ГЕОГРАФИЯ

І СТ. ШКОЛАСА ІІІ ВОЛЫ

МИЯН ИНТАС (МЕСТНОСЬТ), МИЯН РАЙОН, МИЯН ОБЛАСЬТ

ГОРИЗОНТ ТӦДМАЛӦМ

Петан кӧ шыльыд да паськыд эрд вылӧ да видзӧдлан кӧ ас гӧгӧрыд, аддзан: муыс быттьӧ помасьӧ да заводитчӧ енэж, муыс тэ гӧгӧр шаньга кодь гӧгрӧс.

Сійӧ визьыс, кӧні муыс да енэжыс быттьӧ ӧтлаасьӧны, шусьӧ горизонтӧн, либӧ горизонт визьӧн.

Быд асыв горизонт сайсянь петӧ шонді, — сійӧ бокыс горизонтлӧн шусьӧ асыввылӧн; кытчӧ саялӧ шонді — шусьӧ рытыввылӧн; сійӧ бокыс, кӧн шонді овлӧ лун шӧр кадын — шусьӧ лунвылӧн, а сыкӧд воча бокыс — войвылӧн.

Шонді лэччӧм бӧрын енэжын тыдовтчӧны кодзувъяс, — мукӧдыс гырысьӧсь, мукӧдыс посни чут кодьӧсь. Кодзувъяс енэжын вывті уна, лыддьыны он вермы. Ті корсьӧй енэжысь мукӧд дорысь ёнджыка тӧдчана созвездьӧ: ыджыд медведича. Сійӧ созвездьӧыс сизим югыд кодзулысь, дзик кӧш кодь.

Ми кӧ медбӧръя кык кодзув весьттіыс нуӧдам веськыд визь войвывлань, кыдзи петкӧдлӧма 2-ӧд серпас вылын, сэки мытшасям югыд Пучега кодзулӧ (полярнӧй звездаӧ). Став кодзув пытшкас сійӧ ӧтнас оз ветлӧдлы енэж кузя, сулалӧ век ӧти местаын. Сы серти сэзь войӧ век позьӧ аддзыны, кодарланьын войвылыс.

Шондіа лунӧ школьнӧй площадка вылын тӧдмӧдӧй лун шӧр кад да горизонтлысь бокъяс (страны света). Лун шӧр кад позьӧ тӧдмӧдны шонді серти со кыдзи: урок заводитчигӧн сувтӧдӧй площадка вылӧ метр судта бедь шыльыд инӧ, кытчӧ шондіыс инмӧ лунтыр. Сэсся пасъялӧй бедь вуджӧрлысь помсӧ. Лун шӧрӧдз тіян бедь вуджӧр век чинас, а лун шӧр бӧрын заводитас бӧр содны; кор вуджӧрыс медбӧръя пасйӧм бӧрын лоӧ меддженьыд, сійӧ пасйӧдыс лоӧ луншӧрса, шусьӧ луншӧркадся визьӧн (полуденнӧй линияӧн).

Сэк жӧ позьӧ корсьны горизонтлысь бокъяссӧ тадзикӧн: бедь бердас мед ӧти морт шондіыслы мышкуӧн сувтас, кияссӧ паськӧдас пельпомъяскӧд ӧтвесьтӧ. Ӧні тіян лоас креста вуджӧр. Кокъяссянь вуджӧрыс — лунвыв, юрыслӧн да беддьыслӧн — войвыв, а кияслӧн вуджӧръяс петкӧдласны: веськыдыс — асыввыв, шуйгаыс — рытыввыв.

Тадзи позьӧ тӧдмавны кымӧртӧм лунъясӧ. Ӧні тӧдмӧдам, кыдзи позьӧ горизонтлысь бокъяс тӧдмӧдавны, кор миянлы ковмас.

КОМПАС

Медкокньыд да медлӧсьыд корсьны горизонтлысь бокъяссӧ (ориентируйтчыны) компас кузя. Сійӧн позьӧ пӧльзуйтчыны быдлаын да быд кадын: войын дай лунын, кымӧра дай кымӧртӧм лунӧ, ва вылын кӧть му вылын, сынӧдын, сук вӧр пытшкын. Та понда колӧ миянлы зэв бура тӧдмавны компаслысь вӧчӧм сямсӧ да кужны сійӧн вӧдитчыны. Медвойдӧр асьным вӧчам компаслысь прӧстӧй модель.

Бурджык лоас, быд бригада кӧ вӧчас компас модель. Босьтӧй ыджыдджык стальнӧй ем, нуӧдӧй гоз-мӧдысь емтӧ подков кодь магнит помӧд. Оз кӧ сюр подков кодь магнит, босьтӧй магнита ножич. Тіян емныд магнита лоас. Магнита емсӧ ми кутам шуны магнитнӧй стрелкаӧн (индалысьӧн). Магнитнӧй стрелка — компасын медколанатор. Сійӧ стрелкасӧ колӧ лӧсьӧдны сідзи, мед зэв кокньыда да личыда вермӧ бергавны ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧгӧрбок.

Медкокньыда сійӧс позьӧ вӧчны тадзи: босьтны паськыдджык пробка да сэтчӧ сутшкыны магнита емсӧ сідзи, мед тыдовтчис емыс ӧтар-мӧдар пробка помӧд ӧткузя. Ема пробкасӧ лэдзӧй ва тыра блюдйӧ. Тайӧтор лӧсьӧдӧм бӧрти позьӧ шуны, мый тіян артмис ас вӧчӧм компас.

Асьныд кӧ тӧданныд, кодар бокын войвыв, гӧгӧрвоанныд, кодар ем помыс петкӧдлӧ войвыв, кодарыс лунвыв. Ем йывладорыс кутас петкӧдлыны войвыв, а пысладорыс лунвыв. Пробкаас ем йывъяс петан местаясас гижӧй букваяс В да Л. Пробка вылас емыслы веськыд пельӧсӧн крепитӧй истӧг тув. Истӧг тув помъяссӧ краситалӧй: кодарыс петкӧдлӧ асыввыв — гӧрдӧн, кодарыс рытыввыв — лӧзӧн.

Ӧні позьӧ кокньыда тӧдны горизонтлысь бокъяс. Дерт, татшӧм компасӧн туй вылын вӧдитчыны оз туй.

Школаын кӧ абу прамӧй компас, корлӧй вӧралысьяслысь да тӧдмӧдӧй, кыдзи сійӧс вӧчӧма, кыдзи корсьны сы серти горизонтлысь бокъяс.

Прамӧй вӧчӧм компас шусьӧ буссольӧн. Сэтӧн магнита стрелкалысь ӧтар помсӧ сьӧдӧн краситӧма, а мӧдарсӧ еджыдӧн. Сьӧдлапомыс петкӧдлӧ войвыв бок. Стрелка бергалӧ зэв вӧсньыдик йыла емтор вылын.

Компасӧн вӧдитчӧны вӧралысьяс, моревывса паракодъяс вылын да мукӧдлаын, — кӧні абу туйяс, сэні и вӧдитчӧны. Компас серти он вош. Босьтӧй компас да вӧчӧй кытчӧкӧ экскурсия.

АС ВӦЧӦМ КАРТА.

Вась зэв збой детина. Мыйкӧ выльтор вӧчны ли, ворсны заводитны ли, — Вась век медводзын.

Ӧтчыд велӧдысьныс петкӧдліс Коми обласьтлысь картасӧ.

— Видзӧдӧй: со Эжва, со Печӧра, мир туй... этійӧ Сыктывкар, а со и миян сиктным.

Челядь ёна видзӧдӧны карта вылӧ. Вась юаліс:

— А кӧн нӧ эськӧ миян шорным? Вотчан туйным абу ни.

— А вот думышт, Васьӧ, — шуӧ велӧдысь: — тэ быттьӧ качӧдчин зэв вылӧ, сэтшӧм вылӧ, мед сэсянь став Коми обласьтыс тайӧ бумага листыс ыджда кажитчас. Мый эськӧ сэки аддзин? Мый ыджда со Печӧра юыд, а тані сійӧ сӧмын визьӧн пасйыштӧма. Тыдаліс эз эськӧ сы вылнасяньыд асланыд шорныд?

Вась оз бурась:

— А вай, сідзкӧ, висьтав, кыдзи тайӧ картасӧ вӧчӧны. Сы вылнаад ӧд качӧдчыныд некод жӧ оз вермы-а.

— Оз и ковмыв качӧдчыны. Картатӧ вӧчны абу сьӧкыд.

Вот, шуам, ми кӧсъям карта вылӧ гижны туй школасянь сикт помӧдз. Школасянь жытникӧдз туйыс мунӧ веськыда. Мурталам сійӧс воськолӧн: шуам, лоӧ 250 воськов. Босьтам бумага лист, пасъям чут — школа, нуӧдам сэсянь веськыда визь — туй. Мый кузяӧс? 250 воськов кузя визьтӧ ӧд бумага вылад он ну. Быд сё воськов пыдди кӧ визьсӧ вӧчам ӧти сантиметр кузя, 250 воськов пыддиыд ковмас визьтӧ нюжӧдны сӧмын 2,5 сантиметр кузя. Жытниксяньыд туйыс кежӧ веськыдвылӧ, сійӧн и бумага вылад колӧ пуктыны чут — жытник, пасйыны сэсянь веськыдвыв чукыльтӧм. Бара муртавны туйсӧ водзӧ да пасйыны бумага вылад сантиметрӧн арталӧмӧн. Тадзи позьӧ пасъявны бумага вылӧ быдтор, мый эм миян сиктын и сикт гӧгӧрын (керкаяс, туйяс, юяс, шоръяс, с. в.).

Васьлы юрас пыдӧ пырис тайӧ картаыд. Босьтчӧдіс ёртъяссӧ да куимӧн кык вежон чӧж ветлӧдлісны туйяс кузя, сиктӧд и сикт гӧгӧр. Медся дыр лои ноксьыны шор дорын: зэв ёна чукльӧдлӧ-мукльӧдлӧ сійӧ да.

Школаад мый лолі картатӧ вайӧм бӧрын!

— Васьыд карта вӧчӧма! — горзӧмӧн паныд уськӧдчисны велӧдысьлы. — Видзӧд, тонӧ школаным... сэн шорным и, — дзик быдтор пасйӧмаӧсь.

Шуисны Васьлысь вӧчӧм карта ӧшӧдны стенӧ.

— А кутшӧм бок нӧ выліас лӧсьӧдам? — юаліс велӧдысь.

— Кӧн нӧ войвылыс?

Вӧлӧмакӧ, Вась карта вывсьыд он и тӧд, кодарын войвылыс. Да и гижӧдъяссӧ быдсяма ногыс гижалӧма, стенсяньыд оз позь лыддьыныс: кодӧс бура гижӧма, кодӧс улӧ юрӧн.

— Кӧн нӧ эськӧ войвылыс карта вылас? Кыдз сійӧс вӧчны? — бӧбмӧм пырысь юаліс Вась.

— Войдӧр колӧ плантӧ вӧчигӧн на тӧдмавны, кодарын войвылыс. Картаад войвылыд пасйыссьӧ век выліас. Мед картаыд лоӧ бур, колӧ тадз вӧчны: шонді серти ли, матка серти ли тӧдмавны, кодарын войвыв; картатӧ рисуйтігӧн пуксьыны войвылӧ чужӧмӧн. Тэнад бумага вылад лоӧ выліас войвыв, ас дінад — лунвыв, веськыдвылад — асыввыв, шуйга вылад — рытыввыв. — Сэки позяс бура, торксьытӧг пасъявны, кӧні-мый эм.

Эз-ӧмӧй ӧдйӧ Вась выльысь вӧч картатӧ! Челядь краситісны сійӧс уна сикас краскаӧн.

Пондіс школа стенын ӧшавны асланыс сиктгӧгӧрса карта.

СХЕМАА ПЛАН ЛӦСЬӦДӦМ

Мый ми аддзам му вылысь, шуам, сиктысь — керкаяс, юкмӧсъяс (струбаяс), канаваяс, потшӧсъяс, мир туй, трӧпа, луд, му, лыа, ты, ю, — ставсӧ позьӧ рисуйтны, фотографируйтны либӧ петкӧдлыны планӧн. Рисуйтӧмӧн да фотографируйтӧмӧн ми вермам тӧдмӧдны, гӧгӧрвоны сійӧтор, кодӧс эгӧ на аддзывлӧй ньӧтчыд.

Рисунок петкӧдлӧ аддзантор сідз, кыдзи ми аддзам: сэтшӧм бок, кутшӧм боксянь ми видзӧдам сы вылӧ. Ті тӧданныд, кымын ылын тіян дінсянь рисуйтантор, сымын дзоляджыкӧн сійӧ кажитчӧ. Рисунок серти ми ог вермӧ дзик точнӧя тӧдны предметлысь ыдждасӧ. Фотография да рисунок оз вермыны петкӧдлыны кузьта да пасьта да уна мукӧдтор, кодӧс вермӧ петкӧдлыны план.

Планӧн шусьӧ сэтшӧм серпас, кӧні петкӧдсьӧ кутшӧмкӧ предметлӧн места. Планыс колӧ лоны сэтшӧм, медым вӧлі стӧча петкӧдлӧ быд визьлысь направленньӧсӧ, кузьтасӧ, пельӧсъяссӧ на костысь. План вӧчсьӧ со кыдзи:

Шуам, колӧ вӧчны миянлы класслысь план. Босьтам да мурталам метрӧн кузьтасӧ да пасьтасӧ сылысь. Сэсся метрӧн жӧ мурталам ӧти пельӧссянь ӧдзӧсӧдз кост, ӧдзӧслысь пасьтасӧ, пельӧссянь ӧшиньӧдз кост, ӧшиньлысь пасьтасӧ, ӧшинь костъяссӧ. Метр лыдсӧ пасъям бумага вылӧ. Видзӧдлам — класс кузьтаным, шуам, миян лои 10 метр, а бумага кузьтаным ичӧт. Мый нӧ кутам: вӧчны? Кыдзи тӧрӧдны сы ыджда мерасӧ бумага вылӧ?

Та могысь метр пыдди ми босьтам ичӧтджык мера, шуам кӧть, сантиметр. Ӧні вежӧс кузьтаным миян быттьӧкӧ абу нин 10 метра, а сӧмын 10 сантиметра. Пасьтаыс, шуам, 8 сантиметр. 10 да 8 сантиметра визьяс бумага лист вылӧ зэв лӧсьыда тӧрасны. Чертитам сійӧ визьяссӧ бумага вылӧ; лючки индам — кодарӧ бана вежӧс (вылын лоӧ войвыв, улын — лунвыв, веськыдладорын — асыввыв, шуйгаладорын — рытыввыв). Сэсся метр лыдсӧ сантиметръясӧ вуджӧдӧмӧн, ӧдзӧс да ӧшиньяс пасъялам.

Позяс пасъявны классысь быд предмет: улӧс, пызан, шкап, пач, партаяс. Тадзи вӧчӧмӧн, быд визь лючки гижтӧмӧн, артмас бумага вылӧ миян класслӧн план.

Тадзи жӧ ёна ичӧтмӧдӧмӧн вӧчны позьӧ пызанлысь план, керкалысь план, сиктлысь план, дзонь карлысь план да с.в.

План вӧчигӧн колӧ зільны, медым визь костъяс, пельӧсъяс вӧліны стӧчӧсь, мед стӧча петкӧдлісны, — кодарӧ банӧн сулалӧ план вылӧ босьтантор.

Мукӧддырйи планыс ыджда вӧсна оз тӧр бумага вылӧ (листӧ) выліӧ войвыв вӧчӧмӧн; мӧд ног лоӧ сійӧс вӧчны. Сэки интас бокъяссӧ планӧн индалӧны войвылӧ видзӧдан ньӧвъясӧн.

МАСШТАБ

Сідзкӧ, планӧн шусьӧ сэтшӧм чертёж, кӧні гӧгӧрбок ӧткодя ичӧтмӧдӧмӧн петкӧдлӧма кутшӧмкӧ предмет либӧ места.

Планъяс вылын став линияяссӧ чертитӧма збыльысся ыджда сертиыс ёна чинтӧмӧн. Шуам, вӧрлӧн кӧ збыль кузьтаыс 200 метр — план вылын петкӧдлыссьӧ сӧмын кымынкӧ сантиметр кузьта. Татшӧм чинтӧмыс век овлӧ равномернӧй; вӧр кӧ чинтім 200 пӧв, мукӧд предметъяссӧ колӧ чинтыны сы мында пӧв жӧ.

Татшӧм равномернӧй чинтӧмыс шусьӧ масштабӧн. Сідзкӧ, масштаб петкӧдлӧ — кымын пӧв чинтыссьӧ интаслӧн ыдждаыс бумага вылӧ чертитігӧн.

Планъяслӧн масштаб оз ӧткодь овлы. Масштаблӧн ыдждаыс быд план вылын индыссьӧ визьӧн, либӧ лыдпасӧн.

Лыдпасӧн индыссьӧ тадзи: гижӧма кӧ 1:100 либӧ 1/100, сійӧ лоӧ, мый став визьсӧ план вылын збыльысь ыджда сертиыс чинтӧма 100 пӧв. Татшӧм масштабыс шусьӧ лыда масштабӧн.

Визьӧн масштаб петкӧдлӧны мӧд ног. План вылын чертитӧны веськыд водса визь да юкӧны ичӧт мераясӧн, шуам, сантиметръясӧн; шуам, колӧ петкӧдлыны план вылын интас, кӧні 1 см = 100 метрлы. Чертитам веськыд водса визь.

0 100 200 300 400

Юкам кымынкӧ см костъяс вылӧ сувтса дженьыдик визьясӧн.

Визь заводитчан местаас пуктам 0. Медводдза сантиметр визь весьтас 100, мӧд висьтас 200 да с. в. Сідзкӧ, 3 см. планвывса мера водзсасьӧ 300 метра збыльыся визьлы.

Татшӧм нога масштаб шусьӧ линейнӧйӧн.

Масштабӧн пӧльзуйтчӧны со кыдз: шуам планлӧн масштабыс 1 см = 2 километрлы (либӧ 1 см. ыджда планвывса муртас водзсасьӧ 2 км. збыльыся ыдждалы), а тіянлы колӧ тӧдмӧдны кык деревня кост. Сэки линейкаӧн мерайтӧй план вылысь сійӧ костсӧ. Шуам, миян план вылын деревняяс кост лои 4 см. кузьта. Сідзикӧ, ӧти деревнясянь мӧдӧдзыс костыс 8 километр.

Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ тӧдмӧдны и мукӧд костъяс.

Масштаб индыссьӧ унджыкысьсӧ план улас.

УДЖЪЯС

1. Ӧти планлӧн масштабыс 1:100 ыджда, мӧдлӧн 1:300. Кодыслӧн масштабыс ыджыдджык да мындаӧн?

2. Сиктса уличалӧн кузьтаыс 1 километр, а план вылын сійӧс петкӧдлӧма 2 см. кузьта, ыджыд-ӧ масштабыс?

3. Позьӧ-ӧ быд меставывса предмет петкӧдлыны план вылын масштаб серти?

4. План вылын петкӧдлӧма кык сикт костӧд мунан туй. Масштабыс 1 километр=4 см. Кузь-ӧ лоӧ туй визь план вылын, кӧні масштаб 2 км = 1 см; 500 м. = 1 см?

5. Кутшӧм масштаб колӧ босьтны план лӧсьӧдігӧн, кор интаслӧн кузьтаыс 5 км., а бумага листныдлӧн кузьтаыс 20 см; пасьтаыс интаслӧн 3 км., а бумагалӧн — 12 см?

6. Лӧсьӧдӧй масштаб серти план школаса участоклысь.

7. Ветлӧй колхознӧй градъяс вылӧ да лӧсьӧдӧй план.

8. Лӧсьӧдӧй план колхознӧй скӧтнӧй дворлысь.

Мед эськӧ тіянлы аслыныд кужны лӧсьӧдны план, ковмас нӧшта на тӧдмавны мыйсюрӧ мурталӧмъяс йылысь.

Муртавны колӧ метрическӧй мераясӧн. Медся бур кузьта муртавны лентаа рулеткаӧн. Сійӧс юклӧма муртасъяс вылӧ. Рулеткаыс — кӧ абу да ньӧбны кӧ сійӧс некысь, позьӧ вӧчны мӧд нога рулетка кӧвйысь, бечеваысь. Быд метр костӧ бечеваӧ зэв зэлыда кӧрталӧны югыд рӧма тесьма либӧ кучиктор, либӧ кыдзкӧ ас ногӧн пасйӧны.

Позьӧ гӧрӧдъяс вӧчавны. Медым кӧв либӧ бечеваа рулетка оз сісьмы кӧтасьӧмла, колӧ пуӧдны кӧнтусь вый пиын.

Позьӧ, дерт, кузьтатӧ муртавны воськовъясӧн; медкокни эськӧ сідзисӧ, да стӧчыс оз ло.

Сідзи муртасигӧн войдӧр колӧ тӧдмавны ассьыд воськов кузьта. Сійӧс вӧчӧй со кыдзи: ӧти местасянь ӧтыджда тувччалӧмӧн ӧти визьӧд мунӧ уна пӧв. Сё воськов кытчӧ тырӧ, — пасйӧй. Сэсся босьтӧй лоан лыдъясысь шӧркоддьӧмсӧ да метрӧн и мурталӧй. Уна-ӧ лоӧ, бара пасйӧй да юкӧй сё пельӧ. Артмас тэнад шӧркоддьӧм воськов. Пасйӧй аслад тетрадьӧ да энӧ вунӧдӧй, кымын сантиметр кузя тіян воськовныд. Гӧра вылӧ кайигӧн либӧ гӧра вылысь лэччигӧн воськолыд оз нин ло сэтшӧм: лоӧ ыджыдджык либӧ ичӧтджык шӧркоддьӧм воськолысь.

Позьӧ син серти тӧдмавны ӧти торсянь мӧд торйӧдз костсӧ, — муртавтӧг, куш синмӧн видзӧдӧмӧн; кыдз шуасны, колӧ велӧдны синтӧ кузьта-пасьта, ыджда-джуджда муртавны. Петан улича вылӧ либӧ эрдӧ, либӧ вӧрӧ, синнад корсян кутшӧмкӧ тор (стрӧйба, пу, сюръя, мыр, из) да видзӧдӧм бӧрын шуан аслыд: «татысянь сэтчӧдз ветымын воськов». Сэсся пыр ӧтыджда воськолӧн мун сэтчӧдз, тӧдмав — лючки-ӧ лои тэнад арталӧмыд. Шуӧм лыдтӧ да воськов лыдтӧ гиж тетрадьӧ ӧти визьӧ. Артав, кымын воськолӧн торксьӧмыд. Тадзи кӧ дасысь кымын, кызьысь кымын вӧчан, торксьӧмъясыд чинӧны.

Бӧрынсӧ сы выйӧдз синтӧ верман велӧдны, мый пӧшти стӧч кутас ылі-матітӧ висьтавны. Синмӧн муртасьӧм зэв жӧ ёна коланатор планъяс лӧсьӧдігӧн.

Сибавтӧмин мурталӧм

План лӧсьӧдігӧн тіянлы ковмас муртавны зыбуч нюръяс, юяс, тыяс. Муртавны найӧс воськолӧн ни гезйӧн он вермы, весиг пасъяс некыдзи лоӧ сувтӧдавны, а муртавны колӧ. Мый жӧ сэки вӧчны? Кыдзи сэтшӧминъяссӧ план вылӧ босьтны? Али нӧ сибавтӧминысь некор плансӧ оз вӧчны?

Вӧчӧны, нӧшта кокньыда на вӧчӧны. Босьтам сідз, быттьӧкӧ ми зэв паськыд ю дорын сулалам. Ю пасьтасӧ колӧ муртавны, а вуджны мӧдлапӧлӧ немторйӧн. Мый керны? Сэки асладор берег пӧлӧнысь корсьӧй паськыд кушин, медым мерайтчыны кокньыдджык вӧлі, мед немтор эз мешайт.

Мӧдлапӧлысь синмӧн корсьӧй кутшӧмкӧ бура тыдалана предмет: пу, из, мыр, либӧ ещӧ кутшӧмкӧтор. Ва пасьта вылӧ видзӧдӧм мысти колӧ чӧвтны синтӧ асладор берегӧ да корсьны кутшӧмкӧтор, мед вӧлі мӧдлапӧвса предмет ылнаын жӧ. Ассяньыд сэсся сійӧторйӧдз вуджӧдӧй А-Б визь, мурталӧй сійӧс. А да Б чутъяссянь гирснитӧй визьяс мӧдлапӧвса В чутӧ да сылы паныдӧн таладор берегын сулалысь Г пасӧ. АБ да БВ крестасьӧмысь бумага вылын мӧдлапӧвса В чутыд сэтшӧм жӧ стӧча артмас, кыдзи и Г чут. В да Г кост мурталӧй масштаб серти, — тӧдмаланныд ю пасьта.

Туйяс позьӧ муртавны воськолӧн. Туй бокысь предметъяс, керкаяс, пывсянъяс, рынышъяс да мукӧдтор — босьтсьӧны планӧ туй дорсянь мерайтӧмӧн либӧ синмӧн мурталӧмӧн. Бумага вылӧ пасъялӧны туйлысь став чукыль-мукыльсӧ.

Школа локтӧм мысти карандашӧн пасъялӧм визьяс вывті нуӧдалӧй тушӧн либӧ сьӧд чернилаӧн. Тэчӧм пасъяс пыдди вӧчӧй мый колӧ. Гижалӧй. Плансӧ колӧ мичӧдны уна пӧлӧс рӧмӧн либӧ цветнӧй карандашъясӧн.

Ті вӧчӧй план асланыд сиктлысь. Мед эськӧ бура вӧчны план, эн вунӧдӧй нӧшта со мыйяс:

1. Став визьсӧ уджаланінын мурталӧй стӧча.

2. Стӧча индӧй, кодарӧ банаӧсь визьяс.

3. Босьтӧй шӧркоддьӧм масштаб, мед оз лоны ёна посньыд ни ёна гырысь визьяс.

4. Босьталӧй планӧ синмӧ шыбитчана да коланаджык ставторъяссӧ план босьтанінын. Пасъявны да мичӧдавны колӧ сідзи, кыдзи велӧдӧма пасъявны планъясын да картаяс вылын.

5. План вӧчны босьтӧй топыд мича бумага. Чистӧя да мичаа серпасалӧй. Стӧча пасъялӧй. Лючкиа гижалӧй.

6. План вӧчигӧн энӧ пасъялӧй, кыдзи кодлы кажитчӧ. Сы могысь лӧсьӧдӧма условнӧй пасъяс. Сійӧ пасъясыс со кутшӧмӧсь: (видзӧд 14-ӧд лб.)

Юасянъяс.

1. Мый лоӧ план?

2. Мыйӧн торъялӧ план рисунокысь?

3. Мый шусьӧ масштабӧн?

4. Кыдзи петкӧдлыны план вылын горизонтлысь бокъяс (страны света)?

(Условнӧй пасъяс)

ӧтка керка

градъяс

луд

кустъяс

лыска вӧр

му (пашня) мукӧд угоддьӧяс гӧгӧрын

лыва

мыльк

шоръяс

пос

мир туй

трӧпа

паськыд ю

ты

ва мельнича

юкмӧс

потшӧс

гу

гуран

ПЛАН КУЗЯ ОРИЕНТИРУЙТЧӦМ

Ми ӧні тӧдам нин, кыдзи ичӧтик местносьт босьтны план вылӧ. Ас вӧчӧм прӧстӧй инструментъясӧн вӧчӧм план медбура висьталас, мый сійӧ планыс лоӧ. Настоящӧй планъясыд, шуам, Москва карлысь, Сыктывкарлысь планъяс дзик жӧ сідзи вӧчӧма, кыдзи и миян ичӧтик план.

Со, миян син водзын Москвалӧн да Сыктывкарлӧн планъяс. План вылын Москваыс ставнас. Быттьӧкӧ зэв вылісянь видзӧдам ми сы вылӧ.

Став пельӧсыс визьяс костас план вылын дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь и кар вылас, паськыд да веськыд уличаяс да с. в. Визь кузьтаяссӧ масштаб серти ичӧтмӧдӧма гӧгӧр ӧтмоз.

Сыктывкар план вылын сідзжӧ став уличасӧ пасйӧма, лыдпасъясӧн пасъялӧма учрежденньӧяс.

Быд планын выліладорыс стӧч войвылӧ банӧн. Босьтам план либӧ карта кутшӧмкӧ карлысь, сиктлысь, маткаӧн лӧсьӧдам вылі помсӧ стӧч войвывлань. Улича ним серти (каръясад уличаясыс уна) план вылысь корсям чут, кӧні ми сулалам, да сутшкам сэтчӧ булавка. Ӧні ми вермам висьтавны, кӧні кутшӧм улича, кодлӧн керка, пывсянъяс, рынышъяс, муяс, видзьяс — миянысь войвылын (миян водзвылын), лунвылын (мыш сайын), асыввылын (веськыдладорын), рытыввылын (шуйгаладорын). Кор понданныд кужны корсьны, кодарӧ бана кутшӧмкӧтор, понданныд кужны висьтавны план вылысь, кодарлань мунӧ туй, визувтӧ ю, кодарӧ бана керка сулалӧ да с. в.

Колӧ велӧдчыны муртавны планъяс да картаяс вылысь костъяс. Сы вӧсна зэв бура колӧ тӧдны масштаб. Масштаб пасйысьӧ быд планын, быд географическӧй картаын. Масштаб кӧ планын либӧ картаын абу, сійӧ зэв омӧль.

Уджъяс.

І. Сыктывкар план серти арталӧй визьяслысь кузьтаяс, сэсся висьталӧй: 1) кузь-ӧ лоӧ медкузиныс, меддженьыдіныс; 2) паськыд-ӧ медпаськыдіныс, медвекньыдіныс; 3) кузь-ӧ медкузь уличаыс, меддженьыдыс; 4) ыджыд-ӧ лоӧ кост кар шӧрсянь кар помӧдз; 5) кузьӧ-ӧ да паськыд-ӧ пукалӧ карса сад; б) кузя-ӧ кар помӧдз Сыктыв ю визувтӧ, пасьтаыс сылӧн; 7) ылын-ӧ Краснӧй площадьсянь Сыктыв ю дорӧдз.

ІІ. Компас серти корсьӧй классыдлысь луна-вой бокъяс.

ІІІ. Корсьӧй компас серти да пасйӧй тетрадяныд: мир туй мунӧ (лун) вывсянь (вой) вылӧ, школаным баннас сулалӧ (лун) вылӧ; школьнӧй участокным (лун) вылын.

ІV. Лыддьӧй нигаясысь, кутшӧм ёна колӧ компасыд путешествийӧяс дырйи. Юалӧй вӧралысьяслысь, мыйла налы зэв колӧ вӧраліганыс компас.

V. Корсьӧй кост А чутсянь В чутӧдз (туйлӧн чертёж) татшӧм масштаб серти.

масштаб 1 метр.

Гижӧй: А чутсянь В-ӧдз кост =

Корсьӧй кост А-сянь В-ӧдз мӧд пӧлӧс масштаб серти.

масштаб 200 метр.

Гижӧй: А-сянь В-ӧдз кост =

VІ. Мурталӧй А чутсянь В чутӧдз туй кузьта 1-я масштаб серти, сэсся 2 масштаб серти.

Гижӧй: туйлӧн кузьтаыс кымын километр лоас 1 масштаб серти, сэсся мӧд серти.

VІІ. Сиктса план серти вӧчӧй экскурсия да тӧдмалӧй расстоянньӧяс масштаб серти. Планыс кӧ абу, тшӧктӧй войдӧр лӧсьӧдны гырысьджык велӧдчысьяслы.

ІI. ИНТАС (МЕСТНОСЬТ) РЕЛЬЕФКӦД ДА ТОПОГРАФИЯ ПЛАНКӦД ТӦДМАСЬӦМ

РЕЛЬЕФ

Бур планъяс да картаяс вылын кузьта, пасьта да ыджда мурталӧм кындзи позьӧ тшӧтш муртавны джуджда, индыны, ёна-ӧ крутӧсь гӧраяс, берегъяс. Карта вылӧ увтас-вевтасінъяс, мӧд ног кӧ шуны, рельеф пасйӧм зэв колантор. Сійӧ кӧ оз ло, он и кут тӧдны, кутшӧм места рисуйтӧма: гӧраӧсь-ӧ, шыльыд-ӧ, гуранӧсь-ӧ, туйяс сэні кутшӧмӧсь. Места рельеф петкӧдлытӧм картаыд кодсюрӧлы зэв омӧль, шуам: военнӧйяслы, ветлысь-мунысьяслы. Мунасны, мунасны найӧ да друг зэв джуджыд, крут гӧраӧ мытшасясны, либӧ ыджыд, джуджыд сёртасӧ (ущелльӧӧ) воасны, — мунны водзӧ некытчӧ.

Гырысь каръяслысь планъяс медсясӧ лӧсьӧдӧма сы могысь, мед он вош сэтчӧ, мед кокньыдджык вӧлі корсьны сэтысь уличаяс. Сэні рельефсӧ оз петкӧдлыны.

План вылӧ рельеф пасъявны колӧ ещӧ и мӧдторла: сытӧг вывтасінъясын линейнӧй масштаб серти мурталӧмӧн оз стӧчӧсь лоны. Планыд ӧд петкӧдлӧ: местасӧ быттьӧкӧ зэв вылісянь снимайтӧма. Шуам, миян план вылын эм 100 метр джудждаа радио мачта. Кыдзи сійӧс рисуйтан план вылӧ? — Чутӧн. Нёровтчыштӧма кӧ нӧ сійӧ? Дзикӧдз кӧ нӧ пӧрӧма му вылӧ, кыдзи рисуйтан? Сэки кузьтаыс пыр ёнджыка кутас тӧдчыны. Водсасӧ верман нин масштаб серти муртавны. Сідзжӧ и крут гӧрабокса туйяс. Кымын крут гӧра, сымын дженьыда карта вылӧ пасйӧм, гӧра пӧлӧн каян туй. Медым тӧдмавны стӧч туйлысь кузьтасӧ, колӧ тӧдны, ёна-ӧ крут гӧраыс.

