннӧй овмӧс ликвидируйтӧм, мӧд ногӧн кӧ шуны — «
Роч племялӧн матысса суседъяс
1830 вося польскӧй революция мездіс Рытыввыв Европаӧс Николай I сюйсьӧмысь, но полякъяслысь кыпӧдчӧм регыдӧн удайтчис пӧдтыны Николай I-лы (1831, август 26 лунӧ Варшава босьтӧм). Польша воштіс 1815 вося конституция. Польшалы вӧлі сетӧма «Царство Польскӧй» права (органическӧй статут, 1832, февраль 26). Но збыльысьсӧ Николай сарствуйтан кадӧ тан пыр вӧлі военно-полицейскӧй диктатура, власьт наместник Паскевичлӧн. Кор Крымскӧй война бӧрти артмис франко-русскӧй союз да Франция мӧдіс Польшаӧс видзӧднысӧ дорйыштны, Александр II-лы Польшаын кык бана политика лои неуна небзьӧдыштны. (Александр II да Польшаса буржуазия-дворянство представительяс костын медводдза сёрни, 1856 в.). Но тайӧ сӧмын ёнджыка скӧрмӧдіс Польшаса массаӧс. Польшаса карвывса йӧз вӧліны развитӧйӧсьджык рочьяс дорысь. Польшаса массалӧн манифестацияяс (1861 февраль-мартын) вӧлі лыйлӧма. Революционнӧй настроенньӧ Польшаын пыр ӧтарӧ кыптіс да медбӧрти 1863 воын январ тӧлысьын ӧзйис вооружённӧй восстанньӧ. Полякъяс надейтчисны Рытыввыв Европасянь отсӧг вылӧ, но отсӧг эз ло. Россиялы Пруссия отсаліс пӧдтыны восстанньӧсӧ («Альвенслебенлӧн конвенция» 1863, февраль 8.). Восстанньӧ лои пӧдтӧма, революционнӧй правительствоса шленъясӧс («Ржонда Народовӧй») вӧлі вочасӧн арестуйталӧма да казнитӧма. Польша та бӧрти вӧлі пӧртӧма прӧстӧй роч губерняӧ («Привислинскӧй генерал-губернаторство»).
1848 вося Францияса революция эз нин вӧв 1789 вося революция моз изолируйтӧма Европаысь. Ӧні общественнӧй условйӧыс Рытыввыв да Шӧр Европаын промышленнӧй капитализм паськалӧм вӧсна ёнджыка матысмисны мӧда-мӧдныскӧд. Март 15 лунӧ заводитчис революция Венаын, а 18 лунӧ Берлинын, кыкнан государствоас правительство чегсис да абсолютнӧй монархия пыдди лӧсьӧдіс конституционнӧй монархия. Сӧмын некоднан государствоас власьтыс народнӧй масса киӧ эз вудж. Надзӧникӧн реакция чукӧртіс вынсӧ да октябр тӧлысьын заводитіс бӧр наступайтны: правительстволӧн войска бомбардируйтіс да босьтіс Вена, а ноябр тӧлысьын Фридрих-Вильгельм IV вӧтліс народнӧй собранньӧ Франкфуртысь. Став Германия увса Франкфуртскӧй парламент сӧмын сяммис кыв песны, а водзӧ нинӧмтор эз вӧч. Саксонияын да Баденын кыптылӧм восстанньӧяс вӧлі пӧдтӧма Прусскӧй войска вынӧн (1849). Германия Пруссия кипод улӧ ӧтувтӧм эз жӧ артмы, торкис Россия. Россия сувтіс Австрия дор отсасьны («Венгерскӧй кампанньӧ» Паскевичлӧн, 1849). Но национальнӧй ӧтувтчӧм заводитчис ёнмыны таможеннӧй союз (1831–1835) лӧсьӧдӧмсянь да пыр ӧтарӧ водзӧ кутіс ёнмыны. Пруссия сувтіс первойя местаӧ 1864 вося (Даниякӧд война Шлезвиг да Гольштиния вӧсна) да 1866 вося войнаяс бӧрын (Австриякӧд; австриечьясӧс Садовӧй дорын вермӧм, юль 3 лунӧ).
