«БЫДТЫСИМ ТАЙ СО!»

I.

Спира Иван гӧтырлы зэв нимкодь. Нылыслӧн — Машаыслӧн — матысмыны кутіс верӧс сайӧ сетан кад. Кӧсйӧны пӧ локны корасьны Илля Вась Ӧндрей сайӧ. Спира Иван гӧтырлы зэв колӧ Илля Васьлӧн пиыс. Зятьпу вылӧ во кымын нин видзӧ. Сэтшӧма колӧ, весиг енлы кевмӧ. Илля Васьлӧн овмӧс бур. Пиныс зэв паськӧма. Недӧкунь кодь эськӧ да, сійӧ ӧд нинӧм. Дерт, та йылысь Спира Иван гӧтыр аслас нывлы нинӧм оз шу. Оз зэв Машалы ньылыд мун. Оз ӧд позь зэв челядьтӧ лэптыны, пӧвадитны — тшыкӧны. Сӧмын сёрни костын, артеляс, шулывлас, медым тшӧтш Маша кывлас: «Кутшӧм бур морт Илля Васьлӧн Ӧндрейыс. Вот эськӧ миян Машалы жӧникыд! Ёгор Мишӧ дорысь сё пӧв бурджык. Мый нӧ Ёгор Мишӧыдлӧн эм? Нинӧм. Дзик нинӧм. Дай ещӧ кутшӧмкӧ комсомол — висьталӧны». Ёгор Мишӧкӧд Маша ветлӧ. Сы вӧсна и Спира Иван гӧтыр быд ногыс зільӧ сійӧс Маша водзын няйтӧсьтны. Ачыс Спира Иван гӧтыр мӧвпалӧ: «Мед но ветлас. Регыд сетам Ӧндрей сайӧ, да сэки тон дугдас. Менам ӧд Машӧй абу на мукӧд вошӧм нывъяс кодьӧсь. Бать-мамлысь кывзас».

Спира Иван гӧтырлы регыд нин позяс мынтыны уджйӧз став рӧдвужыслы.

— Кымынлаын ӧд нин ми чунькытшасьлім да пируйтлім. Яндзим нин быдсӧн. Но ӧні регыд асланым лоӧ чунькытшасьӧм. Ставыс мынӧ ӧтпырйӧ! — ошйысьӧ верӧслы.

— Аддзӧмыд тай сёрни, — кыввидзас гӧтырлы Спира Иван.

— Но, кыдзи нӧ на. Чунькытшасьӧмыд ӧд водзӧса. Со Ёгор гозъялӧн челядьныс абуӧсь да, рӧдвужныс зэв оз и исӧдлыны, — шензьӧ Спира Иван гӧтыр.

Мамлӧн нывлы приданнӧй чукӧртӧма вель уна нин: вит дӧра пома, дас вит кузьчышъян, ведра джын тӧриг самӧвар, квайт пара чашка. Кӧсйӧ сетны нывлы мӧс, баляпи, нёль гырнич. Кык пудовня ув му карта сайысь, вит мортула видз перевоз дорысь. Машалӧн эм ӧти бур ной пась, пальто, нёль-вит платтьӧ, кык сарапан пасьтавлытӧм на.

— Мыйкӧ ещӧ колӧ!... Сэсся ӧд мунӧм бӧрас на позяс отсавны миянлы гознанымлы. Пиным ичӧт на-а. Сылы ен отсалас мӧдысьджык чукӧртны, — мӧвпалӧ Спира Иван гӧтыр.

Шуанныд, гашкӧ, Спира Иваныд пӧ озыр морт? Мыйта лӧсьӧдӧма приданнӧй? Абу. Шӧркоддьӧма олысь морт. Мый кокыштасны, сійӧ и сюясны приданнӧйӧ. Сійӧн и чукӧрмыштіс. Эмӧсь ӧд сэтшӧм коми мортыд. Асьнысӧ асьныс тшыг нисьӧ пӧт видзасны, медтыкӧ приданнӧй нывлӧн вӧлі.

II.

Воисны корасьысьяс Илля Вась пилӧн. Спира Иван гӧтырлӧн нимкодьысла неуна садьыс эз быр. Кывъясыс оз артмы. Сьӧлӧмыс чиктылӧ. Весиг Спира Иван ачыс корасьысьяскӧд вель дыр сёрнитіс. Абу ӧд лӧсьыд ланьтӧмнад овны. Шуасны — не любӧ пӧ мортыдлы корасьӧмным миян. Сёрнитісны приданнӧй йылысь. Лӧсялісны. Машалысь нинӧм эз и юавны. Спира Иван гӧтыр ачыс сы пыдди сёрнитіс. «Мунтӧг ӧд оз ов!» — шуӧ. Корасьысьяс «ньӧбисны» нылӧс. Кӧсйысисны вежон мысти кикутны локны.

