ТОМ ГВАРДИЯ
Штыками и картечью проложим путь себе...
Чтоб труд владыкой мира стал
И всех в одну семью спаял,
В бой, молодая гвардия рабочих и крестьян!
Песня молодёжи.
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
— Энлы, тэ видзӧдлы сӧмын, Валя, кутшӧм чудо тайӧ! Кутшӧм мича! Дзик изваяние кодь... Ӧд сійӧ абу мраморнӧй, абу алебастрӧвӧй, а ловъя, но кутшӧм кӧдзыд! И кутшӧм кужӧмӧн вӧчӧм, нежнӧй удж, — мортлӧн кияс некор эськӧ эз кужны тадзи вӧчны. Видзӧд, кыдзи сійӧ куйлӧ ва вылас, чистӧй, стрӧг, быдтор дінӧ веськодь... А тайӧ вуджӧрыс сылӧн ваас, — весиг сьӧкыд висьтавны, кодныс найӧ мичаджыкӧсь, — а рӧмъясыс? Видзӧд, видзӧд, ӧд сійӧ абу еджыд, дерт, еджыд эськӧ, но кымын оттенокыс — вижовъясыс, гӧрдовъясыс, кутшӧмкӧ небеса рӧмъяс, а кӧтасьӧм пытшкӧсыс сылӧн жемчужнӧй, прӧстӧ синъястӧ ёрана, — татшӧм и рӧмъясыс и нимъясыс йӧзлӧн абуӧсь!..
Тадзи висьталіс бадь куст пӧвстсянь ю вылӧ видзӧдысь ныв. Сійӧ вӧлі волнистӧй сьӧд кӧсаяса, лым еджыд ковтаа да сэтшӧм мича, вазьӧм сьӧд синъяса, кодъяс воссисны наысь сявкнитӧм югыдысла, мый сійӧ ачыс вӧлі тайӧ лилия кодьыс, кодлӧн вуджӧрыс тыдаліс пемыд ваас.
— Аддзин кад любуйтчыны! И чуднӧй тэ, Уля, ей-богу! — вочавидзис сылы мӧд ныв, Валя, коді сы бӧрся мыччис ю вылӧ паськыдкодь бандзибъяса да неуна чангыль ныра, но аслас томлунӧн да бурлунӧн мичаник чужӧмсӧ. И лилия вылӧ видзӧдлытӧг тӧждысьӧмпырысь синъяснас корсис берегсьыс нывъясӧс, кодъясысь найӧ янсалісны. — Ау!..
— Ау... ау... уу!.. — дзик орччӧн шыасисны уна гӧлӧсъяс.
— Локтӧй татчӧ!.. Улялы сюрӧма лилия, — шуис Валя да радейтана серамсорӧн видзӧдліс пӧдруга вылас.
И тайӧ кадас бара, быттьӧкӧ ылыс гымлӧн шыясыс, кыліс орудиеясысь лыйсьӧмлӧн грымакылӧм — сэсянь, рытыв-войвывсянь, Ворошиловград дорсянь.
— Бара!
— Бара... — ньӧжйӧник шуис Уля, и югыдыс, коді сэтшӧм вынӧн сявкнитліс сылӧн синъяссьыс, кусі.
— Неужели найӧ пырасны тайӧ разын! Господьӧ енмӧ! — шуис Валя. — Помнитан, кыдзи колян во переживайтім? И ставыс лючки помасис! Но колян во найӧ эз волыны татшӧм матӧдз. Кылан, кыдзи йиркӧдӧ?
Найӧ чӧв олыштісны кывзысигтырйи.
— Кор ме кыла тайӧс да аддза небесасӧ, сэтшӧм сэзьӧс, аддза пуяслысь лапъяссӧ, кокъяс улысь турунсӧ, чувствуйта, кыдзи сійӧс шонтӧма шондіыс, кутшӧм чӧскыд дук кылӧ сыысь, — меным лоӧ сэтшӧм сьӧкыд, быттьӧ тайӧ ставыс муніс нин ме дінысь век кежлӧ, век кежлӧ, — волнуйтчана кыз гӧлӧсӧн висьталіс Уля. — Сьӧлӧмыд, кажитчӧ, сэтшӧма чорзьӧма тайӧ войнасьыс, тэ, кажитчӧ, велӧдӧмыд нин сійӧс не лэдзны ас пытшкад нинӧм сэтшӧмсӧ, мый вермас небзьӧдны сійӧс, и друг кыськӧ кыптас сэтшӧм радейтӧм, быдтор дінӧ сэтшӧм жальлун!.. Тэ тӧдан, ме ӧд сӧмын тэныд верма висьтавны та йылысь.
Коръяс пӧвстын налӧн чужӧмъясныс матысмисны сэтшӧм матӧдз, мый лолалӧмныс налӧн сорласьліс, и найӧ веськыда видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас. Валялӧн синъясыс вӧліны сӧдзӧсь, бурӧсь, найӧ рама да радейтӧмпырысь видзӧдісны пӧдругаыслы синъясас. А Улялӧн синъясыс вӧліны гырысьӧсь, сьӧдӧсь, кузь синлысъясаӧсь, улльӧв рӧма синколькъясаӧсь, таинственнӧй сьӧд синаканьясаӧсь, кодъяслӧн, кажитчӧ, самӧй пыдісяньыс бара сявкйис вына вазьӧм югӧрыс.
Орудийнӧй залпъяслӧн юргысь ылысса йиркӧдӧмыс, весиг тані, юдорса увтасінас, тӧдчис пу коръяслӧн кокньыдика тіралӧмын, быд раз вуджӧртчыліс нывъяс чужӧмъяс вылын тӧждысяна вуджӧръясӧн.
— Тэ помнитан, кутшӧм лӧсьыд вӧлі тӧрыт рытнас степын, помнитан? — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн юаліс Уля.
— Помнита, — вашнитіс Валя. — Шонді лэччӧмсӧ помнитан?
— Да, да... Тэ тӧдан, быдӧн видӧны миянлысь степнымӧс, шуӧны, мый сійӧ гажтӧм, рыжӧй, мылькъяс и мылькъяс, и быттьӧкӧ пӧ сійӧ бесприютнӧй, а ме радейта сійӧс. Помнита, кор мама ещӧ здоров на вӧлі да уджаліс баштан вылын, а ме, дзик на ичӧтик, куйла мыш вылын да видзӧда вылӧ, вылӧ, думайта, а ноко вылӧ-ӧ верма ме видзӧдлыны небесаас, гӧгӧрвоан, медся выліас? И меным тӧрыт сэтшӧм сьӧкыд лои, кор ми видзӧдім шонді лэччӧм вылӧ, а сэсся эсійӧ пӧсялӧм вӧвъяс вылас, пушкаяс, повозкаяс, раненӧйяс вылас... Красноармеецъяс мунӧны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, бусӧссьӧмаӧсь. Ме друг сэтшӧм вынӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ некутшӧм абу перегруппировка, а мунӧ медся страшнӧйыс, да, буретш медся страшнӧйыс, отступайтӧм. Сы вӧсна найӧ и полӧны синмад видзӧдны. Тэ казялін?
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас.
— Мыйӧн ме видзӧдлі степь вылӧ, кӧні ми сы мында сьыланкывъяс сьывлывлім, да этайӧ шонді лэччӧм вылас, и муртса синваӧс куті. А тэ частӧ аддзывлін, медым ме бӧрді? А помнитан, кор пондіс пемдыны?.. Найӧ век мунӧны, мунӧны рӧмыдас, и пыр дугдывтӧг эсійӧ юргӧмыс, горизонт вылас ыпнитлӧмъясыс да пӧжар югӧрыс, — тыдалӧ, Ровенькиын, — и кыаыс сэтшӧм сьӧкыд, чим гӧрд. Тэ тӧдан, свет вылас ме нинӧмысь ог пов, ме ог пов некутшӧм тышысь, сьӧкыдлунъясысь, мукаясысь, но тӧдны кӧ эськӧ, мый вӧчны... Мыйкӧ грознӧй ӧшйис миян душаяс весьтӧ, — шуис Уля, и жугыль, чусыд би зарниӧдыштіс сылысь синъяссӧ.
— А ӧд кутшӧм лӧсьыда ми олім, збыль ӧд, Улечка? — шуис Валя, и синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
— Кутшӧм бура эськӧ вермисны овны свет вылын став йӧзыс, найӧ кӧ сӧмын окотитісны тайӧс, найӧ кӧ эськӧ сӧмын гӧгӧрвоисны! — шуис Уля. — Но мый нӧ вӧчны, мый нӧ вӧчны! — дзик мӧд, челядь гӧлӧсӧн, нюркйӧдлӧмӧн шуис сійӧ, кор кыліс пӧдругаясыслысь гӧлӧсъяссӧ, и сылӧн синъясас кутіс дзирдавны озорнӧй выражение.
Сійӧ тэрыба шыбитіс тшайподӧн кӧмалӧм туфлисӧ, векньыдик гожъялӧм кияснас кватитіс сьӧд юбка подолсӧ да смела келіс ваӧ.
— Нывъяс, лилия!.. — горӧдіс детинкалӧн кодь отчаяннӧй синъяса, вӧсньыдик, гибкӧй ныв, коді чеччыштіс кустъяс пӧвстысь. — Чур, тайӧ менам! — чирӧстіс сійӧ, кыкнан кинас друг кватитіс юбкасӧ да, гожъялӧм кӧмтӧм кокъяснас югнитӧм бӧрын, чеччыштіс ваӧ, асьсӧ и Уляӧс резыштіс ванас. — Ой, да таті джуджыд! — ӧти кокнас ва турунас вӧйӧм бӧрын да бӧрыньтчигмоз шуис сійӧ сералігтыр.
Нывъяс — найӧ вӧліны ещӧ квайтӧн — шумӧн варовитігтыр петісны берег дорӧ. Ставныс найӧ, кыдзи и Уля, и Валя, и сӧмын на ӧні ваӧ чеччыштысь вӧсньыдик ныв Саша, вӧліны дженьыдик юбкааӧсь, прӧстӧй ковтааӧсь. Донецкӧй доналӧм тӧвъяс да сотысь шонді, быттьӧ нарошнӧ, медым тӧдчӧдны быд нывлысь физическӧй природасӧ, ӧтилысь зӧлӧтитыштӧмаӧсь, мӧдлысь муговмӧдыштӧмаӧсь, а коймӧдлысь биа купельын моз калитӧмаӧсь кияссӧ и кокъяссӧ, чужӧмсӧ и сьылісӧ лопаткаясӧдзыс.
Свет вылын став нывъяс моз, кор найӧ чукӧрмӧны кыкысь унджыкӧн, найӧ ставныс сёрнитісны сэтшӧм гораа, сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм ёсь, чирзан гӧлӧсъясӧн, эз кывзыны ӧта-мӧдныслысь, быттьӧ ставыс, мый найӧ висьталісны, вӧлі сэтшӧмтор, мый колӧ вӧлі тӧдны да кывны став светыслы.
— ...Сійӧ парашютӧн чеччыштіс, ей-богу! Сэтшӧм шань, кудриа юрсиа, еджыдіник, синъясыс сьӧд кизьяс кодьӧсь!
— А ме эськӧ эг вермы лоны сестраӧн, збыльысь — ме зэв ёна вирысь пола.
— Да неужели миянӧс эновтасны, кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны! Да оз вермы тайӧ лоны!
— Ой, кутшӧм лилияыс!
— Майечка, цыганочка, а эновтасны кӧ?
— Видзӧд, Сашкаыс, Сашкаыс!
— Вот сідзи пырысь-пыр и влюбитчыны, мый тэ, мый тэ!
— Улька, чудачка, кытчӧ тэ пырин?
— Вӧянныд ещӧ, йӧйяс!..
Найӧ сёрнитісны Донбасслы характернӧй сійӧ сорласьӧм грубӧйкодь наречие вылын, коді артмӧма сорласьӧмысь центральнӧй русскӧй губернияясса кывлӧн украинскӧй народ говоркӧд, донскӧй казачӧй диалекткӧд да азовскӧй портовӧй каръяслӧн — Мариупольлӧн, Таганроглӧн, Ростов-на-Донулӧн — сёрнитан манеракӧд.
— Улечка, и мыйла тэныд сійӧ ковмис, зарниӧй менам? — шуис Валя да беспокоитчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи Улялӧн не сӧмын нин гожъялӧм кок пӧкъясыс, но и еджыд пидзӧсъясыс пырисны ва улӧ.
Ва турунӧн быдмӧм ю пыдӧссӧ ӧти кокнас видзчысьӧмӧн видлалігтыр да подолсӧ сэтчӧдз лэптӧмӧн, мый кутісны нин тыдавны сылӧн сьӧд гач помъясыс, Уля ещӧ ӧтчыд воськовтіс, улӧдз копыртіс ассьыс статя кузь тушасӧ, прӧст кинас кутіс лилиясӧ. Разьсьӧм пома ӧти сьӧкыд сьӧд кӧсаыс уси ваас да мӧдіс кывтны, но тайӧ здукас Уля крепыда кутіс чуньяснас лилиясӧ да нетшыштіс сійӧс зэв кузь стебельыскӧд тшӧтш.
— Молодец, Улька! Аслад тайӧ повтӧмлуннад тэ заслужитін союзса геройлысь звание... Эн став Сӧветскӧй Союзса, а шуам, миян Первомайка рудникса збой нывъяслӧн союзса! — кок пӧкйӧдзыс ваын сулалігӧн, пӧдруга вылас гӧгрӧсмӧм збой синъяссӧ сувтӧдӧмӧн шуис Саша. — Вай дзоридзсӧ! — И сійӧ, юбкасӧ пидзӧсъяс костас топӧдӧмӧн, аслас вӧсньыдик пельк чуньяснас пуктіс лилиясӧ Улялы сьӧд юрсиас, коді вӧлі гырысь читкыльяса кӧсичаясӧдыс да кӧсаӧдыс, — ой, кутшӧма лӧсялӧ тэныд, весиг веж петӧ!.. Энлы, — друг шуис сійӧ, лэптіс юрсӧ да пондіс кывзысьны. — Жургӧ кӧнкӧ... Кыланныд, нывъяс? Вот проклятӧйыд!
Саша да Уля тэрыба петісны берегӧ.
Став нывъяс лэптісны юръяснысӧ да пондісны кывзыны оръясяна, то вӧсньыдик, чушканзілӧн кодь, то кыза эргысь жургӧмсӧ, зілисны аддзыны еджыдӧдз доналӧм воздухсьыс самолёт.
— Абу ӧти, а быдса куим!
— Кӧні, кӧні? Ме нинӧм ог аддзы...
— Ме ог жӧ аддзы, ме шысӧ кыла.
Моторъяслӧн тіралысь шыясыс то ӧтлаасьлісны юр весьтӧ ӧшйӧм ӧти грознӧй мургӧмӧ, то торъявлісны ёсь либӧ кыз, муралана шыяс вылӧ. Самолётъяс жургисны кӧнкӧ дзик нин юр весьтын, да, кӧть найӧ вӧлі оз тыдавны, быттьӧ налӧн бордъясысь сьӧд вуджӧр муніс нывъяслӧн чужӧмъяс вывті.
— Тыдалӧ, Каменсклань лэбисны, переправасӧ бомбитны...
— Либӧ Миллероволань.
— Шуан жӧ — Миллероволань! Миллеровосӧ миян сдайтлісны нин, эн ӧмӧй кывлы тӧрыт сводкасӧ?
— Всё равно, бойяс мунӧны лунвылынджык.
— Мый нӧ миянлы вӧчны, нывъяс? — сёрнитісны нывъяс, асьныс
Кӧть мед кутшӧм сьӧкыд да страшнӧй эз вӧв война, кутшӧм кӧть гырысь воштӧмъяс да мучениеяс сійӧ эз вай йӧзлы, томлун аслас здоровьеӧн да олӧм гажлунӧн, аслас наивнӧй бур эгоизмӧн, любовӧн да будущӧй йылысь мечтаясӧн оз кӧсйы да оз куж общӧй опасность да страдайтӧм сайысь аддзыны опасностьсӧ да аслыс страдайтӧмсӧ, кытчӧдз найӧ оз воны да оз торкны сылысь шуда походкасӧ.
Уля Громова, Валя Филатова, Саша Бондарева да став мукӧд нывъясыс сӧмын тайӧ тулыснас помалісны Первомайскӧй рудникса школа-десятилетка.
Школа помалӧм — тайӧ абу ичӧтик тӧдчанлуна событие том морт олӧмын, а школа помалӧм война лунъясӧ — сійӧ дзик особеннӧй событие.
Кольӧм гожӧм чӧжыс, кор заводитчис война, старшӧй классъясса велӧдчысьяс, детинкаяс и нывкаяс, кыдзи найӧс пыр на шулісны, уджалісны Краснодон карсянь матысса колхозъясын да совхозъясын, шахтаясын, Ворошиловградын паровозостроительнӧй заводын, а кодсюрӧ ветлісны весиг Сталинградскӧй тракторнӧй заводӧ, коді вӧчаліс ӧні танкъяс.