Интасъяслысь рельеф мурталӧны море уровень серти, метр лыдӧн.

Месталысь рельефсӧ карта вылӧ петкӧдлӧны уна ногӧн: вывлань либӧ увлань пасйӧны чутъясӧн да лыдъясӧн; визьйӧдлӧны водса кузь визьясӧн (горизонтальясӧн) да посньыдик ёна дженьыд визьясӧн (штрихъясӧн), тушуйтӧны местасӧ карандашӧн рисуйтӧмӧн, мичӧдӧны уна пӧлӧс рӧмӧн (краскаӧн), петкӧдлӧны вуджӧрӧн (светотеньӧн). Медся ёна рельеф петкӧдлӧны нач водса кузь визьясӧн да вӧсньыдик дженьыд визьясӧн. Сідзсӧ вӧчӧмӧн мед стӧча артмӧ. Кыдзи сійӧс вӧчӧны, петкӧдлӧма 13-ӧд серпас вылын.

Нач водса кузь визьяс план вылын отсалӧны корсьны кысянькӧ ӧтвыйӧ сулалысь став чутсӧ. Сійӧ «кысянькӧ» пыддиыс унджыкысь босьтӧны ва уровень. Гырысь картаяс вӧчигӧн — пырджык море уровень.

Нач водса кузь визьяс костын коластъясыс пырджык ӧтыдждаӧсь (1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 метр). Места серти ӧткузя костъясыс план вылын абу век ӧтпасьтаӧсь. Шыльыдінъясын сэтшӧм визьясыс абуӧсь. Вывтасінъясыд — уна. Крут бока вывтасаинъясын ещӧ на уна, мӧда-мӧдсяньыс матынӧсь. Уна сера рельефа инъясын ӧтарӧ-мӧдарӧ банаӧсь найӧ. Сэні найӧ сэсся кузя-дженьыданас ёна янсалӧны. Сӧмын, дерт, налӧн збыльысся (натуральнӧй) костыс пыр ӧтыджда. Карта вылысь кӧ ми аддзам туй, кодӧс километр кузя коластын кресталӧма нёль нач водса визьӧн да визьяс костас 4 метра коластъяс колялӧма, ми сэні пондам тӧдны: миян километр вылӧ воӧ 4 пос 4 метра коласъясӧн, — ставыс 16 метр. Сійӧ жӧ план вылын кӧ гӧра бокті мӧда-мӧдсяньыс матын куйлӧны 10 нач водса кузь визьяс, гӧра бокыс, сідзкӧ, зэв крут, а гӧра джудждаыс 40 метр

Ещӧ миянлы колӧ тӧдмӧдны синмӧ шыбитчанатор план вылын, ӧткодь рӧма краскаяс да пасъяс. Ва (море, куръя, ты, ю) план вылын петкӧдлӧны пыр кельыдлӧз рӧмӧн, джуджыдінъяс — лӧзӧн. Увтасінъяс му вылын мичӧдӧны нюдзвиж рӧмӧн, гӧраяс, — коричневӧйӧн. Джуджыд гӧраяс — ёна пемыд рӧмӧн, ляпкыдъяс — югыдджыкӧн.

Гуран, вӧр, му, видз, нюр, туйяс, стрӧйбаяс пасъялӧны условнӧй пасъясӧн. Пасъялӧм сямсӧ позьӧ аддзыны 12-ӧд серпас вылысь, планъяс вылысь да чертёжъяс вылысь.

ТОПОГРАФИЯ

Наука, коді велӧдӧ муртавны мулысь интасъяс да петкӧдлыны бумага вылын ичӧтмӧдӧмӧн, шусьӧ топографияӧн. Топография лоӧ — ичӧт масштабӧн план лӧсьӧдӧм; 100 км-ысь ыджыд места оз босьтсьы.

Военнӧй топография петкӧдлӧ местносьт сы понда, мед эськӧ позис сійӧ план серти бурджыка нуӧдны кось врагкӧд (дасьтӧ тактикалы сведенньӧяс).

Военнӧй топографияын местносьт петкӧдлӧны 3 ногӧн: крокиӧн, отчёта карточкаӧн.

Крокиын местносьт петкӧдлӧны военнӧй мог понда. Кроки вылын индалӧны сідзи, мед позис сы серти нуӧдны военнӧй задача. Весиг индалӧны посъяслысь шогманалунсӧ, юлысь джудждасӧ, грунт сикас да с. в.

Схемаын индалӧны туйяс, оланінъяс; мукӧддырйи — рельефсӧ оз пасйыны. Схемаын индӧны, кутшӧминъясын эмӧсь войскаяс.

Унджыкысь чертитӧны масштабтӧг да индалӧны сӧмын лыдпаса муртасъяссӧ. Отчета карточка чертитӧны карта вылысь, либӧ местносьт вылӧ ӧти инсянь видзӧдӧмӧн пасъялӧны. Петкӧдлӧны шыльыдлун (гуранъяс, мылькъяс). Отчета карточка петкӧдлӧ войскалысь посни часьтъяссӧ (взвод, отделенньӧ) да кӧнъясын найӧ эмӧсь.

Война дырйи войскаяс зэв частӧ вежлалӧны ассьыныс местаяссӧ (наступайтӧны, отступайтӧны), сы понда топография планъяс колӧ лӧсьӧдавны ичӧт срокӧн. Тані он эшты муртасьны мераясӧн. Мурталӧны син серти (на глазомер). Ми кутам сёрнитны, кыдзи война дырйи син серти мурталӧмӧн вӧчӧны планъяс.

Син серти съёмка вӧчигӧн колӧ тӧдны со мый:

1) Срок кежлӧ лӧсьӧдны.

2) Лӧсьӧдны сэтшӧмӧс, мед позис месталысь любӧй чут корсьны план вылысь.

3) Мед вӧлі мичаа тӧдчӧны меставывса предметъяс, кодъяс коланаӧсь воюйтігӧн.

4) Лӧсьыда петкӧдлыны месталысь шыльыдлун, вӧраин, гуранъяс да с. в.

Планъяссӧ унджыкысь снимайтӧны туй вывсянь. Туйыс кӧ абу, плансӧ босьтӧдӧны вӧр дорсянь, ю бердсянь да с. в. Медым эськӧ плансӧ ӧдйӧджык позис босьтӧдны, местносьтвывса торъяссӧ юкӧма кык пельӧ:

1) Воюйтігӧн тӧдны коланаторъяс (туйяс, оланінъяс, вӧр, ва, чулькъя-гурана инъяс да с. в.).

2) Ориентировочнӧй торъяс, кодъяс серти мед позис тӧдны, — кодарӧ колӧ мунны (индавсьӧны ёна тӧдчанаторъяс: ӧтка керкаяс, мельнича да с. в.). Мукӧд места вылын абуӧсь ёна тӧдчанаторъясыс, сэки позьӧ индыны, шуам, кӧстер места, пӧрӧм пу, ыджыд из да с. в. Мукӧддырйи план лӧсьӧдысьлы аслыс лоӧ лӧсьӧдны интасъяс, шуам: изъяс чукӧрӧ тэчны, эжа перйыны да с. в.

Татшӧма вӧчӧм пасъястӧ, дерт, план вылын гырыся петкӧдлыны он вермы. Сэки пасйӧны чутӧн. План бокас рисуйтӧны либӧ чертитӧны паслысь контурсӧ да пунктира визьӧн нуӧдӧны сійӧ чут дінас (видзӧд чертёжсӧ 15-ӧд серпасысь). Гырысьджыкторъяс пасъялӧны условнӧй пасъясӧн. Ми кутшӧмсюрӧ пасъясӧн тӧдмасим нин. Сійӧ пасъяс, дерт, оз на тырмыны военнӧй план лӧсьӧдігӧн. Сы понда ещӧ тӧдмасьны колӧ со кутшӧм пасъясӧн: (видзӧд 16 да 17-ӧд серпасъяс)

План лӧсьӧдігӧн кыдзи мурталӧны места, ми сёрнитім нин. Ӧні сӧмын тӧдмӧдам, кыдзи пасъялӧны месталысь рельефсӧ военнӧй планын. Тані ӧд колӧ зэв ӧдйӧ плантӧ лӧсьӧдны. Рельефа местаяс юксьӧны 5 пельӧ: вывтас, увтас, орд (ребро), сён, седловина.

Вывтасінӧн (вершина) шусьӧ сэтшӧм места, коді лэччӧ увлань гӧгӧрбок; увтас — гуран (котловина) сэтшӧм места, коді гӧгӧрбок кайӧ вывлань; орд (ребро) сэтшӧм места, кодлӧн куим бокыс увлань лэччӧ, нёльӧдыс кайӧ; сён (лощина) — сэтшӧм места, кодлӧн куим бок вывлань кайӧ, нёльӧдыс лэччӧ; кузьмӧсӧн (седловина) — ӧтар-мӧдар воча бокъясыс вывлань кайӧны, мӧд кык бокыс увлань лэччӧны.

Рельеф петкӧдӧны условнӧй пасъясӧн (видзӧд 20 да 21-ӧд серпасъяс). Вывтас места чертитӧны чукыля-мукыля визьӧн, сэсся ньӧвъяс кодь визьясӧн петкӧдлӧны вывтаслысь лэччанінсӧ (В, В). Гуран (котловина) петкӧдлӧны пунктира визьӧн: дженьыдик визьӧн индӧны кытш пытшкӧслань. Визьлӧн формаыс мед вӧлі гуран форма кодь (К). Ребро пасйӧны ӧтпомся визьӧн. Визьыс мунӧ ребро шӧрӧдыс. Визь помасьӧ ньӧвйӧн, сійӧ петкӧдлӧ пӧкатсӧ; визь шӧръяссӧ пасйышталӧны мегыр кодь визьясӧн, мылькнас стрелкаланьыс (Р, Р).

Сён (лощина) пасйӧны пунктира визьӧн. Визьыс мунӧ сён шӧрӧдыс увлань, помасьӧ стрелкаӧн; стрелка помыс вӧчсьӧ сылань, кодарӧ сёныс пӧката.

Визьяс шӧрӧд тэчӧны мегыр кодь визьторъяс, сӧмын мылькнас стрелкасянь мӧдарӧ. Визьсӧ шуӧны нӧшта ва визувтанінӧн (Л, Л). Седловина петкӧдлӧны пунктира нёль визьӧн, мылькъяснас пытшкӧсланьыс. Визьясыс петкӧдлӧны седловиналысь формасӧ (С, С). Мыльклысь помасьӧмсӧ пасйӧны чукыль-мукыль визьӧн да дженьыдик визьторйӧн, коді петкӧдлӧ мыльклысь помасьӧмсӧ (П, П).

Кыті вывтасыс крутджыка лэччӧ увлань, пасъялӧны дженьыдик стрелкаясӧн.

Рельеф пасъялӧны ӧттшӧтш меставывса торъяс пасъялігӧн. Мед эськӧ гӧгӧрвоны план лӧсьӧдӧм, сёрнитыштам сы йылысь ӧти пример вылын.

Мельнича дорын сулалігӧн медвойдӧр пасъялӧны меставывса предметъяс (ю, туй, ӧтка пу да с. в.). Сэсся план лӧсьӧдысь пасйӧ мылька месталысь подувсӧ (П, П) ю бердӧдысь. Та бӧрын аслас местасяньыс пасйӧ Р1 да Р2 реброяс. Туй пӧлӧн Т-лань мунігӧн позьӧ пасйыны седловина С1, ты да сы гӧгӧрысь гуран К (котловина), седловина С2 да вывтас В2. Т чут инсянь позьӧ пасъявны Л седловина. С2-сянь тылань, орд Р3 вывтас В3.

Татшӧм планъясыд ёна ковмӧны война дырйи. Топография план ковмӧ бой нуӧдіг кежлӧ, — план серти тӧдӧны, кытчӧ-мый войскасӧ меститны бой кежлӧ либӧ шойччигкежлӧ. Тӧдӧны план босьтӧм бӧрын, кыдзи да кыті лӧсьыдджык войскаяслы мунны. Кокни корсьны местаяс, кытысянь лӧсьыдджык лыйсьыны, шуам, винтовкаӧн, пулемётӧн да с. в.

Винтовкаысь лыйсьӧмӧн кокньыда позьӧ веськавны 300 воськов сайын куйлысь мортӧ, сы понда, дерт, воюйтысьлы лоӧ асьсӧ дзебны пуля инмӧмысь. Посньыдик мылькъяс, вутшъяс, гуранъяс воюйтысьӧс дзебӧны пуляысь. Пулемётысь да винтовкаысь лыйлӧны, дерт, сэтчӧ, кытӧн тыдалӧ враг. Быть лоӧ дзебсьыны прӧтивникысь, весиг потшӧсъяс, кустъяс сайӧ да с. в. Места тӧдмӧдны колӧ нӧшта сы понда, мед позис лӧсьыдджыкинсянь аддзыны да лыйлыны прӧтивникӧс.

Висьталӧй татшӧм юасянъяс вылӧ да решитӧй задачаяс:

1. Сиктлӧн уличаыс 1 км. кузя, а план вылын индӧма 4 см. Кутшӧм масштабыс?

2. Ӧти керка дінсянь школа дінӧдз веськыда 5 км. Лӧсьӧданныд кӧ план да петкӧдланныд сійӧ кузьтасӧ 5 см., сэки ыджыд-ӧ лоӧ масштаб?

3. Меставывса быд предмет позьӧ оз петкӧдлыны планын масштаб серти?

4. Кыдзи тӧдны план вылын, кодарӧ визувтӧ ю?

5. Пионер сулалӧ ывла вылын. Сы водзвылын местаыс увлань лэччӧ, бокъясӧдыс да мышку сайӧдыс вывлань кайӧ, кыдзи шусьӧ сійӧ местаыс?

6. Ме сулала ывла вылын. Водзті да бокъясті местаыс увланьӧ лэччӧ, мышку сайӧд вывлань кайӧ. Кутшӧм местаын ме сулала?

7. Кыдзи шусьӧ сэтшӧм наука, коді велӧдӧ лӧсьӧдны да лыддьыны план.

8. Мый сійӧ кроки да мыйӧн торъялӧ сыысь отчёта карточка?

9. Тӧдмӧдӧй истӧг кӧрӧб либӧ истӧг тув серти кост. Татшӧм способӧн тӧдмӧдны кост позьӧ сэк, кор тӧдан предметлысь джудждасӧ (шуам, мортлӧн тушаыс 170 см., вӧв вылын мунысь мортлӧн 250 см. джуджда да с. в.). Истӧг тувлӧн кузьтаыс 4 см. Кӧрӧбкалӧн 5 см. Китӧ нюжӧдӧмӧн кут истӧг тувсӧ сувтсӧн. Шуам, истӧг тув тупкис джуджданас ылын мунысь мортӧс (видзӧд 22-ӧд серпас).

Сойыдлӧн кузьтаыс, шуам, 63 см. Тадзи тӧдны позяс морт дінӧдз кост: 170 × 63 / 45 = 238 м.

Либӧ торлысь кӧ судтасӧ босьтӧдам (умножитам) сой кузьта вылӧ да юкам истӧг тув либӧ кӧрӧб кузьта вылӧ, тӧдмалам тор дінӧдз кост.

10. Кыдзи муртавны кост кык торсянь, кор мӧд тор дінас асьным некыдзи ог вермӧ матыстчыны?

11. Кутшӧм горизонт бокын ӧтка пуяслӧн увъясыс унджык?

ІІІ. МУ ВЫЛЫССА ДА ГРУНТӦВӦЙ ВАЯС

ВА

Му вылын валӧн выныс ёна уна. Зэрӧм бӧрын ваыс визувтӧ му вывті мореясӧ да тыясӧ. Дерт, став зэр ваыс оз мун мореясӧ, косьмӧ, пырӧ тшӧтш и му пытшкӧ. Кор ва визувтӧ, кывтӧ, сэк сійӧ ёна жуглӧ мусӧ. Босьтам кӧть шоръяс, юяс. Му пытшкӧсса ва йылысь ми бӧрынджык сёрнитам.

Ӧтиклаӧд ваыс визувтӧ дугдывтӧг (юяс), мӧдлаӧд зэрӧмысь да лым сылігӧн (пӧраӧн визувтысь шоръяс). Кыкнаныс найӧ вӧчӧны вывті ыджыд да гырысь уджъяс. Ті, челядь, дерт, тӧданныд, кыдзи быд тулысын визувтӧны шоръяс. Юяс тулысын ёна паськыдӧсь овлӧны.

Гырысь уджъяс вӧчӧны визувтысь ваяс. Найӧ мортлы вайӧны пӧльза дай лёктор. Ёна паськӧдчыны сёрниӧн ми тані огӧ кутӧй. Ва, дерт, мортлы вӧчӧ зэв уна бур. Визувтысь валысь вынсӧ морт используйтӧ ас олӧмас. Босьтам, ыджыд электростанцияяс миян Союзысь: Днепрострой, Волховскӧй да мукӧд, кодъяс уджалӧны ва вынӧн. Бара жӧ, миян сиктъясын эмӧсь ваӧн уджалан мельничаяс. Ва удж йылысь кутам сёрнитны водзын.

Шоръяс овлӧны зэв уна пӧлӧс; шоръяс артмӧны тулысъясын, лым сылігӧн. Мукӧд шорыс овлӧ и ёна зэрӧм бӧрын. Татшӧм шоръяс йылысь, дерт, ті лӧсьыда тӧданныд. Шоръяс мортлы вайӧны зэв уна лёк. Ті, челядь, асланыд сиктысь видзӧдлӧй, кутшӧм лёк вайӧны шоръяс. Тулысъясын шоръяс зэв ёна кырӧдӧны му, вӧчалӧны джуджыд бужӧдъяс, гуранъяс, ёна жуглӧны туйяс, оланінъяс. Уна лёктор вӧчӧны шоръяс гӧрааинъясын. Мед эськӧ гӧгӧрвоана лоӧ, босьтам збыльысь вӧвлӧмтор (случай).

Ветлысь-мунысь морт со мый висьталӧ. «Ме овлі ӧти гӧрааинын, шойччан керкаын. Войын час 2-ын кымын миянӧс садьмӧдіс зэв ыджыд зык; керка кутіс вӧрны; зэв ӧдйӧ чеччышті вольпась вылысь ӧшиньлань. Мый жӧ аддза?

Шутёвтӧ-визувтӧ ва, аскӧдыс тшӧтш нуӧ зэв гырысь изъяс. Ваыс дзик керка дорӧ кутіс воны. Ме гӧгӧрвои, мый керка, кӧть мый, а жугалӧ, киссяс. Ме ӧшинь пыр кайи керка вылӧ. Зэв сьӧкыд пырысь меным удайтчис кайны мӧд вылынджык керка вылӧ. Матын костыс вӧлі. Гоз-мӧд минут мысти шойччан керка киссис да торпыригсӧ ва нуис аскӧдыс. Став керкаыс киссьӧма, колялӧмаӧсь сӧмын гырысь — 200 кымын кубометра — жугласторъяс (обломки). Шорыс нуӧма 800.000 кубометр быдсяматорсӧ: му, изъяс да мукӧдтор».

Татшӧм шоръяс, дерт, овлӧны ёна зэрӧм бӧрти да лым сылігӧн гӧрааинъясынджык. Татшӧм омӧльторъяскӧд морт вермасьӧ быдсяма ногӧн.

Шоръяс не сӧмын лёк удж вӧчӧны, вӧчӧны и уна буртор. Сӧмын колӧ кужӧмӧн сылысь вынсӧ да бурлунсӧ используйтны. Гырысьджык шоръясӧ позьӧ вӧчны ва вынӧн уджалан мельнича, позьӧ косьтыны матігӧгӧрса васӧд интасъяс. Тӧдмӧдӧй ас сикт гӧгӧрсьыд, эм абу матын шоръяс дінын васӧдысла омӧль интасъяс: нюр да мукӧд. Тӧдмӧдӧй, позьӧ оз косьтыны сійӧ интассӧ. Лэптӧй сійӧ местасӧ косьтӧм йывсьыс колхоз да сиктсӧвет водзын сёрни.

ШОРЛӦН УДЖ (ЭКСКУРСИЯ)

Матігӧгӧрса шор дорӧ вӧчӧй экскурсия. Юклӧй татшӧм заданньӧяс бригадаяс костын:

1. Корсьӧй шорлысь йывсӧ. Сиктса план вылын индӧй сійӧс.

2. Корсьӧй пыр визувтысь да корсюрӧ визувтысь шоръяс, кодъяс усьӧны главнӧй шорӧ. План вылын индыны найӧс. Мурталӧй пасьтасӧ да джудждасӧ шор устьӧлысь.

3. Исследуйтӧй шорлысь кык-куим вежынь. Тӧдмӧдӧй, мыйла вежыньтчис сійӧ шуйга либӧ веськыдлань, а эз кывт веськыда. Мый сылы мешайтіс. Гижыштӧй сы йылысь.

Видлалӧй шорса крут береглысь боксӧ вылыссяньыс улӧдзыс: тӧдмӧдӧй, кутшӧм слӧйясысь берегыс лоӧма. Лючки ставсӧ гижӧй.

4. Видлалӧй шорлысь ва пыдӧсса мусӧ крут берег дорсянь улысьджык. Босьтӧй образецъяс (гальки, лыа да мукӧдтор).

5. Видлалӧй шор устьӧ интас. Тӧдмӧдӧй шор джуджда да пасьта вежсьӧм. Тӧдмӧдӧй шор пыдӧссӧ: сюралӧны оз сэтысь гальки, лыа, быдмӧгторъяс да мукӧд. Ставсӧ бура видзӧдлӧй да гижыштӧй.

6. Ӧти бригада мед юасяс старикъяслысь, кыдзи вежлаліс ассьыс кывтан местасӧ шорыс.

Ӧтвылысь сёрнитӧй:

Тулысын шор нуӧ аскӧдыс уна гудыр ва.

Мыйла сэки ваыс гудыр? Мыйла гожся пӧраӧ ёна зэрӧм бӧрын содлӧ ваыс да гудырмылӧ?

Мыйла шор пыдӧсын эмӧсь галькияс, а ляпкыд берег дорын лыа?

Кытысь лоисны сэтчӧ гальки да лыа?

Мыйла шор усянінын уна няйт, этша лыа да вывті этша гальки?

Кыдзи позьӧ используйтны шор, мед эськӧ матігӧгӧрса нюр косьтыны, либӧ васӧд видз либӧ му косьтыны?

Гижӧй школаад сочиненньӧ: «Миян шорлӧн удж».

Шоръяс визувтӧны юясӧ, тыясӧ. Юяс артмӧны уна шорысь, нюръясысь, тыясысь. Юяс лунысь лунӧ вӧчӧны зэв ыджыд удж: буждӧдӧны берегъяс, ӧти инысь мӧдлаӧ нуӧдӧны лыа, сёй, изъяс. Ӧти инсянь нуӧны да мӧдлаӧ кольӧны. Тайӧ уджыс юяслӧн мукӧддырйиыс оз ёна тӧдчы мортлы. Дыр олысь йӧзлысь юасьӧмӧн да дыр следитӧмӧн позьӧ казявны зэв гырысь уджъяс. Тӧдмӧдан кӧ юяслысь сюрс вося уджъяс, весиг шай-паймунан. Мукӧд юясыс весиг кырӧдалӧмаӧсь дзонь гырысь гӧраяс, буждӧдалӧмаӧсь да пыдӧ, джуджыда кодйӧмаӧсь му.

Унджык юясыс усьӧны мореясӧ. Ю устьӧясӧ ваыс вайӧ уна ёг-му да тыртӧ весиг моресӧ. Коркӧ важӧн ӧти кар — Адриа — сулалӧ вӧлӧм море берег дорас, ю усянінын. Ӧні сійӧ карыс сулалӧ 23 км. моресянь. Надзӧникӧн юыс век тыртӧма моресӧ быдсяматоръясӧн: муӧн, изъясӧн да с. в.

Вывті нин гырысь уджъяс вӧчӧны сэтшӧм юяс, кодъяс вылісянь усьӧны увлань. Шусьӧны водопадъясӧн. Ва усянінъясын артмӧны гырысь вабергачьяс, юыслӧн пыдӧсыс век джудждӧ, дорышъясыс век надзӧникӧн киссьӧны, ва усянін надзӧник вешйӧ бӧрлань.

Видзӧдлӧй 23 да 24-ӧд серпасъяс вылӧ, кыдзи усьӧ ва да жуглӧ мусӧ. Миян обласьтын сэтшӧм ва усянінъяс абуӧсь. Эм зэв ылын Ниагара нима ю. Сэні ваыс усьӧ 50 метр судтасянь. Ёнлуныс водопадыслӧн 4 миллион вӧв вын мында, татшӧм ёнлуна водопад бергӧдлӧ машинаяс фабрик-заводын, югдӧдӧ каръяс да сиктъяс.

Валӧн татшӧм выныс (шуӧны «еджыд шомӧн») СССР-ын эм зэв уна. Сӧвет власьт стрӧиталіс да стрӧиталӧ ваӧн уджалысь электростанцияяс: Волховстрой, Днепрострой да мукӧд.

Машина ёна кокньӧдӧ мортлысь удж. Аслас выныс мортлӧн вывті ичӧт, мед эськӧн бергӧдлыны машинаяс. Сы понда морт важысянь нин пондіс используйтны валысь вынсӧ.

Ті воддза сёрниысь тӧдмалінныд валысь ёнлунсӧ. Ва аслас выннас бергӧдлӧ мельнича кӧльӧсаяс. Кор первой на лоисны заводъяс, сэк пондісны используйтны валысь вын. Сӧмын сійӧ вынсӧ кӧльӧсасянь ылӧ нуӧдны вӧлі оз позь. Ӧні кутісны валысь вынсӧ используйтны гырысь гидростанцияяс вӧчӧмӧн.

Помӧны гырысь, ӧдйӧ кывтысь юяс да ваыс бергӧдлӧ динамомашинаяс. Динамомашинаяс уджысь артмӧ электричество. Ва вынӧн артмӧм электричество ёна донтӧм. Ӧти ыджыд станциясянь электричествосӧ позьӧ сетны уна дас километр сайӧ, позьӧ югдӧдны дзонь сиктъяс, каръяс, сетны гырысь фабрик-заводъяслы вын да с. в.

Ва вынӧн уджалан электростанцияяс (гидростанцияяс) сетӧны гырысь отсӧг. Сійӧн и миян Сӧвет Союзын паськыда мунӧ гырысь гидростанцияяс стрӧитӧм.

Электричество вынӧн позьӧ вӧчны вывті уна пӧлӧс удж: гӧрны-кӧдзны, вундыны, вартны, пилитчыны, завод-фабрикаясын машинаяс бергӧдлыны. Весиг электричество вынӧн позьӧ гортса олӧмын унатор вӧчны: мӧс лысьтыны, ва пузьӧдны, утюжитчыны да уна мукӧдтор. Электричество вынӧн ветлӧны кӧрт туй кузя — электровозъяс, трамвайяс. Электричество вынӧн уджалӧны радиостанцияяс, телеграф, телефон.

ЮАСЯНЪЯС, НАБЛЮДЕННЬӦЯС ДА УДЖЪЯС

1. Вӧлалӧй сартасысь 4 тэльӧб кодь путоръяс дженьыдик ёсь помъясӧн. Босьтӧй сунис трубича, шӧрас пурт йылӧн вӧчӧй 4 розьтор да сутшкалӧ тэльӧбъяссӧ.

Трубича розяс сюйӧ кузь гӧгрӧс сартас либӧ веськыд сутуга, мед сійӧ трубичаыс лӧсьыда бергаліс. Тіян артмас мельнича кӧльӧсалӧн модель. Ветлӧ шор дорӧ да лӧсьӧдӧй визув йылӧ. Тіян кӧльӧса кутас ӧдйӧ бергавны.

2. Эм абу тіян сикт гӧгӧр мельнича, либӧ кутшӧмкӧ ва вынӧн уджалан станция. Ветлӧ сэтчӧ экскурсияӧн да тӧдмалӧй валысь удж.

Кыдзи васӧ прудитӧмаӧсь; кыдзи веськалӧ ваыс кӧльӧса дінӧ; кутшӧм удж вӧчӧ.

3. Мыйла видзьяссӧ кык ногӧн нимтӧны: кос видз, — заливнӧй видз? Заливнӧй али кос видз вылын бурджык турун быдмӧ? Мыйла?

4. Вӧчӧй экскурсия матыса ю дорӧ, тӧдмӧдӧй да гижӧй татшӧм план серти:

1. Кыдзи нимыс тіян юлӧн?

2. Кутшӧм буртор сетӧ тіян сиктса олӧмлы юыс: вермӧны оз ветлыны парокодъяс шогмана абу вӧр кылӧдны?

3. Олӧ оз чери?

4. Ёна-ӧ паськалӧма ю гӧгӧр чери кыйӧм?

5. Эмӧсь абу матын сикт гӧгӧр тыяс? Налӧн нимъясыс? Кутшӧм бур сетӧны найӧ сиктса овмӧслы?

6. Эмӧсь-ӧ маті гӧгӧрын нюръяс? Кутшӧм бур сетӧны найӧ? Оз-ӧ косьтыны найӧс? Мый понда миян сикт гӧгӧр уна, либӧ этша нюръяс?

7. Кутшӧмджык рельефыс миян сикт гӧгӧр?

8. Эм-ӧ маті сикт гӧгӧрын вӧр? Кутшӧм значенньӧ лоӧ вӧр миян сиктлы да обласьтлы? Кытчӧ мунӧ вӧр?

9. Вежсис эз сикт гӧгӧрлӧн интасыс Октябрса революция бӧрти (юалӧй бать-мамлысь)? Мый выльторыс?

Грунтӧвӧй ва

Мортлы ва вывті колантор. Быд сиктын эм уна юкмӧс. Юкмӧсъяссӧ кодйӧны пыдӧ муӧ, мед эськӧ сюрӧ ва. Мукӧддырйи юкмӧс кодйигӧн ва воӧ зэв ляпкыдінын. Муыд пуксьӧма пластъясӧн. Унджыкыс грунтӧвӧй ваӧн шуӧны вылыс судта пластдінса ва. Пыді пластъясын кӧ ваыс, шусьӧ муувса ваӧн (подземнӧй ва). Грунтӧвӧй ва овлӧ сэтшӧминын, кытӧн му пластъясыс оз лэдзны пырны васӧ пыдӧ муас. Шуам сёй. Кымын вылын сёй пласт, сымын ва сюрӧ ляпкыдджыкинысь. Кор ва лэдзтӧм му слӧйыс пыдын сэк ваыс пыдын жӧ. Мукӧд пӧлӧс мусин пыр, шуам, лыа пыр, небыд му пыр, ваыс пыдӧ йиджӧ. Сідзкӧ, кымын джуджыда пуксьӧма лыа либӧ ва лэдзысь мукӧд сикас мусин сымын пыдынджык ва.

Видзӧдлӧй 25-ӧд серпас вылӧ. Сэні вундӧмӧн лӧсьыда петкӧдлӧма ваа пластъяс. Ва лэдзысь пластъяс пыр (Д) ваыс локтӧ да чукӧрмӧ гӧптаинӧ (Э). Сэтшӧминъясысь юкмӧсъясӧ ваыс воӧ.

Кор му пытшкӧсса ва вылӧ личкӧны вылысса му слӧйяс, сэк ваыс кутшӧмкӧ розьӧд фонтанӧн петӧ (видзӧд 27-ӧд серпас). Татшӧмыс овлӧ гӧраа местаясынджык.

Эмӧсь сэтшӧминъяс, кӧні ваыс кодйытӧг ачыс вывлань качӧ, либӧ петӧ уліджык местаӧд. Му пытшкын эмӧсь сэтшӧм веществояс, кодъяс сылӧны ва пытшкын.

Миян обласьтын, Сереговын эм сов пуан завод. Сола ваыс петӧ муысь.

Кыдзи нӧ эськӧ артмӧ сола ваыс? Му пытшкас эм сов пластъяс. Мупытшса ва сывдӧ тайӧ совсӧ. Васӧ босьтӧны да сэтысь шедӧдӧны совсӧ. Эмӧсь мукӧд пӧлӧс быдсяма пӧлӧс веществоа минеральнӧй ваяс.

Мупытшкӧсса ваыд оз ӧти инын ов. Сійӧ ветлӧ му пытштіыс, ми тӧдам нин, — муыд абу ӧткодь топыд. Мупытшкӧсса ва корсьӧ бӧр ортсӧ-петанін. Сідзи артмӧны мупытшса шоръяс, ключьяс.

Кор мупытшкӧсса ва мунӧ пӧлӧс пластъясӧд, сэк сывдӧ горнӧй породаяс, шуам, известняк. Сідзи артмӧны гыркъя инъяс, шуӧны пещераясӧн. Эмӧсь весиг му пытштіыс визувтысь юяс.

Пещералӧн пӧтӧлӧкыс мукӧддырйи усьлӧ да сы вӧсна му вылын лоӧны гырысь гуранъяс. Сэтшӧм гуранъясас артмӧны тыяс.

ЮАСЯНЪЯС

1. Кытчӧ вошӧ сылан лымйыс?

2. Кутшӧм пӧлӧс мусин ас пырыс лэдзӧ ва да кутшӧм оз лэдз?

3. Мый понда мукӧд юкмӧсын ваыс сулалӧ век ӧтвесьтын? Мыйла юкмӧсын ваыс чинлӧ да содлӧ? Мыйла мукӧдыс дзикӧдз косьмывлӧны?

4. Кытысь ваыс лоӧ шоръясын да юясын тӧвнас?

Увтасъясын, сёнъясын, код гӧгӧр муыс кайӧ вывлань, ваыс водзӧ мунны оз вермы. Татшӧминъясас лоӧны тыяс да нюръяс. Миян обласьтын нюръясыд зэв уна. Асьныд думыштӧй да висьталӧй, мыйла нюръясысь ваыс оз бырлы, да кутшӧм мусин, сідзкӧ, тыяс пыдӧсын?