Маша став сёрнисӧ кывліс. Сійӧ вӧлі мӧд вежӧсас. Сьӧлӧмсӧ мортыдлысь шог пыдзыртіс. Зэв сылы оз кажитчы Ӧндрей. Сы бердын ӧд комсомолеч Миша кык морт, дас морт. Вежӧра, сюсь, лӧсьыда сёрнитӧ. Мелілуныс тырмӧ. Кутшӧм ӧд мича и... Сӧмын гӧль. Мый нӧ кӧть и гӧль. Уджавныс тай сяммӧ, майбыр! Сӧмын нинӧм оз лысьт шуны бать-мамлы.

III.

Рытын Маша мунӧ лыддьысян керкаӧ. Колӧ талун аддзӧдлыны Мишаӧс.

— Висьтавны абу? — мӧвпалӧ Маша. — Ме ог тӧд. Кодарӧ ӧд ещӧ лоӧ. Коді тӧдас сылысь. Шуас: коралӧны кӧ пӧ — мун дай. Мишалы ӧд веськодь ми вокыд. Пыр мыйкӧ собранньӧяс да спектакъяс йылысь и сёрнитӧ.

Воис лыддьысян керка дорӧ. Сьӧлӧмыс майышмуні — котӧрӧн-сорӧн пырис.

— Да ӧд Мишаыд вичкоад венчайтчыны оз мун! — быттьӧ сӧніка ва кисьтісны Маша вылӧ.

— Мунас. Кыдзи нӧ вичкоӧ оз мун. Мыйла оз мун. Ӧні ӧд томлуныс на йӧйтӧдлӧ да, вичкоад оз ветлы, — бӧр ланьтӧдӧ Маша ассьыс сьӧлӧмсӧ.

Миша мыйкӧ зэв сьӧлӧмсьыс висьталӧ, сідзи и кисьтӧ. Оз тай мытшась кывйыс!

— Мый нӧ тані? — юалӧ Маша ӧти нывлысь.

— Собранньӧ. Со тай тэнад Мишаыд висьтавлӧ, сӧрӧ мыйкӧ.

— Ок-ма, собранньӧ. Бара талун он вермы аддзӧдлыны Мишаӧс. Сійӧс ӧд он зэв кыскы собранньӧ вывъяссьыд. Колӧкӧ вой шӧр бӧрӧдз кутасны сёрнитны.

Жугыльмис миян Маша.

Час кык мысти кымын эштіс комсомолечьяслӧн собранньӧ. Машалы кык часыс кажитчис кык воӧн. Миша вель дыр на сы бӧрти сёрнитіс пызан дорас мукӧд комсомолечьяскӧд, оз тай дӧзмыны. Вензьӧны-вензьӧны мыйкӧ. Эз тырмы Машалӧн терпенньӧыс. Матыстчис Миша дінӧ.

— Дыр на, Миша, тэнад оз помась?

— Тэ нӧ тані жӧ? Миянлысь сёрни кывзін? Колі, дерт.

— Кывзантор! Дыр на, мися, оз помась?

— Регыд нин, — кыввидзис Миша. Бӧр заводитчис сёрнитны.

Коркӧ Мишалӧн помасис сёрниыс. Босьтіс нига пызан вылысь. Локтіс Маша дінӧ.

— Мый нӧ, Маша, сэтшӧм жугыль. Мӧскыд кулі али мый, — сералӧ.

Со тай, колӧкӧ! Машалӧн неуна синваыс оз пет.

— Регыд лоӧ сарӧс шыбитан лун — Февральскӧй революция. Ме талун сы йылысь висьталі. Миян сэки спектак лоӧ и быдтор. Зэв гажа лоӧ, — висьтавлӧ Миша.

Бара сы бердӧ кӧліны том йӧз. «Мед кӧть эсійӧ челядьыс нин оз сюйсьыны», — дӧзмис Маша.

IV.

Доймӧ Машалӧн сьӧлӧмыс. Кутшӧмкӧ сар шыбитан лун дум вылас усьӧма!... Синваыс доршасьны кутіс. Ырскӧбтіс-чеччис да ывлаӧ. Миша сы бӧрся. Машук эз вермы кутчысьны, бӧрддзис.

— Мый нӧ, Маша, лоин? Мыйысь бӧрдан? — чуймис Миша.

— Кутшӧм шог меным. Локті тэкӧд сёрнитыштны. Тэ кутін кутшӧмкӧ нинӧм абусӧ висьтавны.

Кыдзкӧ-мыйкӧ, кыті бурӧн, кыті дӧзмӧмӧн Миша бурӧдіс Машаӧс.