Арнас немецъяс пырисны Донбассӧ, босьтісны Таганрог да Ростов-на-Дону. Став Украинаас сӧмын ӧти Ворошиловградскӧй область вӧлі свободнӧй немецъясысь, и Киевысь власть, коді отступайтіс армияса частьяскӧд, вуджис Ворошиловградӧ, а Ворошиловградысь да Сталиноысь, вӧвлӧм Юзовкаысь, областнӧй учреждениеяс вуджисны ӧні Краснодонӧ.
Сёр арӧдз, кор лунвылын установитчис фронт, Донбасс районъясысь, кодъясӧс босьтісны немецъяс, йӧз пыр мунісны и мунісны Краснодон пыр, уличаяс вывсьыс лойисны гӧрд няйтсӧ; и кажитчис, мый няйтыс лои пыр унджык и унджык сы вӧсна, мый йӧзыс вайӧны сійӧс степсьыс асланыс кӧмкотъяснас. Школьникъяс дзикӧдз нин лӧсьӧдчылісны эвакуируйтчыны асланыс школакӧд Саратовскӧй областьӧ, но эвакуациясӧ дугӧдісны. Немецъясӧс сувтӧдісны ылӧ Ворошиловградсянь, немецъяслысь бӧр босьтісны Ростов-на-Дону, а тӧвнас немецъясӧс вӧтлісны Москва бердысь, заводитчис Краснӧй Армиялӧн наступление, и йӧз надейтчисны, мый ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Школьникъяс велалісны сыӧ, мый налӧн лӧсьыд квартираясын, черепица вевтъяса стандартнӧй каменнӧй ичӧтик керкаясын Краснодонын, и «Первомайкаса» хуторскӧй керкаясын, и весиг «Шанхайын» сёйысь вӧчӧм мазанкаясын — тайӧ посньыдик квартираясас, кодъяс война первой недельясӧ кажитчисны тыртӧмӧн сы вӧсна, мый фронт вылӧ муніс бать либӧ вок, — ӧні олӧны, узьлӧны бокӧвӧй йӧз: воӧм учреждениеясса работникъяс, Краснӧй Армиялӧн сулалысь, либӧ фронт вылӧ мунысь частьясысь боецъяс да командиръяс.
Найӧ велалісны тӧдмавны войскалысь став родъяссӧ, воинскӧй званиеяс, оружиелысь видъяс, мотоциклъяслысь, грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяслысь, асланымъяслысь и трофейнӧйяслысь маркаяссӧ. Первой видзӧдлӧм серти тӧдмавлісны танкъяслысь типъяссӧ — эз сӧмын сэки, кор танкъяс сьӧкыдпырысь шойччисны кӧнкӧ улича бокын, топольяс сайын, бронясьыс петысь доналӧм воздух ру пиас, но и сэки, кор гым моз гӧгыльтчылісны ворошиловградскӧй буса шоссе кузя либӧ буксуйтісны арся, нильӧг, и тӧвся, нӧбӧдӧм, рытыввылӧ мунысь военнӧй туйяс вылын.
Найӧ эз нин сӧмын вид сертиыс, а шы сертиыс тӧдісны ассьыным да немецкӧй самолётъяс, различайтісны найӧс и шондіысь ыпъялысь, и бусысла гӧрдӧдӧм, и кодзулӧсь, и адса са кодь сьӧд донецкӧй небесаын.
— Тайӧ миян «лагъяс» (либӧ «мигъяс», либӧ «якъяс»), — спокойнӧя висьтавлісны найӧ.
— Со «мессеръяс» мӧдісны!..
— Тайӧ «Ю‒87» мунӧны Ростов вылӧ, — небрежнӧя сёрнитісны найӧ.
Найӧ велалісны ПВХО отрядса войся дежурствояс дінӧ, пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм противогазӧн шахтаясын, школаяс, больничаяс вевтъяс вылын дежурствояс дінӧ. И некодлӧн нин сьӧлӧмыс эз дрӧгнитлы, кор воздухыс тіраліс ылысса бомбёжкаысь да прожекторъяслӧн югӧръясыс чулки кыан емъяс моз крестасьлісны вылын, Ворошиловград весьтса войся небесаын, и кор пӧжаръяслӧн востымасьӧмъясыс тыдовтчывлісны то сэні, то тані горизонт вылас, либӧ кор вражескӧй пикировщикъяс лун шӧр лунӧ шыблалісны фугаскаяс ылын степын тыдалысь грузӧвикъяслӧн колоннаяс вылӧ, а сэсся омлялігтыр лыйлісны пушкаясысь да пулемётъясысь шоссе кузя, кытысянь ӧтар-мӧдар бокас, кыдзи глиссерӧн поткӧдӧм ва, котӧртісны боецъяс да вӧвъяс.
Найӧ кутісны любитны колхознӧй муяс вылӧ мунан кузь туйсӧ, тӧв йылын степын грузӧвикъяс вылын гора сьылӧмсӧ, кутісны любитны гожся страдасӧ синмӧн судзтӧм шобді пӧвстын, кодъяс копыртчӧмаӧсь тыра шепъяс вӧснаыс, сьӧлӧмсянь сёрнияс да немвиччысьтӧм серам войся чӧв-лӧняс, кӧнкӧ зӧр жуг пӧвстын; кутісны любитны керка вевтъяс вылын узьтӧм кузь войяс, кор нывлӧн пӧсь киыс, и час, и мӧд, и коймӧд вӧрзьывтӧг куйлӧ том зонлӧн сарӧгӧсь киас, и асъя кыа петӧ кельыд мылькъяс весьтын, и дзирдалӧ рудов-гӧрд вевтъяс вылын лысва, палисадникын войталӧ акациялӧн гартыштчӧм арся коръяс вылысь веськыда муас, и кылӧ уль муын сісьмысь нярмӧм цвет вужъяслӧн дукыс да ылысса пӧжаръяслӧн тшын дукыс, и петук горзӧ сідзи, быттьӧ нинӧм абу лоӧма...
И со таво тулыснас найӧ помалісны школа, прӧститчисны асланыс учительяскӧд да организацияяскӧд, и война, быттьӧкӧ сійӧ найӧс виччысьӧма, видзӧдліс налы веськыда синманыс.
Июнь 23-ӧд лунӧ Харьковскӧй направлениеын миян войска бӧрыньтчисны. А июль 3-ӧд лунӧ, быттьӧ гым, радио кузя кыліс юӧр, мый миян войска кӧкъямыс тӧлысь чӧж дорйӧм бӧрын, эновтӧмаӧсь Севастополь кар. Эновтісны
Лисичанск — тайӧ вӧлі дзик нин орччӧн. Лисичанск — сійӧ вӧлі значитӧ, мый аски Ворошиловградӧ, а аскомысь татчӧ, Краснодонӧ да «Первомайкаӧ», быд турун сиӧдз тӧдса уличаясӧ, кодъяс пӧлӧн палисадникъясын быдмисны бусӧссьӧм жасминъяс да сиреньяс, — дедъяслӧн яблоня садйӧ, пӧдса ставеньяса ыркыд хатаӧ, кӧні тув йылын ӧшалӧ на батьыслӧн шахтёрскӧй курткаыс, кыдзи сійӧ ачыс ӧшӧдліс удж вывсьыс воӧм бӧрын военкоматӧ мунтӧдзыс, — самӧй сійӧ хатаас, кӧні мамлӧн сӧнъяса шоныд киясыс мыськисны югъявтӧдз быд джодж плака да киськалісны ӧшинь вылысь китайскӧй роза, да вольсалӧмаӧсь пызан вылас цветъяса пызандӧра, кытысь кыліс выль суровӧй полотно дук, — вермас пырны, пырас фашист-немец!
Передышка дырйи карӧ сэтшӧм крепыда, быттьӧ нэмныс кежлӧ, овмӧдчисны зэв положительнӧй, тӧлка, век ставсӧ тӧдысь бритчӧм майор-интендантъяс. Гажаа шутитігтырйи найӧ ворслывлісны кӧзяеваыскӧд картіӧн, ньӧбавлісны базар вылысь солалӧм арбузъяс, окотапырысь объясняйтісны фронтвывса положение йылысь да корсюрӧ весиг эз жалитлыны кӧзяйскӧй борщ вылӧ консервъяс. 1-бис №-а шахтабердса Горький нима клубын да карса паркын Ленин нима клубын пыр вӧліны уна лейтенантъяс, йӧктыштны радейтысьяс, веселӧсь да не то вежливӧйӧсь, не то озорнӧйӧсь — он гӧгӧрво. Лейтенантъяс то тыдовтчывлісны карас, то вошлісны, но пыр воавлісны уна выльяс, и нывъяс сэтшӧма велалісны пыр вежласьысь гожъялӧм мужественнӧй чужӧмъяс дінӧ, мый ставныс нин найӧ кажитчисны ӧткодь ас йӧзӧн.
И друг ӧтпырйӧ некод эз ло.
Верхнедуваннӧй станцияын, тайӧ мирнӧй полустанокас, кӧні, командировкаысь либӧ рӧдня ордас ветлӧм бӧрын либӧ вузын во чӧж велӧдчӧм бӧрын гожся каникулъяс вылӧ локтігӧн, Краснодонса быд морт лыддьыліс нин асьсӧ гортын, — тайӧ Верхнедуваннӧй станцияыс да Лихӧй – Морозовскӧй – Сталинград кӧрт туйвывса став мукӧд посньыдик станцияяс вӧлі тырӧмаӧсь станокъясӧн, йӧзӧн, снарядъясӧн, машинаясӧн, няньӧн.
Акацияясӧн, клёнъясӧн, топольясӧн сайӧдӧм ӧшиньясысь кыліс челядьлӧн да нывбабаяслӧн бӧрдӧм. Ӧтилаын мам дасьтіс туйӧ кагасӧ, коді мунӧ детскӧй домкӧд либӧ школакӧд, мӧдлаын колльӧдісны нывсӧ либӧ писӧ, коймӧдлаын аслас организацияыскӧд карысь мунысь мужикыс либӧ батьыс прӧщайтчис семьяыскӧд. А топыда пӧдлавлӧм ставеньяса мукӧд керкаясас вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, коді страшнӧйджык мам бӧрдӧм дорысь, — керкаас либӧ некод эз кольлы, либӧ, гашкӧ, ӧтнас пӧрысь мам, став семьясӧ колльӧдӧм бӧрын, сьӧд кияссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьывтӧг пукаліс горничаас, сылӧн эз нин вӧвны вынъясыс бӧрднысӧ, сьӧлӧм вылас куйліс курыд шог.
Нывъяс садьмывлісны асывъясын орудиеяслӧн ылысса лыйсьӧм шы улын, пинясисны бать-мамныскӧд, — нывъяс тшӧктісны бать-мамныслы мунны пырысь-пыр да кольны найӧс ӧтнанысӧ, а бать-мамыс висьталісны, мый налӧн олӧмыс овсьӧма нин, а вот нывъяслы-комсомолкаяслы колӧ мунны грекысь да бедаысь ылӧджык, — нывъяс тэрмасигтырйи завтракайтлісны да котӧртлісны ӧта-мӧд орданыс тӧдмавны выльторъяс. И сідзи, лэбачьяс моз чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, жарысла мучитчигтыр да инас ӧшйытӧг, найӧ часъясӧн пукавлісны кутшӧмкӧ ӧти пӧдруга ордын джынвыйӧ пемыд горничаын либӧ садйын яблоня улын, то котӧртлісны юдорса гожсая вӧра балкаӧ ^Балка — кузь овраг./^, асьныс гусьӧн чувствуйтісны водзвыв ыджыд шогсӧ, кодӧс найӧ весиг эз вермыны гӧгӧрвоны ни сьӧлӧмнаныс, ни вежӧрнаныс.
И вот сійӧ воис.
— Ворошиловградсӧ, кӧнкӧ, сдайтісны нин, а миянлы оз висьтавны! — ярскӧба шуис паськыд чужӧма, ёсиник ныра, шыльыд, югъялысь, быттьӧ клеитӧм, юрсияса да водзӧ чурвидзысь кык дженьыдик кӧсаяса ичӧтик ныв.
Тайӧ нылыслӧн овыс вӧлі Вырикова, а нимыс Зина, но ичӧтдырсяньыс некод школаас сійӧс эз шулы нимнас, а сӧмын овнас: Вырикова да Вырикова.
— Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны, Вырикова? Оз висьтавны — сідзкӧ, абу на сдайтӧмаӧсь, — шуис Майя Пегливанова, цыганка кодь мугов, сьӧд синъяса мича ныв, да самолюбивӧя топӧдіс кызіник своевольнӧй улыс вом дорсӧ.
Школаас, таво тулысын сійӧс помавтӧдз, Майя вӧлі комсомольскӧй организацияса секретарӧн, сійӧ вӧлі велалӧма быдӧнӧс веськӧдавны да быдӧнӧс воспитывайтны, и сійӧ вообще кӧсйис, медым пыр вӧлі ставыс правильнӧ.
— Ми важӧн тӧдам ставсӧ, мый тэ верман висьтавны: «Нывъяс, ті онӧ тӧдӧй диалектика!» — тайӧ кывъяссӧ Вырикова шуис дзик Майя ног, и нывъяс ставныс серӧктісны. — Висьталасны миянлы правдасӧ, виччысь! Веритім, веритім и верасӧ воштім! — висьталіс Вырикова, сылӧн ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъясыс дзирдалісны, и сылӧн ичӧтик кӧсаясыс воинственнӧя чурвидзисны жучок сюръяс моз. — Тыдалӧ, бара Ростов сдайтӧмаӧсь, миянлы и пышйынысӧ некытчӧ. А асьныс усйысьӧны! — буракӧ, йӧзлысь кывлӧм кывъяс висьталіс Вырикова.
— Тешкодя тэ сёрнитан, Вырикова, — гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг сёрнитны зілигмоз висьталіс Майя. — Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны? Тэ ӧд комсомолка, тэ ӧд вӧлін пионервожатӧйӧн!
— Эн шыась сы дінӧ, — ньӧжйӧник шуис Шура Дубровина, этша сёрниа, мужскӧй ног дженьыдика шырӧм юрсиа, мукӧдъяссьыс ыджыдджык арлыда ныв. Сылӧн быттьӧкӧ мыйыськӧ повзьӧм синъясыс да синкымъястӧм чужӧмыс вӧлі тешкодь выражениеа.
Шура Дубровина, Харьковскӧй университетса студентка, кольӧм во, Харьковсӧ немецъясӧн босьттӧдз, воис Краснодонӧ батьыс ордӧ, коді вӧлі сапожник да шорник. Сійӧ вӧлі ар нёльӧн ыджыдджык мукӧд нывъяссьыс, но пыр вӧвлі накӧд ӧтлаын; сійӧ вӧлі гусьӧн влюбитчӧма Майя Пегливановаӧ да пыр да быдлаын ветлӧдліс Майя бӧрся, — «кыдзи ем бӧрся сунис», шулывлісны нывъяс.
— Эн шыась тэ сы дінӧ. Сійӧ кӧ пуктӧма нин юрас сэтшӧм колпак, тэ сылы он пукты мӧд колпак, — Майялы шуис Шура Дубровина.
— Гожӧмбыд вӧтлалісны окопъяс кодйыны, мыйта та вылӧ вынъяс воштӧма, ме куим тӧлысь виси, а ӧні коді сійӧ окопъясас пукалӧ? — Майялысь кывзытӧг висьталіс ичӧтик Вырикова. — Окопъясас турун быдмӧ! Абу ӧмӧй сідзи?
Вӧсньыдик Саша нарошнӧ чуймӧмӧн лэптыштліс ёсь пельпомъяссӧ, видзӧдліс гӧгрӧсмӧм синъяснас Вырикова вылӧ да кузя шутёвтіс.
Но, тыдалӧ, эз сы мында сійӧ, мый висьталіс Вырикова, мыйтӧм общӧй состояниеыслӧн неопределённостьыс заставитіс нывъясӧс сьӧлӧм доймымӧн сюся кывзыны Выриковалысь кывъяссӧ.
— Збыльысь, ӧд положениеыс ужаснӧй? — полігтырйи то Вырикова вылӧ, то Майя вылӧ видзӧдлывлігмоз шуис Тоня Иванихина, нывъяс пиысь медся томыс; сійӧ вӧлі кузь кокъяса, пӧшти нывка, ыджыд ныра, сьӧдоврусӧй кыз юрси пратьяссӧ нуӧдӧма гырысь пельяс саяс. Синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
Сэксянь, кор Харьковскӧй направлениеса бойясын воши сылӧн радейтана ыджыдджык чойыс, Лиля, коді война заводитчӧмкӧд тшӧтш муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн, ставыс, дзик ставыс свет вылас Тоня Иванихиналы кажитчис веськӧдны позьтӧмӧн да ужаснӧйӧн, и сылӧн жугыль синъясыс пыр вӧліны васӧд местаын.