Ӧні тӧдмӧдам юяс йылысь нӧшта со мый. Кытысянь заводитӧ визувтны ю, сійӧ места шусьӧ истокӧн; кытчӧ юыс помасьӧ, усьӧ мӧд юӧ, тыӧ, мореӧ, сійӧ местасӧ шуӧны ю устьӧӧн. Ва кывтан иныс шусьӧ руслоӧн. Эмӧсь основнӧй юяс да налӧн притокъяс. Шуам, Эжва лоӧ основнӧй ю да Эжваӧ усьысь мукӧд посни юяс — Эжвалӧн притокъяс.

Ва ньылыд кӧ чужӧмӧн ми сувтам, сэк веськыд боканым лоӧ веськыдвывса берег, а притокыс — веськыдвывса приток. Шуйгала дорын — шуйгавывса берег да шуйгаса приток.

Уналаын ю вылын эмӧсь діяс. Діяс лоӧны сы вӧсна, мый юыс вежлалӧ ассьыс ва туйсӧ (русло). Діӧн шусьӧ сэтшӧмин, кор сійӧс гӧгӧрбок босьтӧма ваӧн. Кор местасӧ босьтӧма ваӧн куим боксянь, а нёльӧдсӧ абу босьтӧма — шуӧны кӧджӧн (полуостров).

Ю век вежлалӧ ассьыс мунан туйсӧ. Сыысь кындзи ӧтиклаӧд век пыдӧджык муас пырӧ. Кырӧдӧ мусӧ мӧдлаӧ пуктӧ. Тіян сикт дорын ӧд кӧнкӧ эм сэтшӧминъяс: коркӧ визувтӧма ва, а ӧні мӧдлаӧд нин визувтӧ. Тайӧтор йылысь пӧрысь йӧз, дерт, тӧдӧныджык.

Ю бокъясӧд муыс унджыкысьсӧ увтасаин. Сійӧ местаыс шусьӧ долинаӧн.

Мый понда миян юяс ляпкыда да паськыда кывтӧны?

КЫДЗИ МОРТ ВЕРМАСЬӦ ДА ВЕЖЛАЛӦ ЫВЛАВЫВ ИНТАС

Ті тӧданныд, мый миян Обласьтын эм зэв уна нюр. Нюръяс босьтӧны зэв ыджыд места да мортлы некутшӧм пӧльза оз вайны.

Миян страна лунысь-лун ёнмӧ: содӧны да паськалӧны совхозъяс, колхозъяс. Первойя да мӧд пятилеткаясӧ вывті ёна содӧ нянь, техническӧй культураяс (миянын: шабді, пыш) да град выв пуктасъяс вӧдитӧм (картупель, капуста, огурцы да с. в.).

Миян Обласьтын ёна позьӧ скӧт вӧдитны. Медым мӧскыд унджык лысьтіс, колӧ сійӧс вердны не сӧмын турунӧн, тшӧтш и мӧс сёркниӧн.

Миян Обласьтаным, тшӧтш и Союз пасьтала, нюраинъясыс ёна уна. Васӧдаинъяссӧ косьтӧмӧн позьӧ ёна ыджыда паськӧдны кӧдза площадь дай видзьяс.

Миян Обласьтын юяс ляпкыдӧсь. Гожӧмын мукӧд юӧдыс весиг тыртӧм парокодъяс оз лыбны. Медым эськӧ гожӧмбыд вермисны ветлыны парокодъяс, ӧні пондісны весавны, джудждӧдны юяссӧ.

Сы вылӧ вӧчӧм машинаясӧн ляпкыдінысь лыасӧ кодйӧны да вешталӧны бокӧ. Сэки сійӧ местаыс джудждаммӧ.

Ми сёрнитім нин, мый шоръяс ёна жуглӧны, буждӧдӧны му. Буждӧдӧмъяскӧд морт быдсяма ногӧн вермасьӧ. Медкокньыд вермасянног лоӧ — шор пыдӧссӧ ньӧръясӧн вольсалӧм

Сэсся шор бокъяссӧ ньӧръялӧны. Кор визулыс мусӧ да лыасӧ ваяс ньӧръяс вылӧ, сэк ньӧръясыс пондасны вужъясьны да быдмыны. Шор бокыс эжмӧ. Сэк, дерт, озджык нин кут буждӧдны. Мукӧддырйи кыкысь, куимысь ковмӧ ньӧръяссӧ вольсавлыны.

Мӧд ног вӧчӧны помлӧмӧн. Помӧны, мед ваыс ӧдйӧ эз визувт. Сэки озджык кут буждавны. Визулыс надзмӧ.

Зэв бур лоас, буждӧд пӧлӧн кӧ садитан пуяс, бадь да тыртан кӧ эжаӧн. Сідзиксӧ унаысь вӧчлӧны.

Эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні ваыс оз тырмы.

Жар местаясын, шуам, Туркестанын, ва оз тырмы муяслы.

Муыс сэні зэв бур. Сӧмын васӧ ёна сьӧкыд вайны муяс вылӧ. Сы могысь войдӧр кодъявлісны канаваяс да юясысь васӧ лэдзлісны муяс вылӧ. Татшӧм канаваяссӧ шуӧны арыкӧн (видзӧд 32–33-ӧд серпас). Важ власьт дырйи став арыкыс вӧлі озыръяс ордын — байяс ордын. Найӧ ёна нартитлісны гӧль декханъясӧс.

Ӧні Туркестан дорвыв коллективизируйтсьӧ. Дорвыв коллективизация подув вылын кулакъясӧс (байясӧс) бырӧдӧны кыдзи классӧс, дай хлопоксӧ оз нин дедъяс моз вӧдитны. Выль техника пырӧ олӧмӧ. Арыкъяслысь пыдӧсъяссӧ да бокъяссӧ цементируйтӧны, мед ваыс визувтігас муӧ оз пыр. Татшӧм арыкыд оз тыр няйтӧн. Став ваыс лӧсьыда воӧ хлопок кӧдза вылӧ.

ЮАСЯНЪЯС ДА УДЖЪЯС

1. Кутшӧм местаӧд юын ваыс ӧдйӧджык визувтӧ: шӧрӧдыс али берег пӧлӧныс? Мыйла сідзи?

2. Висьталӧй, тіян оланінын кодар берегсӧ юыс ёнджыка кырӧдӧ? Кодар берегыс крут? Кодарыс ляпкыд?

3. Кутшӧм сельсӧветъяс, сиктъяс тӧданныд Эжва, Сыктыв, Висер, Визин, Луза, Емва да мукӧд ю веськыдладор пӧлӧнысь?

4. Сыктыв ю кодар берегын Сыктывкар?

5. Кутшӧм ю вожъяс (притокъяс) ті тӧданныд Печера, Эжва, Сыктыв, Висер, Емва юяслысь?

6. Тіян оланінын эмӧсь абу нюръяс, тыяс? Мый быдмӧ нюрын? Оз-ӧ думайтны нюрсӧ косьтыны?

7. Кутшӧмторъяс эмӧсь тіян оланінын? Абу кӧ ёна ылын шор йылӧдзыс, ветлӧй экскурсияӧн, тӧдмӧдӧ, кытысь ваыс воӧ шорас.

8. Эмӧсь абу тіян оланінын ключьяс? Эмӧсь кӧ, тӧдмӧдӧй учителькӧд, мый понда сэті ключыс петӧ, а оз мукӧдлаті.

9. Вӧчӧй экскурсия джуджыдджык, ыджыд шор дорӧ. Тӧдмӧдӧй, кыдзи жуглӧ ваыс мусӧ. Кыті ёнджыка буждалӧ, ёна али омӧля визувтанінӧд?

10. Кутшӧм ногӧн тіян сиктын вермасьӧны буждӧмъяскӧд?

11. Видзӧдлӧй 34-ӧд серпас вылӧ. Серпас вылас петкӧдлӧма ӧти месталысь вундӧг. Висьталӧй, кыдзи колӧ да кыдзи оз ков кодйыны юкмӧсъяс?

12. Видзӧдлӧй тайӧ схема вылас да висьталӧй, кӧніджык сэтшӧм места. Кытісянь ваыс пырӧ му пытшкас. Корсьӧй ва кутысь да пырыс лэдзысь му пластъяс. Корсьӧй сэтшӧм местаяс, кыті ваыс бӧр петӧ ортсӧ.

13. Кутшӧм уджъяс вӧчӧ эрд вывті визувтысь ю?

14. Кутшӧм уджъяс вӧчӧ гӧраяс вывті визувтысь ю?

ІV. КАРТАКӦД ТӦДМАСЬӦМ

КАРТА

Мый лоӧ план, сы йылысь ми сёрнитім нин. Ӧні колӧ тӧдмӧдны карта йылысь. Карта артмӧ уна планысь. Карта вӧчигӧн планъяс вылысь, масштаб ичӧтмӧдӧм вӧсна, унатор оз тӧр карта вылӧ. Шуам: шоръяс, посньыдик тыяс, куръяяс, ю чукыльяс, посньыдик сёнъяс да уна мукӧдтор. Кор план вылын став уличаыс син водзаным, а карта вылӧ сійӧ карыс сӧмын чутӧн либӧ ичӧтик гӧгыльӧн веськалӧ.

Дерт нин сідзнад некутшӧм улича ни немтор оз кут тыдавны.

Карта да план абу ӧткодьӧсь. Сійӧ казялан на вылӧ видзӧдлӧм мысти.

Видзӧдлӧй сюсьджыка тайӧ план да карта вылӧ. Тані лӧсьыда тыдалӧ налӧн торъялӧмыс. Планлӧн масштабыс ыджыдджык карта масштабысь: унджыктор сюйӧма сэтчӧ.

План вылын войвыв лоӧ вылын, лунвыв улын. Картаыд кымын ичӧт масштаба, сымын паськыдджык места петкӧдлӧ. Ӧти листа картаӧ став мусӧ и васӧ му вывсьыс тӧрӧдӧма. Мукӧдлаӧ пасйӧма дзонь му юкӧдъяс (части света).

Ӧні думыштлӧй масштаб йылысь. Планлӧн либӧ карталӧн масштаб петкӧдлӧ: кымын пӧв дзоляӧсь картавывса визьяс збыль ыдждаысь. Линейнӧй масштаб петкӧдлӧ, кымын километр петкӧдлӧма ӧти сантиметрӧн. Татшӧм масштабыс шусьӧ посньыдӧн.

Медлӧсьыд масштабтӧ пасйыны юкӧнӧн, шуам, 1/1,000,000 либӧ 1: 1,000,000. Масштаб 1: 1,000,000 петкӧдлӧ, мый быд визь карта вылын миллион пӧв ичӧтджык збыль ыдждасянь. Сідзкӧ, масштаб серти позьӧ линейкаӧн тӧдмавны костъяс кузьта. Босьтам кӧть карта кодлӧн масштабыс 1: 1,000,000. Колӧ корсьны тайӧ масштаб серти линейнӧй масштаб, мӧд ногӧн кӧ, колӧ корсьны, кымын километр петкӧдлӧма карта вылын ӧти сантиметрӧн 1: 1,000,000 петкӧдлӧ, мый карта вылас 1 см. равняйтчӧ 1,000,000 см. збыльыся месталы. 1,000,000 см. юкам 100 вылӧ (метрын 100 см.), лоӧ 10,000 метр, либӧ 10 км. Ӧти сантиметрӧн тайӧ карта вылын петкӧдлӧма дас километра места. Картаяс вылӧ век пасйӧны масштаб.

Кор корсянныд линейнӧй масштаб, заводитӧй корсявны кутшӧмкӧ кост кузя карта вылын. Тайӧ уджъяс вӧчигӧн ковмас сантиметръяс да миллиметръяс вылӧ юклӧм линейка.

Картаяс да планъяс.

ЮАСЯНЪЯС ДА УДЖЪЯС

1. Мыйӧн план торъялӧ картаысь?

2. Кодарын овлӧ карта вылын войвыв?

3. Корсьӧй Коми обласьтувса карта вылысь ассьыныд сикт. Мурталӧй линейнӧй масштаб серти мӧд сельсӧветӧдз костсӧ. Туйлысь чукыль-мукыльсӧ, дерт, колӧ жӧ лыддьыны.

4. Мурталӧй сиктсянь районувса центрӧдз, Сыктывкарӧдз кост.

5. Мурталӧй асгӧгӧрса юяслысь, туйясысь кузьтасӧ.

6. Мурталӧй Эжвалысь да Сыктыв юлысь кузьтасӧ.

Картаяс овлӧны уна пӧлӧс: физическӧй (петкӧдлӧ вывтасінъяс, му выв, юяс, тыяс, мореяс да с. в.), политическӧй (государствоса да административнӧй граничаяс), этнографическӧй (петкӧдлӧ, кӧні кутшӧм йӧз олӧны), экономическӧй (кӧзяйство йылысь) да с. в.

Кор видзӧдланныд карта вылӧ, сэк синманыд шыбитчӧны уна рӧмъяс да пасъяс. Босьтӧй школасьыныд карта да тӧдмасьӧй картавывса пасъясӧн.

Ва — море, куръя, ты ю — карта вылын петкӧдлӧны пыр кельыдлӧз рӧмӧн, джуджыдінъяс — лӧзӧн. Увтасінъяс му вылын мичӧдӧма нюдзвиж рӧмӧн. Слудаяс (гӧраяс) — коричневӧйӧн. Джуджыд гӧраяс ёна пемыд рӧмаӧсь, ляпкыдъяс — джуджыдджыкӧсь. Каръяс да сиктъяс пасйӧны чутъясӧн либӧ гӧгрӧс кытшӧн. Гырысьджык каръяс — гырысь кытшӧн, посниясӧс посньыдджыкӧн. Шуам, Сыктывкар да тіянлысь сикт абу ӧтгырся кытшӧн пасйӧмны.

КАРТАКӦД УДЖЪЯС

1. Петкӧдлӧй Коми Обласьт карта вылысь Эжва да Печера ю да налысь вожъяссӧ (притокъяссӧ): Сыктыв, Лӧкчим, Висер, Емва.

2. Эжва ю кузя кӧ век увлань лэччан мореӧдз, кутшӧм ыджыд кар паныдасяс?

3. Корсьӧй карта вылысь районувса центръяс: Ижма, Кулӧмдін, Шойнаты, Абъячой, Пустӧш да мукӧд.

4. Корсьӧй СССР карта вылысь Коми Обласьтлысь граница да петкӧдлӧй гӧгӧрбок. Мурталӧй граница кузьтасӧ. Кымын км, кузьта границаыс?

V. МУСЯР ДА ГЛОБУС.

МУНЫМ — СЯР КОДЬ

Сулалӧ морт джуджыд мыльк йылын да гӧгӧрыс видзӧдӧ. Сылы чайтчӧ: быттьӧ сулалӧ ыджыд гӧгрӧс вежӧс пытшкын. Сы гӧгӧр джоджас визувтӧны юяс, быдмӧны вӧръяс, кыпӧдчӧны гӧраяс. А юр вылас, пӧрӧдӧм тасьті кодь, енӧж. Кӧнкӧ ылын енэжыс ӧтлаасьӧ муыскӧд да, быттьӧ, муыс сэні и помасьӧ.

Важъя пӧра, кор йӧзыс омӧля на вӧлі тӧдмалӧмны ывлавывсӧ да ёна ыліясӧ эз путешествуйтлыны, найӧ тадзи и мӧвпавлісны. Му да вселеннӧй йылысь. Муыс ыджыд гӧгрӧс пызан пӧв кодь, а сы вылын вевт кодь енэж. Важӧнтӧ тадзи мӧвпавлісны медся образованнӧй войтырыс, ассьыныс нигаясӧ тадзи и гижлісны.

Сэки йӧзыс вывті этшатор на вӧлі тӧдӧны, мый вӧчсьӧ найӧ оланінысь бокын. Сы вӧсна найӧ эз кужны веськыд кыв висьтавны.

Кор йӧзыс пондісны ылысса странаясӧ путешествуйтны, найӧ казялісны, мый муыс абу блин кодь плавкӧс. Путешественникъяс уна сюрс километр сайӧ гортсяньыс ветлісны да мулысь помсӧ некор эз казявлыны.

Сідзкӧ, миянлы сӧмын чайтчӧ, мый енэжыс кӧнкӧ ылын пыкӧ му вылӧ, а муыс сэні помасьӧ. Збыльысьсӧ сэтшӧм местаыс некӧн абу.

Сідзсӧ миянлы сы вӧсна чайтчӧ, мый мулӧн да морелӧн веркӧсыс абу плавкӧс, а мылькъя.

Татшӧм мылькъя веркӧсыс вӧсна ми вылысь огӧ аддзӧй миянсянь ылын сулалысь предметъяс.

Мый кодь нӧ эськӧ муыс? Кутшӧм сылӧн формаыс? Эм-ӧ сэтшӧм предметъяс, кодъяслысь дорыш помъяссӧ он вермы корсьны да кодъяслӧн веркӧсыс мылькъя?

Сэтшӧм предметъястӧ ми тӧдам. Ми кӧ чуньӧн нуӧдам пызан пӧв кузя, регыд и помӧдзыс воам. Пондам кӧ чуньнымӧс новлӧдлыны мач вывті, дорыштӧмӧдзыс некор огӧ воӧй. Мачыс гӧгрӧс да дорышъясыс сылӧн абу. Веркӧсыс мачлӧн гӧгӧрбок мылькъя. Мачлӧн формаыс — сяр. Сэтшӧм жӧ формаа миян муным.

Кык сюрс во сайын кымын овліс греческӧй учёнӧй да сійӧ веськыда арталіс мусярлысь ыдждасӧ. Вӧлӧмкӧ со мый: Мусярсӧ кӧ вӧнявны гезйӧн, ковмис эськӧ 40 сюрс километр кузя гез. Со ӧд мый ыджда муным.

Сёрӧнджык, кор греческӧй йӧз пӧвстын паськаліс христианскӧй вера, наукатӧ пондісны пӧдтыны. Христианскӧй попъяс эз кӧсйыны признайтны учёнӧйяслысь тӧдмалӧмъяссӧ. Попъяс проповедуйтӧны, мый наукаыс пӧ дзик нинӧмла, став истинасӧ гижӧма «священнӧй писанньӧӧ», библияӧ, а библиясӧ гижӧмны «святӧй» войтыр, ен велӧдӧм серти. Коді вӧлі оз понды эскыны библияӧ гижӧмлы, попъяс мыждывлісны найӧс да шулісны ыджыд грешникъясӧн.

Сэтшӧм йӧзсӧ пуксьӧдлісны тюрмаясӧ да ёна зэв мучитлісны, дерт, сэсся, важ учёнӧйяслысь тӧдмалӧмъяссӧ дырӧннад вунӧдісны.

Коли некымын сё во. Вузасьӧм ёна пондіс паськавны. Ылі странаясӧ пондісны йӧзыс путешествуйтавны, да учёнӧйяс бара убедитчисны, мый муыс сяр.

Заданньӧ. Корсьӧй статтяясысь да выльысь лыддьӧй сійӧ местасӧ, кытчӧ гижӧма му форма да ыджда йылысь.

Видзӧдлӧй глобус вылӧ: сійӧ сяр кодь, петкӧдлӧ мунымӧс. Лыддьӧй сы йылысь, кыдзи религия эз лэдзлы наукалы паськавны.

МУЛӦН ВЕРКӦСЫС МЫЛЬКЪЯ

Мед эськӧ гӧгӧрвоанаджык лоӧ, мый муыс збыльысь сяр кодь, сёрнитыштам нӧшта та йылысь. Со мый вӧчӧй: петӧй паськыд эрд вылӧ, шуам, муяс вылӧ да видзӧдлӧй, кутшӧмӧн кажитчасны тіянлы муыс да енӧжыс (гӧгрӧс али пельӧсӧсь). Бӧрйӧй джуджыд предмет. Ылісянь ньӧжйӧникӧн мунӧй сылань. Мый медводз тыдовтчас — йылыс али подйыс? Предметсяньыс бӧрыньтчӧмӧн мунӧй — мый медводз саялас? Мый медбӧрын саялас? Мӧвпыштӧй, челядь, да висьталӧй — мыйла тадзи артмӧ?

Ӧні видзӧдлӧй 36 да 37-ӧд серпасъяс вылысь горизонт визь.

Кӧні сулалӧ видзӧдысь морт кыкнан серпас вылын? Мыйла веськыдвывса серпасын видзӧдысьыс аддзӧ паракодсӧ ставнас, а шуйгавывсаыс сӧмын паракодыслысь тшынсӧ?

Сідзкӧ, горизонт вешъялӧ тшӧтш видзӧдысь морткӧд. Кымын вылӧ видзӧдысь кайӧ му вывсянь, сымын вылӧ кайӧ горизонтлань визь. Кымын вылӧ кайӧ видзӧдысь, сымын паськыдджык места аддзӧ ас гӧгӧрысь. Муыс кӧ вӧлі пласта, вермис-ӧ лоны горизонт?

Кавказын эм зэв джуджыд гӧра — Эльбрус. Судтаыс сылӧн 5,629 метр. Мӧскуасянь 1500 км сайын. Мича лунӧ бинокльӧ видзӧдӧмӧн зэв эськӧ лӧсьыда позис аддзыны. Но Эльбрус оз тыдав, муыслӧн веркӧсыс мылькъя да. Гӧгӧрвоны позьӧ тайӧ серпас серти. Тані казялан: муыс кӧ эськӧ вӧлі пласта, вылыссаыс аддзис гӧрасӧ. Мӧд серпасыс петкӧдлӧ: му веркӧсыс мылькъя да видзӧдысьыс оз аддзы.

Тайӧ серпасыс петкӧдлӧ: кымын вылӧ каян, сымын паськыдджыка аддзан мусӧ.

КОЛУМБ ТӦДМӦДӦ АМЕРИКА

Босьтӧй мусяр джынъя карта да сы вылысь петкӧдлӧй став интассӧ, кодъяс йылысь кыланныд тайӧ висьтысь.

Христофор Колумб — итальянец, ткачлӧн пи. Чужлӧма 1436 воӧ. Ичӧтысяньыс зіля велӧдчис, уна лыддьысис. Ёна радейтіс география да астрономия.

Том кадсяньыс унаысь ветліс море вывті. Сэк нин сылӧн дум вӧлі мунны море кузя пыр рытыввылӧ да писькӧдны ва туй озыр Индияӧ. Индияысь европеецъяс петкӧдісны зарни, слӧн лы, шӧвк, дона изъяс, корича, гвоздика да мукӧдтор. Колумб мӧвпаліс озырмыны да ас чужан мусӧ озырмӧдны; сӧмын пӧ озырмӧдчанінас (Индияас) колӧ корсьны веськыдджык туй.

Войдӧр Индияӧ со кыдзи ветлісны: петасны Атлантическӧй океанӧ да Африка пӧлӧн пыр мунасны, кытшовтасны сійӧс, сэсся вӧлисти Индияӧ веськӧдчасны. Колумб эскис, мый муыс гӧгрӧс, воан пӧ Индияӧ, пыр кӧ веськыда рытыввылӧ мунан. Мулысь ыдждасӧ сійӧ эз тӧд; эз мӧвпав некор, мый веськыд туй вылас сылы паныдасяс мӧд му (материк).

Дыр Колумб мӧвпаліс выль туй корсьны, сэсся збыльысь пондіс лӧсьӧдчыны туйӧ. Сылы колӧ вӧлі флот. Некод сылы сійӧс оз сет, сералӧны сы вылын: йӧймӧма пӧ, шуӧны. Коркӧ дырӧн, ёна корӧм-кевмысьӧм бӧрын, Испанияса король сетіс сылы куим караб да 120 мортӧс.

Колумб петіс Испанияысь 1492-ӧд вося, август 3-ӧд лунӧ. Колумблӧн ёртъясыс вӧліны зэв збойӧсь, повтӧм йӧз. А мыйӧн петісны паськыд море вылӧ, небзисны. Ӧтнас Колумб надейтчис воны Индияӧ. Сентябр 8-ӧд лунӧ му син водзысь дзикӧдз воши, куш ва гӧгӧр дӧввидзӧ лӧзалӧ. Кывтӧны лун, кывтӧны мӧдӧс, му оз петкӧдчы. Сӧмын ва да енӧж. Витӧд луннас лэбачӧс казялісны. Мунысьяс быттьӧ ловзисны — гажмисны, варовмисны. Найӧ эз чайтны мый лэбачьяс ылӧ берегсянь лэбзьылӧны. Нӧшта кымын кӧ лун кывтісны, а му век на абу. Бара дзугыльмисны. Тӧв оз вежсьы, пыр веськыда швучкӧ нуӧ найӧс. Кыті испанецъяс кывтісны, сэні аръясын пыр пӧльтӧ ӧти пӧлӧс асыв тӧв. Сыысь Колумблӧн ёртъясыс ёна полісны.

— «Мый бара лоӧ миянкӧд-а тӧлыс кӧ дырджык оз вежсьы»? — мӧвпалӧны найӧ. — «Ёна ылӧ миянӧс нуас, бергӧдчыны сэсся ог путьмӧй».

Поводдя пыр зэв мича сулаліс. Сӧмын кокньыдик небыдик тӧв тӧлкнитлас чужӧмад. Мореыс лӧнь.

Регыд ва веркӧсас уна турун тыдовтчис, мореыс быттьӧ веж эрд лои. Карабъяс гӧгӧр лэбачьяс пондісны лэбавны, море веркӧсас бордъя черияс петісны.

Ветымынӧд лун нин Колумб да ёртъясыс мунӧны а некодарысь некутшӧм му оз тыдав. Матросъяс дӧзмисны, скӧрмисны, ропкыны пондісны. Кодсюрӧ видӧны Колумбӧс: — «Тэныд пӧ колӧ йӧз водзын ошйысьны ас сюсьлуннад да окота быдлаын нималӧм, сійӧн и мунан кытчӧ оз ков, миянӧс тшӧтш петляӧ сюйин».

Колумб зілис быд ногӧн такӧдны матросъясӧс: кодӧс бур сёрниӧн такӧдіс, кодлы уна сьӧм кӧсйысис сетны. Вывті ёна увгысьяссӧ — накажитіс, мед оз торкны водзӧ мунны. Коді медводдза морт му аддзас, зэв ыджыд награда кӧсйысис сетны. Ачыс эськӧ мусӧ медъёна виччысис, пыр рытыв вылӧ видзӧдіс, синсӧ сэсь эз чӧвтлы. Лун-лун палуба вылын оліс. Друг ӧтчыд водзын мунысь караб вылын лыйисны. Командирыс палуба вывсянь шляпанас ӧвтчӧ да горзӧ: — «му! му!..»

Ставныс шызисны кодзувкотъяс моз вӧрны пондісны: коді палуба вылӧ кайӧ, коді снасьтъяс кузьта мачта вылӧ каттьысьӧ. Быдӧн шуӧны, рытыв-лунвывланьысь пӧ муыс збыльысь тыдалӧ. Колумб эськӧ сыладорсьыс некутшӧм му эз видчысь. Тшӧктіс тыдалан мулань веськӧдчыны. Асъядор муыс воши. Муӧн чайтісны, а кымӧр вӧлӧма. Весь лои нимкодясьӧмныс. Колумб бӧр рытывланьӧ тшӧктіс веськӧдчыны. Матросъяс дышиникапырысь кывзісны сылысь: мый ӧд, воштысьны сэсся некытчӧ.

Колумб арталӧм серти Испаниясянь найӧ мунісны нин 700 морскӧй миля. Муыс эськӧ эз нин тыдовтчы, дай октябр 2-ӧд лунӧ лэбачьясыс бара бырины, турунъяс ваын эз лоны ни. Матросъяс ёна скӧрмисны Колумб вылӧ:

— «Аснырнад пӧ рытыввылӧ мунан, он кывзы некодлысь, он веськӧдчы лунвывланьӧ ни войвывланьӧ ни».

Гашкӧ, эськӧ лёктор мыйкӧ Колумблы вӧчисны да ладнӧ кык лун мысти бара лэбачьяс пондісны лэбавны, зэв уна. Матросъяслӧн выльысь кыптіс надея му вылӧ петны. Ещӧ на сы бӧрын кымынкӧ лун мунісны, а му пыр оз тыдав. Матросъяслӧн терпенньӧыс быри. Сизимдасӧд лунас туйын пондісны корны Колумбӧс бӧр бергӧдчыны. Колумб матайтчис, оз тӧд мый керны. Вой кежас палуба вылӧ кольччис ӧтнасӧн. Дзоргӧ видзӧдӧ рытыввылӧ. Сійӧ тӧдіс, гашкӧ, ещӧ ӧти лун кутас матросъясӧс, а сы бӧрын — пом: уна вося мӧвп кусӧ.

Друг рытнас, дас часын кымын, мӧд караб вылын горӧдісны:

— «Му!».

Родриго де Триана матрос горӧдӧма. Сійӧ уна лун нин мачта вылысь эз лэччыв, пыр кыйӧдіс му. Колумблы аслыс быттьӧ ылысь би тыдовтчыліс. Бара дай бара.

Кык час Колумб видзӧдіс би вылас. Сэки бара ӧти караб вылын пушкаысь лыйисны — долыд юӧр матросъяслы. Ӧні збыльысь нин му тыдовтчӧма, лӧсьыда тӧдчӧ. Кык кымын морскӧй миля сайын. 1492-ӧд вося, октябр 12 лунӧ, асылын Колумб аддзис Выль му (Новый свет). Тшӧктіс лэдзны якӧр да шлюпкаяс. Ӧружйӧ босьтісны да мӧдӧдчисны мулань. Мусӧ нимтіс Сан-Сальвадорӧн. Колумб сідзи и чайтіс, мый сійӧ Индия ді вылӧ воис. Сы вӧсна индеецъясӧн и нимтіс сэні олысь йӧзсӧ.

Дівывса дикаръяс Колумб волытӧдз некор на кӧрттӧ абу аддзылӧмаӧсь, зэв шензьӧмӧн видлалісны кӧрта кӧлуйяс выль воысьяслысь. Зэв донаӧн налы кажитчисны прӧстӧй сикӧтшъяс, прӧстӧй рӧма изъяс. Ставыс вылӧ найӧ зарни вӧзйисны. Немӧйяс моз киясӧн шенасьӧмӧн висьталісны Колумблы, мый найӧ оланінсянь рытыв вылын эм зэв озыр-уна зарниа да дона изъяса ыджыд му.

Босьтісны карабъяс вылӧ юан ва (море ваыс сола да юны оз позь). Колумб аслас матросъяскӧд водзӧ мӧдӧдчис.

Ноябр 28-ӧд лунӧ матыстчисны найӧ Куба нима ыджыд ді дінӧ. Сы бӧрын Колумбыд ещӧ на кымын кӧ діяс аддзаліс. Ӧти ді нимтіс Эспаньолаӧн, мӧд ногӧн кӧ, ичӧтик Испания. Лӧсьӧдісны сэтчӧ крепосьт. Сійӧ лои испанияса медводдза колонияӧн. Выль крепосьтӧ Колумб кольӧдіс 30 мортӧс, а ачыс мукӧд ёртъясыскӧд мӧдӧдчис бӧр гортланьыс, Испанияӧ. Колумбыд ещӧ на кыкысь ветліс аддзӧм діяс вылас да сідзи эз и казяв, мый сійӧ вӧлӧма выль материк. Мӧд видлалысь морт Америго Веспуччи — вӧлисти казяліс. Сы бӧрын сійӧ материксӧ Америкаӧн пондісны шуны.

Колумблӧн, Васко да Гамалӧн, Магелланлӧн да море вывті мукӧд ветлысьяслӧн ветлӧмыс медсясӧ лои Европаса государствояс горшлун вӧсна. Налы вӧлі колӧ зарни, эзысь да; колӧны озыр муяс, кӧні эськӧ позьӧ вӧлі восьтыны вузасьӧм: ылӧдлыны сэтчӧс йӧзлысь бур дона кӧлуй, вузавны налы ассьыныс тӧвар.

МУНЫМ БЕРГАЛӦ

Ми век шуам: «шонді петіс», «шонді кайис вылӧ», «шонді лэччис». Ми ӧніӧдз сідз сёрнитам, кӧть и тӧдам, мый шондіыс сулалӧ ӧти местаын. Му ветлӧ шонді гӧгӧр. Му бергӧдчӧм понда то тыдовтчылӧ, то бердлӧ шондіыс. Кыдз нӧ тӧдмӧдісны, мый муыс бергалӧ?

Важӧн, ёна нин важӧн велӧдчӧм йӧз гӧгӧрволісны, мый муыс бергалӧ шонді гӧгӧр, а оз шонді му гӧгӧр. Попъяс татшӧм йӧзсӧ преследуйтлісны. Попъясыд шуӧны, миян вичко нигаяссӧ пӧ мӧд ног гижӧма. Ӧти учёнӧйӧс попъясыд весиг сотлісны костёр вылын сэтшӧм мӧвпъясыс вӧсна.

Сӧмын тай попъяслӧн лӧж висьталӧмыс, мый шондіыс бергалӧ му гӧгӧр, эз падмӧд йӧзлысь думайтӧм мир йылысь.

Во кӧкъямысдас сайын французскӧй учёнӧй Фуко особӧй опытӧн петкӧдліс, мый муыс збыль бергалӧ.

Кыдз нӧ сійӧ вӧчис. Опыт вӧчигӧн Фуко босьтіс зэв ыджыд маятник. Учёнӧйяслы важысянь нин вӧлі тӧдса, мый маятник качайтчигас качайтчан туй визьсӧ оз веж.

Асьныд вӧчӧй сэтшӧм опыт. Босьтӧй ыджыдджык пу гӧгыль (шуам, пельса пӧв). Ӧтар-мӧдар бокас сувтӧдӧй метра судта кымын кык бедь. Бедьяс помас крепитӧй пӧперегӧн коймӧд бедь. Тіян лоас качай сюръя кодь. Пӧперега беддяс крепитӧ маятник. Маятник вӧчны позьӧ со кыдзи: босьтӧ сунис да ӧтар помас кӧрталӧй сьӧкыдтор — кӧрттор 5, 10, 50 грамма кымын. Мӧдар сунис помсӧ пӧперега беддьӧ, мед эськӧ грузыс оз кут инмыны 5 см. кымын гӧгрӧс пӧвйӧ. Грузсӧ нуӧдыштӧй боквыв да лэдзӧй. Маятник кутас качайтчыны ӧти направленньӧӧн. Ӧні гӧгрӧс пӧвстӧ кодарӧкӧ бергӧдӧй.