Маша висьталіс корасьӧм йывсьыд. Зэв нора висьталіс. Быттьӧ кулан кадӧ воӧма. Виччысьӧ, мый Миша шуас.

— Сыысь и бӧрдан! Тешкодь тай тэ мортыд. Коралӧны кӧ, дивъя нин мунан. Да ещӧ сэтшӧм озыр жӧник сайӧ, Илля Вась Ӧньӧ сайӧ. Тіянлы ӧд медтыкӧ овмӧса морт, сэсся нинӧм. Сёйны, юны, узьны, уджалыштны аслыныд — со ӧд тіян бур олӧмыс. Ми воклы сэтшӧм олӧмыд зывӧк. Ми ёнджыкасӧ зілям йӧзлы, гӧль йӧзлы овмӧдчыны морт ногӧн.

Маша эз виччысь татшӧм чорыд кывъяс аслас мусуклысь. Дерт, оз пӧ меным ньылыд мун, сӧмын пӧ ӧд татшӧм кывъяс оз жӧ кут шуавны.

Висьталіс Маша — сылы зэв неокота мунны Илля Вась Ӧндрей сайӧ. Сылы сійӧ зэв мустӧм.

— Мустӧм кӧ, эн мун дай. Сэн пасыс.

Миша дыр оз мӧвпав.

— Бать-мам сетӧны ӧд. Кысь он мун. Накӧд он лысьт вензьыны.

— Он кӧ ачыд мун, кысь ещӧ сетан. Ӧні ӧд абу сардырся олӧмыд. Ӧні он зэв челядь вылад нартитчы. Регыд на дорын узьлыны велӧдас Сӧветскӧй закон, кутасны кӧ кедзовтны, — шуалӧ Миша.

Маша, дерт, тайӧ кывъястӧ пыдди оз пукты.

— Тӧдан мый, Маша. Вай мун ме сайӧ, — крапкис Миша.

— Мый бара сералан тэ? — ышловзис Маша.

— Ме збыль шуа. Мунан кӧ, мун. Менам мамӧй пӧрысь жӧ нин кутіс лоны-а. Отсалан меным уджавны.

— Оз ӧд тэ сайӧ менӧ сетны. Мамӧ кымыныськӧ нин видіс тэкӧд ветлӧмысь... Гашкӧ эськӧ... Менам мамӧй ӧд бур сьӧлӧма. Ысты корасьысьястӧ, гашкӧ, мамлӧн сьӧлӧмыс небзяс, — шуӧ Маша. Аслас эськӧ надеяыс абу.

— Ме бара и ог, — кыввидзис Миша; — Корасьысьӧс ӧд ог жӧ кут ыстыны. Ме ӧд ог бать-мамтӧ вай. Тэ кӧ мунан — и шань.

V.

Вензисны вель дыр. Некыдзи оз лӧсявны. Миша оз кӧсйысь корасьысьӧс Спира Иван ордӧ ыстыны, оз кӧсйы вичкоын венчайтчыны, шуӧ — Исполкомын пӧ гижсям дай шань. Оз кӧсйы чунькытшасьны ни, пируйтны ни. Машалӧн быдсӧн юрсияс сувтіс. «Кыдзи нӧ бать-мам вывті верӧс сайӧ петан? Найӧ ӧд оз сетны бурсиӧм! Кыдзи нӧ вичкоӧ пыравтӧг? Ен грек ӧд суас! Кыдзи нӧ чунькытшасьтӧг, пируйттӧг? Став йӧзыс ӧд синтӧ солавны кутасны! Некутшӧм олӧм сям оз ло!» Быд ногыс Маша комсомолеч Мишаӧс зілис венны. Медбӧрын ышӧдіс уна приданнӧй сетӧмӧн. Ӧні пӧ вена нин, ачыс мӧвпалӧ.

Миша вак-вакӧн серӧктіс.

— Приданнӧйнад и ставнад, — шуӧ. — Ме ола сытӧг. Кутшӧм бура ещӧ ола!.

Эз лӧсявны. Сідзи торйӧдчис сійӧ рытын.

VI.

Маша шӧрӧ-выйӧ воши. Оз тӧд, кодарас кутчысьны. Миша эськӧ зэв муса, да оз кӧсйы вичкоын венчайтчыны. Дай сы сайӧ мамыс оз сет. Илля Вась Ӧндрей эськӧ венчайтчӧ, сы сайӧ бать‐мамыс сетӧны, да мустӧм, вывті мустӧм, синмӧн аддзытӧмӧдз мустӧм. Ӧтарас волас, мӧдарас волас, бара оз тӧд, кодсӧ вӧчны. Шуны кӧсйылас мамлы Миша сайӧ мунӧм йылысь, сӧмын на вомсӧ калькнитас, мамыс зымнитас джоджӧ:

«Ещӧ мыйкӧ он-ӧ шу!»