И сӧмын Уля эз сюйсьыв нывъяс сёрниӧ да, кажитчӧ, эз волнуйтчы на моз. Сійӧ разис кузь кӧсаыслысь юын кӧтасьӧм помсӧ, пыдзыртіс юрсисӧ, кыис кӧсасӧ, сэсся шонді водзӧ то ӧти кӧтасьӧм коксӧ, то мӧдсӧ пукталігмоз мыйкӧдыра сулалыштіс сідзи, быттьӧкӧ ачыс ассьыс кывзіс, копыртыштӧма юрсӧ, кытчӧ вӧлі пуктӧма тайӧ еджыд лилиясӧ, коді ёна лӧсяліс сылӧн сьӧд синъясыслы да сьӧд юрсиыслы. Кор кокъясыс косьмисны, Уля кузьмӧс кипыдӧснас чышкыштіс кокпыдӧсъяссӧ, чышкис гожъялӧм кок чуньяссӧ да коклябӧръяссӧ да пелька сюйис кокъяссӧ туфлиас.
— Ок, йӧй ме, йӧй, и мыйла ме эг мун спецшколаӧ, кор ыстӧны вӧлі? — висьталіс вӧсньыдик Саша. — Менӧ вӧлі ыстӧны
Уля лэптіс юрсӧ и серьёзнӧя да сюся видзӧдліс Саша вылӧ, и чужӧм вылас сылӧн мыйкӧ муртса дрӧгмуныштіс, не то вом дорыс, не то вӧсньыдик, мичаа вундыштӧм кодь нырбордъясыс.
— А ме и
— Гимназистка кодь?! — друг пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм бӧрын горӧдіс Майя.
— Сӧмын на гимназияысь, здрасте!
И Саша керсьыліс дзик Вырикова моз, мый нывъяс бара серӧктісны.
Тайӧ здукас сьӧкыд страшнӧй удар, коді пыркнитіс мусӧ и воздухсӧ, чунӧдіс налысь пельяссӧ. Пуяс вылысь гылалісны косьмӧм коръясыс, кырсь вывсьыс пуыслӧн пызьыс, и весиг серӧдыштіс ва веркӧссӧ.
Нывъяслӧн чужӧмъясыс кельдӧдісны, кымынкӧ секунда чӧж найӧ чӧв олігтыр видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
— Збыль ӧмӧй кытчӧкӧ шыбитіс? — юаліс Майя.
— Найӧ жӧ важӧн нин лэбисны, а выльясыс оз вӧлі кывны! — синъяссӧ паськӧдӧмӧн шуис Тоня Иванихина, коді век медводз чувствуйтӧ несчастьесӧ.
Тайӧ здукас кык взрыв, кодъяс пӧшти ӧтлаасисны, — ӧтикыс матысса, а мӧдыс неуна сёрмыштӧм, ылыссаджык, — пыркнитісны став матігӧгӧрсӧ.
Быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн, ни ӧти кыв шутӧг, нывъяс уськӧдчисны посёлоклань, сӧмын вуджрасисны налӧн гожъялӧм кок пӧкъясныс кустъяс пӧвстын.
Мӧд глава
Нывъяс котӧртісны донецкӧй степь кузя, кодӧс чишкалӧма шондіыс да талялӧмаӧсь ыжъяс да кӧзаяс сэтшӧма, мый кок увсьыд бус кыптӧ. Кажитчис вермыны позьтӧмӧн, мый найӧ сӧмын ӧні на вӧліны ыркыд веж вӧрын. Балкаыс, кыті визувтіс ю, кодлӧн берег пӧлӧныс нюжӧдчӧма векньыдик вӧр визь, вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый, куимсё-нёльсё воськов мунӧм мысти, нывъяс эз нин вермыны аддзыны ни балкасӧ, ни юсӧ, ни вӧрсӧ — степыс ньылыштіс ставсӧ.
Тайӧ эз вӧв рӧвнӧй степь, кыдзи астраханскӧй либӧ сальскӧй, — тайӧ вӧлі ставнас мылькъяса да балкаяса, а ылын лунвылын да войвылын горизонт кузяыс кыпӧдчӧ джуджыд валъясӧн.
Тайӧ валъясыс вӧліны му веркӧс вылӧ петӧм зэв ыджыд бордъяс кодьӧсь, кодъяс артмӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы паныда гӧраясысь, кодъяс костын, кельыдлӧз блюдйын моз, мӧвкъяліс еджыдӧдз доналӧм воздухыс.
То сэні, то тані тайӧ чишкассьӧм кельыдлӧз степыслӧн бӧрӧздаӧсь бан вылас, мылькъяс вылын и увтасінъясын, тыдалісны рудничнӧй посёлокъяс; шобді, кукуруза, подсолнух, свеклӧ муяслӧн чим веж да пемыдвеж да виж прямоугольникъяс пӧвстын тыдалісны хуторъяс, шахтаяслӧн ӧтка копёръяс, а накӧд орччӧн — джуджыд копёръяссьыс джуджыдджыкӧсь, терриконъяслӧн пемыдлӧз конусъясыс, кодъяс артмӧмаӧсь шахтаясысь перйӧм породаысь.
Став туйяс кузяыс, кодъяс йитісны посёлокъяссӧ да рудникъяссӧ, кыссисны беженецъяслӧн чукӧръяс, кодъяс тэрмасисны веськавны Каменскӧ да Лихӧйӧ мунан туйяс вылӧ.
Шыясыс ылысса чорыд бойлӧн, стӧчджыка шуны — шыясыс уна гырысь и посни бойяслӧн, кодъяс мунісны рытыввылын и рытыв-войвылын да кытӧнкӧ зэв нин ылын войвылын, вӧлі бура кылӧны тані восьса степын. Ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс ньӧжйӧникӧн кыпӧдчисны небесаӧ либӧ торъя кымӧр чукӧръясӧн куйлісны сэні либӧ тані горизонт пӧлӧныс.
Нывъяслы, кодъяс муртса на петісны вӧр балкаысь, медводз синманыс шыбитчис куимлаын тшын петӧм — кыкыс матын и ӧтиыс ылын — дзик карас, коді оз на тыдав мылькъяс сайсяньыс. Тайӧ вӧліны кизериник руд тшынъяс, кодъяс ньӧжйӧникӧн разалісны воздухас, и, гашкӧ, нывъяс весиг эськӧ эз и казявны сійӧс, не кӧ тайӧ взрывъясыс да не кӧ чеснок кодь курыд дукыс, коді кыліс пыр ёнджыка, кор нывъяс матыстчисны карлань.
Найӧ котӧрӧн кайисны Первомайскӧй посёлокбердса гӧгрӧс мыльк йылӧ, и на синъяс водзын воссисны и ачыс посёлокыс, коді пуксьӧма мылькъяс да увтасінъяс пӧлӧн, и Ворошиловградсянь локтысь шоссе, коді нюжӧдчӧма тані кузь мыльк йыв вылын да торйӧдӧ посёлоксӧ Краснодон карысь. Мыйта тыдаліс тасянь шоссеыс, кузяла мунісны воинскӧй частьяс да беженецъяслӧн колоннаяс и, найӧс панйигтыр, лёкысь тутсігтыр, тӧвзисны машинаяс — обыкновеннӧй гражданскӧйяс и военнӧйяс, кодъясӧс краситӧма турунвиж краскаӧн да кодъяс жугавлӧмаӧсь да бусӧссьӧмаӧсь, машинаяс грузӧвӧйяс, легкӧвӧйяс, санитарнӧйяс. И рыжӧй бусыс, кодӧс выльысь и выльысь кыпӧдӧны тайӧ уна кокъясыс да кӧлесаясыс, гартчысь гыӧн сулаліс воздухас став шоссе кузялаыс.
И тані артмис лоны вермытӧмтор, гӧгӧрвоны позьтӧмтор: 1-бис №-а шахталӧн железобетоннӧй копёрыс, кодлӧн вына корпусыс став карса стрӧйбаяс пиысь ӧтнас вӧлі тыдалӧ шоссе мӧдар боксянь, друг шатовтчис. Вывлань лэбовтӧм породалӧн кыз веерыс здук кежлӧ тупкыліс сійӧс, и мупытшса выль страшнӧй удар, коді мургигтыр исковтіс сынӧдтіыс и кыткӧ кокъяс увті, заставитіс нывъясӧс дрӧгмунны. А кор ставыс разаліс, некутшӧм копёр эз нин вӧв. Зэв ыджыд терриконлӧн сьӧд, шонді водзын дзирдалысь конусыс вӧрзьытӧг сулаліс аслас местаын, а копёр местаысь пуркйис вывлань вижов-руд няйт тшын. И шоссе весьтын, и шызьӧм Первомайскӧй посёлок весьтын, и тасянь тыдавтӧм кар весьтын, став матігӧгӧрса мир весьтас сулаліс кутшӧмкӧ торъявлытӧг нюжалӧм шы, быттьӧ ружтӧм, кӧні муртса кылісны ылысса мортлӧн гӧлӧсъяс, кодъяс либӧ бӧрдісны, либӧ ёрисны кодӧскӧ, либӧ ружтісны мучитӧмысь.
Ставыс тайӧ: тӧвзьысь машинаясыс, и оръявлытӧм потокӧн мунысь йӧзыс, и тайӧ взрывыс, коді пыркнитіс небесасӧ и мусӧ, и копёрлӧн вошӧмыс, — ставыс тайӧ ӧти мгновеннӧй, страшнӧй впечатлениеӧн уси нывъяс вылӧ. И став чувствояссӧ, кодъяс тыртлісны налысь сьӧлӧмъяссӧ, друг вевттис висьтавны позьтӧм ӧти чувство, ас вӧсна полӧм дорысь ёна ыджыдджык да вынаджык чувство, на водзын воссьӧм помтӧм бездна, ставыслы пом воӧмлӧн чувство.
— Шахтаяс взрывайтӧны!.. Нывъяс!..
Кодлӧн тайӧ лёкысь горӧдӧмыс? Тоня Иванихиналӧн, буракӧ, но тайӧ быттьӧкӧ петіс ставныслӧн сьӧлӧмсяньныс:
— Шахтаяс взрывайтӧны!.. Нывъяс!..
Найӧ сэсся нинӧм эз шуны, эз удитны, нинӧм эз вермыны шуны мӧда-мӧдныслы. Налӧн чукӧрыс ачыс разаліс: унджык нылыс котӧртісны посёлокӧ, гортаныс, а Майя, Уля да Саша матысса трӧпаӧд шоссе вомӧн котӧртісны карӧ, комсомол райкомӧ.
Но дзик сійӧ секундаас, кор найӧ сёрнитчытӧг торъялісны кык группа вылӧ, Валя Филатова друг кутіс киӧдыс радейтана пӧдругасӧ:
— Улечка! — шуис сійӧ повзьӧм, увтыртчана, корана гӧлӧсӧн. — Улечка! Кытчӧ тэ? Мунам гортӧ... — Сійӧ тшӧкмуніс. — Мыйкӧ ещӧ лоӧ...
А Уля крута, став корпуснас бергӧдчис сылань да чӧв олігтыр видзӧдліс сы вылӧ, — эз, весиг эз сы вылӧ, а быттьӧкӧ сы пыр, зэв ылӧ, и сылӧн сьӧд синъясас вӧлі сэтшӧм стремительнӧй выражение, быттьӧ сійӧ лэбӧ, — синъяслӧн татшӧм выражениеыс, буракӧ, овлывлӧ лэбысь лэбачлӧн.
— Виччысьлы, Улечка... — шуис Валя кевмысяна гӧлӧсӧн да киӧдыс кыскыштіс ас дінас, а мӧд, прӧст кинас тэрыба перйис Улялӧн кудриа сьӧд юрсисьыс лилиясӧ да шыбитіс муӧ.
Ставыс тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Уля весиг не сӧмын эз удит думыштны, мыйла Валя вӧчис тайӧс, но прӧстӧ эз казяв тайӧс. И вот найӧ, тайӧс тырвыйӧ вежӧрттӧг, уна вося дружба кад чӧжӧн первойысь котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Да, сьӧкыд вӧлі веритны, мый ставыс тайӧ збыль, но кор куим ныв, Майя Пегливанова медводзын, вуджисны шоссе вомӧн, найӧ аддзисны ставсӧ асланыс синъясӧн: 1-бис №-а шахталӧн зэв ыджыд конус кодь терриконкӧд орччӧн эз нин вӧв стройнӧй красавец-копёрыс аслас став ыджыд вына подъёмнӧй приспособлениеяснас, сӧмын вижов-руд тшын пуркйис небесалань, гӧгӧр ставсӧ тыртіс чеснок дукӧн.
Выль взрывъяс, то матынӧсьджык, то ылынджыкӧсь, сыркӧдісны мусӧ и воздухсӧ.
Карса кварталъяс, кодъяс матынӧсь 1-бис №-а шахта дінын, вӧлі торъявлӧмаӧсь кар центрысь джуджыд балкаӧн, код пыдӧсті визувтіс эжӧрӧн тырӧм, няйт шор. Тайӧ район пасьтаыс, не кӧ босьтны лыд вылӧ балкасӧ, код пӧкатъясын шор пӧлӧныс ляскысьӧмаӧсь сёй мазанкаяс, кар шӧрас моз жӧ вӧлі стрӧиталӧма ӧти судта каменнӧй керкаяс, кодъясӧс вӧчӧма кык-куим семья вылӧ. Керкаяссӧ вӧлі вевттьӧма черепицаӧн либӧ этернитӧн, быд керка водзын вӧлі палисадник — кӧнсюрӧ градъяс, мукӧдлаас цветъяса клумбаяс. Ӧткымын кӧзяинъяс быдтӧмаӧсь нин вишняяс, либӧ сирень, либӧ жасмин, кодсюрӧ садиталӧмаӧсь радъясӧн, пытшкас, ӧкуратнӧя краситӧм заборъяс водзӧ, том акацияяс, клёнъяс. И вот тайӧ ичӧтик ӧкуратнӧй керкаяс да палисадникъяс костӧдыс ӧні надзӧник визувтісны рабочӧйяслӧн, служащӧйяслӧн, мужчинаяслӧн и нывбабаяслӧн, колоннаяс, кодъяс костын вӧліны краснодонса предприятиеяслӧн да учреждениеяслӧн имущество тыра грузӧвикъяс.
Став сідз шусяна «неорганизованнӧй олысьясыс» петалісны асланыс керкаясысь. Ӧтияс асланыс палисадникъяссянь видзӧдісны мунысьяс вылӧ шогпырысь, а то и любопытствоӧн, мӧдъяс кыссисны уличаяс кузя колоннаяс пӧлӧн, нопъясаӧсь да мешӧкъясаӧсь, тачкаясаӧсь, кӧні гортса кӧлуйныскӧд ӧтлаын пукалісны посни челядь, — мукӧд нывбабаясыс кагаяснысӧ нуисны кианыс. Детинкаяс, взрывлысь шы кылӧм бӧрын, котӧртісны 1-бис №-а шахта дорӧ, но сэні сулалісны милиционеръяс да эз лэдзны. А паныд исковтіс шахтасянь котӧртысь йӧзлӧн поток, кытчӧ ӧтлаасялісны уличасянь, рынокладорсянь пышйысь нывбаба-колхозницаяс, град выв пуктасъяс тыра да мукӧд сёянӧн тыра тачкаясаӧсь, телегаяс, кытчӧ вӧлі доддялӧмаӧсь вӧвъясӧс да ӧшъясӧс.
Колоннаясын йӧзыс мунісны чӧв олігтыр, зумыш чужӧмъясаӧсь, сосредоточитчӧмаӧсь ӧти дум вылын, коді найӧс сэтшӧма шымыртӧма, мый колоннаясын йӧзыс, кажитчӧ, эз казявны сійӧс, мый вӧчсьӧ гӧгӧрыс. И сӧмын колоннаяс бокъясӧдыс восьлалысь руководительяс то сувтыштавлісны, то котӧртлісны водзлань, медым отсавны пода да вӧла милиционеръяслы лӧсьӧдны порядок беженецъяс пӧвстын, кодъяс вӧлі тыртӧмаӧсь став уличаяссӧ да мешайтісны мунны колоннаяслы.
Йӧз чукӧрын ӧти нывбаба киӧдыс кутіс Майяӧс, и Саша Бондарева тожӧ сувтіс на дінӧ, а Уля, коді зілис кыдз позьӧ ӧдйӧджык веськавны райкомӧ, котӧртіс заборъяс пӧлӧн водзӧ, паныд сюрысьяскӧд лэбач моз морӧснас зурасьлігтыр.
Турунвиж грузӧвик, коді равзігтыр петіс чукыль сайысь, балкаысь заставитіс Уляӧс йӧз чукӧрыскӧд тшӧтш вешйыны ӧти стандартнӧй керка палисадник дінӧ. Не кӧ калиткаыс, Уля эськӧ уськӧдіс кок йывсьыс неыджыд тушаа, еджыд юрсиа, зэв лӧсьыд статя, чангыль ныра, читкыртӧм кельыдлӧз синъяса нылӧс, коді сулаліс дзик калитка бердас сы весьтын ӧшалысь бусӧн тырӧм кык сирень куст костын.