Тіян кӧ маятникныд лӧсьыда крепитӧма, качайтчан направленньӧыс, оз вежсьы, кӧть ті бергӧданныд гӧгрӧс пӧвтӧ.

Кыдзи вӧчис опыт Фуко, мед тӧдмӧдны мулысь бергалӧмсӧ?

Францияса карын — Парижын эм зэв джуджыд зданньӧ — Пантеон.

Медджуджыд инас Фуко крепитіс ассьыс маятниксӧ. Джоджас маятник улас кисьтісны лыа, мед маятник пом вермис качайтчигас лыа вылын гижъявны визьяс.

Уна йӧз чукӧртчӧм бӧрын Фуко пондіс вӧчны опыт.

Маятник пондіс качайтчыны. Опыт муніс дыр. Видзӧдысьяс аддзисны мый лыа, вывса маятниклӧн визьяс кутісны вешйыны асыввыв дорсянь рытыввывлань.

Мыйла нӧ маятник вежис ассьыс направленньӧсӧ?

Маятник направленньӧсӧ вежны некутшӧм помкатӧг эз эськӧ вермы.

Визьяс вермисны вежсьыны сӧмын сы понда, мый лыаӧн киськалӧм джоджыс бергӧдчис рытыввывсянь асыввылӧ. Джоджыс бергӧдчыны вермис сӧмын муыскӧд. Сійӧ петкӧдлӧ, мый муыс бергӧдчис рытыввывсянь асыввылӧ. Тадз тӧдмаліс Фуко мулысь ас гӧгӧрыс бергӧдчӧмсӧ.

ЛУН ДА ВОЙ

Важӧнтӧ йӧзыс збыльысь чайтлісны, мый шондіыс ветлӧ му гӧгӧр. Тадзи жӧ велӧдлісны попъяс найӧ шуӧны, муыс пӧ вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ вселенная шӧрас, а шондіыс пӧ сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, медым мусӧ шонтыны да югдӧдны.

Вӧйяснад йӧз видзӧдісны, мый ӧткодь кодзув чукӧръясыс енэжас абу век ӧти местаынӧсь: мукӧддырйи вылынджыкӧсь либӧ улынджыкӧсь, мукӧддырйиыс дзик оз тыдавны. Найӧ чайтлісны, мый енэжыс став кодзувъяснас ветлӧ му гӧгӧр.

Нёльсё во сайын кымын учёнӧй Коперник дзик мӧд ногӧн висьталіс.

Сійӧ висьталіс, мый лун да вой вежласьӧмыс, кодзула енӧжлӧн миянлы чайтчана вешъялӧмыс лоӧ сы вӧсна, мый муным бергалӧ. Шондіыс ӧти местаын сулалӧ, а мусярным дугдывтӧг бергалӧ дур поп моз. Тадзнад муным бергӧдчӧ шонділы ӧтар бокнас, сэсся мӧдар бокнас. Шонділы паныда мулӧн бокыс югдӧдӧма, а мӧдарыс вуджӧр пытшкын. Югдӧдана бокас — лун, вуджӧра бокас — вой. Кор миянын лун, Америкаын — вой. Муным бергӧдчӧ, миянын луныс вежсьӧ рытӧн, а Америкаын локтӧ асыв. Сэсся Америкаын лоӧ лун, а миянын — вой.

Ми тӧдам, мый талунъя лун шӧр кадсянь аския лун шӧр кадӧ пӧраыс 24 час. Сідзкӧ, луныс сполнӧя бергӧдчӧ ас гӧгӧрыс 24 часӧн, мӧд ног кӧ, суткиӧн.

Заданньӧ. Босьтӧй глобус да лампа. Глобусыд ӧд мусяр кодь, а шондіыс пыдди лоас лампа. Ӧзтӧй лампасӧ. Глобуссӧ да лампасӧ пуктӧй пызан вылӧ сідзи, кыдзи петкӧдлӧма 43-ӧд серпас вылын.

Быдлаӧ-ӧ инмас глобус вылӧ лампалӧн югӧрыс (кыдзи тай му вылӧ шонділӧн югӧрыс)? Дерт, оз. Бурӧтш глобус джынйыс лоӧ вуджӧр пытшкын. Мунымкӧд сідзжӧ овлӧ, шонділы паныда бокас — лун, мӧдарас — вой.

Глобус

Мусяртӧ велӧдӧм могысь, вӧчисны сылысь модель. Шуӧны географическӧй глобусӧн. Географическӧй глобус быттьӧкӧ ичӧтик мусяр. Тіян школаад, дерт, татшӧм глобусыс эм. Зэв посньыдик муртас масштабӧн сэтчӧ рисуйтӧма став мусӧ, васӧ, гӧраяссӧ да мукӧдтор.

Тӧдмалам глобуссӧ. Медвойдӧр ми казялам, глобус бергалӧ металлысь вӧчӧм чӧрс гӧгӧр. Чӧрсыс мусяр шӧрӧдыс мунӧ. Ӧтар помыс войвылӧ петӧ, шусьӧ войвыв полюсӧн. Мӧдарыс — лунвылӧ, шусьӧ лунвыв полюсӧн. Збыльысьсӧ, дерт, мусяр пыр некутшӧм чӧрс оз мун, абу сійӧ розя. Полюсъясӧн шуӧны босьтӧм кык чут, мусяр ӧтар-мӧдар помсьыс. Сійӧ чутъяс гӧгӧрыс и бергалӧ му. Чӧрснас ми шуам сӧмын ас думӧн нуӧдӧм визь ӧтар полюссянь мӧдарӧдзыс.

Ӧні видзӧдлӧй рытыввывсянь асыввылӧ (шуйгавывсянь веськыдвылӧ) мунан визьяс. Найӧ пыр ӧтылнаынӧсь мӧда-мӧдсяньыс, шусьӧны параллельясӧн. Ӧткузяӧсь абу найӧ? Медкузьыс на пытшкысь шусьӧ экваторӧн, 40.000 км. кузя. Мурталӧй сантиметрӧн экваторсянь войвывса полюсӧдз костсӧ, сэсся лунвывса полюсӧдз. Кодарыс паськыдджык?

Экваторыс юкӧ мусярсӧ кык ӧтыджда мусярджынйӧ: войвывса да лунвывса. Кыкнан мусярджынъяс экваторсянь полюсъясӧдз урчитӧмаӧсь босьтны 90 параллель. Картаяс вылӧ найӧс оз на ставсӧ пасйыны, виччысьӧны визьяснас суктӧмысь. Гирсниталӧны сӧмын дасӧд параллельяс. Лыддьӧй кыкнан мусярджынйысь параллельяссӧ, — помъясас тэчӧм лыдпасъяс серти. Кысянь колӧ заводитны лыддьынысӧ?

Быд параллельлӧн эм аслас лыд.

Медым петкӧдлыны, ылын-ӧ кутшӧмкӧ интас экваторсянь, висьталӧны сійӧ интасті мунан параллельсӧ — лунвывланьын ли, войвывланьын ли.

Экваторсянь тӧдмалан интасӧдз костыс шусьӧ географическӧй широтаӧн. Параллель лыдсӧ шуӧны градусӧн (геометрияын моз: кытшсӧ юкӧма 360° вылӧ).

Ӧні видзӧдлӧй глобусысь мукӧд визьяс вылӧ. Найӧ ӧтар полюссянь мӧд полюс помӧдзыс мунӧны, меридианъясӧн шусьӧны. Став меридианыс ӧтыджда. Позьӧ заводитны найӧс лыддьыны кӧть кодсянь, сӧмын ковмас нимтыны сійӧс медводдзаӧн. Европаын медводдза меридианыс уна: англичаналӧн асланыс, французъяслӧн асланыс, миян СССР-ын асланым — Пулково пыр мунӧ (роч картаясын главнӧй пыддиыс тайӧс босьтӧма).

Мусярджынъя карта вылысь корсьӧй медводдза меридиансӧ да видзӧдлӧй, кымын меридиан ещӧ быд мусярджынйын. Параллельяс моз жӧ найӧс градусъясӧн лыддьӧны. Меридиан градусъяс петкӧдлӧны, ылын-ӧ рытыввылын либӧ асыввылын кутшӧмкӧ интас медводдза меридиансянь.

Корсьӧй глобус вылысь, кутшӧм ді пыр мунӧ 50-ӧд меридиан медводдза меридиансянь асыввывті? Кутшӧм ді пыр мунӧ асыввывті жӧ 80-ӧд меридиан?

Медводдза меридиансянь босьтӧм интас костыс шусьӧ географическӧй долготаӧн. Видзӧд 45-ӧд серпас вылысь. Широта да долгота серти интасъяс глобус вылысь корсьӧны.

Глобус вылысь корсьӧй Коми обласьтлысь места. Широта визьсӧ обласьт дінысь корсьӧй да видзӧдлӧй полюс дорысь гижӧд, гижӧма 60°. Ӧні видзӧдлӧй обласьт увлань дорын кутшӧм долгота визь. Сійӧ визьяслысь градусъяссӧ гижалӧма глобусдінса кӧрт кытш джынйӧ. Сійӧ визь весьтас гижӧма 60°. Географическӧй долготаыд эм рытыввывса дай асыввывса, (видзӧд 45-ӧд серпас).

Сідзкӧ, ми шуам: Коми обласьтыд 60° асыввывса долготаын да 60° войвыв широтаын. Ӧні асьныд корсьӧй карта вылысь да висьталӧй, кутшӧм широтаын да долготаын Ленинград, Москва, Харьков, Сыктывкар.

Экватор да параллельяс кындзи картаяс да глобусъяс вылын эмӧсь ещӧ кытшъяс. Сэтшӧмыс нёль. Мунӧны найӧ экваторсянь пыр ӧткодя. Ӧти гоз кытшыс мунӧ экваторсянь 23,5°-ӧд войвывладорӧд да лунвывладорӧд, шусьӧны тропикъясӧн (войвывсяньыс — тропик рака, лунвывсяньыс — тропик козерога). Мӧд гозйыс — экваторсянь 66 да ½-ӧд (24° да 40° полюсъяссянь) шусьӧны войвывса да лунвывса полярнӧй кытшъясӧн. Тайӧ визьяснас помасьӧны кӧдзыда-шоныда интасъяс (климатическӧй поясъяс) Та йылысь ми мӧдысь сёрнитыштам на.

СВЕТ ЮКӦНЪЯС

Глобус либӧ мусярджынъя картаяс вылӧ видзӧдігӧн ми аддзам, мый муыс юксьӧ гырысь да посни юкӧнъяс вылӧ, кодъясӧс гӧгӧр кытшалӧ ва. Гырысь юкӧнъяс шусьӧны материкъясӧн, а посниясыс — діясӧн.

Сэсь жӧ ми аддзам, мый ваыс сушаыс серти ёна уна. Мед гырысь ва пространствоясыс шусьӧны океанъясӧн, а материкъяс берег визьдорса океанъяслӧн юкӧнъясыс шусьӧны мореясӧн.

Карта вылын мусярлысь став интассӧ петкӧдлӧны полушарйӧясӧн. Мӧд ног кӧ, мусярсӧ быттьӧ шӧри вундӧма.

Мусяртӧ юкӧны мусярджынъяс вылӧ меридиан серти.

Видзӧдлӧй тайӧ кык мусярджын вылӧ. Тані мусярсӧ юкӧма кык пельӧ. Найӧ шусьӧны: шуйгавывсаыс — рытыввывсаӧн, веськыдлаыс — асыввывсаӧн.

Тайӧ жӧ мусярджынъяс вылын петкӧдлӧны свет юкӧнъяс; танісӧ пукталӧма лыдпасъяс; сьӧдӧн краситӧма материкъяс.

Свет юкӧнъяс пуксьӧмаӧсь мусяр вылын со кыдзи:

Асыввывса мусярджынйын

Европа — свет юкӧн пасйӧма 1

Азия „ „ „

Африка „ „ „ 2

Австралия „ „ „ 3

Антарктида „ „ (джынйыс) „ 6

Рытыввывса мусярджынйын

Америка — свет юкӧн „

Антарктида „ „ (джынйыс) „ 6

Став свет юкӧныс лоӧ 6. Корсьӧй тайӧ свет юкӧнъяссӧ глобус вылысь.

Медыджыд свет юкӧнӧн лоӧ Азия, сы бӧрын Америка.

Ӧні тӧдмӧдӧй океанъяс. Эм куим океан: Великий или Тихий океан, Атлантическӧй да Индийскӧй.

Корсьӧй тайӧ океанъяссӧ карта вылысь да гижышталӧй, кутшӧм мусярджынйынӧсь да кутшӧм материкъяс гӧгӧр найӧ.

Ӧні тӧдмӧдӧй да чертитӧй диаграмма, мед эськӧн тыдовтчис ыдждаыс мусярвывса океанъяслӧн да материкъяслӧн. Диаграмма лӧсьӧдӧй со кутшӧм лыдпасъяс серти:

Свет юкӧнъяслӧн ыджда:
Европа	10 миллион кв. км.
Азия	44 „ „ „
Америка	43 „ „ „
Африка	30 „ „ „
Австралия	9 „ „ „
Антарктида	14 „ „ „
Океанъяслӧн ыджда
Великий океан	178 млн. кв. км.
Атлантическӧй да Войвыв Полярнӧй море	107 „ „ „
Индийскӧй океан	75 „ „ „

ЮАСЯНЪЯС ДА УДЖЪЯС

1. Видзӧдлӧй глобус либӧ карта вылӧ да висьталӧй, кутшӧм интасъяс краситӧма лӧзов рӧмӧн?

2. Кутшӧм рӧмӧн краситӧма му (суша)?

3. Висьталӧй свет юкӧнъяслысь да океанъяслысь нимъяс.

4. Мый унджык му вылын: суша али ва?

5. Кутшӧм свет юкӧнын миян Коми обласьт? Войвывладорын али лунвывладорын? Кутшӧм полушарйӧын?

6. Мусярджынъя карта вылысь тӧдмӧдӧй Атлантическӧй океанлысь пасьтасӧ.

7. Кутшӧм океан медматын миян обласьтлы?

ГОЖӦМ ДА ТӦВ

Му бергалӧ ас гӧгӧрыс дай шонді гӧгӧр. Шонді гӧгӧр бергӧдчӧм вӧсна вежласьӧ му вылын вогӧгӧрся шоныд да кӧдзыд кад: тулыс, гожӧм, ар да тӧв.

Мулӧн полюсъясыс — С да Ю — шонділаньыс сулалӧны бокногӧн (видзӧд 47-ӧд серпас). Сійӧ бокног пӧлыньтчӧмыс мулӧн оз вежсьыв, век сэтшӧм.

Тайӧ серпас вылас петкӧдлӧма стрелкаясӧн шонді югӧрлысь му вылӧ усьӧмсӧ.

Юнь тӧлысьын войвывла дорыс (С — шыпасӧн пасйӧма) ёнджыка шоналӧ шонді югӧръясысь лунвывса полюсладор интасъяс серти. Мӧд ногӧн кӧ, вой полюсдінса интасъясын заводитчӧ гожӧм, а лунвывсаын — тӧв.

Ӧні тайӧ жӧ серпас сертиыс тыдалӧ (веськыд вылас) мӧдтор нин. Во джын мысти лоӧ дзик мӧдарӧ (муыд шонді гӧгӧр бергӧдчӧ ӧти воӧн); декабр тӧлысьӧ: шонді югӧръяс ӧні нин ёнджыка инмӧны лунвыв полюс интасъясӧ, — сэні заводитчӧ гожӧм, войвылын — тӧв.

Кутшӧм интасъясын шонді югӧръяс век инмӧны — тӧв и гожӧм, во чӧж? Кӧні веськыда усьӧны? Кӧні оз веськыда?

Дерт, инмӧны ёнджыка лун шӧрланьын, — югӧръясыс усьӧны му вылӧ веськыда. Висьталӧй, тӧвнас али гожӧмнас шонділӧн югӧръяс веськыдджыка усьӧны? Дерт, гожӧмнас. Сідзкӧ, гожӧмыд овлӧ шоныд сы вӧсна, мый шонді югӧръяс усьӧны веськыдджыка.

Экваторын шонді югӧръяс усьӧны век веськыда (видзӧд 48-ӧд серпас, Б шыпас). Полюсъясын усьӧны пӧлӧсджыка нин. Кымын полюслань мунан, сымын кӧдзыдджык (47-ӧд серпас, А шыпас).

Та серти мусярсӧ юкӧмаӧсь вит пояс вылӧ. Видзӧд 49-ӧд серпас вылӧ. Экватор гӧгӧр шусьӧ пӧсь поясӧн. Пӧсь пояссянь ӧтар-мӧдар бокас — шӧр поясъяс.

Водзӧджык полюсъяслань — кӧдзыд поясъяс: лунвывса да войвывса.

Ставыс лоӧ вит пояс. Корсьӧй тайӧ поясъяссӧ глобус вылысь да мусярджынъя карта вылысь. Тӧдмӧдӧй, кутшӧм поясын Коми обласьт.

Кутшӧм поясын медвылын овлӧ шонді? Кӧні медулын овлӧ во гӧгӧр чӧжнас?

Шоныд да кӧдзыд интасъясын олысьяс да олӧмыс абу ӧткодь. Поясъяс серти олӧмыс олысьяслӧн да быдмӧгъяслӧн абу ӧткодь.

Медвойдӧр босьтам татшӧм серпасъяс (видз 63-ӧд листбокысь). Тайӧ серпасъяс вылас петкӧдлӧма: медвылас кӧдзыд интас кӧдзыд поясысь; улынджык — шӧркоддьӧм поясысь интас, сэсся шоныд да пӧсь поясысь — интас.

Серпас вылӧ видзӧдӧмӧн тӧдмӧдӧй, кутшӧм интасын кыдзи олӧны, кыдзи пасьтасьӧны йӧзыс, кутшӧм быдмӧгъяс эмӧсь да с. в. Мӧд ног кӧ, мӧда-мӧдсьыс мыйӧн торъялӧны?

Медвылас — медкӧдзыд, кузь тӧв да дженьыд гожӧм, лым да йи. Сэні кӧдзыд климат. Мӧд серпас вылын абу ёна кӧдзыд ни абу ёна шоныд, тӧлыс да гожӧмыс пӧшти ӧткузяӧсь. Сэні шӧркоддьӧм климат. Коймӧд серпасын, матӧджык нин экваторлань, шоныд интас — лым оз усьлы, пыр гожӧм да шусьӧ тропикбердса климатӧн. Нёльӧдыс дзик экваторын. Шусьӧ тропическӧй климатӧн. Олысьяс (йӧз) юксьӧны еджыд, сьӧд да виж куа йӧз вылӧ.

Кӧдзыд интасын олӧны ненечьяс, якутъяс, тунгусъяс виж куа мукӧд йӧз.

Шӧркоддьӧм климата интасъясын олӧны китаечьяс, японечьяс, американечьяс, англичана, французъяс, немечьяс, рочьяс, украинечьяс, белоруссъяс, кавказецъяс, степнӧй йӧз.

Шоныд интасын олӧны негръяс, индусъяс, арабъяс да мукӧд.

Пемӧсъяс да быдмӧгъяс абу жӧ ӧткодьӧсь. Кӧдзыд интасъясын олӧны еджыд ош, тюлень, морж да мукӧд. Гожӧм кежлӧ татчӧ ёна локтӧны шоныдінсянь пӧткаяс.

Олысьяс видзӧны кӧр да пон, пасьтасьӧны да оланін лӧсьӧдӧны кӧр куясысь.

Кӧдзыдысла тані быдмӧгъясыс омӧля быдмӧны, зэв жебӧсь. Быдмӧны: карликовӧй кыдз да ӧткымын карлик пожӧм, эмӧсь сэсся кустарникъяс; ёна быдмӧ яла, нитш; вотӧсъясысь: турипув, мырпом да мукӧд.

Шоныд да пӧсь интасъясын олӧны вывті уна пӧлӧс пемӧсъяс: лев, тигр, носорог, жираф, зебра, ӧблезяна, крокодил да мукӧд. Олӧны вывті уна пӧлӧс посни лэбачьяс.

Олысьяс ас дінаныс видзӧны слӧн, верблюд, кӧза. Слӧн уджалӧ мортлы: слӧнӧн кыскасьӧны, ветлӧны-мунӧны. Верблюдӧн ёна жӧ сэн кыскасьӧны. Верблюд вермӧ уна лун дзик ютӧг овны, да сы вӧсна сійӧн бур ветлыны пустыняясӧд.

Шоныд интасъясын эмӧсь пустыняяс, сэні жарысла да ватӧмла нинӧм оз быдмы. Увтасінъясын шочиника паныдасьлӧны оазисъяс. Сэні васӧдджык местаын быдмӧны пальмаяс. Тропическӧй вӧр быдмӧ вывті сука.

СССР-ын кындзи, некӧн на абу сӧвет власьт: сэн кӧзяиналӧны капиталистъяс. Китайын 1920-ӧд восянь нин мунӧ кось уджалысьяслӧн капиталистъяскӧд, мед лӧсьӧдны сӧвет власьт.

Лыддьӧй нигаясысь да газетъясысь сӧвет власьт дор косясьӧм йылысь.

ЮАСЯНЪЯС ДА УДЖЪЯС

1. Кор шонділӧн югӧрыс му вылӧ усьӧ пӧлӧсджыка — лунын али асылын?

2. Кутшӧм часъясын веськыдджыка шонділӧн югӧрыс усьӧ да медъёна шонтӧ?

Экватор гӧгӧр шонді югӧръяс усьӧны медвеськыда да сэні медшоныд. Мед эськӧн гӧгӧрвоны, мыйла овлӧны тӧв да гожӧм, колӧ тӧдны, кыдзи муыс ветлӧ шонді гӧгӧр.

1. Удж. Класс джоджӧ мелӧн вӧчӧй чут да метр кузьта кӧвйӧн мелӧн сійӧ чут гӧгӧрыс чертитӧй джоджас кытш.

Чут шӧрӧ пуктӧй ӧзтӧм сись — шонді пыдди. Кытш визь дорас кутшӧмкӧ интасӧ пуктӧй глобус, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын — Му пыдди. Ми тӧдам, мый Му чӧрс помъяс кутасны пӧлыньӧн сулавны. Глобус сувтӧдӧй сідзи, мед сисьладорсянь кутас югӧрыс инмыны кыкнан полюсъясас.

Татшӧм положенньӧын Му овлӧ тулыс воигӧн, март 21-ӧд лун гӧгӧр. Кыдзи кутас сисьлӧн югӧрыс усьны экватор да полюсъяс гӧгӧрӧ? Пемыд местаын зэв лӧсьыда пондас тӧдчыны сись югӧр усьӧмыс глобус вылӧ.

2 удж. Ӧні кытш визь пӧлӧн кутам вештыны глобуссӧ шуйгалань, мед сӧмын мучӧрспомъяслӧн (полюсъяслӧн) пӧлыньыс эз вежсьы. Кор Муыс мунас кытш визьӧдыс нёльӧд пайсӧ, сэки лӧсьыда Шонділӧн (сисьлӧн) югӧръясыс кутасны инмыны войвыв полюсӧ, а лунвыв полюсӧ оз кутны инмыны.

Глобуссӧ бергӧдлӧй гоз-мӧд пӧв ас гӧгӧрыс да видзӧдӧй интасъяссӧ Войвыв полюс инъясысь. Пемдылӧны оз найӧ сутки чӧжнас? Овлӧ оз войыс сійӧ каднас?

Сідзжӧ видзӧдлӧй, мый лоӧ сійӧ каднас лунвыв полюс интасъясын сутки чӧжӧн. Овлывлӧ оз луныс суткинас?

Му пасьталаас ӧткузя-ӧ овлӧ луныс да войыс? Кодыс кузьджык? Кутшӧм полушарйӧын лоӧ гожӧм, тӧв?

Юнь 22-ӧд лунъяс гӧгӧр миян войвыв полушарйӧын овлӧны медкузь лунъяс да меддженьыд войяс. Водзӧ вылӧ найӧ надзӧникӧн чинӧны. Тайӧ луныс шусьӧ гожся солнцестоянньӧӧн. Тайӧ каднас шонді лучьяс усьӧны дзик веськыдасӧ оз экватор дорын, а 23½° войвыв широта гӧгӧр. Сійӧ визьыс, коді мунӧ тайӧ градус весьтіыс, шусьӧ войвыв тропикӧн.

3 удж. Нуыштам нӧшта глобуснымӧс водзӧ ӧти четьверт кытш мында, му чӧрслысь направленньӧсӧ вежтӧг. Первойя удж моз жӧ тӧдмӧдӧй глобус вылысь: 1. югӧр да пемыдлысь граничасӧ; 2. лун-войлысь кузьтасӧ; 3. полюс гӧгӧрысь лун-вой.

Татшӧм положенньӧын Му овлӧ сентябр 24-ӧд лунъяс гӧгӧр (арся равноденствийӧ).

Кутшӧм вогӧгӧрся кад воӧ войвыв да лунвыв полушарйӧясын (гожӧм, тӧв, ар, тулыс)?

4 удж. Глобус вештам нӧшта сідзжӧ ӧти четверть кытш мында. Мый лоӧ полюсъяс дорын? Кузь-ӧ лун да вой ӧти-мӧд полушарйӧын? Петавлӧ оз шонді Войвыв полюс интасъяс гӧгӧрын? Лунвыв полюс гӧгӧрын?

(Миян инъясын татшӧм кадыс овлӧ декабр 22-ӧд лунъясӧ тӧвся солнцестоянньӧ). Кутшӧм вогӧгӧрся кад лунвыв да войвыв полушарйӧясын?

Тайӧ луннас шонділӧн югӧръяс веськыда усьӧны 23½° лунвыв широта визь интасъясын (лунвыв тропик визь).

5 удж. Глобус вылысь корсьӧ ассьыныд оланінтӧ да тадзи жӧ тӧдмӧдалӧй, кыдзи вежласьӧ вогӧгӧрся кад.

VІ. КЫДЗИ ОЛӦНЫ УДЖАЛЫСЬ ЙӦЗ МИЯН РАЙОНЫН ДА ОБЛАСЬТЫН

(Географическӧй обзор)

КОМИ МУ

Пуясыс йывъяснас кымӧрсӧ нюлӧны.

Тӧв ныркӧд вензигӧн ньӧжйӧник шулӧны:

«Дыр на ми сулалам, дыр...

Коми му миянӧн тыр».

Черияс гажаа ва пытшкын ворсӧны,

Лэбачьяс быдлаын, быдлаын горзӧны...

Юяслӧн визулыс лӧнь, —

Вералӧ налӧн лӧз вӧнь.

Тундраын войтӧлыс шутьӧбӧн ветлӧдлӧ,

Вой море шызьӧма — збой лунсӧ петкӧдлӧ.

Тундраын зэв уна кӧр...

Олӧмыс сэтӧні скӧр.

Коми му пытшкӧсыд быд бурӧн тырӧма,

Му пиӧ озырлун уна зэв пырӧма,

Озырлун другӧн оз быр.

Заводъяс вӧчалам тыр.

Выль Паш

КЫДЗИ НУӦДӦМА РАЙОНИРОВАННЬӦ

1775 воын роч му вӧлі юкӧма губерняяс, уездъяс, вӧлӧсьтъяс вылӧ.

Важ права дырйи губерняяс, уездъяс лӧсьӧдӧма вӧлі сідзи, мед эськӧ помещикъяслы, чиновникъяслы, полицейскӧйяслы лӧсьыдджыка позис бергӧдлыны йӧзӧн, кыдз налы колӧ, перйыны вот да с. в. Экономика боксяньыс эз лыддьысьлыны. Сідзжӧ эз лыддьысьлыны торъя национальносьтъяскӧд. Нарошнӧ вӧлі сюйӧны найӧс унджык губерняӧ, мед найӧс торйӧдавны да ньӧжйӧникӧн пӧртны рочӧ. Ас кывъя йӧз вылӧ видзӧдісны зэв лёка.

1929-ӧд восянь став СССР-сӧ районируйтӧма. Районируйттӧдз ёна уджаліс Госплан, тӧдмаліс став СССР-сӧ экономика боксянь, мед эськӧ торъя крайӧ ӧтувтны ӧткодь овмӧса районъяс. Сідзи и лои лӧсьӧдӧма. Шуам: Войвыв край озыр вӧрӧн, ёна позьӧ паськӧдны вӧр промышленносьт. Сэтчӧ пырӧны вӧраинъяс Печера, Мезень да Вой-Двина юяс пӧлӧнысь. Иваново-Вознесенскӧй районын ёна паськалӧма текстильнӧй промышленносьт, Мӧскуа гӧгӧрын — гырысь уна пӧлӧс промышленносьт, медъёна — электрическӧй. Центрально-Чернозёмнӧй районын — нянь уджалӧм, важ Уральскӧй обласьтын — кӧрт чугун вӧчӧм, с. в.

Важ опытъяс петкӧдлӧны, мый абу выгӧднӧ стрӧитны фабрик-заводъяс кытчӧ веськалӧ. Абу выгӧднӧ шуам, вӧчны кӧрт да чугун уралса рудаысь Войвыв крайын, а Эжва — Печераын лэдзӧм вӧр пилитӧдны Урал обласьтын.

Ӧні, кор СССР пасьта стрӧитӧны гырысь фабрик-заводъяс планъястӧг уджавны оз позь. Экономика да культура торъя крайясын вермасны кыптыны сӧмын сэки, кор ставсӧ лоӧ вӧчӧма водзвыв бура арталӧмӧн, план серти.

Районируйтӧм крайяслӧн (гырысь обласьтъяслӧн) — оз ков дзугны автономнӧй национальнӧй обласьтъяс экономическӧй обласьтъяскӧд — планъяс вӧчӧм да на серти экономика да культура кыпӧдӧм — медыджыд удж.

Ӧні со кутшӧм система: 1) край, обласьт, 2) район, 3) сиктсӧвет. Миян Войвыв край пырӧ РСФСР-ӧ.

Войвыв крайӧ пырӧм понда Коми обласьтлӧн автономнӧй праваясыс эз чинны. Экономика боксяньыс обласьт век ӧтарӧ ёнмӧ. Культура боксянь — сідзжӧ. Коми обласьтлӧн аслас торъя бюджет.

КОМИ ОБЛАСЬТ

Коми обласьт СССР пытшкын лоӧ европейскӧй юкӧнын асыв-вой вылын.

1921-ӧд воын май 5-ӧд лунӧ ВЦИК президиум вылын, вӧлі кывзӧма доклад Коми автономнӧй обласьт лӧсьӧдӧм йылысь.

Медбӧръя районированньӧ нуӧдӧм бӧрын обласьтӧ пырисны: Усть-Цилемскӧй уезд ставнас да 20 вӧлӧсьт Яренскӧй уездысь, Печера уезд (Тиманскӧй тундраысь да Пустозерскӧй вӧлӧсьтысь ӧтдор), Пысскӧй сельсовет (Мезенскӧй уездысь). Слудскӧй вӧлӧсьт (Вятскӧй губерняысь), Курьинскӧй да Усть-Усинскӧй сельсӧветъяс (Уральскӧй обласьтысь), Тшугӧрскӧй, Тр.-Печорскӧй да Савиноборскӧй вӧлӧсьтъяс (Чердын уездысь).

1929 воын миян Коми обласьт пырис Войвыв крайӧ. Обласьтлӧн границаяс лоины татшӧмӧсь: асыв-вой боксянь граничитӧ Урал обласьткӧд, рытывті — Войвыв Крайса асыввыв районъяскӧд, лунвывті — Нижегородскӧй обласьткӧд.

Обласьтлӧн территория арталӧны 393,400 кв. километр. Тайӧ территорияыс юксьӧ со кыдзи:

Градъяс	3100 га.
Муяс (пашня)	64.100 га.
Видзьяс (луг)	323.20 0 га.
Вӧр	29.989.900 га.
Керас да весас	546.100 га.
Пӧскӧтина	41.100 га.

Коми обласьт пуксьӧма Гринвичсянь 46°–66° асыввыв долгота костӧд да 59°30–70° войвыв широта костӧд.

Рельеф характеризуйтчӧ мылькйӧсь водоразделъясӧн. Печераса бассейн пуксьӧма улыс местаӧ. Ӧтар боксяньыс Урал гӧра, мӧдарсяньыс Тиманса гӧраяс. Эжва да Сыктыв бассейнъяс — равниннӧйӧс. Печера бассейнын эмӧсь джуджыд местаяс (гӧраяс), шуам Сабля да Тӧлпоз из гӧраяс. Налӧн джудждаыс 2100 метр кымын. Увлань заводитчӧ зэв уна юяса да шоръяса плоскогорйӧ.

Медгырысь юясыс обласьтаным татшӧмӧсь: Печера Эжва да Луза. Печера заводитчӧ Урал гӧрасянь, кузьтаыс сылӧн 2132 километр гӧгӧр. Печера йывса вожъясыс визувтӧны зэв ӧдйӧ да ёна порогӧсь; кымын увлань — сымын визулыс надзмӧ. Улыс теченньӧыс тулыснас паськавлӧ 10 километрӧдз. Войвыв океанӧ усигӧн торъялӧ уна вожӧ. Шӧрсяньыс кымын Печера ю уна ваа да джуджыд. Печера ю аслас вожъясӧн паськӧдчӧ зэв паськыда, 271,6 сюрс кв. километр гӧгӧр.

Гырысьджык вожъясыс сылӧн — шуйга боксяньыс: Волосница, войвыв Мылва, Велью, Льӧмъю, Кожва, Ижма да Цильма; веськыд боксяньыс — Илыч, Пӧдчерем, Тшугӧр, Аранеч, Уса да мукӧд. Тайӧ вожъясыс бара жӧ вожалӧны.

Удж. Карта вылысь корсьӧй Печера ю да сылысь вожъяссӧ.

Эжва ю ыджыд жӧ, усьӧ Войвыв Двинаӧ. Ыджыдджык вожъясыс сылӧн — шуйгавывсянь: Лунвыв Мылва, Нэм ю, Войвыв Кельтма, Лӧкчим да Сыктыв; веськыд боксянь — Висер, Нёбъю, Маджа да Емва. Ляпкыд ва вӧсна гожӧмын гырысь паракодъяс ылӧдз катлыны оз вермыны.