Дзонь куим лун Маша эз аддзыв Мишаӧс. Эз вермы водзӧ аддзывлытӧг овны, муніс Миша дінӧ. Миша пыр ӧтиӧс тӧдӧ: вайны вайӧ, корасьны ни, вичкоӧ ни оз мун. Быд ногыс висьтавлӧ Машалы быдторсӧ: ен абутӧм йылысь, дзик пӧ нинӧм венчайтчӧмысь, уналаын нин пӧ сідзи вӧчӧны. Маша оз вермы Миша кывъяс серти вӧчны: но, гашкӧ пӧ, бать-мам коркӧ прӧститасны, енмыс пӧ ӧд некор оз прӧстит, оз сет бура олӧм. Сэсся приданнӧйтӧг неокота мунны, чунькытшасьтӧг, пируйттӧг. Сэтшӧм тай оландыр лои! Мыйла бара Мишаыс сылӧн комсомолечас гижсьӧма-а. Колӧ ӧд со юртӧ сиравны! — шогсьӧ Маша. Маша быттьӧ кык морт лои — ӧтиыс шуалӧ: «Мун, мун, мун Миша сайӧ. Зэв бур лоӧ», мӧдыс: «Эн, эн, эн, ен грек суас». Ӧти мортыс Мишалысь кывзӧ, мӧдыс важ олӧмлань кыскӧ. Сьӧлӧм потны кӧсйӧ Машалӧн, юрыс бергӧдчӧ. Кыдзи нӧ на! Дерт жӧ! Видӧ Маша сылысь Мишасӧ комсомолечӧ пӧртысьӧс, видӧ вичкоын венчайтчӧм лӧсьӧдӧмӧс, ӧтпырйӧ кыкнансӧ видӧ.

VII.

Сэк кості Спира Иван гозъя да Илля Вась чукӧр костын мунӧ вузалӧм-ньӧбӧм Машаӧс. Пом нин кутіс воны. Маша эськӧ шулывлас: ме пӧ ог мун. Сӧмын сылысь кывъяссӧ некод пыдди оз пукты, быттьӧ оз и кывлыны. Куим лун нин вурсисны. Виччысьӧны жӧникӧс. Медбӧръя сёрни. Маша дзикӧдз воши. Оз тӧд, мый вӧчны. Воис Илля Вась Ӧндрей. Ной пинжакасьӧма, вышивайтӧм дӧрӧма, сапӧг дьӧгӧдьӧн мавтӧма — дзирдалӧ сӧмын, абу на йиджӧма да, юрси шыльӧдӧма, выйӧн мавтӧма.

Матыстчис Маша дінӧ. Чургӧдіс ки, киасьны кӧсйӧ, здоровайтчыны. Чужӧмыс сӧмын нин югъялӧ, вомыс весьт оз топав. Нимкодь, мича гӧтырпу сюри да. Эз вермы кутчысьны Маша. Горӧдіс чорыда: «Ме ог мун Ӧньӧ саяд! Мамӧ, кылан?» Шыбитіс пальтосӧ пельпом вылас, котӧрӧн петіс керкаысь, муніс Миша ордӧ. Дерт, Спира Иван ордын ставыс шемӧс колины.

VIII.

Миша Машакӧд гижсисны Исполкомын, лӧсьӧдісны комсомольскӧй свадьба. Машалы зэв эськӧ шог вӧлі вичкоын венчайтчытӧг, да мый керан. Ещӧ нин омӧль мустӧм Ӧньӧ сайӧ мунны. Спира Иван гозъя эз и волыны асланыс ныв гаж вылӧ. Кутшӧм али волӧм! Вошӧм йӧз дінӧ. Видӧны лёкысь ен тӧдтӧм Мишаӧс, нывсӧ тшӧтш. Кыдзи нӧ видтӧг. Ӧд найӧ важ олӧмлысь модасӧ вежисны, найӧ енмӧс дӧзмӧдісны. Зэв забеднӧ Спира Иван гӧтырлы. Инас оз инась шогысла. Кыдзи нӧ абу шог! Венчайтчытӧг ӧд, венчайтчытӧг нылыс муніс! Бать-мам бурситӧг, чунькытшасьтӧг, пируйттӧг, козьнасьтӧг муніс верӧс сайӧ!

— Кутшӧм ен грек суис менӧ! Кутшӧм асъя сьылӧм вичкоын узьсьылӧма! Кутшӧм рӧдительӧс абу казьтывсьывлӧма, — лыддьӧдлӧ Спира Иван гӧтыр.

Спира Иван серам нисьӧ шог нисьӧ пыр сӧмын шуис: «Со тай быдтысим!» Дженьыда шуис, да унатор висьталіс.