Кӧть и лӧсявтӧм вӧлі тайӧ татшӧм здукас, но, кор зурасис калиткаас да тӧкӧтьӧ эз уськӧд нывсӧ, Уля муртса кежлӧ аддзис тайӧ нывсӧ вальсын бергалысьӧн. Уля весиг вальсыслысь музыкасӧ кыліс, кодӧс исполняйтіс духовӧй оркестр, и тайӧ аддзӧмыс друг дойдмӧн да лӧсьыда бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, кыдзи шудлӧн видениеыс.
Ныв бергаліс сцена вылын да сьыліс, бергаліс залын да сьыліс, сійӧ бергаліс асылӧдз ньӧти бӧрйысьтӧг быдӧнкӧд, сійӧ некор эз мудзлыв да некодлы эз ӧткажитлы бергалыштны сыкӧд, и сылӧн кельыдлӧз синъясыс, сылӧн посньыдик рӧвнӧй еджыд пиньясыс дзирдалісны шудысла. Кор тайӧ вӧлі? Тайӧ вӧлі, буракӧ, война водзвылын, тайӧ вӧлі эсійӧ олӧмас, тайӧ вӧлі вӧтӧн.
Уля эз тӧд овсӧ тайӧ нылыслысь, быдӧн шуисны сійӧс Любаӧн, а ещӧ частӧджык Любкаӧн. Да, тайӧ вӧлі Любка, «Любка-артистка», кыдзи мукӧддырйиыс шулісны сійӧс детинкаяс.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любка сулаліс калитка сайын сирень кустъяс пӧвстын дзик спокойнӧя да пасьтасьӧма сідзи, быттьӧкӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма мунны клубӧ. Сылӧн розӧвӧй чужӧмыс, кодӧс сійӧ пыр видзис гож инмӧмысь, и ӧкуратнӧя кудритӧм да гыясӧн водтӧдӧм зарни рӧма юрсиыс, сылӧн лыысь тӧчитӧмакодь югъялысь гыжъяса ичӧтик киясыс, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын на ӧні вӧчӧма маникюр, и джуджыд каблука кокньыдик кремовӧй туфлиа кызіник стройнӧй кокъясыс, — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧ Любка вот-вот петас сцена вылӧ и мӧдас бергавны да сьывны.
Но ещӧ ёнджыка Уляӧс шензьӧдіс необыкновеннӧя задиристӧй да сійӧ жӧ кадас зэв авъя да тӧлка выражениеыс, коді вӧлі сылӧн розӧвӧй, неуна чангыльтчыштӧм ныра чужӧмас, сы чужӧмлы неуна ыджыдджык вомыслӧн краситӧм кыз вом доръясас, а медсясӧ — тайӧ читкыртӧм кельыдлӧз, зэв тэрыб синъясас.
Сійӧ, кыдзкӧ дзик естественнӧй дінӧ моз, отнеситчис сы дінӧ, мый Уля тӧкӧтьӧ эз жугӧд сы водзысь калиткасӧ, да, Уля вылӧ синъяссӧ чӧвтлытӧг, спокойнӧя да дерзкӧя видзӧдіс став вылас, мый вӧчсис улич вылын, да горзіс чӧртыс тӧдӧ мый:
— Балда! Мый нӧ тэ йӧзсӧ талялан?.. Ёна, тыдалӧ, тэнад гайкаыд личалӧма, он кӧ тэ вермы йӧзыслысь мунӧмсӧ виччысьны! Кытчӧ? Кытчӧ?.. Ак тэ, балда — выль во! — ичӧтик нырсӧ лэптӧмӧн да пушистӧй синлыска кельыдлӧз синъяснас дзирдалігтыр горзіс сійӧ грузӧвик водительлы. Водительыс, буретш сы могысь, медым йӧзыс вешйисны, сувтӧдіс машинасӧ калиткаыслы воча.
Грузӧвик вӧлі тыр милиция имуществоӧн, кодӧс охраняйтісны некымын милиционер.
— Со ті мыйтаӧн кавшасьӧмныд, блюстительяс! — тайӧ выль помка вылас нимкодясигтыр горӧдіс Любка. — Йӧзсӧ успокоитӧм пыдди асьныд усйысянныд!.. — И сійӧ зэв лӧсьыда шеныштіс аслас ичӧтик киӧн да шутёвтіс детинка моз.
— Мый и зыньгӧ, дура! — ӧбидитчис тайӧ явнӧй несправедливостьсьыс да грузӧвик вывсянь видчыштіс милицейскӧй начальник, сержант.
Но, тыдалӧ, тайӧс вӧчис сійӧ аслыс лёквылӧ.
— А, Драпкин ёрт! — чолӧмаліс сійӧс Любка. — Кытысь нӧ тэ усин, краснӧй витязь?
— Ланьтан тэ али он?.. — друг скӧрмис «краснӧй витязь» да вӧчис движение, быттьӧкӧ кӧсйӧ чеччыштны машинасьыс.
— Да тэ он чеччышт, кольӧмысь повзян! — гӧлӧссӧ лэптытӧг да ньӧти скӧрмытӧг шуис Любка. — Шуда туй, Драпкин ёрт! — И сійӧ аслас ичӧтик кинас небрежнӧя лӧсьыдика шеныштӧмӧн колльӧдіс ярмӧм вӧснаыс гӧрдӧдӧм милицейскӧй начальникӧс, коді збыль сідзи эз и чеччышт вӧрзьысь машинасьыс.
Бокысянь видзӧдысь морт, сылысь татшӧм сёрнисӧ кылігӧн, тайӧ внешностьсӧ сылысь аддзигӧн да сэки жӧ, мый сійӧ спокойнӧя сулаліс места вылас, кор ставыс гӧгӧр котӧртісны, вермис эськӧ примитны сійӧс медся лёк «контра» пыдди, коді виччысьӧ немецъясӧс да смекайтчӧ сӧветскӧй йӧз шудтӧмлун вылын, не кӧ сы кельыдлӧз синъясын тайӧ челядьлӧн кодь простодушнӧй выражениеыс да сылӧн репликаясыс кӧ эз вӧвны веськӧдӧмаӧсь сӧмын сійӧ йӧзыслы, кодъяс збыльысь найӧс заслужитісны.
— Эй тэ, шляпаа! Видзӧд тэ, мыйта сӧвтӧмыд гӧтыр вылад, а ачыд тыртӧг мунан! — горзіс сійӧ. — Гӧтырыд тэнад со кутшӧм ичӧтик. Ещӧ шляпаасьӧмыд!.. Ыджыд шог меным тэкӧд!..
— Тэ мый, бабушка, зык-шум улас колхозлысь ӧгурцысӧ сёян? — горзіс сійӧ додь вылын пукалысь старукалы. — Чайтан, сӧветскӧй властьыд мунӧ, сідзкӧ, тэныд и отчитайтчыны некод водзын лоӧ? А енмыс небесаас? Чайтан, сійӧ оз аддзы? Сійӧ ставсӧ аддзӧ!..
Некод эз кывзы сылысь репликаяссӧ, и сійӧ эз вермы не аддзыны тайӧс, — артмӧ вӧлі, мый сійӧ восстанавливайтӧ справедливостьсӧ асьсӧ гажӧдӧм могысь. Сылӧн повтӧмлуныс да спокойствиеыс сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Улялы, мый Уля пыр жӧ кутіс чувствуйтны дӧверие тайӧ ныв дінас да шыасис веськыда сы дінӧ:
— Люба, ме комсомолка Первомайкаысь, Ульяна Громова. Висьтав меным, мыйысь тайӧ ставыс заводитчис?
— Обыкновеннӧ... — ассьыс дзирдалысь да дерзкӧй кельыдлӧз синъяссӧ Уля вылӧ меліа чӧвтлігмоз окотапырысь шуис Любка. — Миян йӧз эновтісны Ворошиловград, эновтісны шонді петігас на. Воӧма приказ пырысь-пыр жӧ эвакуируйтчыны став организацияяслы...
— А комсомоллӧн райком? — слаб гӧлӧсӧн юаліс Уля.
— Тэ нӧ мый, лысӧм юр, нывкасӧ нӧйтан? У, злӧдей! Вот пета да аслыд сетала! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс Любка йӧз чукӧрын шӧйтысь кутшӧмкӧ детинкалы. — Комсомоллӧн райком? — юаліс сійӧ. — Комсомоллӧн райком, сійӧ, кыдзи и пӧлагайтчӧ, авангардын, сійӧ кыа петігас на муніс... Но мый тэ, нывка, синъястӧ сувтӧдін? — скӧрысь шуис сійӧ Улялы. Но друг видзӧдліс Уля вылӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсис ныв сьӧлӧмын, да нюмъёвтіс: — Ме шутита, шутита... Яснӧ, прикажитісны сылы, вот сійӧ и муніс, эз пышйы. Яснӧ тэныд?
— А кыдзи нӧ ми? — мстительнӧй чувствоӧн друг ставнас тыриг скӧрысь юаліс Уля.
— А тэ, сідзкӧ, тшӧтш мун. Асывсяньыс на сэтшӧм команда сетӧма. Кӧні нӧ тэ вӧлін асывсяньыс?
— А тэ? — веськыда юаліс Уля.
— Ме?.. — Люба чӧв олыштіс, и сылӧн мывкыда чужӧмыс друг лои ӧтдор, веськодь выражениеа. — А ме ещӧ видзӧдла на, — шуис сійӧ невеськыда.
— А тэ ӧмӧй абу комсомолка? — настойчивӧя юасис Уля, и сылӧн вына да скӧр выражениеа гырысь сьӧд синъясыс здук кежлӧ паныдасьлісны Любкалӧн читкыртӧм настороженнӧй синъяскӧд.
— Абу, — вом доръяссӧ муртса топӧдыштігмоз шуис Любка да бергӧдчис. — Папка! — горӧдіс сійӧ да, калиткасӧ восьтӧм бӧрын, аслас джуджыд каблукъяс вылын котӧртіс некымын мортлы паныд, кодъяс йӧз чукӧр пиас тӧдчымӧн торъялісны да локтісны татчань, керкаланьыс, а йӧз чукӧрыс полігтыр да кутшӧмкӧ виччысьтӧм почтениеӧн сетіс налы туй.
Медводзын локтісны 1-бис №-а шахтаса директор Валько, бритчӧм чужӧма, пинжака да сапӧга, цыганлӧн кодь сьӧд да зумыш чужӧма, ар ветымына топыд мужчина, и сійӧ жӧ шахтаса став карыслы тӧдса знатнӧй забойщик Григорий Ильич Шевцов. На бӧрвылын локтісны ещӧ кымынкӧ шахтёр да кык военнӧй. А бӧрынджык, неылын, локтіс быдсикас йӧзысь ӧкмӧм любопытнӧйяслӧн чукӧр: олӧмын весиг медся необычнӧй да сьӧкыд здукъясас йӧз пӧвстысь сюрӧны мыйкӧ мында прӧстӧ любопытнӧйяс.
Григорий Ильич да мукӧд шахтёръясыс вӧліны бӧрвыв чӧвтӧм башлыка спецовкааӧсь. Налӧн паськӧмныс, чужӧмъясныс, киясныс ставыс вӧліны из шомӧсь. На пиысь ӧти нуис пельпом вомӧныс пуктӧм сьӧкыд электрическӧй кабель мӧтӧк, мӧд — инструментъяс тыра ящик, а Шевцов киын вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма металлическӧй аппарат, сы пытшкысь чурвидзисны куш провод помъяс.
Найӧ мунісны чӧв олігтыр да быттьӧ полісны паныдасьны синъяснаныс кодкӧдкӧ йӧз чукӧрсаыскӧд либӧ ӧта-мӧдныскӧд. Пӧсьыс визувтіс налӧн шомӧн няйтӧссьӧм чужӧмъяс кузя да колис бӧрӧздаяс. И чужӧмъясныс налӧн вӧліны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, быттьӧ тайӧ йӧзыс нуисны ас выланыс зэв сьӧкыдтор.
И Уля друг гӧгӧрвоис, мыйла улича вылас став йӧзыс повзьыштӧмӧн кежалісны на водзын, — став туйыс на водзын вӧлі свободнӧй. Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс асланыс киясӧн взорвитісны 1-бис №-а шахта — Донецкӧй бассейнлысь гордостьсӧ.
Любка котӧртіс Григорий Ильич дінӧ, босьтіс сійӧс сӧнӧсь сьӧд киӧдыс аслас ичӧтик еджыд кинас, кодӧс мӧдыс пыр жӧ ёна топӧдіс, и ныв мӧдіс мунны сыкӧд орччӧн.
Тайӧ кадас шахтёръяс, шахтаса директор Валько да Шевцов мунісны водзын, воисны калитка дінӧ да явнӧя кокняммӧмӧн шыбитісны забор вомӧн палисадникӧ, веськыда цветъяс вылӧ, предметъяссӧ, кодъясӧс найӧ вайисны, — кабель мӧтӧк, инструментъяс тыра ящик да тайӧ аслыссяма металлическӧй аппаратсӧ. И лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ став цветъясыс, кодъясӧс садитӧма сэтшӧма радейтӧмӧн, кыдзи и сійӧ став олӧмыс, код дырйи вӧлі позяна и тайӧ цветъясыс и уна мукӧдтор, — ставыс тайӧ вӧлі нин помассьӧма.
Йӧзыс шыбитісны тайӧс ставсӧ да мыйкӧдыра сулалісны, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, кыдзкӧ нелӧсьыда.
— Но мый, Григорий Ильич, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы, машина дась, йӧзсӧ пуксьӧда да ставным тэ бӧрся, — цыганлӧн кодь паськыд да ӧтлаасьӧм синкымъясувса синъяссӧ Шевцов вылӧ лэптывтӧг шуис Валько.
И сійӧ шахтёръяскӧд да военнӧйяскӧд тшӧтш ньӧжйӧник муніс водзӧ улича кузя.
Калитка дінӧ колины Григорий Ильич Любкакӧд, кодӧс сійӧ воддза мозыс на кутіс киӧдыс, да куритчӧмсьыс вижӧдтӧдз чишкассьӧм, шочиник, быттьӧ нетшкӧм уска да тошка, косіник да чурвидзысь лыяса старик-шахтёр. И Уля, код вылӧ найӧ весиг эз видзӧдлыны, тожӧ сулаліс орччӧн, быттьӧ сійӧс мучитысь вопроссӧ решитны вермис сійӧ сӧмын тані.
— Любовь Григорьевна, кодлы висьталӧма? — ныв вылас видзӧдлӧм бӧрын, но пыр на сылысь кисӧ лэдзтӧг скӧрысь шуис Григорий Ильич.
— Шуи, ог мун, — зумыша шыасис Любка.
— Эн дур, эн дур, — тӧдчымӧн волнуйтчигтыр ньӧжйӧник шуис Григорий Ильич. — Кыдз верман тэ не мунны? Комсомолка...
Любка гӧрдӧдыштіс, лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ, но сэки жӧ сы чужӧм вылын тыдовтчис строптивӧй, весиг нахальнӧй выражение.
— Комсомолка лыда лун на, — вом доръяссӧ топӧдӧм бӧрын шуис сійӧ. — Кодлы ме мый вӧчи? И менӧ нинӧм оз вӧчны... Мама жаль меным, — содтіс сійӧ ньӧжйӧникӧн.
«Комсомолысь отрекитчис!» — друг ёна повзьӧмӧн думыштіс Уля. Но тайӧ жӧ здукас аслас висьысь мам йылысь мӧвпыс сотыштіс сылысь морӧссӧ.
— Но, Григорий Ильич, — сэтшӧм страшнӧй кыз гӧлӧсӧн, мый весиг шензяна вӧлі, кыдзи сійӧ петіс татшӧма косьмӧм тушасьыс, шуис старик, — кад воис янсӧдчыны миянлы... Прӧщай... — И сійӧ веськыда видзӧдліс чужӧмас Григорий Ильичлы, коді сы водзын сулаліс копыртӧм юрӧн.
Григорий Ильич чӧв олігтыр босьтіс юрсьыс кепкасӧ. Сылӧн юрсиыс вӧлі еджгов, а кельыдлӧз синъяса да кузяланога гырысь бӧрӧздаяса олӧма русскӧй мастерӧвӧйлӧн чужӧмыс омӧльтчӧма. Кӧть сійӧ эз нин вӧв том, и пасьталӧма вӧлі тайӧ лӧсявтӧм спецовкасӧ, а чужӧмыс и киясыс сылӧн вӧліны лякӧссьӧмаӧсь шомӧн, чувствуйтчис, мый сійӧ мусянь тэчӧма кодь да ён, мича важся русскӧй мичлунӧн.
— А гашкӧ, рискнитан миянкӧд? А? Кондратович? — старик вылӧ видзӧдтӧг да яндысьыштігмоз юаліс сійӧ.
— Кытчӧ нӧ нин миянлы старукаыдкӧд? Мед нин миян челядьным Краснӧй Армиякӧд мездасны миянӧс.