Луза ю Войвыв Двина бассейнӧ жӧ пырӧ, усьӧ Юг юӧ.

Волга бассейнысь миян обласьт пытшкӧ пырӧны Кама юлӧн веськыд вожъясыс: Лунвыв Кельтма да Весляна; Вятка юлӧн вожъясыс: Кобра да Летка.

Удж: карта вылысь корсьӧй тайӧ юяссӧ, налысь вожъяссӧ.

Миян овмӧсын юяслӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд. Прамӧй туйяс ӧнӧдз миянын эз вӧвны, кӧрт туй да шоссе туйсӧ неважӧнсянь на пондісны вӧчны. Став грузсӧ ми вӧлі мӧдӧдам-ваям ва туйӧд. Ортсы да пытшкӧс рынокӧ петкӧдлім вӧр, пушнина да мукӧдтор, обласьтӧ пыртлім продовольствийӧ, кӧм-паськӧм, кӧрта кӧлуй, видз-му уджалан машинаяс да с. в.

МИЯН Ю

Удж: Велӧдӧй ас сикт гӧгӧрса ю татшӧм план серти.

І.

1. Кыдзи шусьӧ нимыс тіян юлӧн (либӧ шорлӧн)?

2. Кытысянь заводитчӧ йылыс: нюрсянь, му пытшсянь, тысянь?

3. Кытчӧ усьӧ юыс?

4. Ылын-ӧ юыс школа дінсянь?

ІІ.

5. Эм абу ю вылын джын діяс, заливъяс, косьтъяс?

6. Содлӧны-чинлӧны-ӧ юясныд, али кольӧны вӧрзьывтӧг?

7. Ӧдйӧ-ӧ визувтӧ ю, овлӧ оз берӧг буждӧмъяс?

8. Сӧдз али гудыр ваыс?

9. Кутшӧм ю пыдӧсыс: лыа, галя, сёй да с. в.?

ІІІ.

10. Ёна-ӧ чукльӧсь юлӧн ва туйыс?

11. Кутшӧм берегыс: крутӧй, лажмыд, ляпкыд, джуджыд; кустъяс быдмӧны али восьса?

12. Эмӧсь абу ю вылын друг джумъяс, ляпкыдінъяс, порогъяс?

ІV.

13. Ёна-ӧ паськавлӧ юныд тулысын?

14. Пуксьӧ оз тулысын заливнӧй видзьяс вылӧ ил?

15. Уна-ӧ турун воӧ быд гектар заливнӧй видз вылысь? Кос видз вылысь?

16. Эм абу ю дорын мельнича, кутшӧм буртор сійӧ вайӧ йӧзыслы?

V.

17. Мыйӧн ветлӧны ю вывті гожӧмын (паракодӧн, пыжӧн)? Кутшӧм интассянь да кытчӧдз ветлӧны паракодъяс?

18. Кутшӧм грузъяс, новлӧдлӧны ю кузя, кытысянь, кытчӧдз? Мый бурыс ю кузя ветлӧм-мунӧмын да груз новлӧдлӧмын?

19. Ю кузя кылӧдлӧны оз вӧр? Кыдзи кылӧдӧны: молльӧн, пуръясӧн, лотовкаӧн?

20. Овмӧс кыпӧдӧмын кутшӧмджык значенньӧыс тіян юлӧн? Доръясӧджык?

21. Ёна-ӧ кыйӧны чери? Мыйӧн? Кутшӧм черияс медуна кыйӧны? Ас сёйӧм вылӧ сӧмын али вузӧс вылӧ тшӧтш?

22. Эм абу посъяс ю вомӧн? Коді тӧждысьӧ на вӧсна? Мый бурыс йӧзлы наысь?

Тайӧ план серти краеведческӧй кружокын тӧдмӧдӧй ставсӧ. Изучитӧмторъяссӧ чукӧртӧй школаӧ — уголокӧ. Кутӧй йитӧд районувса краеведческӧй обществокӧд. Оз-ӧ позь бурмӧдны юлысь бурлунсӧ? Кыдзи? Кыпӧдӧй вопрос бурмӧдӧм кузя: весавны, джудждӧдны, буждӧдӧмкӧд вермасьны да с. в.

Климат. Температура серти обласьт юксьӧ кык пельӧ: — войвыв да лунвыв юкӧнъяс. Эжва да Сыктыв районъяс гӧгӧр шоныдджык Печера гӧгӧр дорысь.

Вогӧгӧрся шӧркоддьӧм температура обласьтын +0,5°, гожся температура +11,9°, тӧвся −9,1°. Медшоныд кад во гӧгӧрын юль тӧлысь, а медся кӧдзыд — январ тӧлысь. Шӧр температура бара жӧ абу ӧткодь, шуам, юль тӧлысьӧ Ношульын +17,7°С, а Тшугӧрын +11,3°С. Кызь во сайын кымын Тшугӧрын тӧлын вӧлӧма −54°, татшӧмӧдзыс лэччывлӧ, дерт, зэв гежӧда.

Печера ю гӧгӧр температураыс век кӧдзыдджык.

Мый понда миян обласьтын татшӧм климатыс?

Ми тӧдам нин, мый вӧсна овлӧ тӧв да гожӧм. Ми тӧдам, мый полюсъяс дорын медкӧдзыд. Миян обласьтным — войвылын. Матын полярнӧй пояс да Войвыв полярнӧй кӧдзыд море. Ёнджыкасӧ пӧльтлӧ войтӧв. Мый вӧсна тӧлыс миянын кузьджыка пукалӧ гожӧм серти, позьӧ гӧгӧрвоны воддза сёрниясысь. Мӧвпыштлӧй да висьталӧй асьныд. Мӧвпыштӧй да висьталӧй, мыйла шонділӧн югӧръясыс ёна пӧлӧса усьӧны войладорын, медсясӧ нин тӧвся кадӧ? Ӧні сэсся вӧчӧй вывод: мый понда миян обласьтын татшӧм климатыс?

Лым-зэр обласьт пасьта усьӧ шӧркоддьӧма, во гӧгӧр чӧж равномернӧя. Печера ю гӧгӧр бара жӧ ёнджыка усьӧ лым-зэрыс.

Гожся кадӧ унаысь водз кӧдздӧдлӧ (мыйла?) да сы вӧсна кынмывлӧны няньяс, пуктасъяс. Кынмывлӧны быдмӧгъясыс оз сӧмын Печера гӧгӧр, весиг и Эжва ю гӧгӧр.

Лым-зэрыд миян обласьтын ёна тӧдчанатор. Ӧти-кӧ, юясным дзикӧдз оз косьмывны, а ті тӧданныд нин юяслысь коланлунсӧ. Мӧд-кӧ, лым-зэр серти быдмӧны турунъяс, няньяс да быдсяма пуктасъяс, тшӧтш и вӧрным, а вӧрыс ӧд миян Союзлӧн да обласьтлӧн озырлун.

Обласьтын мусин зэв уна сикас. Эмӧсь со кутшӧм мусинъяс: дернӧвӧй, подзолистӧй, песчанӧй, подзолъяс, полуболотнӧй, болотнӧй, долиннӧй. Мусин пытшкас эм суглинок, супесок, лыа, сьӧкыд суглинок. Сёйӧда мусинмыс этша.

Удж. Экскурсияӧн ветлӧй да ас сикт гӧгӧрысь чукӧртӧй мусин сикасъяс. Естествознанньӧ урок вылын сёрнитӧй, кутшӧм мусинмыс видз-му уджалӧмын бур да лёк, кутшӧм мусин вылын быдмӧны кутшӧм пуяс да с. в.

Видзьяс вылын быдмӧны пырей, тимофеевка, урбӧж, эжӧр, гӧрд да еджыдъюр (клевер) да с в. Медбур турунъяс быдмӧны Печера видзьяс вылын. Сы вӧсна сэні ёна позьӧ паськӧдны скӧт вӧдитӧм. Ӧні чорыда нин босьтчисны тайӧ могас: Печера районӧ — Усть-Кожваӧ лӧсьӧдны фуражнӧй совхоз. Тайӧ совхозлӧн виддзыс 48000 га. 1932 воӧ кутчысисны лӧсьӧдны Усть-Усинскӧй молочно-животноводческӧй совхоз. (Местаыс эм 25.000 га) да Кожвинскӧй совхоз (20.000 га).

Вӧрын быдмӧны уна сикас тшакъяс да вотӧсъяс: ельдӧг, белӧй гриб, масленник, рыжик, уртшак, гӧрд гоб; пув, чӧд, мырпом, озъяс, сэтӧр, ӧмидз да с. в.

Сёйӧм-юӧм заптӧмын вотӧсъяслӧн коланлуныс ыджыд жӧ. Позьӧ тшак-вотӧссӧ вель уна заптыны тӧв кежлӧ да сёян сикассӧ вежлавны.

Удж. Экскурсия вылын тӧдмасьӧй, кутшӧмджык местаын быдмӧны кутшӧм тшак-вотӧс. Шуам, ельдӧг радейтӧ быдмыны вӧрын, васӧдджык инъясын, вӧр оз лэдз кынмынысӧ быдмигкостіыс. Босьтам мырпом, быдмӧ сӧмын нюрвывъясын, сылы колӧ уна ва. Тадзи жӧ тӧдмӧдӧй мукӧд тшак-вотӧсъяс йылысь.

Чукӧртӧй тіян сикт гӧгӧр быдмысь тшак-вотӧсъяс, рисуйтӧй да школааныд ӧшлӧй. Мӧвпыштӧй, кыдзи понданныд лӧсьӧдчыны школа град йӧраныд ӧмидз, озъяс, сэтӧр да с. в. садитӧм йылысь.

Тӧдмӧдӧй, ёна-ӧ тіян сиктсаяс вотӧны тшак-вотӧссӧ, кытчӧ иналӧны; асьныс сёйӧны-ӧ, кооперативӧ вузалӧны-ӧ да с. в. Кытчӧ нуӧ кооперативыс вотӧсъяссӧ?

Обласьтным ёна вора. Медъёнасӧ быдмӧны коз пу да пожӧм пу, омӧльджыка — кыдз пу, ньыв пу да пипу. Печера гӧгӧрын быдмӧны: нӧшта ниа пу да сус пу. Обласьт пасьтала быдмӧны: бадь, льӧм, пелысь, лопу да мукӧд килля пуяс.

Миян обласьтлӧн вӧрыс — озырлун. Революция бӧрын медсясӧ кыптіс сылӧн тӧдчанлуныс. Воысь воӧ содӧ вӧр лэдзӧм. Вӧрыс колӧ странааным выль фабрик-заводъяс, выль постройкаяс стрӧитӧм вылӧ. Вӧрсӧ ёна петкӧдам заграничаӧ да странааным ваям машинаяс вӧчан машинаяс да мукӧд колантор. Та йылысь ми водзын ёнджыка сёрнитам.

Удж

КУТШӦМ ВӦРЪЯС (ПУЯС) ЭМӦСЬ ТІЯН СИКТ ГӦГӦРЫН. КУТШӦМ ПУЯС КОМИ МУ ПАСЬТА.

1. Гижӧй, кутшӧм нима пуяс эмӧсь тіян маті гӧгӧрын. Тӧдмалӧй, кыдзи рочӧн шусьӧны.

2. Торйӧдӧй на пӧвстысь лыска пуяссӧ да коръя пуяссӧ аслыныс грапаӧ.

3. Кутшӧм пуяс быдмӧны ягын, пармаын, раскын, сордын?

4. Кутшӧм пуяс нӧшта эмӧсь Коми муын? Эм абу тіянладорын: сус пу, ниа пу, ньыв пу, нинпу, сирпу?

5. Кутшӧм пуяс лыддьысьӧны сира пуясӧн?

6. Кутшӧм пӧлӧс вӧр медся уна тіянладорын: пожӧм вӧр-ӧ, коз вӧр-ӧ, нӧшта кутшӧм? Артыштӧй да вӧчӧй диаграмма сы йылысь.

ЭКСКУРСИЯӦН ВӦРӦ ВЕТЛІГӦН ТӦДМАЛӦЙ:

1. Босьтӧй мыйкӧ ыджда тор (участок) вӧрсьыс (сё квадрата метр пасьта) да зільӧй лыддьыны, кымын пу сэні быдмӧ. Кутшӧм сикас пу медся уна сюрӧ.

2. Школаад сэсся арталӧй, уна-ӧ, кымын пу сюрӧ квадрата километр пасьта улысь.

3. Тӧдӧдӧй арлыдсӧ кутшӧмкӧ пулысь мыр вундас сертиыс. (Томджык пуяслысь позьӧ тӧдны ув сертиыс).

4. Чукӧртӧй да вайӧй музеяныд вужнас нетшкӧмӧн, мый быдмӧ пуяс кындзи вӧръясын подулас: ягын, пармаын, нюрӧд егырын (вотӧсъяс, турунъяс, нитшъяс).

Звер-пӧтка обласьтын ёна эм. Сук вӧр, шы ни тӧв лӧнь юяс, нюръяс да тыяс, уна сёян — ставыс тайӧ бур условйӧ звер-пӧткалы. Но важ серти звер-пӧткаыс ёна чиніс. Лёкнога, бесхозяйственнӧя кыйсьӧм ёна чинтіс звер-пӧтка лыдсӧ. Дона куа зверъяс дзикӧдз бырӧны.

Шуам, соболь — тайӧ дона куа зверыс кольӧма сӧмын Печера гӧгӧрын ӧтка-ӧтка местаясын.

Хищническӧя кыйсьӧмкӧд колӧ чорыда вермасьны. Колӧ кыйсьысьяслы висьтавлыны, кутшӧм звер-пӧткаӧс кор позьӧ кыйны, кутшӧм звер-пӧткаӧс некутшӧма на оз позь кыйны (рӧдмытӧдзныс).

Кыйсьӧмыд миян обласьтын ёна жӧ тӧдчанатор. Пример пыдди босьтам татшӧм лыдпасъяс:

1930-д воӧ кыйӧма обласьт пасьталаысь:

Ур	1.473.000
Сьӧдбӧж	40.000
Кӧч	155.000
Гӧрд руч	1.000

Зверсӧ ставсӧ кыйӧма сійӧ вонас 1. 687. 200 шайт дон. Пӧтка кыйӧм быд во вӧлі 360.000 гозйӧдз, 200.000 шайт дон.

Звер-пӧтка продукциясӧ обласьтысь быд во шӧркоддьӧма петкӧдӧны 1,5 миллион шайт дон.

Ӧні обласьтаным лӧсьӧдалӧны заповедникъяс, сэсь оз позь кыйны некутшӧм звер ни пӧтка. Сэтшӧм заповедниксӧ лӧсьӧдӧма Илыч дорын — вель паськыд вӧраин.

Охоттовариществояслы, кыйсян артельяслы пуктӧма мог — тӧлкмӧдны звер пӧтка кыйӧмсӧ да лэптыны заграничаӧ петкӧдан тайӧ продукциялысь лыдсӧ.

Медъёнасӧ миян вӧръясын олӧны ур да сьӧла; найӧс ёна кыйӧны. Обласьт пасьтала олӧ рысь, олӧны куничаяс, собольяс, колонок, кидус. Собольяс да кидусъяс олӧны сӧмын Урал гӧра бокъясын. Обласьт пасьтала олӧны: сьӧдбӧж, ласка, норка, россомаха, ош. Вашыръяс олӧны вӧръюяс пӧлӧн.

Эжва да Сыктыв районъяс гӧгӧр олӧ кӧин. Руч олӧ Обласьт пасьтала. Тундраын олӧ песец.

Быдлаын вӧрын олӧны кӧчьяс да уръяс. Урал гӧра бокъясын олӧны вӧльнӧй кӧръяс да йӧраяс.

Морт видзӧ татшӧм пемӧсъяс: вӧв, мӧс, ыж, кӧза, порсь да войвылын — кӧр.

Пӧткаяс миян вӧръясын татшӧмъяс олӧны: сьӧла, тар, дозмӧр, байдӧг. Тулысъясӧ волӧны уткаяс да арын бӧр шоныдінӧ лэбзьӧны.

Посни лэбачьяс пӧвстысь олӧны: пышкай, сырчик, петушок, жонь, пыста да с. в. Хищнӧй лэбачьясысь: варыш, сюзь, катша, рака, сизь да мукӧд.

Пӧткатӧ миян обласьтын омӧля видзӧны. Курӧгъясӧс эськӧ видзӧны дай сэн этшаӧн да кужтӧг. Курӧг видзӧмтӧ миянын позьӧ дай колӧ ёна паськӧдны, медсясӧ нин колхознӧй овмӧсъясын. Курӧг видзӧм помысь босьтан продукция бурмӧдас вӧлӧга.

Обласьтным ёна озыр чериӧн. Чериыс ёнджыкасӧ олӧ Печера бассейнын — Усть-Цильма, Ижма да Мылдін районъясын. Сэні олӧны: сьӧмга, нельма (гӧрд яя черияс), сиг, ёкыш, сир, налим, йӧрш, гыч да мукӧд. Эжва юын нӧшта олӧны стерлядь да ёді.

Воысь воӧ чери кыйӧмыс содӧ. 1930-ӧд воӧ обласьт пасьталаын вӧлі кыйӧма 2150 центнер чери.

Чери продукция содтӧм — ыджыд мог. Чери кыйӧмӧн веськӧдлысь кооперациялӧн да чери кыйысь артельяслӧн мог: ладмӧдны, кыпӧдны чери кыйӧмсӧ, медым эськӧ черисӧ бокысь не вайны обласьтаным.

РАЙОНЪЯС ДА ОЛЫСЬЯС

Медбӧръя районированньӧ нуӧдӧм бӧрын Коми Обласьт юксьӧ 11 район вылӧ. Обласьт пасьта лыддьыссьӧ 136 сиктсӧвет да ӧти поселковӧй сӧвет. Обласьтын сӧмын ӧти кар — Сыктывкар.

Мыйла нӧ эськӧ та ыджда обласьтын сӧмын ӧти кар? Каръяс лоӧны сэтшӧм местаясӧ, кӧні паськалӧ фабрично-заводскӧй производство. Сар правительство войдӧртӧ эз тӧждысьлы ас сёрниа посни йӧз пӧвстын промышленносьт лӧсьӧдӧм йылысь. Сы вӧсна революцияӧдз миян промышленносьт вывті омӧля вӧлі паськалӧма. Кутшӧм заводъяс вӧліны (Нювчимса, Кажымса да с. в.), найӧ пуксьӧмаӧсь Сыктыв ю вожъяс пӧлӧн. Сыктыв юлӧн устьӧыс лои медбур географическӧй пунктӧн — сэтчӧ чужис Сыктывкар.

Ӧні миян обласьтын пондасны стрӧитны выль гырысь заводъяс. Чужасны выль каръяс татшӧм промышленнӧй центръяс гӧгӧр, примернӧ, Ижмаын, Ухтаын, Печераын да с. в.

1931 во январ 1 лун кежлӧ Коми Обласьтын олысьыс вӧлі 284,171 морт. На пиысь комиыс 82,1%. Олысь серти плотносьтыс зэв ичӧт: 1 кв. километр вылӧ воӧ 0,72 морт.

1913 воӧ грамотнӧйыс вӧлі 27%, а 1931 во лои 74%.

Войдӧртӧ ас сёрниа посни йӧзлысь грамота кыпӧдӧм йылысь некоді эз тӧждысьлы. Сар правительстволы вӧлі кивыв пемыд мортыд, сійӧс кокниджык ылӧдлыны, пӧртны покорнӧй рабӧ.

Сӧмын Октябрса революция бӧрын ас сёрниа йӧзлы воссис веськыд туй. Найӧлы, мукӧд йӧзлы моз жӧ, сетісны вӧля тэчны выль олӧм, велӧдчыны. Коммунист партия веськӧдлӧм улын быд сёрниа уджалысь йӧз ӧні кыпӧдӧны ассьыныс культурносьтсӧ, медым регыдджык кадӧн стрӧитны социалистическӧй олӧм: бырӧдны мортӧн мортӧс нартитӧмсӧ, няйтсӧ, некультурносьтсӧ...

Обласьт юксьӧ татшӧм районъясӧ: Прилузскӧй, Сысольскӧй, Сыктывдінскӧй, Удорскӧй, Сторожевскӧй, Кулӧмдінскӧй, Тр.-Печорскӧй, Ижмо-Печорскӧй, Усть-Цилемскӧй, Усть-Усинскӧй да Емдінскӧй.

Быд районлысь чужӧмсӧ петкӧдлӧ со кутшӧм таблица: (видз. 86-ӧд лб.)

Удж: тайӧ таблица сертиыс лӧсьӧдалӧй диаграммаяс да ӧшӧдӧй класс стенаныд.

Кар да районъяс	территория сюрс гаӧн	Став олысьыс	На пиысь коми		Сельсӧвет лыд
			Ставыс	%%
1. Сыктывкар	—	9,477	6,939	73,2	—
2. Прилузскӧй	16,2	33,307	22,522	67,6	13
3. Сысольскӧй	19,1	35,664	22,856	64	13
4. Сыктывдінскӧй	18,4	43,323	40,761	94	21
5. Емдінскӧй	20,7	37,415	29,671	79,3	16
6. Удорскӧй	30,1	14.922	14,777	99	10
7. Сторожевскӧй	16,7	19,980	18,847	94,3	10
8. Кулӧмдінскӧй	42,6	36,802	32,718	89,4	15
9. Тр.-Печорскӧй	56,5	5,494	5,376	97,8	6
10. Ижмо-Печорскӧй	114,9	32,990	32,406	98,2	24
11. Усть-Цилемскӧй	58,2	14,767	1,640	11,8	9
Обл. пасьта	393,4	284,171	233,284	82,1	137

Удж. Классаныд ставныд гижалӧй ас районса сельсӧветъяссӧ. Сэсся тӧдмалӧй ас район йылысь со кутшӧм даннӧйяс: а) районлӧн площадь; в) олысь лыд; с) районын кымын рабочӧй, крестьянин (колхозник, единоличник); д) кымын с/совет; э) районнӧй центрлӧн ним; к) районнӧй центрын олысь лыд.

Кутшӧм уджъяс вӧчӧны тіян районса йӧз?

Бурӧсь-ӧ туйяс? Мый мӧвпалӧны да вӧчӧны туйяс бурмӧдӧм кузя?

Эмӧсь-ӧ матын фабрик-заводъяс, выль строительство?

Кутшӧм районъяскӧд граничитӧ тіян район? Йитчӧй орчча районса школаяскӧд.

КӦНІ НӦШТА ЭМӦСЬ КОМИЯС

Коми обласьтысь лунвылынджык, Кама ю пӧлӧн, олӧны коми-пермякъяс. 1925 воын Урал обласьтувса коми-пермякъясӧс ӧтувтісны Коми-пермяк округӧ. Став олысьыс Коми-пермяк округ улас лоӧ 150.000 кымын, на пытшкысь рочьяс 31.000 кымын. Округувса учрежденньӧясыс налӧн Кудымкарын.

Коми-пермякъяс олӧны нянь уджалӧмӧн, кыйсьӧмӧн да кер лэдзӧмӧн. Налӧн сёрниныс Коми обласьтувса комияс (зырана) сёрниысь неуна торъялӧ, сійӧн нигаяс лэдзӧны асланыс сёрниногӧн. Школаясаныс велӧдӧны ас кыв выланыс.

Важӧн коми-пермякъяс вӧлӧмаӧсь помещик улын. Став вӧр-ваыс, бурджык видз-муыс вӧлӧма помещикъяслӧн. Быдторйысь, весиг чери кыйӧмсьыд и, тшак вотӧмсьыд и, вӧлӧм лоӧ мынтысьны помещиклы. Ёна дзескӧдӧмысла коми пермякъяс унаысь кыпӧдлывлӧмаӧсь бунт, сӧмын кокньӧд перйыны Октябрса революцияӧдз абу вермылӧмаӧсь: помещик, вӧлӧм, корас сар-правительстволысь войска, бунтуйтчысь крестьянаӧс нӧйтас розгаӧн да ыстас Сибырӧ.

Коми-пермяк округысь рытыввылынджык, Кама ю бердас жӧ, олӧны Ятка районувса коми-пермякъяс.

Сэсся комиясыд эмӧсь ылі местаясын, выль оланінӧ («Сибырӧ») мунысьяс. Изьваысь унаӧн мунлӧмаӧсь Об ю вылӧ (важ Тобольск округ улӧ) да Мурманӧ (ӧнія Мурман округ улӧ). Сэні найӧ олӧны кӧр видзӧмӧн да кыйсьӧмӧн. Эжваса да Сыктыввожса унаӧн мунӧмаӧсь Тюмень округ улӧ да мукӧдлаӧ Сибырӧ. Сэнъясын олӧны нянь уджалӧмӧн; кыйсьӧмнад омӧля нин нажӧвитчӧны. Ӧні и сэтчӧс коми школаясын нин пондісны велӧдны комиӧн.

Карта вылысь корсялӧй коми йӧз оланінъяссӧ.

КӦНІ ДА МЫЙТА ЭМӦСЬ КОМИЯС

1. Коми обласьтын	191.245
2. Урал обласьтын:
Коми-пермяк округын	117.394
Верхне-Камскӧй районын	4.610
Перым „	6.097
Тагил „	3.949
Тюмень „	4.365
Тобольск „	6.003
Ирбит „	295
4. Кардор „	3.862
5. Ленинград обласьтын:
Мурман районын	715
6. Сибырын:
Омск районын	3.534
Барнаул „	2.755
Бийск „	1.205
Каменскӧй „	444
Кузнецкӧй „	3.884
Минусинск „	3.143
Новосибирск „	1.573

КЫЙСЬӦМ

Коми муын вӧрыс помтӧм.

Ӧльӧк кыйсьӧ, оз тай вош.

Парма расын абу шуштӧм,

Кӧть зэв матын ветлӧ ош.

Ветлӧ Ӧльӧк парма шӧрті,

Тӧдӧ — кодар лун да вой.

Ур кӧ олас — туй оз вошты,

Кыйӧм бӧрын пон оз сёй.

Ветлӧ нюрӧд, ветлӧ ягӧд,

Видлӧ ю пӧлӧнысь сьӧрт, —

Зіля мырсьӧ еджыд понкӧд;

Мырсьытӧгыд ур оз шед.

Мукӧд лунӧ вӧрӧ пемдӧ,

Лоддя дорын узяс вой.

Понйыс кӧзяинӧс видзӧ,

Медым вӧрса звер оз сёй

ОШ КЫЙӦМ

(Кыйсьысьлӧн висьт).

Чукӧртчим ӧти рытӧ вӧр керкаӧ, нёльӧн.

— Ёртъяс, талун ме аддзи ош гу. Смелмӧдчанныд кӧ, аски ветлам, кыям ошсӧ, — шуӧ Епаш Вань.

— Ме бара ас пайысь ог повзьы-а. Ачым эськӧ ошсӧ синмӧн на эг аддзыв да. Ветлам, ветлам, колӧ жӧ ӧд аддзывны сійӧс ӧтчыд кӧть нэмӧн, — шуӧ Паш Вань Миш.

— Збоя колӧ сы дінӧ мунны. Оз ков повны. Повзян кӧ, бур оз ло... Некодӧс сэки оз коль ловйӧн, — кылӧ шуалӧ Арсень Вань.

Аски асывнас муртса на шонді петӧ, миян сёйсис нин. Пищальяс зарадиталім пуляясӧн. Вӧчалім кыдз пу зоръяс. Босьталім черъяснымӧс да кык ош шы. Мӧдӧдчим. Понъясӧс нуам чеп йылын. Воим зэв гажа да вылын ягӧ. Асланым сьӧлӧмъяс зэв ёна тіпкӧны. Полыштам жӧ ӧд асьным.

Ош гуыд матын нин. Понъяс, буракӧ, дуктӧ кылісны, ёна увтчыны кутісны. Паш Вань Миш да Арсень Вань босьтісны кианыс зоръяс. Ми Паш Ванькӧд босьтім пищальяссӧ. Ош гуыд тыдалӧ нин. Джуджыд мыльк вылӧ вӧчӧма. Бокас пач вом кодь розь. Сэті ру петӧ.

Ньӧжйӧник матыстчим ош гу дінӧдзыд. Пырысь-пыр жӧ гу вомас сутшкисны зоръястӧ ӧтар-мӧдар боксяньыс крестӧн моз. Пищальяснад сувтім гу вом водзас. Кыдзи тай ошкыд горӧдіс!.. Став вӧрыс быттьӧ вӧрзис, пуяссьыс колльыс кутіс гылавны. Ми ёна повзим. Чужӧмъяс вежсисны. Асьным лёкмим. Понъяс зэв ёна увтчӧны. Гуас и кӧсйӧны пырны. Мыччӧдчис гу вом дорад зэв ыджыд ош. Ми ӧтпырйӧ моз плешкас куимысь лыйим. Ош зэв ёна горӧдіс, сэсся ланьтыштіс. Недыр мысти ляскысис-водіс. Сэтчӧ и куліс. Надзӧникӧн сійӧс кыским.

Муртса на удитім кыскыны виӧм оштӧ, гуад, кылӧ, мӧд ош горӧдіс, да ортсӧ шыбитчис. Ме тай кыдз колсниті сылы черӧн, став юр вемыс петіс. Ӧтчыд ещӧ лыйим, сэсся ошкыд зэв ӧдйӧ нюжгысис. Бара кыским.

Видзӧдам — гу пытшкӧсас мыйкӧ зэв ёна югъялӧ. Ми ёна повзим. «Тані тай уна ош», шуам мӧда-мӧдлы. Заводитім гуад лыйлыны. Лыйим дасысь кымын. Недыр мысти ми виим гусьыд коймӧд ош. Гуыс тыри руӧн. Нинӧм пытшсьыс оз тыдав. Паш Вань шуӧ:

— Ме пыравла. Гу пытшкӧссӧ видзӧдла.

Муртса пырис, лёкногӧн горзыны кутіс:

— Кыскӧй, кыскӧй!.. Варӧдас татчӧ.

Ӧдйӧджык кӧкъясӧдыс кыским. Гусьыс нёльӧд ош шыбитчис, уськӧдчис Паш Вань Миш вылӧ. Ас улас лямӧдныс эз удит, лыйим места вылас и уси: юрас инмӧма.

Тадзи кыйим ӧти гуысь нёль ош: мамсӧ дай куим пи.

VII. ТУЙЯС

Туйяс вӧчӧмыд миян обласьтын зэв ыджыд мог. Революцияӧдз миянын прамӧй туйясыс эз вӧвны, кысь нин эськӧ кӧрт туйяс да шоссейнӧй туйяс. Сар правительство ньӧти эз тӧждысьлы сы йылысь. Сы вӧсна комияс вӧлі орӧдчӧмны став олӧмсьыс, сы вӧсна эз вермыны мукӧд сёрниа йӧзкӧд ӧтвыйӧ кыпӧдчыны культура боксянь. А пемыд войтыртӧ кокньыдджык нартитны, пӧдтыны.

Октябрса революция разис став гӧрӧдъяссӧ уджалысь йӧз ки-кокысь. Тшӧтш и коми уджалысь войтыр, коммунист партия веськӧдлӧмӧн, босьтчисны тэчны социализм.

Но бур туйястӧг ылӧ он во. Туйясыд ӧд, кыдзи морт пытшкын сӧнъяс. Сӧнъясті ветлӧ вир, вирыс сетӧ мортлы олӧм. Сідз жӧ и тан: туйясӧн ми йитчам мукӧд районъяскӧд, обласьтъяскӧд, гырысь каръяскӧд. Кымын бур тайӧ йитӧдыс, сымын ӧдйӧ водзӧ кыптӧ став овмӧсным.

Ми вӧр лэдзам. Вӧрсӧ колӧ петкӧдны. Ми видз-му уджалам. Колхозъяслы, совхозъяслы колӧ вайны машинаяс. Миянлы колӧ вайны нянь, сахар, кӧм-паськӧм...

Мӧд пятилеткаӧ выль туйяслӧн коланлуныс нӧшта нин содӧ. Вӧр лэдзӧмыс миян воысь воӧ содӧ. Кыптасны выль заводъяс. Пондасны перйыны печераса из шом, ухтаса нерп, гамса кӧрт руда... Олӧмыс пондас веськыда пуны. Но выль туйяс кӧ огӧ вӧчӧй, тайӧ став озырлунсӧ петкӧдны огӧ вермӧй.

Миян обласьтын транспорт ёнмӧдӧмын медыджыд уджыс — кӧрт туй вӧчӧм. Кӧрт туйсӧ заводитӧма нин вӧчны Пинюг — Сыктывкар костын.

Тайӧ кӧрт туй визьыс йитас Коми обласьтӧс СССР шӧрса районъяскӧд. Туйсӧ эштӧдасны 1933-ӧд воӧ.

Кӧрт туй кузя пондасны нуны вӧр, вайны промтоваръяс. Кӧрт туй ӧддзӧдас обласьтаным из шом да нерп перъян уджъяс.

Обласьтнымлӧн ва туйяслӧн став кузьтаыс 135,4 сюрс км, но парокодъяс ветлан ватуйыс сӧмын 3,5 сюрс км.

Ӧнӧдз ва туй кузяыс миян основнӧй грузыс ветліс-муніс. Став вӧрнымӧс ваӧд петкӧдлім дай промтоваръяссӧ ва туйӧд жӧ вайлім. Сӧмын тай миян юясным гожӧмнас ёна косӧсь да парокодъяс оз лыбны ветлыны. Парокодъяс ветлан туйяссӧ джудждӧдасны. Груз кыскалӧмыс ёна содӧ.

Ёна ыджыд бур ваяс Печера да Кама, Печера да Эжва юяс кост канал кодйӧм. Сійӧ йитас обласьтнымӧс Волга бассейнкӧд, джудждӧдас тайӧ юяссӧ. Печераӧ няньыс, промтоваръяс да с. в. пондасны веськыда сэті локны. Сы вӧсна налӧн доныс чинӧ. Сэсся воссяс туй петкӧдны ортсы рынокӧ вӧр, из шом, нерп, кӧрт руда, пушнина да с. в.

Удж. Карта вылысь корсьӧй Печера, Кама да Эжва ю. Тӧдмӧдӧй, канал кодйӧм бӧрын кутшӧм ва туйяс воссясны?