Нэм да во
XIX нэм 1867–1896 вояс
Медтӧдчанаторъяс ставмувывса историяын
Франко-прусскӧй война (юль 1870 – январ 1871) пуктӧ пом «мӧдӧд империялы» да кыпӧдӧ Францияын выль революция, лыд серти нин нёльӧд (Парижса коммуна март-май, 1871). Тайӧ медводдза социалистическӧй революция. Революция вӧлі неудачнӧй (30 сюрс мортӧс лыйлісны), но «важ пӧрадок» эз жӧ нин вермы бӧр лоны: Францияын лои «республиканечьястӧм республика», сувтӧ 1875 вося конституция вылӧ. 1877–1879 воясын республиканскӧй партия (Гамбетлӧн) босьтіс власьтсӧ. Коммунаӧс пӧдтӧм бӧрын 1876 восянь рабочӧй движенньӧ бара ловзьӧ (медводдза рабочӧй конгресс; 1877 восянь петӧ газета «Равенство» Ж. Гедлӧн; 1879–1880 — коммунаръяслы сетісны амнистия) да мӧд десятилеттьӧ шӧрӧдз заставляйтӧны правительствоӧс лыддьысьны рабочӧй требованньӧяскӧд (союзъяс йылысь свобода закон, 1884). 1880 восянь бара котыртчӧ социал-демократическӧй партия (ӧтувтчыны удайтчӧ сӧмын 1905 во гӧгӧрын). 1893 восянь талӧн значенньӧыс ыдждӧ парламентын. Англияын тайӧ каднас помассьӧ буржуазнӧй демократия оформитчӧм (Гладстонлӧн избирательнӧй реформа, 1867 да 1884–1885 в.в.). Чартизмӧн заводитчӧм рабочӧй движенньӧ жебмӧ, усьӧ увлань, сы вӧсна мый ставмувывса мануфактурнӧй рынокъясыс сюри Англия киӧ дай Англияса колонияяс вывті ӧдйӧ быдмисны (Австралия, Канада, Лунвыв Африка). Тайӧ сетіс предпринимательяслы возможносьт кутны ыджыдджык удждонъяс. Англияын паськалӧ не революционнӧй, не социалистическӧй формаа рабочӧй движенньӧ — тред-юнионизм. Тӧдчанаджык движенньӧ заводитчӧ 80 воясся промышленнӧй кризис бӧрын (безработнӧйяслӧн митингъяс, 1886–1887; докса уджалысь рабочӧйяслӧн стачка, 1889), 1892 воын первойысь англияса парламентӧ пырӧны рабочӧй социалистъяс. Медводдза интернационал киссьӧ 1872 воын. 1889 воын котыртчӧ Мӧд Интернационал (ставмувывса социалистическӧй партияяслӧн медводдза конгресс Парижын). 1883 воӧ кулі Маркс, 1885 — кулі Энгельс.
Роч племенаясӧн босьтӧм муяс
Фергана завоюйтӧм (Коканд, 1876), Закаспийскӧй крайӧ Россия пырӧ 1880 восянь, 1884 в. босьтӧма Мерв. Россия Каспийскӧй море асыввылын полнӧй кӧзяин, матыстчӧ суседка Персиялань да Афганистан граничалань. 1878 воын Берлинскӧй трактат серти Закавказьеын роч владенньӧясӧ ӧтлаалӧма Батум да Карскӧй обласьт. Туркестанӧ, кӧть жеба, но мунӧ жӧ русскӧй колонизацияыс. Россия тайӧ кадас паськӧдчӧ абу роч йӧзлысь муяс мырддялӧмӧн.