— А ыджыдджыкыс тэнад мый? — юаліс Григорий Ильич.
— Ыджыдджыкыс? Сы йылысь нӧ мый нин сёрнитан, — зумыша шуис старик да ӧвтыштіс кинас сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Тэ ӧд и ачыд тӧдан менсьым позорсӧ, мыйла нӧ юасян?» — Прӧщай, Григорий Ильич, — шогпырысь шуис сійӧ да мыччис Шевцовлы лыӧсь кос кисӧ.
Григорий Ильич мыччис ассьыс. Но мыйкӧ ещӧ абу на вӧлі помӧдз висьталӧма налӧн, и найӧ, ӧта-мӧднысӧ киӧдыс кутігмоз, ещӧ сулалыштісны мыйкӧдыра.
— Да... Мый нӧ... Менам старука и, аддзан, нылӧй кольччӧны жӧ, — ньӧжйӧник висьталіс Григорий Ильич. Гӧлӧсыс сылӧн друг ори. — Кыдзи нӧ ми сійӧс, Кондратович? А?.. Миянлысь красавицанымӧс... Позьӧ шуны, став страналысь кӧрмилицасӧ... Ок!.. — друг зэв ньӧжйӧ да пыдісянь ышловзис сійӧ, и кристалл кодь югъялысь да ёсь синва войтъяс усины шомӧн сьӧдасьӧм сы чужӧм вылӧ.
Старик, чирӧм гӧлӧсӧн ымӧстӧм бӧрын, копыртіс юрсӧ. И Любка сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Уля, вом дорсӧ курччалігтыр, эз вермы кутны сійӧс пӧдтысь бессильнӧй ярӧстя синвасӧ, котӧртіс гортас, «Первомайкаӧ».
Коймӧд глава
Сэки, кор карса окраинаясас ставыс вӧлі шызьӧмаӧсь войскалӧн отступайтӧмӧн да тэрмасигтырйи эвакуируйтчӧмӧн, кар шӧрлань матынджык ставыс нин лои лӧньджык, быдлунся кодь. Служащӧйяслӧн колоннаясыс да беженецъяс семьяяснаныс разӧдчалісны нин уличаяс вылысь. Учреждениеясса подъездъясын либӧ дворъясас сулалісны ӧчередьын подводаяс, грузӧвӧй машинаяс. И йӧз, кодъяс эз вӧвны делӧ вылӧ колӧм дорысь унджыкӧн, грузитісны подводаясӧ да машинаясӧ инвентарь тыра ящикъяс да мешӧкъяс, кытчӧ вӧлі сюялӧма пачкаясӧ кӧртавлӧм документъяс. Кыліс сёрни, коді эз вӧв гора да быттьӧкӧ нарошнӧ муніс сӧмын сы йылысь, мыйӧн занимайтчисны йӧзыс. Гурйыв восьтӧм ӧдзӧсъяссянь да ӧшиньяссянь кыліс мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм, мукӧддырйи — машинкаяслӧн тотшкӧдчӧм: медся педантичнӧй управделъяс вӧчалісны нуӧм да эновтӧм имуществолы медбӧръя опись. Эз кӧ вӧв артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн ылын йиркӧмыс да взрывъяслӧн мусӧ сыркӧдӧмыс, вермис эськӧ кажитчыны, мый учреждениеяс прӧстӧ вуджалӧны важ помещениеясысь выльясӧ.
Самӧй кар центрас, мыльк вылын, сулаліс паськӧдӧм бордъяса ӧти судта выль здание, кодлӧн ӧшинь улас вӧлі садитӧма том пуяс. Карысь мунысь йӧзлы тайӧ керкаыс вӧлі тыдалӧ любӧй местасянь. Тайӧ райкомлӧн да районнӧй исполкомлӧн зданиеыс, а кольӧм во арсянь ӧні помещайтчис и большевикъяс партиялӧн Ворошиловградскӧй областнӧй комитет.
Учреждениеясса, предприятиеясса представительяс дугдывтӧг пыралісны зданиеас главнӧй входӧдыс да пӧшти котӧрӧн бӧр петалісны. Телефонъяслӧн ланьтлытӧм звонокъяс, трубка пыр воча распоряжениеяс, то сдержаннӧя, то вывті гораа, кылісны восьса ӧшиньясӧд. Кымынкӧ легкӧвӧй машина, гражданскӧйяс и военнӧйяс, сувталӧмаӧсь полукругӧн да виччысисны главнӧй подъезд дорын. Машинаяс радын медбӧрын сулаліс ёна бусӧссьӧм военнӧй вездеход. Бӧрса пуклӧсъяс вывсяньыс мыччысявлісны вушйӧм гимнастёркаяса кык военнӧй — бритчытӧм майор да зэв ыджыд тушаа том сержант. Шофёръяслӧн да тайӧ военнӧйяслӧн позаясас и чужӧмъясас вӧлі кутшӧмкӧ ӧти казявны позьтӧм общӧй выражение: найӧ виччысисны.
Тайӧ кадас зданиеыслӧн веськыдладор крылоса ыджыд комнатаын муніс сцена, коді аслас пытшкӧсса вын сертиыс вермис эськӧ лоны древньӧйяслӧн великӧй трагедияяс дорысь бурджык, аслас ортсыса вид сертиыс кӧ эськӧ эз вӧв сійӧ сэтшӧм прӧстӧй. Областьса да районса руководительяс, кодъяслы колӧ вӧлі ӧні мунны, прӧщайтчисны руководительяскӧд, кодъяс кольччисны помавны эвакуация да кодъяс немецъяс воӧмкӧд тшӧтш долженӧсь вӧлі вошны, сывны массаяс пӧвстын, вуджны подпольеӧ.
Нинӧм сэтшӧма оз матыст йӧзӧс, кыдзи сьӧкыдлунъяс ӧтлаын переживайтӧм.
Войналӧн став кадыс, сылӧн первой лунсяньыс да ӧнӧдз, ӧтлаасьліс тайӧ йӧзыслы ӧти дорвыв уджалан лунӧ сэтшӧм ёна став вынъяс зэвтӧмӧн, мый сӧмын закалитчӧм, багатырскӧй натураяс вермисны венны.
Ставсӧ, мый вӧлі йӧз пӧвстын медся дзоньвидзаыс, ёныс да томыс, найӧ сетісны фронтлы. Найӧ вуджӧдісны асыввылӧ медся гырысь предприятиеяссӧ, кодъясӧс враг вермис босьтны либӧ жугӧдлыны: уна тысяча станокъяс, уна дас тысяча рабочӧйяс, сё тысяча семьяяс. Но, быттьӧкӧ волшебство серти, найӧ сэки жӧ корсялісны выль станокъяс, выль рабочӧйясӧс да бӧр ловзьӧдлісны тыртӧммӧм шахтаяссӧ да заводскӧй корпусъяссӧ.
Найӧ видзисны производствосӧ да став йӧзсӧ сідзи, мый найӧ вӧліны пыр дасьӧсь, кор ковмас, ставсӧ бара кыпӧдны да мӧдӧдны асыввылӧ. И тайӧ жӧ кадас найӧ дугдывтӧг выполняйтісны сэтшӧм обязанностьяс, кодъястӧг эз вермы эськӧ мунны сӧветскӧй государствоын йӧзлӧн олӧмыс: вердісны йӧзӧс, пасьтӧдісны найӧс, велӧдісны челядьӧс, лечитісны висьысьясӧс, лэдзалісны выль инженеръясӧс, учительясӧс, агрономъясӧс, уджалісны столӧвӧйяс, магазинъяс, театръяс, клубъяс, стадионъяс, банкъяс, прачечнӧйяс, парикмахерскӧйяс, милиция, пӧжарнӧй охрана.
Найӧ уджалісны война мунігчӧж быд лун, быттьӧкӧ став тайӧ кадыс вӧлі ӧти лун. Найӧ вунӧдісны, мый налӧн вермас лоны асланыс олӧм: семьяясыс налӧн вӧліны асыввылынӧсь. Найӧ олісны, сёйисны, узисны эз гортас, а учреждениеясас да предприятиеясас, — любӧй часӧ лунын кӧть войын найӧс позьӧ вӧлі аддзывны асланыс местаясысь.
Торъявліс Донбасслӧн ӧти юкӧн, сы бӧрся мӧд, сэсся коймӧд, но сӧмын ёнджыка зэвтчӧмӧн уджалісны найӧ кольӧм юкӧнъясас. Став вынъяс зэвтӧмӧн найӧ уджалісны Донбасслӧн медбӧръя юкӧнас, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі медбӧръя. Но дзик помӧдзыс найӧ поддерживайтісны йӧзын вынъяслысь тайӧ титаническӧя зэвтчӧмсӧ, медым терпитны ставсӧ, мый войнаыс кӧлаліс народ пельпомъяс вылӧ. И оз кӧ нин позь вӧлі дзик нинӧм пыдзыртны мукӧд йӧз энергияысь, найӧ выльысь и выльысь пыдзыртлісны сійӧс асланыс душевнӧй да физическӧй вынъясысь, и некод эз вермы эськӧ шуны, кӧні помыс тайӧ вынъясыслӧн, сы вӧсна мый налы эз вӧв помыс.
Медбӧрын воис здук, кор колӧ вӧлі эновтны Донбасслысь и тайӧ юкӧнсӧ. Сэки некымын лунӧн найӧ пукталісны кӧлесаяс вылӧ ещӧ уна тысяча станокъяс, ещӧ уна дас тысяча йӧзӧс, ещӧ уна сё тысяча тонна ценностьяс. И вот воис сійӧ медбӧръя минутаыс, кор налы аслыныс оз нин вӧлі позь кольччыны.
Найӧ топыд чукӧрӧн сулалісны партиялӧн Краснодонскӧй райкомса секретарлӧн ыджыд комнатаын, кӧні заседаниеяс нуӧдан кузь пызан вывсьыс вӧлі босьтӧма нин гӧрд нойсӧ. Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, шутитісны, йӧткышталісны ӧта-мӧдныслы пельпомъясас и век эз решайтчыны шуны прӧщайтчан кывъяссӧ. И налӧн, кодъяслы колӧ мунны, сэтшӧм сьӧкыд, гудыр да дойдана вӧлі сьӧлӧм выланыс, быттьӧкӧ кырныш косявліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Тайӧ йӧз чукӧр шӧрас сулаліс обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, кодӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ колян арнас на, кор область водзӧ первойысь сувтіс оккупациялӧн угроза. Но сэки делӧыс ачыс сідзи коли.
Иван Фёдорович вӧлі ичӧтик тушаа, лӧсьыд, статя, комын вит арӧса мужчина, сыналӧм, шочмысь, кӧсичаясӧдыс едждӧм русӧй юрсияса, банйӧм чужӧма, коді войдӧр вӧлі пыр чистӧй, бритӧма, ӧні тупкысьӧма небыдик — абу нин щӧтьӧн, но и абу на тошкӧн: сійӧ заводитіс быдтыны тошсӧ недель кык сайын, кор фронт вылын делӧяс мунӧм серти гӧгӧрвоис, мый ковмас сылы мунны подпольеӧ.
Сійӧ дружелюбнӧя да уважениеӧн треситіс кисӧ сы водзын сулалысь военнӧй формаа олӧма мортлысь, формаыс вӧлі различие знакъястӧм. Тайӧ мортыслӧн омӧльтчӧм, мужественнӧй чужӧмыс, кодӧс вӧлі визьйӧдлӧмаӧсь посньыдик чукыръяс — важся ёна мудзӧмлӧн туйясыс, вӧлі примечательнӧй сійӧ спокойствиелӧн, прӧстӧйлунлӧн да сэки жӧ тӧдчанлун выражениенас, коді овлӧ настоящӧй гырысь руководительяслӧн да артмӧ налӧн ыджыд тӧдӧмлун вӧсна да сійӧс гӧгӧрвоӧм вӧсна, мый вӧчсьӧ свет вылас.
Тайӧ мортыс, неважӧн создайтӧм Украинскӧй партизанскӧй штаблӧн руководительясысь ӧти, воӧма Краснодонӧ тӧрыт на, медым установитны взаимодействие областьса партизанскӧй отрядъяс костын да действующӧй армияса частьяс костын.
Сэки эз на думайтлыны, мый отступайтны кутасны сэтшӧм ылӧдз, надейтчисны сувтӧдны противникӧс кӧть нин Нижньӧй Донец да Нижньӧй Дон рубежын. Штаб предписание серти Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі установитны связь партизанскӧй отряд костын, кӧні сылы вӧлі шуӧма базируйтчыны, да дивизия костын, кодӧс вӧлі вуджӧдӧны Каменка районӧ Севернӧй Донец дорын миянлысь заслон поддержитӧм могысь. Тайӧ дивизияыс, кодлӧн вӧліны гырысь воштӧмъяс Ворошиловград районса бойясын, сӧмын на вӧлі матысмӧ Краснодон дінӧ, а сылӧн командирыс воис тӧрыт партизанскӧй штабса да Лунвыв фронтлӧн политическӧй управлениеса представительяскӧд. Дивизияса командир, ар нелямына генерал, сулаліс сэні жӧ да виччысис ӧчередь прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд.
Иван Фёдорович треситіс кисӧ партизанскӧй руководительлысь, коді и мирнӧй кадӧ вӧлі сылӧн руководительӧн, волывліс пукавны Иван Фёдорович ордӧ гортас да бура тӧдса вӧлі сы гӧтыркӧд, — Иван Фёдорович треситіс сылысь кисӧ да шуаліс:
— Аттьӧ и ещӧ ӧтчыд аттьӧ, Андрей Ефимович, отсӧг вылад, велӧдӧм вылад. Висьталӧй миянлысь партизанскӧй аттьӧ Никита Сергеевич Хрущёвлы. Удайтчас кӧ волыны центральнӧй штабӧ, висьталӧй, мый лоины пӧ ӧні и миян Ворошиловградскӧйын сэтшӧм-татшӧм партизанъяс... А усьӧ кӧ тіянлы, Андрей Ефимович, шуд аддзывны асьсӧ Сталин ёртӧс, висьталӧй сылы, мый ассьыным долгнымӧс выполнитам честьӧн...
Иван Фёдорович сёрнитіс рочӧн, корсюрӧ вуджліс рӧднӧй украинскӧй кыв вылӧ.
— Выполнитанныд — Сталин ёрт и сідзи кывлас. А мый ті выполнитанныд, ме ог сомневайтчы, — мужественнӧя нюммунӧмӧн, коді югдӧдіс сы чужӧмлысь став чукырторъяссӧ, шуис Андрей Ефимович. Друг сійӧ бергӧдчис Иван Фёдоровичӧс кытшалысь йӧз дінӧ да шуис: — Мудер жӧ тайӧ Проценкоыс: ещӧ и воюйтнысӧ на эз заводитлы, а кӧсйӧ нин тӧдмавны, оз-ӧ позь снабжениесӧ получайтны центральнӧй штабысь!
Ставныс серӧктісны, генерал кындзи, коді сёрнитігчӧжыс сулаліс чӧв олігтыр, сылӧн кыз, ён чужӧм вылас кынмӧма скӧр шоглӧн выражение.
Иван Фёдоровичлӧн сӧдз лӧз синъясас вуджӧртчис мудерлун, и синъяссьыс кутісны чеччавны бикиньяс да эз кыкнансьыс ӧттшӧтш, а то ӧтисьыс, то мӧдсьыс, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ пельк бикинь кок пӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Снабжениеыд менам аслам дзебӧма, — шуис сійӧ. — А кор бырӧ, кутам овны сідзи, кыдзи эсійӧ пӧрысь Ковпакыс, интендантствотӧг: мый вӧрӧглысь босьтам, сійӧ и миян... Но, а мыйкӧ кӧ шыбитыштанныд... — Иван Фёдорович шевгӧдіс кияссӧ, и бара ставныс серӧктісны.
— Висьталӧй миянсянь зэв ыджыд аттьӧ франт политуправлениеса работникъяслы, найӧ миянлы ыджыд отсӧг сетісны, — полкӧвӧй комиссар званиеа олӧма военнӧйлысь кисӧ треситігтыр висьталіс Иван Фёдорович. — А тіянлы, ёртъяс... тіянлы ог нин и тӧд, мый висьтавны, сӧмын окавны верма... — И нормӧм Иван Фёдорович ӧти бӧрся мӧдӧс кутліс да окаліс НКВД-са том зонъясӧс.
Сійӧ вӧлі тӧлка морт да гӧгӧрволіс, мый любӧй делӧын оз позь ӧбидитны ни ӧти работникӧс, ыджыдӧс кӧть ичӧтӧс, сійӧ кӧ, работникыс, пуктіс делӧӧ ассьыс пайсӧ. Тадзи сійӧ благодаритіс став организацияяссӧ да став йӧзсӧ, кодъяс отсалісны сылы отрядъяс да подпольнӧй сеть формируйтӧмын. Дыр да сьӧкыд вӧлі прӧщайтчӧмыс обком кузя ёртъясыскӧд. Крепыда кӧрталіс найӧс дружба-судьбаыс война мунан тайӧ тӧлысьясас, кодъяс лэбисны, кыдзи ӧти лун.