1930 восянь заводитӧма стрӧитны Сыктывкар-Ухта кост шоссе. Сэті пондасны автомобильяс ветлыны.

Тайӧ туйыс йитас обласьтувса центрӧс — Сыктывкарӧс — Ухта районкӧд. Водзті вӧлі колӧ уна лун чӧж кыссьыны Ухтаӧдз, ӧні автошоссе йитас тайӧ ылыс районсӧ. Тайӧ туйыс восьтас ухтаса нерплы рынок вылӧ петан туй. Сэки позяс нин прамӧя босьтчыны используйтны ухтаса озырлун. Сэсся ӧд водзӧ шуӧма стрӧитны сэті кӧрт туй визь, а кӧрт туйсӧ позьӧ кокньыдджыка стрӧитны, кор сыкӧд орччӧн эм бур туй.

Мӧд вит вося план серти Войвыв крайлы урчитӧма лэдзны 100 миллион кубометр вӧр, 10 миллион тонна печераса из шом — перйыны... Пондасны перйыны ухтаса нерп, гамса кӧрт руда, вӧр пилитан заводъяслӧн рама лыдыс содас 711-ӧдз, стрӧитасны кымынкӧ бумажно-целлюлознӧй комбинат (Кардорын, Котласын, Сыктывкарын, Усть-Вашкаын, Биручоваын) да с. в. Войвыв крайным ёна озыр. Став озырлунсӧ позьӧ вӧрзьӧдны сӧмын сэки, кор лоасны тырмымӧн да донтӧм бур туйяс.

Туйяс стрӧитны Коми обласьтын со мый понда:

1) Паськӧдны вӧр лэдзӧм;

2) паськӧдны да кыпӧдны из шом, нерп, кӧрт руда да мукӧдтор перйӧм;

3) паськӧдны совхозно-колхознӧй строительство;

4) став тайӧ озырлуныслы писькӧдны пытшкӧсса да ортсы рынокъясӧ петан туйяс.

Медвойдӧр шуӧма лӧсьӧдны, бурмӧдны Кама — Печера — Эжва ва туй. Тайӧ ва туйясыс восьтасны донтӧм туй пытшкӧсса да ортсыса рынок вылӧ.

Карта вылысь корсьӧй, кытчӧ мунӧны ватуйяс: Печера, Эжва, Кама. Мӧвпыштӧй, мый понда колӧ тайӧ юяссӧ ӧтлаавны? Кытчӧ сэки воссьӧ ва туй Кама юӧд, Печера да Эжва юӧд?

Сыктывкар — Пинюг кост кӧрт туй абу на тырмана. Овмӧс кыпӧдӧм могысь колӧ нуӧдны нӧшта со кутшӧм кӧрт туй визьяс: Москва — Ухта — Уса кӧрт туй визьсӧ нуӧдны Индигоӧ, Уралӧ да Кардорӧ петӧмӧн. Тайӧ туйыс восьтӧ нӧшта паськыда туй СССР шӧрса промышленнӧй районъясӧ, йитӧ краевӧй центр печераса медыджыд промышленнӧй районкӧд.

Корсьӧй карта вылысь Москва, Ухта, Уса, Урал, Кардор. Мыйла тайӧ местаяссӧ колӧ йитны кӧрт туй визьӧн? Кутшӧм озырлун эм Ухтаын да Усаын? Мый эм Уралын? Мыйла, сідзкӧ, колӧ йитны Уса да Урал?

Тайӧ кӧрт туйяс вӧчӧмыс ачыс тшӧктӧ стрӧитавны грунтӧвӧй туйяс, — кокньӧдны кӧрт туй стрӧитны. Татшӧм туйясыс лоасны: Сыктывкара — Мураша кост тракт; Сыктывкара — Ухтаа кост шоссе; Усть-Цильмаа — Индиго кост туй; Сыктывкар — Троицко-Печорск (Мылдін) кост тракт; Ухта — Уса; Мылдін — Кожва — Усть-Уса; Усть-Цильма — Кардор. Тайӧ туйяссӧ шуӧма лӧсьӧдны первой да мӧд вит вося план кузя.

Тайӧ туйяс кындзи восьтӧма Кардор да Сыктывкар костӧд аэропланӧн ветлан туй.

Корсьӧй карта серти да мӧвпыштӧй, мый понда стрӧитӧны медвойдӧр шоссе да трактъяс кӧрт туйяс вӧчтӧдз. Шуам, мыйла Сыктывкар — Ухта костӧд колӧ вӧчны войдӧр шоссе, сэсся нин кӧрт туй? Мукӧд туйяс йылысь сідзжӧ мӧвпыштӧй.

СЫНӦД ПЫР КАРДОРСЯНЬ — СЫКТЫВКАРӦДЗ

— Ме, шойнатыса крестьянин, — шуӧ Микушев, — ветлі Кардорӧ Крайисполкомса пленум вылӧ. Кардорас муні вӧлӧн да кӧрт туйӧд. Вӧвнас дыр нуисны, дӧзмытӧдз. Муна дай думайта; «дыр нин бара мися кӧрт туйыс оз ло. Тӧвъясын кузь туяд уна и кынмалӧм сюрас. Кор нин сынӧд туйыс воссяс, кор Коми муыс йитчас, матыстчас СССР-са центръяскӧд...»

Кардорын пленум помасьӧм бӧрын меным шуӧны: «Сыктывкарӧ пӧ самолётъяс лэбзьӧны. Лэбзям».

«Ме повзьышті кодь. Нэм на эг лэбавлы сынӧд пыр да друг лэбзьыны, тӧвзьыны тӧв ныр моз уна сё километр сайӧ.

Ми аэродром вылынӧсь, лӧсьӧдчамӧ лэбзьыны. Ми Корычевакӧд пуксим ӧти самолёт вылӧ, а мӧд кык ёрт пуксисны мӧд самолётас. Вӧрзим. Сьӧлӧмъясным кыпыдӧсь, нимкодьла шпыньялам-сералам.

Кардор-Котлас кост 4 часӧн вуджим. Котлас-Сыктывкар кост — 2 часӧн. Парокодӧн Котлассянь Сыктывкарӧдз кык сутки катан, а самолётнад — кык час. Сӧмын кык час?»

А Корычева ёрт аслас локтӧм йылысь висьталӧ:

— Пӧрысьӧ нэмӧ меным мед первой удайтчис лэбзьыны карӧ самолёт вылын. Эг повзьы ме пуксигас, эз вӧрзьыштлы менам сьӧлӧмӧй лэбзигас. Выліті сынӧд пыр, лайкйӧдлӧмӧн, пуля моз, птица этшӧн ми лэбзимӧ карӧдз. Ёна жӧ тайӧ сынӧд пыр лэбалысьыд колантор.

Колӧ регыдджык лӧсьӧдны «Коми морт» нима самолёттӧ, — помалӧ ассьыс висьт Сёськаса крестьянка Корычева ёрт.

Кодкӧ тіян сиктса лэбавлӧма абу аэроплан вылын? Юасьӧй да гижӧй.

Кутшӧм бур эм аэропланысь?

Юасьӧй сельсӧветысь, уна-ӧ чукӧртӧмаӧсь тіян сельсӧвет улын «Коми морт» нима аэроплан вылӧ.

СТАНЦИЯ СЫКТЫВДІНКАР

Раменьті, парматі, вӧрті,

Кӧнъясын пон на, эз увтчывлы,

Морт кок на, гашкӧ, эз тувччывлы,

Звер весиг нырсӧ эз сюй, —

Юковтас уклада туй.

Стрелочник Пинюгсянь

Туйнырсӧ вежас.

Паравоз сэтысянь

Войвылӧ кежас.

Кочегар лӧдсалас ӧдсӧ,

Машинист ӧддзӧдас «ходсӧ».

Жер вома поездыд зымӧдас, —

Вӧрзьылас муыс и сынӧдыс.

Минутӧн километр...

Тэрыб ӧд вӧлыс!

Сыктыв ю вом дорын надзмӧдчас вӧлись.

Воссяс сэн семафор борд,

Вывланьӧ катовтчас шар.

Чуйдӧдас кондуктор ёрт:

«Станция Сыктывдінкар!»

Кӧрттуй!

Нималіс важӧн.

Дыр нин сы вылӧ гажӧн

Олім ми, выннымӧс чукӧртім,

Сьӧлӧмын надея нюкыртім:

Куслас да ловзьылас бӧр, —

Кӧрт туйтӧг водзӧ он вӧр!

Пармаын эмбурыс

Вӧрзьӧдтӧм куйлӧ,

Овмӧс да культура

Эз кыптыв туйла.

Коми йӧз майшасис нэмсӧ,

Бертӧдліс сӧнсӧ и вемсӧ.

Туй понда оліс пыр дзуртӧмӧн,

Быдторсӧ кыскавліс ружтӧмӧн.

Регыд нин помасяс шогмытӧм кадыс,

Вольсасяс кӧрт туй, да лоамӧй радӧсь.

Мӧскуа быттьӧ сэк горт,

Пуксян да жбырӧбтан — ш-шар.

Кватитчан: аттӧ, сё мор,

Станция Сыктывдінкар!..

Кӧрт туйӧн выль олӧм воссяс;

Коми му кыптыны босьтсяс;

Социаль поездыд нуӧдас,

Мукӧдӧс регыдӧн суӧдас.

Нимкодя виччысям поездлысь «ходсӧ» —

Уджнаным сетамӧй кӧрт туйлы отсӧг.

Регыд нин пармаса морт

Вагонӧ пырас — шур-шар!

Долыда петас кыввор;

«Станция Сыктывдінкар!»

Кылан:

Грымӧдӧ поезд,

Жургӧ лунвывсянь войӧдз,

Лэчыда чарӧстӧ, уковтӧ,

Зумвидзан парматӧ юковтӧ,

Пальӧдӧ нэмӧвӧй шог,

Тажъялӧ выль оланног.

Стрелочник Пинюгсянь

Туйнырсӧ вежас,

Паровоз сэтысянь

Миянлань кежас;

Кочегар лӧдсалас ӧдсӧ,

Машинист ӧддзӧдас «ходсӧ»;

Жер вома поездыд зымӧдас, —

Вӧрзьылас муыс и сынӧдыс.

Стальнӧй вӧв шутёвтӧ ӧдйӧнджык тӧлысь,

Сыктыв ю вом дорын надзмӧдчас вӧлись.

Воссяс сэн семафор борд,

Вывланьӧ катовтчас шар.

Чуйдӧдас кондуктор ёрт:

«Станция Сыктывдінкар!»

Нёбдінса Виттор.

Коді тіян пытшкысь аддзывліс кӧрт туй? Кутшӧм нӧ сійӧ? Мыйла вӧчӧны кӧрт туйсӧ? Ылын-ӧ тіянсянь Мӧскуаӧдз? Дыр-ӧ эськӧ тырмас мунны сэтчӧдз подӧн? Вӧлӧн? Кӧрт туйӧн?

ВӦР ЛЭДЗӦМ — СОЦИАЛИЗМ ТЭЧАН ФРОНТ

СССР пасьта лыддьыссьӧ 900 миллион га вӧр площадь, сы пиысь РСФСР вылӧ воӧ 888 млн. га, либӧ 97 прӧч.

Медпаськыд вӧра местаясыс Сибырын — став вӧр площадь пиысь, 41 прӧч., Дальнӧй Востокын — 22 прӧч., Войвыв крайын — 22 прӧч. да Урал обласьтын — 10 прӧч.

Коми обласьтын став площадьыс лыддьыссьӧ 39 млн. га, сы пиысь вӧр увтын 34 млн. га. Войвыв краювса вӧр площадьыс Коми обласьт улын лыддьыссьӧ 52 прӧч.

Вӧр лэдзӧм ӧддзӧдӧ СССР-ын индустриализация нуӧдӧм. Вӧр продукция мунӧ вӧр пилитан да химическӧй заводъясӧ, транспортӧ, выль гигантъяс стрӧитавны, выль социалистическӧй каръяс стрӧитны, рудникъясӧ, шахтаясӧ да с. в.

Вӧр продукцияыд мунӧ оз сӧмын СССР пытшкын индустриализация нуӧдӧм вылӧ. Унджык вӧр продукцияыс миян мунӧ заграничаӧ.

1921 воӧ Ленин шуліс: «Вӧр лэдзӧм паськӧдӧм да вӧр продукция заграничаӧ нуӧм вермис эськӧ регыд кадӧн сетны валюта — миллиард джын мындаӧдз во вылӧ». Кымын унджык вӧр ми нуам заграничаӧ, сымын ӧдйӧджык ми мунам социализмлань. СССР-ыд ӧд заграничаысь вайӧ зэв на уна колана машинаяс, кодъяс миян абу на тырмымӧнӧсь. Вайтӧгыс кольччыны некыдзи на оз позь. Сідзкӧ, быть колӧ гырысь машинаяссӧ вайны заграничаысь. Капиталистъясыд машинаястӧ оз сетны, валюта корӧны. Валюта пыдди Сӧвет государство налы сетӧ вӧр продукция. Заграничаӧ нуӧм видзтӧм Сӧвет государстволысь валютасӧ дай восьтӧ туй заграничаысь колана машинаяс вайны.

Сідзкӧ, вӧрыд индустриализация нуӧдӧмын лоӧ валютнӧй цехӧн.

Сідзкӧ, колӧ срокъяс кежлӧ тыртны вӧр экспорт программа. Вӧр экспорт программа тыртӧмӧн «Сӧвет власьт босьтас валюта да сы вылӧ ньӧбас стрӧитчан выль гигантъяслы машинаяс, мед эськӧн найӧс регыдджык лэдзны удж вылӧ да лӧсьӧдны Сӧвет союзса заводъясын машинаяс вӧчалӧм. Сӧмын тайӧ туйыс вермас сетны тырмымӧн машинаяс, кӧрт туйяс, инструментъяс, тӧваръяс да ыдждӧдны вӧр лэдзӧмын механизмъяс, нӧшта ёнджыка вӧр лэдзӧм механизируйтӧмӧн, кокньӧдны сьӧкыд удж вӧр лэдзысьлысь да вӧр кылӧдысьлысь».

Войвыв крайын да Коми обласьтын социализм стрӧитӧмын медыджыд хозяйственно-политическӧй мог — вӧр лэдзӧм, социализм вӧсна косясьӧм.

Такӧд тшӧтш вӧр фронт лоӧ медчорыд классӧвӧй тыш мунан фронтӧн. Классӧвӧй врагъяс да налӧн агентъясыс падмӧдӧны вӧр программа тыртӧм, орӧдӧны социализм стрӧитан удж.

Миянлысь став нелючкияссӧ найӧ используйтӧны вӧр лэдзӧм падмӧдӧм вылӧ. Рвачество, симулируйтӧм, дезертирство, шогмытӧм ӧдъясӧн уджалӧм, вредительствояс да с. в., — тайӧ ставыс кулак уджлӧн результат.

Вӧр фронт вылын кулакъяслы отсасьӧны оппортунистъяс. Веськыдвывса оппортунистъяс полӧны договоръясысь, ас обязательство нуӧдӧмысь, гырысь ӧдъясысь, гырысь программаяс тыртӧмысь да с. в. Найӧ оз тышкасьны большевистскӧй ӧдъяс вӧсна. Найӧ уджсӧ лэдзӧны самотёк вылӧ.

«Шуйгавывса» оппортунистъяс мунӧны водзӧ. Найӧ вӧр программатӧ кӧсйӧны тыртны массӧвӧя штрафъяс пукталӧмӧн, судъясӧн да с. в. Веськыдвывса оппортунистъяс самотёк вылӧ удж лэдзӧмӧн, а «шуйгавывъяс» — администрированньӧӧн орӧдӧны вӧр программа тыртӧм. Веськыдвывса да «шуйгавывса» оппортунистъяслӧн уджалан сямыс да формаясыс абу ӧткодьӧсь, но результатыс уджыслӧн дзик ӧткодь, найӧ кыкнанныс дзик ӧткодя кулаклы кивыв отсасьӧны.

Сідзкӧ, колӧ лэптыны накӧд чорыд тыш да большевикъяс моз косясьны вӧр фронт вылын вӧр программа тыртӧм вӧсна, валюта вӧсна, социализм тэчӧм вӧсна.

ВӦР ФРОНТ ВЫЛЫН МИЯН ВЕРМӦМЪЯС ДА ВОДЗӦ ВЫЛӦ МОГЪЯС

Ми шуим нин, мый Войвыв краювса вӧр площадьын Коми обласьтлӧн удельнӧй весыс зэв ыджыд: став вӧр площадьыс лыддьыссьӧ 52 прӧч. Тасянь и кыптӧ Коми обласьтлӧн зэв ыджыд рольыс индустриальнӧй Выль Войвыв тэчӧмын. Сӧмын Коми обласьт оз на вермы став сырьевӧй озырлунсӧ используйтны. Войвыв крайса вӧр лэдзӧмын Коми обласьтлӧн удельнӧй весыс сӧмын на 17–18%.

Коми уджалысь йӧз, коммунист партия веськӧдлӧм улын, вӧр программа тыртӧмын воисны зэв ыджыд вермӧмъясӧдз.

Кыдзи кыптіс вӧр лэдзӧм, вӧр программа тыртӧм 1913 во серти да уна-ӧ быд во вӧлі содӧма воддза во сертиыс, петкӧдлӧны со кутшӧм лыдпасъяс (прӧчентъясӧн):

	21–22 во	24–25 во	26–27 во	27–28 во	29–30 во	30–31 во
Вӧлі лэдзӧма сюрс кубом-ӧн	78,3	637,5	938,3	1013,6	2669,4	4442,5
Воддза во серти содӧм (бӧръя восӧ босьтӧма 100%)	-	113,4	103,9	107,9	151,7	166,4
Босьтны кӧ 1913 во 100%	10,7	87,7	129,3	13,95	364,5	445,6

Вӧр лэдзӧмын вит вося план тыртӧмын ӧдъяс кыпӧдӧма 402,4%-ӧдз. Тайӧ вермӧмъясыс, кодӧс шедӧдісны Коми уджалысь йӧз партия веськӧдлӧм улын, вӧр фронт вылын ёна вылӧ трудӧвӧй героизм кыпӧдӧмӧн, абу на тырмымӧнӧсь, медся нин, кор Коми обласьтлӧн зэв ыджыд сырьевӧй ресурсъяс эмӧсь. Ӧд став вӧр площадь лыдсьыс используйтсьӧ сӧмын 13664,8 сюрса га, 81 % шогмана площадьсьыс да 35,3% став вӧр площадьсьыс. Коми обласьтын быд во позьӧ вӧчны 17–18 млн. кбм. вӧр. 1931–32 во вылӧ ВКП(Б) обкомлӧн юль тӧлысся пленум вынсьӧдіс программа: пӧрӧдӧм кузя 5252 сюрс кбм. да кыскӧм кузя 5588 сюрс кбм.

Кымын уна ми кутам вӧчны вӧр, сымын ми регыдджык вермам кыпӧдны Коми обласьтлысь овмӧссӧ индустриализация панас вылын.

Миян эмӧсь нин вӧр заводъяс Печераын да Сыктывкарын.

Вӧр лэдзӧм ӧддзӧдӧм под вылын водзӧ вылӧ шуӧма восьтыны Коми обласьт пытшкӧ выль гырысь вӧр промышленнӧй предприяттьӧяс.

Тайӧ воясӧ лоӧ эштӧдӧма кӧрт туй Пинюг — Сыктывкар кост. Тайӧ кӧрт туй нуӧдӧмыс нӧшта ёнджыка отсалас Коми обласьт индустриализируйтӧмлы, ӧддзӧдас сійӧс.

Мый колӧ вӧчны, медым 1932–33 вося вӧр лэдзан планас тырасны? Колӧ став организацияяслы да учрежденньӧяслы выль ног уджавны, выль ног веськӧдлыны, — выль обстановка корӧм серти. Колӧ ӧні жӧ пӧртны олӧмӧ Сталин ёртлысь квайт историческӧй индӧдъяссӧ:

1. «Организованнӧя босьтны уджалысь вын, колхозъяскӧд договоръяс вӧчӧмӧн, механизируйтны удж;

2. Бырӧдны уджалысь вынлысь текучесьтсӧ, бырӧдны уравниловка, лючкиа организуйтны удждон, бурмӧдны рабочӧйяслысь олан условйӧяс;

3. Бырӧдны обезличка, предприяттьӧ вылын лючки сувтӧдны уджалысь вын.

4. СССР-са рабочӧй класслы лӧсьӧдны аслыс производственно-техническӧй интеллигенция;

5. Вежны важ школаысь петӧм инженерно-техническӧй вын вылӧ лёка видзӧдӧмъяс да на вӧсна ёнджыка тӧждысьны, смелджыка кыскыны найӧс удж вылӧ;

6. Сюйны да ёнмӧдны хозрасчёт, кыпӧдны промышленносьтпытшса накопленньӧ».

ВУДЖНЫ МЕДВЫЛЫССА СОЦИАЛИСТИЧЕСКӦЙ ФОРМАА УДЖӦ

1928 воӧдз вӧр лэдзысьяс уджалісны ӧткӧн-ӧткӧн. 1929 восянь коми уджалысь йӧз кутісны ӧтувтчавны артельясӧ. 112 артельӧ вӧлі котыртӧма 9397 вӧр лэдзысьӧс, либӧ 13,7% став уджалысьяс пиысь. Вӧр фронт кутіс корны социалистическӧй формаа удж. Параа да артельнӧй уджъяс эз кутны обеспечивайтны вӧр программа тыртӧм. Артельяссянь мӧдісны пансьыны бригадаяс. Уджлӧн производительносьт кутіс содны. Параӧн уджалысь вӧр лэдзысьяс вӧлі вӧчлывлӧны уна вылӧ 2–3 кбм. лунӧн, артельяс 3–4 кбм., а бригадаяс шӧркодя 7–8 кубометрӧн морт вылӧ. Вӧр фронт вылын кутісны чужны ударникъяс, ударнӧй бригадаяс, кодъяс кыпӧдісны производительносьт 9–10 кбм-ӧдз морт вылӧ.

Бригадаясӧ котыртчӧмыс петкӧдчӧ татшӧм лыдпасъясӧн: ноябр 20-ӧд лун кежлӧ 1930 воӧ бригадаясӧ вӧлі котыртчӧмаӧсь 6387 морт вӧр лэдзысь, либӧ 40 прӧч., на пиысь 128 морт — ударникъяс, апрель 1 лун кежлӧ 1931 воӧ бригадаясын вӧліны нин 8836 морт, либӧ 59,3 прӧч. став вӧр лэдзысьяс пиысь (на пиын 751 — ударникъяс).

Бригаднӧй удж ёна паськаліс вӧр кыскалысьяс костын 1931 вося январ 1 лун кежлӧ кӧ кыскасьысьясӧс бригадаясӧ вӧлі котыртӧма сӧмын 359 мортӧс (5–10 прӧч. став кыскасьысьяс пиысь), то апрель 1 лун кежлӧ бригадаясын нин 6131 морт, либӧ 35,5 прӧч. (на пиысь 1029 морт ударникъяс).

Социалистическӧй формаа уджӧн-бригадаясӧн — вӧр лэдзан программа 1930–31 вося заданньӧысь вӧлі тыртӧма 71,5 прӧч.

Колян во ӧтка вӧр лэдзысьяс (Карманов, Ершов) петкӧдлісны збыльвылӧ социализм тэчӧмын «Дело чести, дело доблести, дело славы и геройства». Став Коми обласьтувса да Войвыв краювса уджалысьяслы найӧ петкӧдлісны вӧвлытӧм большевистскӧй ӧдъяс вӧр программа штурмуйтӧмын.

«Звучник» ним петіс Карманов да Ершов геройяссянь. Найӧ босьтчисны тыртны звучнӧй норма 1000 кбм. морт вылӧ. Найӧ нормасӧ тыртісны, дай нӧшта содтӧд на вӧчисны.

Вӧр фронт вылын бригаднӧй удж — медбур социалистическӧй формаа удж.

Сӧмын прӧстӧй бригадаясыс ӧнія выль обстановкаын оз нин вермыны тырмымӧн обеспечивайтны вӧр программа тыртӧм.

Миян колӧ вуджны медвылысса социалистическӧй формаа уджӧ. Та кузьта миян эмӧсь нин зэв гырысь тувччӧмъяс. Прӧстӧй бригадаяссянь вӧр фронтвывса уджалысьяс кутісны вуджны ударнӧй бригадаясӧ. Ӧтка звучникъясысь Коми обласьт пытшкын кутісны чужны звучнӧй бригадаяс, звучнӧй бригадаяслысь радъяс содтӧмӧн колхозникъяс нырнуӧдӧны да ас бӧрсяньыс кыскӧны единоличник гӧль да шӧркоддьӧма олысьясӧс.

Медводз звучнӧй-сквознӧй бригада чужис Палаззяса «Искра» колхозын 9 мортысь, найӧ чукӧстісны став Коми обласьтувса колхозникъясӧс, гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс вӧтчыны на бӧрсянь.

«Кӧть мый, а вӧчам 1000 кбм. морт вылӧ. Некутшӧм классӧвӧй враг оз вермы торкны миянӧс. Ми вермам ставсӧ, ми ёнӧсь, ми зумыдӧсь, ми крепыдӧсь» — тадз гижӧ медводдза звучнӧй бригадаысь бригадир Гаврил Иван.

Звучнӧй ударнӧй бригадаясыд оз на жӧ вермыны сетны ставсӧ, мый колӧ вӧр программа тыртӧм вылӧ. Миянлы колӧ вуджны медвылысса социалистическӧй формаа уджӧ. Медвылысса соц. формаа уджыс лоӧ — звучнӧй да ударнӧй сквознӧй хозрасчётнӧй бригада.

Ӧні мог: звучнӧй да ударнӧй бригадаяслы петны сквознӧй хозрасчётнӧй бригадаясӧ: сквознӧй бригадаясӧ котыртчӧм бӧрын вуджны хозрасчёт вылӧ, кыскыны сквознӧй хозрасчётнӧй бригадаясӧ став вӧр лэдзысьясӧс, кодъяс сулалӧны на бригадаясысь бокын.

Мед ни ӧти уджалысь эз коль социалистическӧй формаа уджысь бокӧ. Став вӧр лэдзысьяслӧн мог — босьтны аскиӧ техника, нуны рационализаторскӧй удж. «Кор ми вӧчам тайӧс, сэк миян лоӧны сэтшӧм ӧдъяс, кодъяс йылысь ми ӧні огӧ лысьтӧй весиг мӧвпыштнысӧ. Ми тайӧс вӧчам, збыльысь кӧ кӧсъям вӧчны» (Сталин).

ТУГАНЪЯС

Туганъяс

юрнысӧ

лэптӧмась

вылӧ.

Рыт сёрӧдз

на улын

катшкӧдчӧм

кылӧ:

Локтӧмась

уджавны

сиктъясысь

йӧз.

Клёнӧдчӧм...

Лым дзуртӧм...

Ратшкӧдчӧм...

Зутшкӧм...

Ягъяссянь

тӧв ныркӧд

эрдъясӧ

чуктӧ —

Арсяньыс —

тулысӧдз —

вӧр лэдзиг

чӧж.

Туганъяс

тӧв улын

дзӧрӧны

пӧчӧн.

Вӧр шӧрын

Вӧр лэдзысь

колан удж

вӧчӧ.

Сӧмын сэн

збой ӧдлӧн

юргӧм

оз кыв:

Ӧдным оз

гымакыв

сталь вӧлӧн

вӧрын;

Ордйысян

Знамяным

вашликтӧ

бӧрын:

Ударнӧй

кварталын

век на

прорыв!

Туганъяс

тӧв улын

лӧвтісны

нора.

Пожӧмъяс

дӧзмӧмась —

дзуртӧны

гора...

Дзуртӧны:

— вӧр лэдзан

планын

прорыв!

Тальыштам

геблясьӧм,

гаг сямӧн

вӧрӧм;

Заводъяслысь

збой ӧдсӧ

сюям ми

вӧрӧ! —

ВеКаПӧ

тадз шуис

ассьыс

ён кыв.

Туганъяс

ловзисны —

пыркйӧны

йывнас.

Вӧр-ягыс

зіль уджӧн

мӧдӧдчис

сьывны:

Збой ӧдӧн

чепӧссис

йӧзлӧн удж —

тан.

Бригада —

бригадакӧд

ордйысьӧм

кылӧ.

Яг шӧрын

удж мунӧ

ӧзйӧдан

гыӧн —

Содтӧдӧн

тыртӧны

вӧр лэдзан

план!

Туганъяс,

ті вылӧ

видзӧдіг,

йӧзлӧн

Сьӧлӧмныс

збой ӧдӧн

ыпъялӧ,

ӧзйӧ...

Врагъяскӧд

тышкасиг —

вуджам

прорыв;

Чорыда

камгӧмӧн

мый вынысь

сӧтам:

Вит миллион

кубометр

содтӧдӧн

сетам, —

Мырсьысьлӧн

татшӧми

кӧсйысян

кыв!

Выль Паш.

Вӧртӧ ми нуам медъёнасӧ ва кузя. Экспорта вӧр ӧні нуам Войвыв Двинаӧд 25%, Мезень ю кузя 8,3%. Печера кузя 66,1%. Пытшкӧсса рынокӧ петкӧдам Волга ю притокъяс кузя.

Став вӧр площадьсӧ кӧ босьтны Обласьтысь, лесоустройство бӧрын 1931 во кежлӧ петкӧдчӧ вӧр территория со кыдзи:

Лесоустройство нуӧдӧм площадь	8,1 млн. га либӧ 21 %
Видлалӧм вӧр „	10,9 млн. га « 28,5%
Дзик видлавтӧм вӧр „	19,5 млн. га « 50,5%

Вӧр видлалӧм серти тӧдчӧ, мый 87,6 %-ыс лыска вӧр. Вӧр породаяс юксьӧны со кутшӧм ногӧн:

	Площадь (сюрс гаӧн)	% %
Пожӧм	5750,2	35,0	Лыска вӧр.
Коз пу	8657,3	52,6
Сус пу да ниа пу	58,6	0,4
Кыдз пу	1647,9	10,0	Коръя вӧр.
Лов пу (осина)	333,6	2,0

Тайӧ таблицаыс петкӧдлӧ, мый коз пу вӧр миян Обласьт пасьта медуна. Войвыв Двина да Волга бассейнъясын унджык вӧрыс гырысь пуа, пожӧма вӧрджык. Печера да Мезень ю гӧгӧр унджыкыс посни вӧр, козъя вӧрджык.

Лыска вӧрыс воӧм серти юксьӧ со кутшӧм сямӧн:

Том вӧр (80 арӧсӧдз) — 8%

Воысь вӧр (160 арӧсӧдз) — 21%

Воӧм да перестойнӧй вӧр (160 арӧсысь гырысьджык) — 71%. Тайӧ таблицаыс висьталӧ, мый вӧртӧ колӧ лэдзны сідз, мед эськӧн воӧм вӧрыс эз чин, мед быдмысьыс век суӧдіс вӧр лэдзӧмсӧ. Та вӧсна ӧні и нуӧдӧны лесоустройство.

Удж. 1). Тӧдмӧдӧй, кутшӧма мунӧ вӧр лэдзан план тыртӧм тіян районын, сиктын?

2). Ёна-ӧ паськалӧма соцордйысьӧм: кымын ударник вӧлі колян во да таво, кымын ударнӧй бригада вӧлі колян во да таво?

3). Ветлӧй экскурсияӧн вӧр лэдзанінӧ, тӧдмасьӧй удж мунӧмыскӧд, мый верманныд, отсалӧй: стенгазет лэдзӧй, беседаяс нуӧдӧй, гажа рыт пуктӧй да с. в.

4). Быд тӧлысьын вӧр лэдзан программа тыртӧм йылысь вӧчалӧй диаграммаяс. Гижалӧй лозунгъяс да плакатъяс.

НӦШТА ВӦР ЛЭДЗӦМ ЙЫЛЫСЬ

Вӧрыд быдлаын ёна колантор. Вӧрысь вӧчӧны вывті унатор, лыддьыны он вермы. Вӧрысь вӧчӧны керкаяс, заводъяс, фабрикъяс да с. в. Пуысь вӧчӧмторъястӧ ми зэв уна тӧдам. Ӧтик морт пу йылысь со мый висьталӧ:

«Ме кӧсъя тіянлы висьтавны ӧти коз пу йылысь. Сійӧ и ю кузьта плавайтіс, йи вывті ислаліс, тракторӧн ветліс, сынӧдӧд лэбаліс. Сійӧ вӧлі Москваын, Ленинградын, Сибырын, Кавказын, весиг заграничаӧдз ветліс. Тайӧ коз пуыс эз сулав нинӧм вӧчтӧг, а горзіс, пинясис, велӧдіс неграмотнӧйясӧс, висьтавліс речьяс, сьыланкывъяс сьыліс. Сійӧ косясис лодыръяскӧд, прогульщикъяскӧд, растратчикъяскӧд. Ставсӧ кӧ висьтавны, — зэв кузя ковмас.

Менам коз пу быдмис вӧрын. Вӧрсянь ю дорӧдз вӧлі ылын — километр кымын. Кӧть эськӧ и матын вӧлі юыс, но ачыс эськӧ ю вылӧ эз вермы веськавны. Ю дорӧ сійӧс кыскисны. Коді сійӧс кыскис? Кыскис сійӧс трактор.

Тӧвнас вӧр лэдзанінсянь ю дорӧдз вӧчисны паськыд туй.

Лымсӧ юждісны машинаӧн да киськалісны ваӧн. Лои шыльыд, вольк туй. Сійӧ туйӧд мӧдісны ветлыны гусеничнӧй тракторъяс, кыскавны вӧр тыра додьяс. Йи вывті кокньыдджыка доддьыс мунӧ, трактор унджык кер вермӧ кыскавны.

Мӧдӧдчис йи туй кузя миян коз пу. Таркӧдӧ-мунӧ трактор. Тракторист веськӧдлӧ тракторӧн. Мышку саяс кыссьӧ дзонь керка: нелямын кер. Кыскисны керъяссӧ ю дорӧ, ректісны.

Ю вылӧ коз пу веськаліс сӧмын тӧлысь вит мысти. Тулысын ваыс туӧ. Сэки лэдзисны моль. Недыр кывтіс коз пу. Зулясьлас кыркӧтшъясӧ, мукӧд керъясӧ ниртчӧ. Ю пасьтала кывтӧ кер.