Медтӧдчанаторъяс мукӧд государствоса историяын
Пӧшти став периодыс мунӧ русско-германскӧй союз гӧгӧрын да русско-английскӧй конфликт гӧгӧр. Медбӧръя дас воас XIX нэм помын лаймалӧ тайӧ конфликтыс, а Пруссиякӧд союз пыдди артмӧ русско-французскӧй союз. Медтопыда йитчӧмыс русско-германскӧй союзлӧн вӧлі франко-прусскӧй война кадӧ. Александр II война дырйи отсаліс Пруссиялы: Австрияӧс Франция дор сувтӧмысь сорис. Россия Пруссиялы отсалӧм пыдди пырысьтӧм-пыр жӧ кутіс корны бырӧдны Парижса трактат (1871). 1873 воын артмис «куим император костын союз» (Австрия, Германия, Россия), кырымалісны секретнӧй военнӧй договор Германиякӧд; тайӧ договор серті Германия кӧсйыліс отсавны Россиялы, коймӧд держава кӧ сы вылӧ уськӧдчас. Збыльысьсӧ Александр II кӧсйис ачыс уськӧдчыны Турция вылӧ Константинополь мырддьӧм могысь. Та серти Александр II нуӧдіс батьыслысь политикасӧ жӧ. Тайӧ вайӧдіс бара жӧ Англиякӧд столкновенньӧ. Англия некыдзи эз вермы миритчыны, медым кодкӧ великӧй державаяс пытшкысь пуксис Средиземнӧй море вылӧ да тупкис Англиялы туй Индияӧ. Индия вӧсна полӧм зэв важысянь нин ӧзтіс конфликт Россия да Англия костын. Русскӧйясӧн Туркестанӧ пырӧм да Индия гранича дорӧ матысмӧм бӧрын, Англия зэв полігтырйи видзӧдіс Россия зырсьӧм вылӧ. Кор бара кыптіс выль русско-турецкӧй война, балканскӧй славянаӧс кыпӧдчӧм бӧрын (Герцеговинаса восстанньӧ 1875 гожӧмын, сербско-турецкӧй война да болгаръяслӧн восстанньӧ 1876), Австриякӧд Россия вӧчис секретнӧй сӧглашенньӧ (рейхштадскӧй сделка, 1876 в., конвенция, март 1877 в.), Александр II мӧдӧдіс ассьыс армиясӧ турокъяс вылӧ (1877). Англия сувтіс отсасьны Турциялы. Россияӧс куим пӧръя вермисны (юль 8 да 18 лунӧ, август 30–31 лунъясӧ — «Куим Плевна»). Сан-Стефановскӧй договор серти пӧшти дзикӧдз ликвидируйтчис Европаса Турция (1878). Тайӧ бара мукӧдыс Россияӧс Англиякӧд, дай Австрия тшӧтш сувтіс Англия дор. Секретнӧй договор Австрия Россия костын торксис. Россиялы лои сетчыны (май 18 лунӧ, 1878, «лондонскӧй протоколъяс», юньын Берлинса конгресс). Европаса неудача бӧрти Россия уськӧдчис Азияӧ; 1881 воын Скобелев босьтіс Герк-Тэнэ, матыстчис Герат дінӧ — «Индияӧ ворота». Россиялӧн Шӧр Азияӧ зырсьӧмыс бара вайӧдіс Англия да Россия костын конфликтӧ, бара мӧдіс тыдавны война (1885). Тайӧ кадас кыптіс русско-германскӧй конфликт, быттьӧкӧ Болгария вӧсна, а збыльысьсӧ экономическӧй тренньӧяс вӧсна (нянь вылӧ пошлинаяс лэптӧм вӧсна). Тайӧ под вылын чужис франко-русскӧй союз 1890 в. (военнӧй конвенция 1893 в).
Медтӧдчанаторъяс пытшкӧсса историяын
Вайӧдам тайӧ нига текстас подробнӧя гижӧм событтьӧяслысь да революционнӧй движенньӧлысь датаяссӧ: 1868–1869 Нечаевлӧн агитация; 1870 в. — медводдза ыджыд стачка Петербургын; 1873–1875 народникъяслӧн йӧз пӧвстын агитацияӧн петӧм; 1876 воын декабр 6 лунӧ демонстрация Казанскӧй собор дінын, Петербургын; 1877 — пропагандистъясӧс судитӧм; 1878 январ 24 лунӧ В. И. Засулич лыйис Петербургса градоначальник Треповлы; 1878–1879 — «Земля и воля»; 1879 апрель 2 лунӧ Соловьёв лыйлӧ Александр II-лы; юньын — Воронежскӧй съезд да «Земля и воля» ликвидируйтӧм; «Народнӧй воля» организуйтӧм; ноябр 19 — Курскӧй кӧрт туй вылын сарлысь поездсӧ взорвитӧм; 1880 февраль 5 лунӧ Зимньӧй дворец взорвитӧм; 1881 март 1 лунӧ Александр ІІ-ӧс казнитӧм; 1883 — «