Вазьӧм синъясӧн торйӧдчис сійӧ другъяс дінсьыс да видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧд жӧ сійӧ эз на прӧщайтчы. Генерал, — сійӧ вӧлі неыджыд тушаа да крепыд тэчаса, — чӧв олігтыр тэрыба да вынӧн воськовтіс Иван Фёдоровичлань, нюжӧдіс кисӧ, и генераллӧн прӧстӧй русскӧй чужӧм вылас друг тыдовтчис мыйкӧ челядьлӧн кодь.
— Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — пӧся шуис Иван Фёдорович. — Аттьӧ, мый пыралінныд. Ӧні ми тіянкӧд быттьӧкӧ ӧти гезйӧн кӧрталӧмаӧсь... — И сійӧ треситыштіс генераллысь зумыд кисӧ.
Челядьлӧн кодь выражениеыс пырысь-пыр воши генерал чужӧм вылысь. Сійӧ дӧзмӧмпырысь, весиг быттьӧ скӧрысь пыркнитіс фуражкаа ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, сэсся сылӧн тӧлка синъясыс сувтісны Иван Фёдорович вылӧ важ мозыс стрӧга. Тыдалӧ, сылы окота вӧлі шуны мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, но сійӧ нинӧм эз шу.
Решительнӧй здукыс воис.
— Видз асьтӧ, — вежсьӧм чужӧмӧн шуис Андрей Ефимович да кутліс Проценкоӧс.
Ставныс бара пондісны прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд, сылӧн помощниккӧд, кольччысь работникъяскӧд да ӧта-мӧд бӧрсяыс петалісны кабинетсьыс, чужӧмъяс вылас налӧн вӧлі кутшӧмкӧ мыжлуна выражение. Сӧмын генерал ӧтнас петіс вылӧ лэптӧм юрӧн, обычнӧй тэрыб, кокни походкаӧн, кодӧс оз вӧлі позь виччысьны сылӧн кызта вӧснаыс. Иван Фёдорович эз пет найӧс колльӧдны, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи ӧшинь улын пондісны жургыны машинаяс.
Став тайӧ кадас кабинетын ланьтлытӧг уджалісны телефонъяс и Иван Фёдоровичлӧн помощникыс переменаӧн босьтліс то ӧти трубка, то мӧдӧс да корис звӧнитны кымынкӧ минута мысти. Мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович прӧститчис медбӧръя мунысьыскӧд, сылӧн помощникыс пыр жӧ мыччис ӧти трубка.
— Хлебозаводсянь... дасысь кымын нин звӧнитлісны...
Ичӧтик кинас Иван Фёдорович босьтіс трубка, пуксис пызан пельӧс вылӧ да пыр жӧ лои эз сійӧ мортӧн, то бур сьӧлӧмаӧн да нормӧмаӧн, то мудер кодьӧн да гажаӧн, коді сӧмын на ӧні прӧщайтчис аслас ёртъясыскӧд. Жестас, кутшӧмӧн сійӧ босьтіс трубкасӧ, сылӧн чужӧм выражениеас да гӧлӧсас, кыдзи сійӧ заводитіс сёрнитны, тӧдчис спокойнӧй властность.
— Тэ эн таргы, тэ кывзышт менсьым, — шуис сійӧ, и трубкаас гӧлӧсыс пыр жӧ ланьтіс. — Ме тэныд висьталі, мый транспорт лоӧ, сідзкӧ сійӧ лоӧ. Горторг босьтас тэнсьыд няньтӧ да йӧзсӧ кутас вердны туяс. А бырӧдны сы мында нянь — преступление. Мыйла нӧ тэ сійӧс войбыдсӧ пӧжалін? Ме аддза, тэ ачыд тэрмасян, а тэ эн тэрмась, кытчӧдз ме тэныд эг разрешит тэрмасьны. Гӧгӧрвоин? — И Иван Фёдорович ӧшӧдіс тайӧ трубкасӧ да босьтіс мӧдӧс, коді важӧн нин гораа зильгис.
Восьса ӧшиньӧд, коді вӧлі видзӧдӧ 1-бис №-а шахталань, тыдаліс карысь мӧдӧдчысь воинскӧй частьяслӧн, грузӧвӧй машинаяслӧн, эвакуируйтӧм йӧз колоннаяслӧн мунӧм. Тасянь, мыльк вывсянь, тыдалӧ вӧлі пӧшти карта вылын моз, мый медъёнасӧ мунӧны куим вожӧн: главнӧй потокыс муніс лунвылӧ, Новочеркассклань да Ростовлань, неуна ичӧтджыкыс — асыв-лунвылӧ, Лихӧйлань, а ещӧ ичӧтджыкыс — асыввылӧ, Каменсклань. Ӧти радӧн нюжӧдчӧм машинаяс, кодъяс сӧмын ӧні на вӧрзисны райком здание дорысь, мӧдісны мунны Новочеркассклань. И сӧмын генераллӧн бусӧссьӧм вездеходикыс писькӧдчис уличаясӧд ворошиловградскӧй шосселань.
Тайӧ кадас аслас дивизияӧ бӧр мунысь генераллӧн мӧвпъясыс вӧліны ылынӧсь нин Иван Фёдоровичсянь. Сотысь шондіыс бокысяньыс швачкис сылы чужӧмас. Бусыс тупкис и машинасӧ, и генералсӧ шофёрыскӧд, и бӧр пуклӧс вылын пукалысь чӧв ланьтӧм бритчытӧм майорӧс да ыджыд тушаа сержантӧс. Ылысса артиллерийскӧй лыйсьӧмъяслӧн шыясыс, шоссе вылын машинаяслӧн жургӧмыс, карсӧ эновтысь йӧзлӧн видыс, — ставыс тайӧ невольнӧ дорліс арлыд серти да звание серти сэтшӧм разнӧй военнӧй йӧзлысь мӧвпъяссӧ грознӧй действительность дінӧ.
Иван Фёдоровичкӧд прӧщайтчысь став йӧз пиысь сӧмын Украинскӧй партизанскӧй штабса представитель да генерал, кыдзи военнӧй йӧз, гӧгӧрволісны, мый значитіс немецкӧй танкӧвӧй частьясӧн Миллерово босьтӧм да налӧн бросокыс Морозовскӧйлань — Донбассӧс Сталинградкӧд йитысь кӧрт туй вылын сулалысь карлань. Тайӧ значитіс, мый Лунвыв фронтсӧ торйӧдӧма нин Рытыв-Лун фронтысь да мый Ворошиловскӧй область да Ростовскӧй областьлысь ыджыдджык юкӧнсӧ орӧдӧма нин центрысь, а Сталинградӧс — Донбассысь.
Дивизиялӧн могыс ӧні вӧлі сыын, медым кыдз позьӧ дырджык кутны немецъясӧс, кодъяс зырсисны Миллеровосянь лунвылӧ, сэтчӧдз, кытчӧдз Лунвыв фронтса армияяс оз удитны мунны Новочеркассклань да Ростовлань. А тайӧ значитіс, мый дивизияыс, кодӧн командуйтіс генерал, кымынкӧ лун мысти либӧ дзикӧдз дугдас существуйтны, либӧ веськалас вражескӧй окружениеӧ. Окружение йылысь мӧвпыс вӧлі зывӧк генераллы. Но генерал эз кӧсйы допуститны и сійӧс, медым сылӧн дивизияыс дугдіс существуйтны. Мӧдарсянь кӧ, сійӧ тӧдіс, мый ассьыс долгсӧ выполнитас помӧдз. И сылӧн став душевнӧй вынъясыс ӧні вӧлі веськӧдӧма тайӧ разрешиттӧм могсӧ решитӧм вылӧ.
Аслас арлыд серти генерал вӧлі сталинскӧй школаса военачальникъяслӧн шӧр поколениеысь, а эз ыджыд поколениеысь, сійӧ поколениеысь, коді заводитіс ассьыс туйсӧ гражданскӧй война дырйи либӧ регыд мысти гражданскӧй война бӧрын дзик на том да тӧдчытӧм йӧзӧн.
Рядӧвӧй салдат, сійӧ подӧн ветлӧдліс помысь помӧ самӧй сійӧ донецкӧй степӧдыс, кыті тӧвзис ӧні вездеходӧн. Курскӧй крестьянинлӧн пи, дас ӧкмыс арӧса пастух, сійӧ заводитіс ассьыс воинскӧй туйсӧ, кор юраліс нин Перекоплӧн кувлытӧм славаыс. Сійӧ лои салдатӧн Украинаын Махнолысь бандаяссӧ ликвидируйтан кадӧ: тайӧ вӧлі революция врагъяслы паныд великӧй битваяслӧн медбӧръя слабиник йӧлӧгаыс. Сійӧ воюйтліс Фрунзе командование улын на. Тайӧ том воясас сійӧ выдвинитчис кыдзи стойкӧй боец. Сійӧ выдвинитчис, кыдзи тӧлка боец. Но сійӧ выдвинитчис эз сӧмын та вӧсна: стойкӧй да тӧлка йӧз частӧ паныдасьлӧны народын. Ичӧтикаӧн, казявтӧг, кажитчис весиг ньӧжйӧ, велаліс сійӧ быдторйӧ, мыйӧ велӧдісны боецъясӧс-красноармеецъясӧс ротнӧй политрукъяс, батальоннӧй да полкӧвӧй комиссаръяс — политотделъясысь да воинскӧй партийнӧй ячейкаясысь став лыдтӧм, нимтӧм армияыс, — мед нэмъяс чӧж олас тайӧ йӧз йывсьыс паметь! И сійӧ эз прӧстӧ усваивайт налысь велӧдӧмсӧ, — сійӧ перерабатывайтіс да топыда тэчис сійӧс аслас душаас. И друг выдвинитчис аслас боевӧй ёртъяс пиын кыдзи ыджыд политическӧй дарованиеа морт.
Водзӧ туйыс сылӧн вӧлі прӧстӧй да юрбергӧдчана, кыдзи сійӧ поколениеса любӧй военачальниклӧн туйыс.
Великӧй Отечественнӧй война заводитчигӧн сійӧ вӧлі полкса командир. Сійӧ удитіс нин помавны Фрунзе нима Военнӧй академия, участвуйтны Халхин-Голын, Маннергеймлӧн линия дорын. Тайӧ вӧлі вывті нин уна татшӧм арлыда да татшӧм происхождениеа мортлы, но кутшӧм этша вӧлі тайӧ! Отечественнӧй война вӧчис сійӧс полководецӧн. Сійӧ быдмис, но таысь на унджык — сійӧс быдтісны. Сійӧс быдтісны ӧні великӧй война опыт вылын, кыдзи быдтылісны коркӧ военнӧй училищеын, сэсся Академияын, а сэсся кык ичӧт война опыт вылын. Сійӧ тӧдіс, кодлы тайӧн обязан. И кыдзи сталинскӧй школаса став ученикъясыс, сійӧ дзик ставторъяс зілис лоны аслас великӧй учитель кодьӧн.
Чуймӧданаӧн вӧлі тайӧ выль ощущениеыс, асьсӧ аснас сознайтӧмыс, коді ёнмис война мунігӧн, отступлениелӧн став курыдлун вылӧ видзӧдтӧг. Миян салдат бурджык противниклӧн салдат дорысь абу сӧмын моральнӧй превосходство боксянь, — кутшӧм сравнение вермас лоны тані! — а прӧстӧ военнӧй боксянь. Миян командиръяс муртавтӧма вылынджыкӧсь абу сӧмын асланыс политическӧй сознательность серти, но и военнӧй образование серти, ӧдйӧ выльсӧ гӧгӧрвоны-босьтны кужӧмлун серти, быдлаын практическӧй опыт применяйтны кужӧмлун серти. Военнӧй техника абу омӧльджык, а мыйсюрӧӧн весиг бурджык противниклӧн дорысь. Военнӧй мысль, коді создайтіс ставсӧ тайӧс да направляйтіс ставсӧ тайӧс, петӧ великӧй историческӧй опытысь, но тайӧ жӧ кадӧ сійӧ выль, смел, кыдзи сійӧс чужтысь революция, кыдзи историяын аддзывтӧм сӧветскӧй государство, кыдзи гений мортлӧн, коді сформулируйтіс да пӧртіс олӧмӧ тайӧ мысльсӧ, — сійӧ шлывгӧ орёл бордъяс вылын. А век жӧ лоӧ отступайтны. Противник ӧні босьтӧ аслас лыдӧн, внезапностьӧн, лёклунӧн, кодӧс оз вермы определитны мортлӧн некутшӧм сӧвесть, босьтӧ быд разын став вынъяссӧ медбӧръя выйӧдз зэвтӧмӧн, кор оз нин думайтны резервъяс йылысь.
Кыдзи и уна сӧветскӧй военачальникъяс, генерал зэв водз гӧгӧрвоис, мый тайӧ войнаыс, став мукӧд воддза войнаяс дорысь, — людскӧй да материальнӧй резервъяслӧн война. Найӧс колӧ вӧлі кужны лӧсьӧдны самӧй война мунігас. Та дорысь сьӧкыдджык на вӧлі наӧн оперируйтны: распределяйтны кад серти, мӧдӧдавны сэтчӧ, кытчӧ колӧ. Москва дорын противникӧс жугӧдӧм, лунвылын сылӧн поражение висьталісны эз сӧмын миян военнӧй мысльлӧн, миян салдатлӧн, миян техникалӧн превосходство йылысь — ещӧ ёнджыка найӧ висьталісны сы йылысь, мый народлӧн, государстволӧн ыджыдысь-ыджыд резервъясыс бережливӧй киясын, кужана киясын, зарни киясын.
Ӧбиднӧ, зэв ӧбиднӧ вӧлі бара отступайтны йӧз син водзын, кор, кажитчӧ, ставыс нин, дзик ставыс вӧлі тӧдса враг йылысь и ас йывсьыныс!
Генерал муніс чӧв олігтыр, мыйкӧ ёна думайтігтыр. Мыйӧн сӧмын вездеход, эвакуируйтӧм йӧзӧн тырӧм уличаясӧд писькӧдчӧм бӧрын, воис ворошиловградскӧй шоссеӧдз, пӧшти дзик юръяс весьтӧдыс, моторъяснас омлялігтырйи, ӧти бӧрся мӧд лэбисны куим немецкӧй пикировщик. Найӧ тыдовтчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый ни генерал, ни сыкӧд мунысь офицер да сержант эз удитны чеччыштны да колины машинаас. Боецъяслӧн да беженецъяслӧн шоссе кузя потокыс вожаліс да ыльнитіс туй ӧтар-мӧдар бокас, — коді кымыньӧн уськӧдчис канаваӧ, коді топӧдчис керка мудӧд бердӧ либӧ ляскысис стен дорӧ.
И тайӧ здукас генерал аддзис дзик шоссе дорсьыс еджыд ковтаа, кузь сьӧд кӧсаяса ӧтка статя нылӧс. Став шоссеыс зэв ылӧдз тыртӧммис, ныв коли дзик ӧтнас. Нинӧмысь повтӧм зумыш выражениеӧн сійӧ колльӧдіс синъяснас сы весьтті живӧдысь тайӧ шевгӧдӧм бордъяс вылас сьӧд крестъяса краситӧм лэбачьяс вылас, кодъяс лэбисны сэтшӧм уліті, мый кажитчис, насянь тӧлыс кучкис нылыслы.
Мыйкӧ друг киргыштіс генерал горшын, спутникъясыс повзьӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ. Генерал скӧрысь бергӧдлыштіс ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, быттьӧ воротникыс тапӧдіс сылысь сьылісӧ, да бергӧдчис, сылӧн эз вӧвны вынъясыс водзӧ видзӧдны шоссе вылын тайӧ ӧтка ныв вылас. Вездеход крута кежис да, гуранӧсь му вывті чеччалігтырйи, ӧдйӧ мӧдӧдчис шоссе пӧлӧн степь кузя — эз Каменсклань, а Ворошиловградлань, кысянь сӧмын на матыстчис Краснодон дінӧ генераллӧн дивизияыс.
Нёльӧд глава
Уля Громова весьтті тӧвзьысь пикировщикъяс кӧнкӧ кар саяс нин сетісны кымынкӧ пулемётнӧй очередь шоссе кузяыс да вошины шонді югыдсьыс синъястӧ дойдысь воздухас. И сӧмын кымынкӧ минута мысти ылын кылісны взрывъяс, — тыдалӧ, пикировщикъяс бомбитісны Донец вывса переправа.
Первомайскӧй посёлокын ставыс сыркакыліс. Улялы паныд локтісны подводаяс, пышйисны быдса семьяяс. Уля тӧдіс тайӧ став йӧзсӧ, кыдзи и найӧ тӧдісны сійӧс, но некод эз видзӧд Уля вылӧ, некод эз шыасьлы сы дінӧ.