Воис миян коз пу баланс вӧчан биржаӧдз. Сэні сійӧс мичаа кырссисны, чинталісны, сӧвтісны баржаӧ.

Локтіс биржаӧ паракод. Кӧрталісны баржа паракод бӧжӧ, паракод кыскис заводӧдз. Завод дорын ӧтар-мӧдар берегын сулалӧны кӧртысь вӧчӧм кык башня. Башнясянь башняӧ нюжӧдӧма стальнӧй канат. Сэті ветлӧны водзӧ-бӧрӧ крука тележка. Кузь чептӧн домаласны уна кер да лэптасны берегӧ.

Недыр мысти баржаысь коз пу чукӧрсӧ кватитіс подъёмнӧй кран да нуис завод пытшкӧ. Ӧти машина чаг ёгӧдз керавліс, мӧд пожналіс, коймӧд катӧдіс мӧд судтаӧ да шыбитіс куим керка судта кӧрт пӧртйӧ. Коз пунымлӧн чагъясыс сорласис мукӧдкӧд. Сэсся пӧртйӧ тырыс кисьтісны едкӧй кислота да зэв кыз труба пыр тупкӧса пӧртйӧ лэдзисны пӧсь ру. Лоис рок. Дзонь 16 час пуис. Коз пу чагторъяс небыдӧсь лоины.

Тайӧн эз на помась коз пулӧн путешествийӧыс. Небзьӧм чагъяс водзӧ мӧдӧдчисны — машинаысь машинаӧ веськалӧны. Ӧти машина чагъяссӧ пеляліс сияс вылӧ, мӧд изіс да сорлаліс вакӧд. Лои кизер рок. Татшӧм роксӧ мӧдӧдісны медбӧръя машинаӧ. Ӧти здукӧн сэні пласталісны, пыдзиртісны, косьтісны да шыльӧдісны. Мый чайтад лои?

Артмис бумага. Сэсся бумага вылас печатайтісны газет. Газетыс котыртіс уджалысь массаӧс промфинплан штурмуйтӧм вылӧ, видіс лодыръясӧс, прогульщикъясӧс, газет висьтавліс речьяс, сьыліс сьыланкывъяс. Ӧти газет веськаліс Москваӧ, мӧд — Сибырӧ, коймӧд — Кавказӧ, нёльӧд — заграничаӧ. Со ӧд кутшӧм ногӧн миян коз пуным путешествуйтіс.»

Вӧр лэдзӧм паськӧдӧм да рационализируйтӧм ёнмӧдӧ Сӧвет союзлысь овмӧс. Коммунист партия да Сӧвет правительство шуисны вӧр лэдзӧмсӧ медыджыд хозяйственно-политическӧй могӧн Коми обласьтын да Войвыв крайын. Миянын ёна позьӧ паськӧдны вӧр лэдзӧм да вӧр промышленносьт.

Вит вося план серти сувтӧны гырысь могъяс вӧр овмӧс водзӧ: обеспечитны вӧрӧн социалистическӧй строительство.

Вит вося план тыран медбӧръя воӧ шуӧма Войвыв край кузя лэдзны вӧрсӧ 60–65 миллион кубометр.

Заграничаӧ вӧр петкӧдӧмыд зэв жӧ ыджыд мог. Вӧр вузалӧмӧн ми чӧжам страна пытшканым зӧлӧта валюта да ваям фабрик-заводъяснымлы машинаяс.

ПРИРОДНӦЙ ОЗЫРЛУН ОБЛАСЬТЫН

Из шом. 1924–28 воясын тӧдмалісны природнӧй озырлун Коми обласьтлысь. Ӧні лӧсьыда тӧдӧны, мый кызвын из шом куйлӧ Коми обласьтын асыв-войладор бокас, со кутшӧм юяс пӧлӧн: Косью, Илыч, Кажим, Сьӧдъю, Неч да Вуктыл юяс пӧлӧн. Эм Эжва, Яреньга, Емва, Висер да Сыктыв юяс пӧлӧн.

Корсьӧй тайӧ юяссӧ карта вылысь.

Висерысь, Емваысь да Сыктылысь из шом абу на бура тӧдмалӧма. Видлӧгъяс петкӧдлӧны, мый Висер, Емва да Сыктылын из шомыс уна пӧим сора.

1929-ӧд воын Коми обласьт сьӧм вылӧ вӧлі вӧчӧма разведка Неч ю пӧлӧн. Тӧдмалӧма, мый сэні 8 метр кызта да 6 километр кузя из шом пласт ортсыӧ петӧма. Из шом тані сирӧд, сы пытшкын эм летучӧй вещество 45 прӧчент мында.

Косьюса из шом абу ёна пӧима. Из шом запассӧ тайӧ районысь арталӧны некымын миллион тонна, 20000 кв. км площадь вылысь. Кажим ю пӧлӧнысь из шом зэв жӧ уна арталӧны — 2,7 миллион тонна. Из шомсӧ Коми обласьтысь ковмас ёна на тӧдмавны.

Из шом — фабрик-заводъяслы, паракодъяслы, электростанцияяслы ломтас. Из шом колӧ парокодъяслы, паровозъяслы. Миян Войвыв крайын эм из шомыс. Колӧ сійӧс используйтны ас промышленносьт да транспорт тырмымӧн обеспечитӧм могысь.

Нерп. Страналы колӧ сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи и из шом. Нерпысь шедӧдӧны карасин, бензин да мукӧд донаторъяс. Бензин вынӧн уджалӧны тракторъяс, автомобильяс, аэропланъяс. Тась нин позьӧ казявны нерплысь коланлунсӧ.

Коми обласьтын нерп эм Ухта ю пӧлӧн (Изьва юлӧн шуйга приток). Тайӧ районысь нерпсӧ тӧдмалӧма ёна нин важӧн. 18-ӧд немын на пондісны татысь нерп перйыны. Сідз, 1745 воын купеч Набатов Усть-Ухтаын восьтӧ нерп весалан завод; во мысти пӧжар понда бӧр тупкӧ. 1746 воын воссьӧ выль завод — Савельевлӧн.

Водзӧ Ухтаса нерпӧн ёнджыка пондісны интересуйтчыны. 1843-ӧд восянь 1925 воӧдз кадысь кадӧ пыр корсисны нерп куйланін. Медбӧръя тӧдмалігъясас 1925-ӧд воын казялісны нерпсӧ сідзжӧ Кожва районысь, 250 км. сайысь Ухта районсянь. Нерп куйлӧминсӧ 1909 воын вӧлі арталӧма 13700 кв. км. збыльысьсӧ ӧні арталӧны 1300 кв. км. Тайӧ местаыс буретш Ухта ю пӧлӧн, шӧр визувтасас. Йӧзыс сэсянь олӧ ылын (медматыса олысьясыс 40 км. сайын). Сэтӧні туйясыс вывті омӧльӧсь, сы понда ӧні стрӧитӧны Ухта-Сыктывкар кост шоссе.

Мӧд пятилетка помын Ухтаын позьӧ перйыны миллион тонна нерп (Севроста)

Уна во нин геолого-разведочнӧй группаяс нуӧдӧны нерп тӧдмалан удж Ухта, Изьва да Печера районъясын. Тайӧ изысканньӧяс под вылын нерплысь промышленнӧй значенньӧсӧ тӧдмалӧм могысь Ухтаын кутшӧмсюрӧ кадӧ вӧлі нин лӧсьӧдӧма 12 скважина, та пиысь сизимыс вӧлі сетӧны 10 тонна суткиӧн, а куим скважина, именнӧ № №5, 32, 35 сетісны промышленнӧй значенньӧа мында. Промышленнӧй значенньӧа нерп сетысьӧн ӧні кежлӧ лыддьыссьӧ Чибъю участок.

Ухта районын 1931 воӧ лоӧ вӧчӧма 30 скважина сайӧ, сы пиысь нёль лоӧ геолого-разведочнӧй. Изьва районын лоӧ лӧсьӧдӧма 9 скважина, Печераын — 23.

Ставсӧ лоӧ буритӧма 60 скважина сайӧ, либӧ 18300 метр. Ӧні буритӧны нин 10 скважина.

Кӧть ми уджалам важ киссьӧм оборудованньӧӧн, кӧть миян абуӧсь ыджыд квалификацияа буритчысьяс, миян шӧр ӧдыс ӧти станоклӧн 77 метрӧн тӧлысь. Тайӧ лыдпасыс ыджыдджык шӧр ӧдысь ударнӧй станокъясӧн уджалігӧн. Босьтам Азнефтьтрестӧс, сэні 31,2 метрӧн, Грознефтьын — 57,9 метрӧн тӧлысь. Татшӧм успехыс миян сійӧн лои, мый кадсӧ миян бурджыка используйтӧны уджалігас.

Ухтаын миян нерп запасыд ыджыд, дай качествонас бур. Анализъяс висьталӧны, мый ухтаса нерп аслас качествонас грозненскӧй нерп кодь да кӧдзалӧ сы дорысь на кӧдзыдджык температураӧн. Нерп сувтан дон йылысь колӧ шуны, мый асдоныс ухтасалӧн лоас донтӧмджык мукӧд нефтетрестъясын дорысь.

Надейнӧ, перъян местаас лоас 27 шайтӧн тонна, а потребляйтан местаын (Кардор) 42–45 шайт. Бакуса нерп Кардорын сувтӧ 75 шайт гӧгӧр. Сӧмын тайӧ даннӧйяссӧ абу на бура прӧверитӧма. Кутас кӧ Ухта перйыны 300 тоннаӧн тӧлысь, тайӧ во помсянь позяс Печераӧс, Ухтаӧс да Изьваӧс снабжайтны тайӧ карасинӧн нин.

Тайӧ во чӧжӧн миян шуӧма Ухтаын заводитны перйыны нерп 14 километр площадь вылысь. Результатыс кӧ бур лоас, мӧдысь татысь позяс босьтны быд во 244 сюрс тонна.

Дерт, тайӧ став уджыс вылӧ ковмас уна сьӧм. Тавося январ тӧлысьӧдз тайӧ районын нерп корсян удж вылӧ вӧлі видзӧма 2,5 миллион шайт гӧгӧр. 1932 воын шуӧма видзны пӧшти куим миллион шайт. Мӧд пятилеткаын нерп корсян да перъян став удж вылӧ шуӧма видзны 130 млн. шайт. Тӧдмалана уджъяс кӧ бура мунасны да тайӧ сьӧмыс кӧ лоӧ видзӧма, позьӧ надейтчыны, мый мӧд пятилетка помӧ Ухтаын ми кутам перйыны нерптӧ миллион тонна гӧгӧр.

Кӧрт руда. Кӧрт руда Коми обласьтын эм Унью дорын (Печера юлӧн шуйга приток), Первокаменнӧй ю усянінын да

Сыктыв ю пӧлӧн. Ичӧт Печераын да Илыч ю йывъясын эм уна бурӧй железняк — содержитӧ 55,5 % кӧрт. Кӧрт рудасӧ миян обласьтын ӧні перйӧны сӧмын Сыктыв ю пӧлӧн (18-ӧд нэмсянь).

1922-ӧд воын проф. Рязанов тӧдмӧдіс Гамысь зэв уна кӧрт руда. Сійӧ арталӧм серти эм 3,3 миллион тонна гӧгӧр. Правительство шуис Гам бердӧ стрӧитны металлургическӧй завод.

Миян обласьтын ӧні уджалӧ сӧмын чугун кисьтан Нювчимса завод. 1923–27-ӧд воясӧ уджавлісны Сыктыв ю гӧгӧр Кажимса да Нючпасса заводъяс. Омӧль туйяс да омӧль оборудованньӧ вӧсна найӧс тупкисны.

Сотчан сланец. Сотчан сланец — ломтас жӧ. Миян обласьтын сійӧ эм Чут ю пӧлӧн, Ухталӧн приток. Тані сійӧ куйлӧ 22 км. кузьта да 10–12 м. судта берегын. Сэсся эм Азьва ю пӧлӧн (Усалӧн приток), Лымва ю усянінсянь 7 км. улынджык. Сэсся эм Визин районын — Сысола ю кузьта, Межадор да Визин сельсовет увъясын.

Удж. Корсьӧй карта вылысь тайӧ местаяссӧ.

Трунда. Трундаӧн ёна озыр миян обласьт. Трундаӧн позьӧ вынсьӧдны муяс — зэв бур удобренньӧ. Позьӧ нӧшта ломтысьны трундаӧн. Опытъяс петкӧдлісны, мый трундаысь вӧчӧм ломтасӧн позьӧ уджӧдны электростанцияяс, фабрикъяс да с. в.

Электрификация нуӧдан вит вося план серти Войвыв крайын трундасӧ условнӧ арталӧны 12 миллиард тонна. Тась 46,6 прӧчентыс воӧ Коми обласьт вылӧ.

Ӧнӧдз миянын трундатӧ некутшӧма эз используйтлыны. Эмӧсь вӧрзьӧдлытӧм запасъяс. Колӧ найӧс судзӧдны да используйтны. Мӧд вит вося планын трунда используйтӧмсӧ вель ыджыда арталӧма.

Удж. Тӧдмалӧй — ас районын эм-ӧ трундаыс; приблизительнӧя арталӧй ыдждалунсӧ. Мӧвпыштӧй, кыдзи эськӧ бурджыка тайӧ озырлунсӧ вермас используйтны тіян колхоз?

Естествознанньӧ урок вылын тӧдмӧдӧй, кыдзи артмӧ трунда.

Тӧчила из. Тӧчила из Коми обласьтын эм Печераын, Воя да Сопльӧс юяс дорын, Цильма йылын, Луза да Ними юяс гӧгӧр. Запасыс Воя да Сопльӧс юяс дорын вывті уна. Тӧчила производство позьӧ ёна паськӧдны. Тӧчила быдлаын ёна коланатор.

Фосфоритъяс. Фосфоритъясыд ёна колана удобренньӧ му-видз уджалӧмын. Фосфоритъяс обласьтын куйлӧны Сыктыв ю кузя. Медуна запас арталӧны Поёл да Каргорт сиктъяс гӧгӧр. Видлалысьяс арталӧны фосфорит куйлан месталысь площадьсӧ 60 кв. километр. Быд ӧти кв. метрын эм 0,8 тонна фосфорит. Фосфоритысь вӧчӧны суперфосфат, видз-му уджалӧмын ёна колана удобренньӧ.

Тайӧ став сикас озырлун кындзи эмӧсь уна на мукӧд, шуам: Сереговса сов источникъяс, Ухтаса асфальт, Печераса охра (краска), сернӧй колчедан — Луза, Ижма, Висер, Эжва юяс дорын. Известнякъяс — Ухта, Эжва, (Помӧсдін, Мыл ю) да Ижма юяс гӧгӧр. Ыргӧн руда — Уса, Унья, Цильма юяс пӧлӧн. Свинцовӧй блеск паныдасьӧ Илыч ю гӧгӧр.

ВӦР ПРОМЫШЛЕННОСЬТ

Коми обласьтлысь озырлун — вӧр используйтӧм лоӧ вывті тӧдчанаторйӧн обласьтувса овмӧс кыпӧдӧмын, тшӧтш и Войвыв крайын да Сӧвет союзын. Первойя да мӧд вит вося план серти шуӧма Коми обласьтын ёна паськӧдны промышленносьт. Ковмас бурмӧдны да гырсьӧдны важ заводъяснымӧс, стрӧитны выль заводъяс. Ми сёрнитім нин, мый тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ миян эм подулыс — сырьевӧй запасъяс вывті уна.

Медъёна нин лоӧ паськӧдӧма вӧр промышленносьт. Туй абутӧм понда вӧр обработайтан промышленносьт миянын паськавны эз вермыв. Ӧнія выль туйяс вӧчӧм, медся нин кӧрт туй Пинюг-Сыктывкар, восьтӧ ӧдзӧс рынокъяс вылӧ.

Медводдза вӧр пилитан завод стрӧитӧма вӧлі 1922–25 воясын Сыктывкарын. Водзынсӧ тайӧ заводыс омӧль оборудованньӧ вӧсна омӧля уджавліс. 1928–30 воясын заводсӧ выльмӧдісны да ёнмӧдісны. Ӧні сэн уджалӧны — 3 рама, вундасян станок, сортӧвӧй, пес вундалан, диленнӧй станокъяс, лӧсьӧдӧма пу элеватор, кер кыскалысь да пила тӧчитан автомат. Ӧні уджалӧ шпалорезка электричество вынӧн. Тайӧ заводас жӧ эм электростанция.

Кутшӧма ӧні заводыс уджалӧ, петкӧдлӧны татшӧм лыдпасъяс:

Продукция воысь воӧ содӧм:

1926 воын пилитӧма	6219 кубометр
1927 „ „	5504 „
1928 „ „	12230 „
1929 „ „	29328 „
1930 „ „	31497 „
1931 „ „

Удж. Тайӧ лыдпасъяс серти вӧчӧй диаграмма.

Ветлӧй экскурсияӧн вӧр пилитан заводӧ да тӧдмасьӧй, кутшӧма сэні уджыс мунӧ: кутшӧма вермасьӧны Сталин ёртӧн индӧм квайт условйӧ вӧсна, кутшӧма паськалӧма соцордйысьӧм да ударничество да с. в.

Мӧд вит вося план серти шуӧма стрӧитавны со кутшӧм заводъяс:

1. Сыктывкарса целлюлозно-бумажнӧй комбинат. Ёнлуныс: 87 сюрс тонна гижан бумага. Стрӧитны заводитчыны шуӧма 1933 воын. Стрӧитан доныс сувтас 60 миллион шайт.

2. Сыктывкарӧ 4 рамаа вӧр пилитан завод, кодӧс водзӧ колӧ ыдждӧдны 8 рамаӧдз. Лэдзны кутас 115 сюрс к/м пиломатериал. Заводитӧма нин стрӧитны.

3. 8 рамаа вӧр пилитан завод, коді кутас сетны 250 сюрс к/м пиломатериал. Шуӧма стрӧитны заводитны 1932 воын. Сувтас 4000 сюрс шайт дон.

4. Стрӧитчигӧн ковман материал (ӧшинь-ӧдзӧс) вӧчысь завод. Шуӧма заводитны стрӧитны 1932 воӧ. Сувтас 1100 сюрс шайт дон.

5. Канифоль да скипидар вӧчан завод, коді кутас лэдзны 1750 тонна канифоль, 340 тонна скипидар да 60 тонна канифоль вый. Стрӧитасны 1932 воын. Сувтас 6800 сюрс шайт дон.

6. Лесохимическӧй завод; сувтас 240000 шайт дон. Местаыс заводъяслӧн лоас Пинюг-Сыктывкар кӧрт туй дорӧ, Луз ю бокӧ. Тані шуӧма стрӧитны 6 рамаа вӧр пилитан завод. Сетны кутас 190 сюрс к/м пиломатериал. Сувтас 3000 сюрс шайт. Вӧчасны истӧг тувъяс вӧчан фабрика, коді кутас сетны 50000 сюрс ящик истӧг тув.

Порт Индигоӧ кӧрт туй визь нуӧдӧм да Печера-Кама кост канал кодйӧм мысти, Печераын паськӧдны вӧр обработайтан промышленносьт. Татысянь лӧсьыд лоас петкӧдны ортсы рынокӧ (заграничаӧ) вӧрысь вӧчӧм продукция. Тані шуӧма паськӧдны со кутшӧм фабрик-заводъяс:

1. 8 рамаа вӧр пилитан кык завод; найӧ кутасны лэдзны 500 сюрс к/м пиломатериал. Тайӧ заводъяссӧ шуӧма стрӧитны сэк, кор лоӧ Индигоӧ кӧрт туй.

2. Целлюлозно-бумажнӧй кык фабрика; налӧн ёнлуныс лоӧ 900 сюрс тонна бумага.

3. 4 рамаа кык завод; ӧтикыс пондас вӧчны стрӧитчан матеръялъяс, сэсся ящикъяс из шом да нерп промышленносьтлы да транспортлы.

Тайӧ вӧр обработайтан промышленносьт лӧсьӧдӧм лоас вывті ыджыд могӧн Коми обласьтын, Выль Индустриальнӧй Войвылын да Сӧвет союзын.

МЕТАЛЛОПРОМЫШЛЕННОСЬТ

Ми сёрнитім нин, кутшӧм природнӧй озырлун эм миян обласьтын. Тайӧ озырлун под вылын колӧ индустриализируйтны Коми обласьтӧс да Войвыв крайӧс.

Важ заводъяссӧ — Кажимсаӧс да Нючпассаӧс — важмӧм понда лои тупкыны, сӧмын убытка вӧлі вайӧны. Нювчимса завод (Сыктывкарсянь 40 километр, Сыктыв ю кузя) важ жӧ. Сійӧс ӧні выльмӧдӧны. Татысь ва туй кузя позьӧ нуны заводлысь продукциясӧ, дай кӧрт туйсянь матын лоӧ. Сы понда тайӧ чугун кисьтан заводсӧ шуӧма ёнмӧдны да паськӧдны. Нювчимса завод ӧні нин ёна отсасьӧ вӧр лэдзӧмлы.

Нювчимса заводлысь уджсӧ петкӧдлӧ со кутшӧм диаграмма: (Видзӧд 118-ӧд лб.)

Ми тӧдам нин, мый Гам да Вотча сиктъяс гӧгӧр эм зэв уна кӧрт руда. Мӧд вит вося план серти шуӧма стрӧитны татчӧясӧ гырысь металлургическӧй заводъяс.

Мӧд пятилетка помасигкежлӧ пуктӧма могӧн паськӧдны металлургиясӧ, медым обеспечитны 50 сюрс тонна металл вӧчӧм, босьтсьӧ установка сталь вылӧ да высококачественнӧй чугун вылӧ. 1932 воын кутас уджавны консервированнӧй Кажимса завод (домна), коді сетас кӧдзыд дутьёӧн 5 сюрс тонна, а пӧсь дутьё вылӧ вуджӧмӧн 10 сюрс тонна.

Кажимса завод кындзи шуӧма вӧчны завод Волсяын. Волсяса домна сетас 25 сюрс тонна. Босьтӧма установка Кажим-Волся районын металл вӧчӧмсӧ мӧд пятилетка помасигкежлӧ вайӧдны 50 сюрс тоннаӧдз, ӧттшӧтш лоӧ паськыда нуӧдӧма промышленнӧй разведкаяс, медым обеспечитны сырьёнас производствосӧ 250 сюрс тоннаӧдз.

Металлообрабатывающӧй предприяттьӧяс пиысь, Нювчимса завод кындзи, шуӧма вӧчны кык ремонтно-механическӧй завод — ӧтисӧ Сыктывкарын, мӧдсӧ Усть-Кожваын, 6 миллион шайт капиталъяс пуктӧмӧн быд заводӧ. Тані босьтӧма установка паськӧдны производствосӧ кык цех кузя, ӧти-кӧ, запаснӧй часьтъяс вӧчӧм, мӧд-кӧ, паськыда рынок вылӧ коланторъяссӧ вӧчӧм. Пуктыссьӧ могӧн, медым тайӧ заводъясыс вермисны сетны запаснӧй часьтъяс вӧр промышленносьт заводъяслы, нерп да из шом промышленносьтлы да вабердса да кӧрт туйясбердса транспортлы.

Металлообрабатывающӧй промышленносьткӧд йитчӧ тӧчильнӧй изделльӧяс вӧчӧм. Мӧд пятилетка чӧжӧн шуӧма помавны тӧчильнӧй фабрика вӧчӧмсӧ Усть-Вояын да сетны 10 сюрс тоннаӧдз тӧчила.

ГОРНӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСЬТ

Важ заводъяс пытшкысь эм сӧмын сов пуан Сереговса завод. Тані вӧлі сьӧд, джынвыйӧ киссьӧм, дас ӧти варница. 1927–28 восянь заводитчисны выльмӧдны тайӧ заводсӧ. 1929 восянь кутісны уджавны 2 выль еджыд варница, важъяссӧ вӧлі сэк жӧ бырӧдӧма. 1931 восянь тайӧ кык варницаыс сетӧны нин вонас 3000 тонна Сов, 23% унджык 1913 вося 11 варница дорысь.

Тайӧ заводсӧ шуӧма паськӧдны, мед вермис сетны 15 сюрс тонна сов.

Сереговса завод продукция лэдзӧм йылысь петкӧдлӧ татшӧм диаграмма: ...

Ёна лоӧ паськӧдӧма из шом да нерп перъян промышленносьт. Печераса из шом да Ухтаса нерп сетасны ломтас оз сӧмын Войвыв крайлы, весиг мукӧд обласьтъяслы.

1931 восянь пондісны нин пуктыны сьӧм тайӧ стрӧительство вылӧ. 1931 воын вӧлі лэдзӧма 11,8 миллион шайт.

8 МИЛЛИОН ТОННА ИЗ ШОМ

Мӧд пятилеткаын ёна паськалас из шом, нерп, сланецъяс перъян промышленносьт. Сырьевӧй ресурсъяс босьтӧм под вылын лоӧ лӧсьӧдӧма Войвыв крайлӧн топливнӧй база, мед эськӧ ӧттшӧтш сійӧ вермис сетны ломтысянторъяссӧ Кольскӧй полуостровлы, Хибинскӧй апатитӧвӧй промышленносьткӧд, Ленинградлы, кодлы колӧ бур качествоа из шом, Уральскӧй обласьтлы, сэні паськалана промышленносьтлы.

Мӧд пятилетка помасигкежлӧ из шом перйӧмыс лоӧ вайӧдӧма 8 миллион тоннаӧдз, сы пиысь 3 миллион тонна Воркутаын, 1½ миллион тонна шӧр Уса районын, 3 да джын миллион тонна шӧр Печераын (Вуктыл).

Мӧд пятилетка медводдза воас нин колӧ перйыны петкӧдӧм вылӧ 300 сюрс тоннаысь не этшаджык. Ӧні мунӧ нин удж Воркутаын гырысь шахтаяс пуктӧм кузя да паськыда нуӧдсьӧны промышленнӧй разведкаяс шӧр Печераса районын, кӧн сюри зэв бур качествоа из шом. Аслас качество серти Воркутинскӧй из шом медся бур лоӧ металлургиялы, шӧр Усаса бурӧй из шом мунас химсырьё вылӧ да местнӧй топливо вылӧ, шӧр Печераса из шомӧн ковмас тыртны требованньӧяс топливо вылӧ Войвыв крайлысь да орчча районъясысь.

Медся ыджыд значенньӧыс металлургическӧй Воркутинскӧй из шомлӧн, Войвыв Уралын кӧ сюрӧ из шом кындзи кӧрт рудаяс. Паськыд разведкаяс мунӧны таво. Войвывса геологоуправленньӧ таво ыстӧ Тима из бердса магнитнӧй аномалия районӧ изыскательнӧй ыджыд партия.

1 МИЛЛИОН ТОННА НЕРП

Мӧд пятилетка помасигкежлӧ шуӧма нерп перйӧмсӧ вайӧдны 1 миллион тоннаӧдз, сы пийысь 400 сюрс тонна Ухтаын, помся продуктаӧдз переработайтӧмӧн (бензин, карасин, маслӧяс, нефтянӧй кокс да мук.) да 600 сюрс тонна Кожваын.

Ӧні паськыда нуӧдсьӧны уджъяс нерп петанін площадь паськӧдӧм кузя, 1932 воын шуӧма оконтурируйтны 14 километр, а тайӧ мӧд пятилетка медводдза воясӧ нин обеспечитас нерп перйӧмсӧ 250 сюрс тоннаӧдз.

СЛАНЦЕВӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСЬТ

Тані шуӧма используйтны Сыктыв юбердса сланечьяс. Мӧд пятилетка помасигкежлӧ сланечьяс перйӧмыс лоӧ вайӧдӧма 1 миллион тоннаӧдз. Сланечьяс мунасны Сыктывкарса районнӧй электростанцияӧ, химическӧй промышленносьт паськӧдӧм вылӧ да цемент вӧчан промышленносьтӧ.

ХИМИЧЕСКӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСЬТ

Коми обласьтын промышленносьт паськалӧмын зэв ыджыд места босьтас химическӧй промышленносьт, медся нин сернӧй кислота вӧчан производство, коді ковмас целлюлозно-бумажнӧй комбинатъяслы, минеральнӧй му вынсьӧданторъяс вӧчӧм вылӧ (суперфосфат), Ухтаса промышленнӧй комплекслы. Та могысь лоӧ используйтӧма гипс Вычегда йывъясын, кытчӧ ыджыд энергетическӧй база да транспортнӧй условйӧяс тшӧктӧны и сувтны сернӧй кислота вӧчан завод местасӧ бӧрйигӧн.

Сернӧй кислота вӧчан производстволӧн шыбласъясыс лоӧ используйтӧма цементнӧй производство паськӧдӧм могысь.

Химическӧй промышленносьт мукӧд отрасльясысь колӧ индыны силикатнӧй глыба производство вылӧ (Чуклӧмын) целлюлозно-бумажнӧй промышленносьтын используйтӧм могысь, сэсся суперфосфатнӧй промышленносьт вылӧ, Сыктывса суперфосфат база вылын, хлор вӧчӧм вылӧ, сереговса сов сырьё используйтӧмӧн. Сов вӧчӧмыс мӧд пятилетка помасигкежлӧ лоӧ вайӧдӧма 10 сюрс тоннаӧдз.

Колӧ нӧшта кымынкӧ кыв висьтавны Ухта йылысь. Тӧдмалӧма нин, мый Ухта районын эм сложнӧй комплекс зэв уна коланаторъяслӧн, кодъясӧс вӧчӧмыс вермас мунны зэв гырысь заводъясын да сетас уна сё тонна йод, уна сюрс тонна бром, хлористӧй совъяс, сетас сэтшӧм газъяс, кыдзи гелий да мукӧдторъяс. Сэсся пыдди кӧ пуктам, мый Ухта зэв озыр металлӧн, сланецъясӧн, мый Ухтаын эм фосфоритъяс, сернӧй колчедан, лоӧ гӧгӧрвоана общественносьтӧн ёна интересуйтчӧмыс Ухтинскӧй проблемаӧн да комплекснӧя сійӧс разрешитӧмӧн паськыд масштабъясын. Ӧні кӧ артыштам из шом, нерп, кӧрт руда промышленносьтъяслысь кыптӧмсӧ, аддзам, кутшӧм ыджыд тӧдчаналун налӧн лоӧ Коми обласьтувса овмӧс кыпӧдӧмын, тшӧтш и Войвыв крайса да Сӧвет союзса овмӧс кыпӧдӧмын.

Мӧд вит вося план серти Коми обласьтын вӧр промышленносьт чорыда быдмӧмысь ӧтдор паськалас горнообрабатывающӧй да металлургическӧй промышленносьт.

Горнообрабатывающӧй промышленносьтӧ тшӧтш жӧ пырӧ Печераын тӧчила из перйӧм. Ӧні тайӧ сикас промышленносьт омӧля на паськалӧма. Со мый петкӧдлӧны тӧчила из перйӧм йылысь лыдпасъяс:

1930 воын вӧлі перйӧма тӧчила из 64.700 шайт дон

1931 „ „ „ 135.500 „ „

Мӧд вит вося план серти шуӧма ыдждӧдны тӧчила перйӧм 150 сюрс тоннаӧдз. Печераса тӧчила изйӧн кутам снабжайтны Войвыв крайын промышленносьт да Ленинградса промышленносьт.

Сэки оз нин ковмы заграничаысь вайны тайӧторсӧ.

Мукӧд сикас промышленносьт

Татчӧ пырӧ: пищевкусӧвӧй (Усть-Усинскӧй консерв вӧчан завод), кучик вӧчан (Усть-Цильмаын замшевӧй завод), стрӧитчан матеръял вӧчан завод (Сыктывкарса гӧрд кирпич вӧчан завод), полиграфическӧй (Сыктывкарса типография).

Консерв вӧчан заводлысь уджсӧ петкӧдлӧны со кутшӧм лыдпасъяс:

1929 воын вӧчӧма 174500 консерв банка

1930 „ „ 185000 „ „

1931 „ „ 2000000 „ „

1933 воын шуӧма кыпӧдны тайӧ заводлысь продукция лэдзӧмсӧ 5 миллион банкаӧдз.

Консервсӧ вӧчӧны кӧр да скӧт яйысь, пӧткаысь да чериысь.

Усть-Цилемса завод вӧчӧ замшасӧ кӧр куысь. Вӧчӧм кусӧ петкӧдӧны заграничаӧ (экспорт тӧвар). Вузӧс продукция артавсьӧ 1560 сюрс шайт дон.

Кирпич вӧчан заводлӧн коланлуныс вывті ыджыд. Сыктывкарса кирпич завод 1930 воын вӧчис 2,4 миллион кирпич, 1931 воын — 5,6 миллион. Мӧд пятилеткаын колӧ вӧчны обласьт пасьтала 10 миллион кирпич.

Та кындзи мӧд пятилеткаын шуӧма лӧсьӧдны: асфальт вӧчӧм (100 сюрс тонна) Кожвинско-Войскӧй петанінъяс используйтӧмӧн; цемент вӧчӧм понда шуӧма стрӧитны 2 цементнӧй завод, кодъяс кутасны мӧд пятилетка помасигкежлӧ сетны миллион бӧчкаӧдз цемент.

Тайӧ гырысь заводъяс да фабрикаяс дінӧ лоӧ стрӧитӧма уна посньыд предприяттьӧяс. Найӧ кутасны используйтны гырысь фабрик-заводъяслысь шыблассӧ.

Первойя да мӧд вит вося план серти миянлы колӧ стрӧитны из шом перъян уна шахтаяс, нерп перъян вышкаяс, гоз-мӧд чугун кисьтан завод, уна дас рамаа вӧр пилитан заводъяс, целлюлозно-бумажнӧй гырысь фабрикаяс да с. в.

Татшӧм лоӧ — Выль индустриальнӧй Войвывлӧн чужӧмбаныс.

Коми обласьтувса уджалысьяс Войвыв крайса да СССР-са пролетариат отсӧгӧн, ленинскӧй национальнӧй политика олӧмӧ нуӧдӧмӧн, коммунист партия да сӧвет правительство веськӧдлӧм улын — пӧртасны олӧмӧ тайӧ гырысь могъяссӧ!