Медся виччысьтӧмӧн вӧлі впечатление Зинаида Выриковасянь, «гимназисткасянь», коді зэв ёна повзьӧм чужӧма пукаліс ящикъяс тыра, нопъяс да пызь мешӧкъяс тыра телега вылын кык нывбаба костын. Кутшӧмкӧ дед, картуза, еджыдӧдз пызьӧссьӧм сапӧгъяссӧ бокас ӧшӧдӧмӧн, вӧжжи помнас мыйвынсьыс нӧйтіс ассьыс омӧлик вӧвсӧ, весьшӧрӧ зілис вӧтлыны, медым скачӧн кайис кыр йылӧ. Кӧть и вӧлі терпитны позьтӧм жар, Вырикова пукаліс коричневӧй драп пальтоа, но чышъянтӧм да шляпатӧм, и сулалысь драпӧвӧй воротник вывтіыс важ мозыс воинственнӧя водзлань чурвидзисны сылӧн ичӧтик кӧсаясыс.
Первомайскӧй посёлок тайӧ районас вӧлі медся важ шахтёрскӧй посёлок, — сысянь, веськыда кӧ шуны, и заводитчис Краснодон карыс. «Первомайскӧйӧн», либӧ, йӧз кост сёрниын «Первамайкаӧн», сійӧс кутісны шуны неважӧн на. Важ кадъясӧ, кор тайӧ местаяссьыс из шомсӧ абу на вӧлі аддзӧма, тані вӧліны казачӧй хуторъяс, кодъяс пиын медыджыдыс вӧлі Сорокин хутор.
Из шомсӧ тані восьтісны миян нэм заводитчигӧн. Первойя шахтаясыс, кодъясӧс вӧчавлӧмаӧсь пласт кузяыс, вӧліны пӧкатаӧсь да сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый из шомсӧ вӧлі лэптӧны вӧла либӧ весиг кипомся вӧрӧтъясӧн. Шахтаясыс вӧліны разнӧй кӧзяинъяс киын, но важ паметь сертиыс рудниксӧ ставнас шулісны — Сорокин рудникӧн.
Шахтёръяс, центральнӧй русскӧй губернияясысь да Украинаысь воысьяс, овмӧдчалісны хуторъясӧ казакъяс ордӧ, рӧдвужасисны накӧд да и асьныс казакъяс уджалісны нин шахтаясын. Семьяяс содісны, юксисны, стрӧитчисны орччӧн.
Вӧчалісны выль шахтаяс — кузь мыльк сайӧ, кыті ӧні нюжӧдчӧма ворошиловградскӧй шоссе, и водзӧ балка саяс, коді юкӧ ӧні Краснодон карсӧ не ӧтыджда кык юкӧн вылӧ. Тайӧ выль шахтаясыс вӧліны ӧтка помещик Ярманкинлӧн, либӧ «бешенӧй баринлӧн», та вӧсна и выль посёлоксӧ, коді кыптіс шахта гӧгӧрыс, первой кадас йӧз костас шуисны посёлок Ярманкин либӧ «Бешенӧй». «Бешенӧй баринлысь» керкасӧ — ӧти судта руд каменнӧй керкасӧ, кӧні ӧти джынъяс вӧлі быдмӧ диковиннӧй быдмӧгъяса да заморскӧй пӧткаяса тӧвся сад, коді сійӧ кадас ӧтнас сулаліс балка сайын джуджыд мыльк йылын, став тӧвъясыслы восьсаӧн, тайӧ керкасӧ «бешенӧйӧн» жӧ шулісны.
Сӧветскӧй власть дырйи нин, первой да мӧд пятилетка воясӧ, тайӧ районас вӧлі вӧчӧма выль шахтаяс, и Сорокин рудниклӧн центрыс вуджис мӧдар бокас, стрӧиталісны сэтчӧ стандартнӧй керкаяс, учреждениеяслысь, больничаяслысь, школаяслысь, клубъяслысь гырысь зданиеяс. Мыльк вылас, «бешенӧй барин» керкакӧд орччӧн, быдмис бордъяса мича здание районнӧй исполкомлӧн. А «бешенӧй барин» керкаас овмӧдчис «Краснодонуголь» трестлӧн проектнӧй контора, кодлӧн служащӧйясыс оз и тӧдны вӧлі, кутшӧм керка тайӧ татшӧмыс, кӧні найӧ коллялӧны асланыс олӧмлысь коймӧд юкӧнсӧ.
Тадзи Сорокин рудник лои Краснодон карӧн.
Уля, сылӧн пӧдругаясыс да школаса ёртъясыс быдмисны асланыс карныскӧд тшӧтш. Зэв на посньыдик школьницаясӧн да школьникъясӧн пуяс садитан праздник лунӧ найӧ тшӧтш садитісны пуяс да кустъяс ёг чукӧрӧн тырӧм да лапкорйӧн быдмӧм пустырь вылӧ, кодӧс городскӧй сӧвет индіс парк места улӧ. Дум сы йылысь, мый тані должен лоны парк, чужи важ комсомолецъяс пӧвстын — ещӧ сійӧ кӧленасьыс на, кодъяс вӧлі помнитӧны «бешенӧй баринӧс», Ярманкин посёлоксӧ, первойя немецкӧй оккупациясӧ да гражданскӧй войнасӧ. Кодсюрӧ на пиысь и ӧні на уджалӧны Краснодонын, мукӧдыслӧн дзормӧмаӧсь нин юрсиясныс либӧ казацкӧй будённовскӧй усъясныс, но унджыксӧ найӧс олӧмыс шыблаліс миян став му пасьта, а ӧткымынъяс кыптісны вылӧдз. А пуяс садитӧмнас руководитіс садовник Данилыч, сійӧ и сэки нин вӧлі пӧрысь. Но сійӧ и ӧні на уджалӧ паркын старшӧй садовникӧн, кӧть и дзикӧдз нин пӧрысьмӧма.
И со сійӧ паськаліс, тайӧ паркыс, да лои радейтана шойччан местаӧн гырысьяслы, а томйӧзлы сійӧ вӧлі весиг не местаӧн, а буретш том дзоридзалан кадся олӧмнас. Сійӧ быдмис накӧд тшӧтш, сійӧ вӧлі на кодь жӧ том, но сылӧн веж туганъясыс шувгисны нин тӧла дырйи, и шондіа лунъясӧ сэні вӧлі нин гожсай и позьӧ вӧлі аддзыны таинственнӧй укромнӧй пельӧсъяс, а войын, тӧлыся дырйи, сійӧ вӧлі зэв мича, а арся зэра войясӧ, кор, пемыдас бергалігтыр да шарӧдчигтыр, гылалӧны кӧтасьӧм виж коръяс, сэки весиг шуштӧмкодь вӧлі сэні, тайӧ паркас.
Тадзи быдмисны томйӧз асланыс парккӧд тшӧтш, асланыс каркӧд тшӧтш да ас ногыс нимталісны сылысь районъяссӧ, слӧбӧдаяссӧ, уличаяссӧ.
Стрӧитасны выль баракъяс, — тайӧ местасӧ сідзи и нимтасны: «Выль баракъяс». И баракыс нин некутшӧм абу, каменнӧй керкаяс нин гӧгӧр, но нимыс дырджык олӧ сы дорысь, мый сійӧс чужтіс. Ӧнӧдз на пыр олӧ окраина «Гулю позъяс». Коркӧ тайӧ вӧліны бокын сулалысь куим керка и детинкаяс вӧлі видзӧны сэні гулюясӧс, ӧні сэні стандартнӧй керкаяс жӧ. «Чурилино» — тайӧ и дзик нин ӧти керка вӧлі, кӧні шахтёр Чурилин овліс.
Донбассӧ йӧз локтӧны миян мулӧн быд помысь. И медводдза юалӧм налӧн: кӧні овны? Китаец Ли Фан-ча вӧчис аслыс оланін пустырын сёйысь да идзасысь, а сэсся кутіс вӧчавны ӧти бердӧ мӧд комнатаяс, мазі поз моз, да лэдзавны сэтчӧ олысьясӧс дон вылӧ, кытчӧдз локтысь йӧз эз гӧгӧрвоны, мый Ли Фан-чалысь комнатаяс нинӧмла босьтны, позьӧ аслыд вӧчны. Тадзи артмис ӧти-мӧд дінас ляскысьӧм мазанкаяслӧн ыджыд район, — тайӧ районсӧ нимтісны «Шанхайӧн». Сэсся татшӧм жӧ мазі поз кодь мазанкаясыс лоалісны кузяла балка пӧлӧныс, коді юкӧ карсӧ, и каргӧгӧрса пустырьясын, и тайӧ мазанка позъяссӧ кутісны шуны «шанхайчикъясӧн».
Сійӧ кадсяньыс, кор заводитіс уджавны районас медыджыд 1-бис №-а шахта, кодӧс вӧлі вӧчӧма буретш Сорокин хутор костӧ да важ Ярманкин посёлок костӧ, Краснодон кар паськаліс Сорокин хуторлань да пӧшти ӧтлаасис сыкӧд. Тадзи хутор Сорокин, коді важӧн нин ӧтлаасис орчча да ичӧтджык хуторъяскӧд, лои Первомайскӧй посёлокӧн — карлӧн ӧти районӧн.
Карса мукӧд районъясысь тайӧс торйӧдӧ сӧмын сійӧ, мый тані унджык олан керкаыс кольӧма важ казачӧй хуторъясысь, — тайӧ вӧліны собственнӧй керкаяс, быдӧн аслыснога, — и олысьяс пӧвстас тані воддза мозыс жӧ вӧліны уна казакъяс, кодъяс уджалісны эз шахтаын, а кӧдзисны степын нянь да ӧтувтчисны некымын колхозӧ.
Уля Громова бать-мамлӧн керкаыс вӧлі сулалӧ посёлок помас увтасінын, — важӧн тайӧ вӧлі Гаврилов хутор, и керкаыс тайӧ вӧлі важ казачӧй керка.
Ульяналӧн батьыс Матвей Максимович Громов рӧднас вӧлі украинец Полтавскӧй губерняысь да ичӧтысянь ветлывлӧма батьыскӧд нажӧвитчыны Юзовкаӧ. Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, ён, мича да ӧтважнӧй зон, улӧдз лэччӧм русӧй кудриа, нималіс кыдзи силач-забойщик, и нывъяс любитісны сійӧс. И нинӧм эз вӧв шензянаыс сыын, мый сійӧ кадас, коді кажитчис Улялы библейскӧй кадӧн, кор тані воссисны медводдза шахтаяс, тайӧ местаясас сійӧ воис нажӧвитчыны да зэв ёна воис сьӧлӧм вылас Матрена Савельевналы, коді сэки вӧлі ещӧ Гаврилов хуторса сьӧд синъяса, ичӧтик казачка Матрёшаӧн.
Русско-японскӧй война дырйи сійӧ служитліс 8-ӧд Московскӧй гренадерскӧй полкын, квайтысь ранитчылӧма, кыкысьсӧ сьӧкыда, сетлӧмаӧсь уна награда, а медбӧръясӧ — аслас гренадерскӧй полклысь знамясӧ спаситӧмысь — святӧй Георгийӧс.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн здоровьеыс омӧльтчис. Мыйкӧдыра сійӧ ещӧ уджаліс на посни шахтаясын, а сэсся мӧдіс служитны кучерӧн шахта бердын да сідзи и овмӧдчис татчӧ, Гаврилов хуторӧ, аслас зимогоритан олӧм бӧрын, тайӧ керкаас, коді вӧлі Матрёшалӧн приданнӧйӧн.
Муртса на Уля кутчысис рӧднӧй керка калиткаас, эбӧсыс сылӧн быри. Уля любитіс батьсӧ да мамсӧ, и, кыдзи тайӧ овлывлӧ томдырйи, оз позь шуны, мый сійӧ эз думайтлыв, но весиг и представитны аслыс эз вермы, мый збыль воас сэтшӧм минута олӧмас, кор ковмас аслыс решайтны ассьыс судьбасӧ семьясьыс торйӧн. И вот тайӧ минутаыс воис.
Уля тӧдіс, мый мамыс и батьыс зэв ёна йитчӧмаӧсь асланыс керкакӧд да вывті пӧрысьӧсь да висьлӧсӧсь, медым решитчыны мунны гортсьыныс. Пиныс вӧлі армияын, а Уля вӧлі олан туйсӧ бӧрйытӧм на ныв, должностьтӧм морт, и эз вермы босьтны найӧс аслас попечение вылӧ. А мӧд нылыслӧн, коді вӧлі арлыднас ёна ыджыдджык Уляысь да коді вӧлі верӧс сайын шахтоуправлениеса служащӧй сайын, коді вӧлі олӧма морт нин да оліс на ордын, — тайӧ ыджыдджык чойыслӧн вӧлі аслас челядь, и сійӧ тожӧ эз решитчы мунны гортсьыс. И найӧ ставныс важӧн нин решитісны, кӧть мед мый эз ло, рӧднӧй местаысь некытчӧ не мунны.
Сӧмын Улялӧн ӧтнаслӧн вот тайӧ медбӧръя минутаӧдзыс лов саяс эз вӧв ни яснӧй план, ни зумыд цель. Сылы пыр кажитчис, мый сыӧн долженӧсь распорядитчыны мукӧдъяс. То сылы окота вӧлі мунны армияӧ, обязательнӧ авиацияӧ, и сійӧ гижавліс письмӧяс вокыслы, коді вӧлі служитӧ ӧти авиационнӧй частьын техникӧн, оз-ӧ отсав сійӧ Улялы пырны лётнӧй школаӧ. Мукӧддырйиыс сылы кажитчис, мый медкокни вӧлі эськӧ мунны медицинскӧй сестраяс курс вылӧ, кыдзи вӧчисны краснодонскӧй некымын ныв, — татшӧм ногнас сійӧ вермис эськӧ зэв регыдӧн веськавны действующӧй армияӧ. То сійӧс преследуйтіс гуся мечта мунны партизанскӧй подпольеӧ, врагӧн займитӧм местаясӧ. То друг сылы зэв окота лолі велӧдчыны, велӧдчыны водзӧ! Войнаыд ӧд абу помтӧм, вот помасяс сійӧ, ковмас овны, уджавны, и кутшӧма ещӧ ковмасны делӧ тӧдысь йӧзыс, — а сійӧ ӧд зэв регыдӧн вермас лоны инженерӧн либӧ учительӧн. Но сідзи некод и эз распорядитчы сы судьбаӧн, и со воис кад, кор сылы колӧ восьтыны калитка и...
Сӧмын тані сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм страшнӧя вермас вежсьыны олӧмыс. Сійӧ должен эновтны мамсӧ, батьсӧ врагъяслы поругание вылӧ да ӧтнасӧн уськӧдчыны лишениеяслӧн, скитаниеяслӧн, тышлӧн тайӧ тӧдтӧм да страшнӧй мирас... Сылӧн сэтшӧма лигышмуніны пидзӧсъясыс, мый тӧкӧтьӧ эз усь муӧ. Ок, вермис кӧ эськӧ сійӧ ӧні пырны тайӧ ичӧтик хатаас, пӧдлавны ставеньяссӧ, уськӧдчыны аслас ныв вольпась вылӧ и вот сідзи куйлыны ланьтӧмӧн да нинӧм не решайтны. Кодлы кутшӧм делӧ Уляӧдз, сьӧдіник нылӧдз! Вот тадзи со водны вольпась вылӧ, кусыньтны кокъястӧ да овны матысса, любитысь йӧз дінын — мый лоӧ ло... Да и мый сійӧ лоӧ, и кор сійӧ лоӧ, и дыр-ӧ сійӧ лоӧ? А гашкӧ, тайӧ абу нин сэтшӧм страшнӧ?
Но сэки жӧ сійӧ дрӧгмуніс гордостьсӧ унижитӧмысь, татшӧм петан туйсӧ самӧй допуститӧмсьыс унижитчӧмысь. Да и кадыс нин эз вӧв бӧрйынысӧ: сылы паныд котӧртӧ нин вӧлі мамыс. Кутшӧм вын чеччӧдіс сійӧс вольпась вывсьыс? Мамыс бӧрся локтісны батьыс, чойыс, чойыслӧн мужикыс, котӧртісны челядь. Ставныслӧн чужӧм выланыс тӧдчис зэв ёна волнуйтчӧм, а ичӧтик племянникыс бӧрдіс.
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін, нылукӧй менам? Тэнӧ жӧ кыа петӧмсяньыс оз вермыны аддзыны. Котӧрт ӧдйӧ Анатолий ордӧ, сійӧ кӧ эз на мун, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс, и синваыс, кодӧс сійӧ эз и кӧсйы чышкавны, исковтіс сылӧн гожъялӧм, кельыд, чукырӧсь чужӧм кузяыс.
Мамыс сылӧн пыр на вӧлі сьӧд юрсиа, кӧть и пӧрысь нин да заводитӧма мышкыртчыны мулань. Сійӧ вӧлі сьӧд юрсиа, и сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны мичаӧсь, быттьӧкӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн, кӧть ачыс сійӧ и ичӧтик вӧлі. И характернас сійӧ вӧлі вына да мывкыда, — нывъясыс и пӧрысь Матвей Максимович кывзысисны сылысь. Но вот воис час, кор нылыс ачыс должен вӧлі решитны ас йывсьыс, и мамыс эбӧстӧммис.