Уджъяс. Вӧчалӧй экскурсияяс матыса заводъяс, выль фабрик-заводъяс стрӧитчанінъясӧ. Лӧсьӧдӧй таблица, кӧні мед лоас петкӧдлӧма промышленносьт стрӧитӧм первойя да мӧд вит вося план серти.

Электрификация

Овмӧс кыпӧдӧмын электрификациялӧн коланлуныс вывті ыджыд. Ленин шуліс: «Коммунизм лоӧ: Сӧвет власьт да электрификация». Водзӧ ті аддзад, кутшӧм ёна Сӧвет власьт стрӧиталӧ электростанцияяс. Ӧні ми тӧдмалам асланым обласьтын электрификация нуӧдӧм йылысь.

Сыктывкарса электростанция стрӧитісны 1919–20 воясӧ. Сы бӧрын вӧлі лӧсьӧдӧма Айкинаын, Ижмаын, Уллянаын.

Воддза электростанцияяссӧ стрӧитлісны сӧмын би вӧсна. Ӧні электростанцияяссӧ пондісны стрӧитавны заводъяс бердӧ нин. Лӧсьӧдӧма Усть-Усинскӧй консервнӧй заводын, Нювчимса заводын, Сыктывкарса вӧр пилитан заводын, дас воӧн (1921–1932 воясын) электрификация ёнмис да паськаліс миян обласьтын 682 прӧч. мында.

Тайӧ воясӧ вӧлі стрӧитӧма сӧмын посньыдик электростанцияяс. Ӧні пондісны стрӧитавны районнӧй гырысь электростанцияяс.

Мӧд пятилетка помасигкежлӧ шуӧма вӧчны электростанцияяс 235 сюрс киловатт вылӧ, сы пиысь 80 сюрс кВт Печера (Якшаын — 60 сюрс кВт) да Эжва (Немдінын 1-ӧд ӧчередса 20 сюрс кВт) гидростанцияясын, 25 сюрс киловатт. Газогенераторнӧй установкаяс вылын вӧр лэдзӧм электрифицируйтӧм могысь да 130 сюрс кВт теплоцентральясын. Тайӧ станцияяс пиысь гырысьджыкъяс лоӧны Сыктывкарын (48 сюрс кВт), Ухтаын (20 сюрс кВт), Воркутаын (14 сюрс кВт), Шӧр Печераса (12 сюрс кВт) да Шӧр Усаса (10 сюрс кВт). Бӧръя куим станцияыс из шом петанінъясын паськалан промышленносьт обслуживайтӧм вылӧ.

Та кындзи лоӧны станцияяс Усть-Кожваын (10 сюрс кВт) да посньыдджык станцияяс: Сереговын (5 сюрс кВт), Мылдінын (2 сюрс кВт), Немдінын (4 сюрс кВт) да районнӧй центръясын, совхозъясын да колхозъясын.

Войвыв край лыдпасъяс серти соотношенньӧыс лоӧ татшӧм: газогенераторнӧй установкаяс 60 сюрс кВт край пасьта — 41,7% лоӧ Коми обл., 160 сюрс кВт Вына гидростанцияяс пиысь край пасьта 50% воӧ Коми обласьт вылӧ, 460 сюрс кВт вына теплоцентральяс пиысь — 28,3% Коми обл. вылӧ, а ставыс — 638 сюрс кВт, край пасьталаысь 34 прӧчентыс воӧ Коми обласьт вылӧ.

Та мында электроэнергияыд, дерт, оз на понды тырмыны. Водзӧ кежлӧ ковмыны кутас уна. Миян вӧр лэдзӧмыд ньӧти на абу электрофицируйтӧма. Мед эськӧн механизируйтны, кокньӧдны да ӧддзӧдны вӧр лэдзӧм, водзӧ кежлӧ шуӧма ёна на электрофицируйтны Коми обласьт.

Удж. Вӧчӧй экскурсия матысса электростанцияӧ. Тӧдмӧдӧй школаад, кутшӧм бур сетӧ электрификация.

СИКТСА ОВМӦС СОЦИАЛИЗМ ТУЙ ВЫЛӦ ВУДЖӦДӦМ КОМИ МУЫН

Видз-му овмӧс Коми муын, кыдзи революцияӧдз, сідз жӧ и революция бӧрын медбӧръя воясӧдз вӧлі медся ыджыд уджӧн йӧзлӧн. Став Коми овмӧсын вӧлі лыддьыссьӧ сиктса овмӧсысь докодыс:

1912-ӧд воын — 49%. 1926–27-ӧд воын — 50,8%, 1927–28-ӧд воын — 49,8% и 1929–30-ӧд воын — 36%.

Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны, мый видз-му овмӧс доход воӧм серти пондіс ассьыс места сетны вӧр лэдзӧмлы, коді вывті ӧдйӧ паськалӧ. Коми йӧзлӧн олӧм вӧлі мунӧ медсясӧ сиктса овмӧс доход вылӧ, а татшӧм уджъяс, кыдзи вӧр лэдзӧм, пес лэдзӧм, кыйсьӧм, вурсьӧм да м. т., коді вӧлі зэв нин ёна паськалӧма, лыддьыссьӧны вӧлі содтӧд уджӧн.

Нянь вӧлі Коми муын войдӧр оз тырмы, дай ӧні лоӧ ёна бокысь вайны. Сӧмын 50 во сайын лунладор бокысь, кӧн вӧлі ёна вӧдитӧны тылаяс, вӧлі неуна нуӧны лишнӧй нянь сю.

Революцияӧдз сиктса овмӧс эз тӧдлы некутшӧм агротехника. Коми уджалысь йӧз мырсьывлісны му бердын коми буржуй, роч буржуй да иностраннӧй буржуйяс личкӧм улын. Сы понда уджалысь йӧз вӧлі велӧдчытӧмӧсь, агрономия индӧдъяс вӧлі оз тӧдны. Ыджыдаліс нэмӧвӧйся «техника». Пу гӧр, пу агас, куим вежаӧн му уджалӧм да тыла — со Коми сиктлӧн сэкся оласног.

Империалистическӧй да гражданскӧй войнаяс бӧрын коми йӧзлӧн сиктса овмӧс вывті ёна омӧльтчис, 1920-ӧд во кежлӧ 1917-ӧд во серти кӧдза площадь чиніс 29%, а скӧт 15% мында. Та понда да неурожайнӧй воясӧ тырмымӧн нянь вайтӧм понда уджалысь йӧз сэкъясӧ терпитісны уна судзсьытӧмторъяс, ёна тшыгъялісны.

КОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯ

Октябрса революция бӧрын вежсис чужӧмбаныс коми сиктса овмӧслӧн. Коми уджалысь йӧз — крестьяна мӧдісны производственнӧй кооперированньӧ да коллективизация туй кузя. Коми автономиялы 10-во тыригкежлӧ сиктса овмӧсын лоины вывті ыджыд воськовъяс социализмлань. 1931-ӧд воын, август тӧлысь кежлӧ колхозъясӧ лои ӧтувтӧма 42,2% гӧль да шӧркоддьӧма овмӧс. Тайӧ петкӧдлӧ, мый унджык крестьянаыс гӧгӧрвоисны нин, кутшӧм туйӧд позьӧ петны нэмӧвӧйся гӧльлунысь, пемыдлунысь да кулак кабыр улысь.

Колхозъяс паськалӧмлысь историясӧ Коми муын позьӧ юкны кык пельӧ — (кадӧ.)

Первой кад: 1918 восянь 1928-ӧд воӧдз. Тайӧ сэтшӧм кад, кор лоины медводдза колхозъяс, найӧ водзӧ ёна эз паськавны.

Сэкся коллективизация лыдпасъяс петкӧдлӧны татшӧмтор

ӦТУВТЧӦМЪЯС	1918–21 во			1922–23 во			1924 во			1925 во			1926 во			1927 во			1928 во
	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.	Лыд	Овмӧс лыд	% коллек.
Коммуна	1	Абу тӧдмалӧма	—	3	Абу тӧдмалӧма	—	3	42	—	3	34	—	3	18	—	1	7	—	—	—	—
С/х артель	5	41	—	42	449	—	45	475	—	42	485	—	48	606	—	25	300	—	13	115	—
Ӧтув му уджалысь тӧварищество	—	—	—	—	—	—	—	—	—	5	115	—	11	281	—	13	307	—	17	344	—
Ставыс	6	41	—	45	449	—	48	517	1,5	55	634	1,32	62	905	2,22	39	614	1,46	30	508	1,2

Тайӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ каднас сувтӧ кок йылӧ сиктса овмӧс, ёна паськалӧ с/х кооперация. Тайӧ жӧ каднас не сӧмын вӧрзьӧ колхозъяс лӧсьӧдӧм, но ньӧжйӧникӧн киссьӧны-бырӧны сійӧ колхозъяс, кодъяс лоины медводз революция бӧрын.

Тайӧ лои сы понда, мый Коми обласьтын национал-шовинистъяс нуӧдісны сиктса овмӧс капиталистическӧй туй кузя. Кулак вылӧ наступайтӧм пыдди вӧлі найӧс лэптӧны. Оз вӧлі пыдди пуктыны производственнӧй кооперированньӧ да коллективизация.

Сьӧм вӧлі удждӧны торъя олысьлы, а колхозлы оз сетны. Видз-му юклігӧн колхозъяслы сетавлісны медылі да омӧль муяс (Чуклӧмын). Колхозъясӧн веськӧдлысьяс да отсасьысьяс эз вӧвны.

Оппортунистъяс весиг 1928-ӧд воын вӧлі гижӧны:

«Миян сиктса овмӧс ӧтувтны оз позь сы понда, мый вузӧс вылӧ тан немтор оз артмы. Миян оз тырмы шонділӧн шоныдыс, мешайтӧны ва, вӧр».

Мӧд ногӧн кӧ шуны, на ногӧн оз вермы лоны социализм Коми муын некор.

Коммунист партия шуис, мый сиктса овмӧс позьӧ кыпӧдны сӧмын совхозъяс да колхозъяс пыр. Ӧні быдӧн нин гӧгӧрвоӧ, мый сӧмын колхозъяс да совхозъяс лӧсьӧдӧмӧн позьӧ лӧсьӧдны социализм.

Мӧд кад: 1929-ӧд восянь ӧнӧдз.

1929-ӧд во вужвыйӧныс пондіс вежны овмӧссӧ. Тайӧ кадӧ кутчысим олӧмӧ пӧртны Ленинӧн индӧм могъяс. Веськыдвывса да «шуйгавывса» кежысьяскӧд чорыда тышкасьӧмӧн збыльысь кутчысим нуӧдны коллективизация да тайӧ под вылас бырӧдны кулакӧс, кыдзи классӧс. Сэки став Союз пасьтала кыптіс ыджыд гыясӧн совхозъяс да колхозъяс стрӧитӧм. 1929-ӧд восянь жӧ ӧддзис колхозъяс стрӧитӧм и Коми муын. Ӧні мог — ёнмӧдны колхозъясӧс овмӧс да котыртчӧм боксянь.

Колхозъяс пыр Коми уджалысь йӧз, Войвыв крайса да ставсоюзса уджалысь йӧзкӧд отсӧгӧн ӧдйӧ вуджамӧ социализмӧ.

Ёнмӧдам тыш кулакъяскӧд. Бырӧдам кулакӧс, кыдзи классӧс, дорвыв коллективизация под вылын.

Школьникъяслы удж. Тӧдмалӧй асланыд сиктысь колхозыдлысь олӧмсӧ. Лӧсьӧдӧй школалысь сэні уджалан план. Бырӧдӧй колхозникъяс пӧвстын пемыдлун.

СОВХОЗЪЯС СТРӦИТӦМ КОМИ МУЫН

1931-ӧд воын совхозъяс стрӧитӧм Коми муын ёна ӧддзис. Ӧніӧдз механизированнӧй гырысь совхозъяс Коми муын эз на вӧвны. 1919-ӧд воын лои лӧсьӧдӧма медводдза 6 совхоз важ манастыръяс да земскӧй фирмаяс овмӧсӧ, но найӧ вӧліны зэв жебӧсь, посниӧсь. Ёнлунсӧ налысь петкӧдлӧны татшӧм лыдпасъяс: (табл. видзӧд 131 лб.)

Медым паськӧдны, ёнмӧдны гырысь совхозъяс, кодъясӧс колӧ лыддьыны медся ён мыджӧдъясӧн социалистическӧй сиктса овмӧс лӧсьӧдӧмын, сулалӧ мог — гырсьӧдны посни совхозъяс.

Племхоз «Казлукӧс» шуӧма сетны маслотрестлы, медым сэн вӧлі 1932-ӧд воын турун вӧдитан площадь 1000 га да мӧс лыд вайӧдны 500 душӧдз. «Вылыс Човса» совхоз сетчӧ потребсоюз системаӧ, медым ёнмӧдны «Улыс Човса» совхоз — вайӧдны 1932-ӧд воын 800 мӧскӧдз.

	1927 во	1928 во	1929 во	1930 во
Совхоз лыд	6	6	6	6
Налӧн кӧдза площадь (гектар лыдӧн)	74,0	19,2	86,0	90,0
Налӧн видз плӧщадь (гектар лыдӧн)	630,0	634,0	634,0	1364,0
Налӧн скӧт (гырысь скӧтӧ вуджӧдӧмӧн)	186	216	219	225

«Уллянаса» совхозӧс шуӧма лӧсьӧдны сідз, медым сійӧ лои ён механизированнӧй овмӧс, кыдзи база да опытно-показательнӧй овмӧс животноводческӧй техникумлы.

Колян во организуйтӧма куим гырысь выль совхозъяс; йӧв да вый лӧсьӧдан совхоз Усть-Цилемскӧй районын, шабді вӧдитан совхоз Прилузьеын да фуражнӧй совхоз Комилеслӧн Печера районын — Усть-Кожваӧ.

Шабді вӧдитан совхоз вылӧ Прилузьеын — Мутницкӧй да Слудскӧй сельсӧветъяс улын, кытӧні эм паськыд эрда местаяс. Заводитӧма нин местасӧ лӧсьӧдны; 1932 вося тулыс кежлӧ кӧдзны, гӧрӧма нин 2500 га. Став площадьыс совхозлӧн лоӧ 160.000 га.

1932-ӧд воын сулалӧ мог: заводитны стрӧитны йӧв-вый лӧсьӧдан Усть-Усинскӧй совхоз, местаыс эм 25.000 га; йӧв-вый лӧсьӧдан Кожвинскӧй совхоз, 15.000 га места вылын, шабді вӧдитан Прилузскӧй совхоз, 13.000 га площадь вылын, скӧт видзан Кожвинскӧй совхоз 20.000 га площадь вылын; Адзьвинскӧй совхоз 5000 га вылын; Поёлса фуражнӧй совхоз, лӧсьӧдны кык кӧр видзан совхоз Печераын да сыысь кындзи корсьны местаяс да тӧдмавны выль совхозъяс лӧсьӧдӧм могысь.

Став сьӧмсӧ совхозъяс стрӧитӧм вылӧ 1932-ӧд во кежлӧ лоӧ лэдзӧма 10.706.100 шайт.

СКӦТ ВИДЗӦМ КОМИ ОБЛАСЬТЫН

Войнаводзвывса воясӧдз Коми муын скӧт вӧлі видзӧны дзик куйӧд понда моз. Сӧмын кутшӧмсюрӧ местаясын вӧлі лӧсьӧдӧны вузӧс вылӧ скӧт помысь прӧдукта, ёнджыкасӧ сывдӧм вый. Ёнджыкасӧ вӧлі старайтӧны вӧлӧс, сійӧ вӧлі уджалӧ не сӧмын му уджалігӧн, но и вӧр дорын да.

Скӧтлысь содӧм петкӧдлӧны татшӧм лыдпасъяс:

КУТШӦМ СКӦТ	Кымын душ вӧлі быд во (сюрс лыдӧн)
	1912	1922	1928	1928	1930
Вӧвъяс	38,05	33,35	36,34	51,93	58,68
На пиын ужалан вӧв	32,46	29,26	30,05	41,93	49,33
Гырысь сюра скӧт	85,79	70,62	77,75	139.05	12,74
На пиысь мӧсъяс	56,48	51,04	52,99	84,28	80,38
„ бычьяс	1.08	0,28	0,75	1,39	2,36
Куканьяс да бычьяс 1,5 арӧссянь 2 арӧсӧдз	5,75	3,62	7,98	14,24	11,35
Куканьяс 1 арӧсӧдз	15,77	11,68	12,63	31,94	12,94
Куканьяс да бычьяс 1 арӧссянь арӧн-джынйӧнӧдз	6,77	4,0	3,4	7,2	5,28
Ыжъяс да кӧзаяс	97,2	57,41	79,82	134,84	111,73
Порсьяс	1,63	1,62	2,73	12,72	4,38
Став скӧт лыдыс	222,67	163,0	196,69	338,54	287,12
Гырысь скӧтӧ пӧртӧмӧн скӧт лыд	109,68	93,11	101,2	160,81	143,64

Империалистическӧй да гражданскӧй войнаяс дырйи скӧт лыд зэв ёна чиніс. Содны заводитіс 1922 восянь. 1924 воӧ бӧр лои мыйта вӧлі войнаӧдз, а 1930-ӧд воӧ скӧт лыд, гырысь скӧтӧ вуджӧдӧм, лои 159,4% 1913 во серти да 187,7% 1922-ӧд во серти.

Скӧт видзӧм Коми обласьтын колӧ лоны сиктса овмӧс гӧгӧр медводзын. Совхозъяс да колхозъяслы колӧ чорыда босьтчыны тайӧ ыджыд могас. Медыджыд ӧнія мог та серти — содтыны бур рӧда скӧт лыд, бурмӧдны видзӧмсӧ, вердӧмсӧ да содтыны йӧвсӧ.

СССР ОВМӦСЫН КОМИ ОБЛАСЬТСА ОВМӦСЛӦН ЮКӦН

Обласьт панӧмсянь национал-шовинистъяс нуӧдлісны визь — торйӧдны обласьтӧс социализм стрӧитан ӧтувъя туйысь. Налӧн лои обласьтпытшса мировӧй озырлунӧн ошйысьӧм. Найӧ пондісны корсьны туй, кыдзи сійӧ озырлунсӧ петкӧдны море сайӧ — заграничаӧ. Обласьтувса промышленносьт кыпӧдӧмсӧ, ас предприяттьӧяс ёнмӧдӧмсӧ да коми йӧз пытшкысь уджалысь (кадръяс) лӧсьӧдӧмсӧ дзикӧдз вунӧдісны. Меставывса промышленносьт кедзовтӧм да коми (национальнӧй) рабочӧй кадр вӧсна ньӧти тӧждысьтӧм, сійӧ лоӧ веськыдвыв оппортунизм нога удж.

Вӧр фронт — вӧр лэдзӧм да вӧр промышленносьт кыпӧдӧмсӧ, мупытшса озырлун арталан перспективаяс бӧрся вӧтлысьӧм вӧсна, национал-шовинистъяс дзикӧдз вунӧдісны. Сиктса овмӧсын найӧ мыджсьывлісны кулак вылӧ. Кулак вылӧ, кыдзи классӧвӧй враг вылӧ, наступайтӧм эз нуӧдсьыв.

Налысь визьсӧ ӧні лои эрдӧ петкӧдӧма. Войвыв крайӧ пырӧм бӧрын Коми обласьт сувтіс косясьны социалистическӧй Выль Войвыв стрӧитӧм вӧсна.

Партиялӧн генеральнӧй туйвизь Войвыв крайын, сідз жӧ и Коми обласьтын нуӧдӧмыс, эм социализмлысь став фронт пасьта развёрнутӧй наступленньӧ нуӧдӧм. Миян мог паськӧдны да ёнмӧдны вӧр промышленносьт, промыслъяс кыпӧдӧм, налысь продукциясӧ заграничаӧ петкӧдӧм вылӧ лӧсьӧдӧм, совхозъяс да колхозъяс стрӧитӧм да ёнмӧдӧм, скӧт видзӧм да техническӧй культураяс паськӧдӧм.

Медым эськӧ став гырысь могъяссӧ пӧртны олӧмӧ, колӧ чорыда наступайтны классӧвӧй враг вылӧ, косясьны быд сикас оппортунистъяскӧд, чорыда нуӧдны партиялысь генеральнӧй туйвизь.

Школаяслы колӧ мый вермӧмӧн косясьны первойя да мӧд вит вося план тыртӧм могысь.

ВӦР ОВМӦС, ВӦР ЛЭДЗӦМ ДА ВӦР ПРОМЫШЛЕННОСЬТ ВОЙВЫВ КРАЙЫН

Вӧр сетӧ стрӧитчан материал, вӧр сетӧ энергия (став энергиясьыс 35 прӧч. сетӧ вӧр), сетӧ госбюджетӧ ыджыд доход, сетӧ медся уна зӧлӧта валюта.

Вӧр овмӧс юксьӧ кык пельӧ: государственнӧй да местнӧй. Став вӧрыс СССР-ын куйлӧ 902 млн. гектар вылын.

Войвыв край вывті озыр вӧрӧн. СССР-лӧн Европейскӧй юкӧдас унджык вӧрыс Войвыв крайын. Войвыв крайын вӧрыс лыддьысьӧ 75 миллион гектар (татчӧ оз пырны раскаинъяс да нюръяс), сы пиысь 46,5 млн. гектар пожӧм, коз да мукӧд лыска пуяс 7 миллион га кыдз, пипу да мукӧд сикас листа пуяс.

СО МЫЙТА ВОЙВЫВ КРАЙЫН ВӦР

РАЙОНЪЯС	Уна-ӧ став вӧр быдман площадьыс сюрс гектар лыдӧн	Уна-ӧ ӧти воӧ быдмӧ сюрс кубометр лыдӧн	Уна-ӧ нуӧма 1927 воӧ заграничаӧ сюрс кубометр	1927 заграничаӧ нуӧм вӧрыс сетіс % ӧти воӧн быдмысь вӧрыслы
СССР кузьта Белӧй море да ледовитӧй океан	60.374	61.988	2.078	3,4
Рытыв район	19.374	29.207	1.101	3,8
Рытыв (Белоруссия)	5.940	13.300	374	2,6
Кавказ	2.709	7.283	38	0,5
Карскӧй море (Об да Енисей юяс)	133.019	77.279	11	0,015
Даль. Восточнӧй обл.	86.973	64.181	541	0,084
СССР-ын_ставыс	302.389	253.288	4.143	1,632

Войвыв крайын пуяслӧн качествоыс бурджык да сэсся юясыс петӧны мореясӧ, сійӧн и ёнджыкасӧ позьӧ нуны заграничаӧ. Вӧра площадьсӧ колӧ юкны куим пельӧ: экспортнӧй, смешаннӧй да страна пытшкӧсӧ мунан вӧр.

Та мында миян вӧр, зэв озырӧсь, а кутшӧм этша ми нуам вӧрсӧ заграничаӧ мукӧд государствояс серти — петкӧдлӧ со кутшӧм таблица.

ГОСУДАРСТВОЯС	Уна-ӧ став вӧр быдман площадьыс сюрс гектар лыдӧн	Уна-ӧ ӧти воӧ быдмӧ сюрс кубометр лыдӧн	Уна-ӧ нуӧма 1927 воӧ заграничаӧ сюрс кубометр	1927 заграничаӧ нуӧм вӧрыс сетіс % ӧти воӧн быдмысь вӧрыслы
Швеция	23,520	48.900	51.910	12,1
Финляндия	25–300	43.000	10.525	24,5
Норвегия	7.344	9.700	800	8,2
Польша	7.600	21.000	10.700	51,0
Нёль государствоын	63.764	122.600	27.935	95,8

Вӧр лэдзан, вӧр кылӧдан удж Войвыв крайын медыджыд хозяйственно-политическӧй мог. Край СССР-ӧс индустриализируйтӧмлы отсалӧ вӧрӧн. Войвыв край водзын сулалӧ мог: вӧтӧдны да панйыны вӧр лэдзӧмӧн, вӧр промышленносьтӧн да заграничаӧ вӧр нуӧмӧн тайӧ нёльнан государствосӧ ӧтилаӧ босьтӧмӧн.

Веськыда шуліс Бергавинов ёрт — Войвыв крайын тайӧ вит вонас ковмас йӧктыны пожӧм да коз дорын. Ӧд миянлы воысь воӧ ковмас лэдзны унджык вӧрсӧ. Вит воӧн Войвыв крайын ковмас тыртны со кутшӧм план: 27–28 воын вӧліс 7,6 миллион кубометр, 32–33 воын колӧ лэдзны 61 миллион кубометр.

Та мында вӧртӧ позяс лэдзны да кылӧдны сӧмын пыр уджалысь рабочӧй кадр лӧсьӧдӧмӧн. Рабочӧйяс, батракъяс, гӧля да шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс уджас кыскӧмӧн, социалистическӧй ордйысьӧмӧн да ударничество паськӧдӧмӧн, ковмас бура механизируйтны удж. Вайны тракторъяс да найӧс бура уджӧдны. Лӧсьӧдны йи туйяс. Леспромхозъяссӧ пӧртны збыльысь пу (древесина) фабрикаясӧ. Нуны вӧрӧ фабрик-заводса рабочӧйяскӧд уджалан формаяс. Бура пуктыны культурнӧй удж, пемыдлун бырӧдан, политикаӧн тӧдмасян, производствоӧн тӧдмасян кружокъяс, кинӧ, радио. Восьтыны гӧрд пельӧсъяс, разӧдны газетъяс, нигаяс да мукӧд.

Вӧр лэдзанінын вунӧдлытӧг колӧ тӧдны зэв ыджыд мог — вӧр продукциялысь асдонсӧ чинтӧм да качествосӧ лэптӧм.

Вӧр лэдзан уджыд оз на помась вӧрсӧ катищӧ вылӧ кыскӧмӧн. Сійӧ нӧшта колӧ кылӧдны заводъясӧдз. Вӧр кылӧдӧм юксьӧ куим пельӧ: молльӧн кылӧдӧм, первоначальнӧй да транзитнӧй заводитчӧ пырысьтӧм пыр юяс воссьӧм бӧрын, а мукӧд юясад весиг йи кывтӧмсӧ виччысьны оз позь, колӧ йисӧ жугӧдлыны да сідзикӧн керсӧ кылӧдны. Молльӧн кылӧдӧм мунӧ регыд, лун 15. Сӧмын оз ков вугравны. Вугравны кӧ кутан, верман керсӧ берегъясӧ да катищӧ вылас косьтыны.

Молльӧн кылӧдӧм бӧрын заводитчӧ пуръясьӧм да вӧрсӧ транзитнӧй стоянкаясӧ кылӧдӧм.

Войвыв краювса рабочӧйяс да уджалысь крестьяна водзын сулалӧ мог — вӧтӧдны да панйыны вӧр лэдзӧмӧн да вӧр промышленносьтӧн матігӧгӧрса нёль государствосӧ. Вӧр промышленносьт водзӧ мунӧ зэв ӧдйӧ: 1913 воӧ вӧр пилитан заводъяс пилитісны 322 сюрс стандарт, 1927 воын 370 сюрс стандарт, 1930 воын 802 сюрс стандарт. Революцияӧдз ӧти рамаыс тӧлысьӧн пилитліс 171 стандарт, 1929 воын 233 стандарт, а 1930 воын 300 стандарт. Краювса мӧд партконференция шуис 1930–31-ӧд воын 169 рама дінӧ содтыны нӧшта 60 выль рама, медым вӧр пилитӧмсӧ нӧшта на чорыда содтыны. Дерт, тайӧ зэв гырысь вермӧмторъяс, сӧмын судзсьытӧмторйыс вӧр пилитан промышленносьтын зэв на уна. Продукциялӧн асдоныс омӧля на чинӧ, омӧля на бурмӧ качество. Ёна на паськалӧма прогул. Ковмас босьтчывны збыльвылӧ паськӧдны социалистическӧй ордйысьӧм, ударничество. Колӧ чорыда тышкасьны классӧвӧй врагкӧд, рвачьяскӧд, прогульщикъяскӧд да вредительяскӧд.

КУЛЬТУРА КЫПӦДАН УДЖ КОМИ ОБЛАСЬТЫН

Важ царскӧй правительство ньӧти эз тӧждысьлы кыпӧдны культура ас сёрниа йӧзлысь. 1914 воын коми челядь вӧлі велӧдчӧны ичӧт школаясын сӧмын 50%. Уна сюрс йӧз вӧліны дзик велӧдчытӧмӧсь. Нӧшта ёна цар правительствоыд нартитліс национальнӧй меньшинствоястӧ.

Ӧні шуӧма дай нуӧдсьӧ нин олӧмӧ став йӧзӧс велӧдан мог. Коми обласьтлы 10 во тыригкежлӧ кыскӧма челядьӧс ичӧт школаын велӧдчыны 99,5 прӧчент, подростокъясӧс 95%. 1922 воын гырысь йӧз пытшкын грамотнӧйыс вӧлі 27,3%; ӧні 1931 во январ кежлӧ грамотнӧй йӧз лыд кыптӧ 74%-ӧдз. 1932 воын шуӧма да пӧртсьӧ олӧмӧ неграмотносьт дзикӧдз бырӧдан мог.

Коми обласьт территорияын революцияӧдз вӧлі сӧмын 13 гырысьджык школа, кӧні велӧдчисны поп-кулак пиян. 1931 воын миян эм нин 29 школа, кытчӧ кыскӧма челядьсӧ рабочӧйяслысь да уджалысь йӧзлысь 3320 мортӧс. 7 техникумын ӧні велӧдчӧны квалификацияа кадръяс: вӧр овмӧслы, ӧтувъя видз-му овмӧслы, йӧзӧс велӧдӧмлы, дзоньвидзалун кутӧмлы, промышленносьтлы, кооперациялы да с. в. Велӧдчысь лыдыс воӧ нин 1000 мортӧдз.

Таво восьтӧма Сыктывкарын ыджыд школа (ВУЗ), кӧні велӧдчӧны йӧзӧс велӧдны гырысь школаясын. Тайӧ школаыс шусьӧ Коми Педвузӧн.

Йӧзӧс велӧдӧм вылӧ сьӧм пуктӧм мунӧ со кыдз:

1924–25	792 сюрс шайт
1927–28	1377,5 „
1929–30	3012,9 „

Тадзи век содӧ сьӧм пуктӧм йӧзӧс велӧдӧм, югдӧдӧм вылӧ. Став культура кыпӧдан удж вылӧ 1931 воын шуӧма вӧлі лэдзны 12 миллион шайт быдсяма ног сьӧм чукӧртӧмӧн.

Коммунистическӧй воспитанньӧ челядьлы сетӧмын ыджыд отсӧг сетӧны пионер организацияяс. Ӧні пионеръяс обласьт пасьтала лыддьысьӧны 7600 морт.

Школаяс перестраивайтчӧны социалистическӧй строительстволы отсасьны. Отсасьӧны лесозаготовкаын, сплав нуӧдӧмын, йӧзӧс колхозъясӧ котыртӧмын да с. в.

Кадр лӧсьӧдӧмыс, обласьтувса техникумъясысь ӧприч, мунӧ курсъяс нуӧдӧмӧн да обласьтсайса техникумъясын да ВУЗ-ясын.

Сиктъясын содӧны ШКМ-яс, фабрик-заводъяс бердын ФЗУ да ФЗС школаяс.

Ёна паськалӧны детскӧй садъяс, яслияс да площадкаяс. 1929 воын вӧлі 17 детсад (750 челядь), 4 детскӧй дом (310 чел.). 1931 воын вӧлі 30 детсад нин (1320 чел.).

Строительство содӧмӧн да быдмӧмӧн тшӧтш быдмӧны культучрежденньӧяс. Ёна паськалӧны лыддьысян керкаяс, гӧрд пельӧсъяс, библиотекаяс, театръяс, кинопередвижка, нывбаба клубъяс. 1931 воын лыддьыссьӧны:

Лыддьысян керкаяс	116
Гӧрд пельӧсъяс	700
Библиотекаяс	17
Театръяс	6
Кино	60
Нывбаба клубъяс	5
Дом-крестьянина	9

Тайӧ учрежденньӧяс кындзи ёна паськӧдӧма ликпунктъяс, журналъяс да газетъяс судзӧдӧм, передвижнӧй библиотекаяс, радио, политшколаяс да уна пӧлӧс кружокъяс.

Сыктывкарын стрӧитӧма Дом Культуры да обласьтувса, радиостанция.

Став тайӧ культурнӧй уджыс веськӧдӧма лесозаготовка, сплав, сиктса овмӧс коллективизируйтӧм да мукӧд хозяйственно-политическӧй могъяс нуӧдӧм вылӧ.

Культура кыпӧдан уджын да овмӧс кыпӧдӧмын ёна ыджыд мог сулалӧ Коми печать да литература водзын. Революцияӧдз Коми печать ньӧти эз вӧв. Ӧні лэдзсьӧ нин 8 пӧлӧс газет 22 сюрса тиражӧн. Таысь ӧприч Коми кыв вылын лэдзсьӧ 2 журнал: «Культура фронт» да «Ударник».

Коми литература водзын сувтӧдӧма мог — косясьны социалистическӧй Выль Войвыв стрӧитӧм вӧсна, капиталистическӧй элементъяс вылӧ став фронт пасьта наступайтӧмӧн.

Тайӧ уджъяс кындзи ёна паськалӧ да ёнмӧ уджалысь йӧзлысь дзоньвидзакутанлун. Больничаяс да амбулаторияяс кындзи лӧсьӧдалӧма да стрӧитӧма курортъяс да шойччанінъяс. Обласьтын ӧні эмӧсь: Сереговса курорт, Вогваздинса шойччанін да Пӧддельнӧйса санатория.

Миян мог — культура стрӧитан уджсӧ йӧткыштны водзӧ, вӧчны торъя упор овмӧс быд юкӧнлы национальнӧй кадр лӧсьӧдӧм вылӧ, школаясын коммунистическӧй воспитанньӧ нуӧдӧм вылӧ, став школаяссӧ коми кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн да неграмотносьт бырӧдӧмсӧ боевӧя олӧмӧ пӧртӧмӧн.