— Коді корсис? Анатолий? — тэрыба юаліс Уля.
— Да, райкомсянь корсисны, — ыджыд кияссӧ сьӧкыда ӧшӧдӧмӧн мам саяс сулалігӧн висьталіс батьыс.
Кутшӧм нин пӧрысь вӧлі сійӧ! Водзладорсяньыс сылӧн юрыс дзикӧдз кушмӧма, сӧмын балябӧжас да пельдінъясас ещӧ кольӧма на еджыд кудриясыслӧн следъясыс, найӧ пыр на гартчисны кытшъясӧн, но рыжов гренадерскӧй ускыс сылӧн вӧлі дзор нин, и чужӧм вылас щӧтьыс вӧлі дзоркодь, и нырыс дзик лӧз, и кирпич рӧма чужӧмыс сылӧн, салдат чужӧмыс, ставнас вӧлі чукырӧсь.
— Котӧрт, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс. — Виччысьлы, ме Анатолийӧс чукӧста! — И сійӧ, ичӧтик, пӧрысь, градъяс костӧд котӧртіс соседъяс ордас, Поповъяс ордӧ, кодъяслӧн пиыс Анатолийыс Улякӧд ӧтлаын таво помаліс Первомайскӧй школа.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым!
Уля уськӧдчис мамыс бӧрся, но сійӧ нин вӧлі котӧртӧ вишняяс костӧд увлань, и найӧ кутісны котӧртны ӧтлаын, пӧрысь да том.
Громовъяслӧн да Поповъяслӧн усадьбаяс костын вӧліны садъяс, кодъяс ньывка лэччисны косьмӧм балкаӧ, код пыдӧсті муніс на костын граница-плетень. Но кӧть найӧ и нэмсӧ вӧліны соседъясӧн, Уля некор эз аддзысьлыв Анатолийкӧд, школаын да комсомольскӧй собраниеяс вылын кындзи, кӧні Анатолий частӧ выступайтліс докладъясӧн. Ичӧтдырйиыс сылӧн вӧліны аслас зончелядьлӧн интересъяс, а старшӧй классъясын велӧдчигӧн сійӧс дэльӧдісны, быттьӧ пӧ сійӧ нывъясысь полӧ. И збыль, кор сійӧ паныдасьліс Улякӧд, да и не сӧмын Улякӧд, кӧнкӧ улича вылын либӧ квартираын, сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошліс, мый весиг и здоровайтчынысӧ эз удитлыв, а здоровайтчас кӧ, сэтшӧма гӧрдӧдас, мый любӧй ныв тшӧтш гӧрдӧдас. Та йылысь нывъяс мукӧддырйиыс сёрнитлывлісны ас костаныс да серамвыв лэптывлісны Анатолийӧс. Но всё-таки Уля уважайтіс сійӧс, сійӧ вӧлі уна лыддьысьӧ, мывкыда, этша сёрниа, любитіс сійӧ жӧ стихъяссӧ, кутшӧмъясӧс и Уля, чукӧртавліс жукъясӧс да бобувъясӧс, минералъяс да быдмӧгъяс.
— Таисья Прокофьевна! Таисья Прокофьевна! — ляпкыдик плетень вомӧн соседъяс садйӧ копыртчӧм бӧрын горзіс мам. — Толечка! Уля воис...
Кӧнкӧ мӧдарладорас вылын, пуяс сайсянь вӧсньыдик гӧлӧсӧн шыасис Анатолийлӧн чойыс. И со Анатолий ачыс нин котӧртӧ пуяс костӧд, кодъяс тырӧмаӧсь посньыдик кисьмысь вишняясӧн, — подолсӧ да сос помъяссӧ вышивайтӧм да юрйывсӧ разьӧм украинскӧй дӧрӧма да балябӧжас пуктӧм узбекскӧй шапочкаа, кодӧс сійӧ новліс, медым эз лёзьнитчыны бӧрӧ сыналӧм кузь, зӧр рӧма, юрсиыс.
Сылӧн пыр серьёзнӧй, омӧлик, еджгов синкымъяса, гожъялӧм чужӧмыс вӧлі ӧзйӧ, сійӧ сэтшӧма пӧсялӧма, мый киняувсьыс кругъясӧн тӧдчӧны ва пятнояс. И, тыдалӧ, сійӧ дзикӧдз вунӧдӧма сы йылысь, мый Уляысь позьӧ яндысьыштны.
— Ульяна... Тэ тӧдан, ме тэнӧ асывсяньыс нин корся, ме нин став зонъяс и нывъяс ордӧ ветлі, тэ вӧсна Витька Петровӧс мунӧмсьыс куті, найӧ миянынӧсь, сылӧн батьыс зэв ёна видчӧ, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы! — тэрыба висьталіс сійӧ.
— Ми жӧ нинӧм ог вӧлі тӧдӧй. Кодлӧн тайӧ распоряжениеыс?
— Райкомлӧн распоряжение — ставлы мунны. Немецъяс вот-вот воасны татчӧ. Ме быдӧнӧс предупредиті, а тіян компаниеыд абу, ме зэв ёна нервничайті. А сэтчӧ жӧ Погорелӧй хуторсянь Витька Петров батьыскӧд мунӧны. Батьыс сылӧн гражданскӧй война дырйи на тані немецъяслы паныд партизанитлӧма, нюжмасьны сылы, дерт, ни ӧти минута оз позь, и гӧгӧрвоан, Витька нарошнӧ кежӧма мела! Вот тайӧ ёрт! Батьыс сылӧн лесничӧй, вӧвъясыс налӧн лесхозын зэв бурӧсь! Ме, дерт, тшӧкті виччысьыштлыны. Батьыс видчӧ, ме шуа: «Ті жӧ асьныд важ партизан, гӧгӧрвоанныд, мый ёртӧс эновтны оз позь, сэтчӧ жӧ, — шуа, — ті, буракӧ, нинӧмысь повтӧм морт»... Вот ми тэнӧ и виччысям, — тэрыба шуис Анатолий, тыдалӧ, кӧсйис дзик пыр жӧ висьтавны Улялы ставсӧ, мый переживайтіс, ачыс видзӧдлывліс сы вылӧ то еджгов-руд, то кельыдлӧз, друг югдӧм синъяснас, кодъяс пыр жӧ вӧчисны сэтшӧм обаятельнӧйӧн сылысь еджгов чужӧмсӧ.
И кыдзи чужӧмыс тайӧ Улялы кажитчывліс нинӧмӧн тӧдчытӧмӧн? Анатолий чужӧмын вӧлі душевнӧй вынлӧн выражение, да, буретш, вынлӧн — кӧнкӧ кыз вом доръяс чукыръясас, паськыд нырбордъясас.
— Толя, — шуис Уля, — Толя... тэ... — гӧлӧсыс сылӧн дрӧгмуні, плетень вомӧн сійӧ нюжӧдіс гожъялӧм ичӧтик кисӧ.
И сэки Анатолий яндысьыштіс.
— Ӧдйӧ, ӧдйӧ, — сылӧн сьӧд, сквӧзь сотысь синъясыскӧд паныдасьны полігтыр шуис сійӧ.
— Ме ставсӧ нин чукӧрті, локтӧй вӧвнаныд ворота дінӧ... локтӧй... локтӧй... — шуаліс Улялӧн мамыс, а синваыс пыр визувтіс и визувтіс сы чужӧм кузя.
Тайӧ минутаӧдзыс мамыс эз на дзикӧдз веритлы, мый сылӧн нылыс ӧтнас мунас тайӧ зэв ыджыд, торксьӧм мирас, но сійӧ тӧдіс, мый нылыслы кольччыны опаснӧ, и вот сюрины бур йӧз, и накӧд пӧрнӧй морт, и ӧні ставыс нин вӧлі помассьӧма.
— Но, Толя, Валя Филатоваӧс тэ предупредитін? — шуис Уля зумыд гӧлӧсӧн. — Тэ жӧ гӧгӧрвоан, сійӧ менам медбур пӧдруга, сытӧг мунны ме ог вермы.
Анатолий чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм искренньӧй огорчение, мый сійӧ эз вермы, да и эз зіль дзебны сійӧс.
— Вӧвъясыс ӧд абу менам, и ми нин нёль морт... Ме прӧстӧ ог тӧд, — шӧйӧвоши сійӧ.
— Но тэ гӧгӧрвоан, мый ме ог вермы эновтны сійӧс да мунны?
— Вӧвъясыс, дерт, зэв ёнӧсь, но ӧд вит морт...
— Вот мый, Толя, аттьӧ тэныд ставсьыс, ставсьыс... Ті мунӧй, а ми Валякӧд... ми подӧн мунам, — решительнӧя шуис Уля. — Прӧщайтлӧй!
— Господи, кыдзи нӧ подӧн, донаӧй менам! Ме ӧд тэныд став платьеястӧ, бельётӧ чемоданӧ тэчи, а вольпасьыд?.. — И, челядь моз кулакъяснас чужӧмсӧ чышкалігтыр, мамыс гораа бӧрддзис.
Пӧдруга дінас Улялӧн благородствоыс Анатолийлы не сӧмын эз кажитчы шензянаӧн, — тайӧ кажитчис, мый тадзи и колӧ лоны, и вӧлі эськӧ шензяна, Уля кӧ вӧчис мӧд ногӧн. Та вӧсна Анатолий эз скӧрмы и эз петкӧдлы нетерпение, — сійӧ прӧстӧ корсис артмӧм положениесьыс петан туй.
— Да тэ кӧть юав сылысь! — горӧдіс сійӧ. — Гашкӧ, сійӧ муніс нин, а гашкӧ, оз и мӧдӧдчы некытчӧ. Сійӧ жӧ абу комсомолка всё-таки!
— Ме котӧртла сійӧс чукӧстны, — пыркнитчис Матрена Савельевна: сійӧ дзикӧдз нин воштіс аслас вынъяслы мерасӧ.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым ставсӧ вӧча! — сьӧлӧмсяньыс шуис Уля.
— Толька! Дыр на ті сэні? — ён, гора гӧлӧсӧн чукӧстіс вывсянь, Поповъяс хата дінсянь, Виктор Петров.
— Вӧвъяс налӧн, дерт, ёнӧсь. А сідз кӧ нин ковмас, ми вермам и телега бӧрсяыс котӧртны переменаӧн, — кывмӧн думайтіс Анатолий.
Но Улялы эз ковмы мунны Валяӧс корны. Муртса на Уля мамыскӧд кайис кильчӧ дорӧдз, сэні, тайӧ кильчӧ да гортгӧгӧрса стрӧйбаяс костын, кухня да мӧс сарай костын, Уля семья пӧвстын йӧжгыльтчыштӧмӧн сулаліс Валя Филатова. Весиг ёна гожъялӧм пырыс тӧдчис сылӧн чужӧмас кельдӧдӧмыс.
— Валюша, лӧсьӧдчы, вӧвъяс эмӧсь, ми сійӧс уговоритам, мед миянӧс кыкнаннымӧс босьтас! — тэрыба шуис Уля.
— Энлы, меным колӧ висьтавны тэныд кык кыв...
Валя кутіс сійӧс киӧдыс. Чужӧмыс Валялӧн вӧлі серьёзнӧй да кельыд.
Найӧ мунісны калитка дінӧ.
— Уля! — шуис Валя да веськыда Улялы синмас видзӧдліс аслас ӧта-мӧдсьыс ылынкодь пукалысь сӧдз синъяснас, кӧні тыдаліс збыль мучитчӧм. — Уля! Ме некытчӧ ог мун, ме... Уля! — шуис сійӧ выныштчӧмӧн, — тэ абу прӧстӧй морт свет вылас, да, да, тэын эм мыйкӧ вына, ыджыд, тэ быдтор верман, и збыль шуӧ менам мама — енмыс тэныд сетӧма бордъяс... Улечка, тэ менам шудӧй свет вылас, — шуаліс Валя пӧся радейтӧмӧн, — медся шудаыс, мый менам вӧлі свет вылас, тайӧ тэ, но ме... ме тэкӧд ог мун. Ме медся обыкновеннӧй морт свет вылас, тайӧс ме тӧда, и ме век мечтайті медся обыкновеннӧй йылысь... Вот, думайті, велӧдча, кута уджавны, аддза бур да шань мортӧс, верӧс сайӧ муна, менам лоӧны челядь, пи, ныв, олӧмным миян лоӧ долыд, прӧстӧй, и сэсся нинӧм йылысь ме эг думайтлыв. Улечка, ме эг куж вермасьны, ме пола бокӧ мунны ӧтнам... Да, да, ме аддза, ӧні ставыс киссьӧ, менам тайӧ мечтаясӧй, но менам мама пӧрысь, лёксӧ ме некодлы нинӧм эг вӧчлыв, ме морт тӧдчытӧм, и ме кольчча, и... и прӧстит менӧ...
И Валя бӧрддзис да кутіс чышкасьны ичӧтик чышъяннас, кодӧс пыр на чабраліс киас. И Уля друг кутіс сійӧс, топӧдіс ас бердас да тшӧтш бӧрддзис пӧдругаыслӧн сэтшӧм тӧдса да муса русӧй юр весьтын.
Найӧ дружитісны дзик челядьдырсяньныс, ӧтлаын велӧдчисны, вуджисны классысь классӧ, ӧта-мӧдныслы висьтавлісны нывлысь первойя радлунсӧ, шоглунсӧ да тайнасӧ. Уля вӧлі замкнутӧй и сӧмын коръясӧкӧ, сьӧлӧм пессигас, висьтавліс ас йывсьыс, а Валя пыр висьтавліс сылы ставсӧ, ставсӧ, аслас чувствояснас эз вевъявлы вӧтчыны Уля признаниеяс бӧрся, но томдырйи ӧмӧй тӧждысьӧны сы вӧсна, медым гӧгӧрвоны мӧда-мӧдӧс, — нимкодьлуныд ӧд дӧверие чувствоын, мӧда-мӧдлы ставсӧ висьтавны позянлунын. И вӧлӧмкӧ, найӧ дзик, дзик разнӧйӧсь. Но сы мында чистӧй, мича лунъяс вӧліны налӧн мелі, святӧй ныв дружба сайын, мый янсӧдчандырся шогыс поткӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Валя чувствуйтіс, мый сійӧ ӧні ӧтказывайтчӧ аслас олӧмас мыйкӧ медся ыджыдсьыс да долыдсьыс, водзӧ кежлӧ кольӧ вӧлі мыйкӧ дзик руд да мыйкӧ дзик тӧдтӧм да ужаснӧй.
А Уля чувствуйтіс, мый сійӧ воштӧ единственнӧй мортӧс, кодлы сійӧ вермис шуда минутаясӧ либӧ медъёна сьӧлӧм вӧрзьӧдан кадъясӧ восьтны асьсӧ ставнас, кутшӧми эм сійӧ, Уля. Сійӧ эз тӧждысь сы вӧсна, медым пӧдругаыс гӧгӧрвоис сійӧс, сійӧ тӧдіс сӧмын, мый сы сьӧлӧмын пыр шыасяс чувство — бурлунлӧн да покорностьлӧн, радейтӧмлӧн да прӧстӧ чуткостьлӧн чувство. И Уля бӧрдіс сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сы челядьдырлӧн пом, сійӧ лои пӧрнӧй мортӧн; сійӧ петӧ вӧлі мирӧ и петӧ ӧтнас.
Сӧмын ӧні сылы уси тӧд вылас, кыдзи Валя перйис сы юрси костысь лилиясӧ да шыбитіс муӧ. Уля гӧгӧрвоис ӧні, мыйла Валя вӧчис тайӧ. Татшӧм сьӧкыд кадас Валя гӧгӧрвоис, кутшӧм тешкодь эськӧ вӧлі сылӧн пӧдругаыс юрси костас пуктӧм татшӧм лилияа, кор взрывайтӧны шахтаяс, и та вӧсна сійӧ мездіс Уляӧс тайӧ лилиясьыс. Сідзкӧ, сійӧ абу нин вӧлӧма сэтшӧм обыкновеннӧй мортӧн, кыдзи висьталіс ачыс, сійӧ вӧлӧм вермӧ гӧгӧрвоны унатор.
Кутшӧмкӧ предчувствие висьталіс налы, мый сійӧторйыс, мый ӧні вӧчсьӧ на костын, тайӧ вӧчсьӧ медбӧръяысь. Найӧ эз сӧмын чувствуйтны, найӧ тӧдісны, мый найӧ кыдзкӧ аслысногӧн, душевнӧя прӧщайтчӧны нэм кежланыс. Та вӧсна найӧ бӧрдісны дзик сьӧлӧмсяньыс, асланыс синваысь яндысьтӧг да сійӧс кутны зільтӧг.
Уна синва вӧлі кисьтӧма тайӧ воясас — эз сӧмын донецкӧй, а став жуглӧм, сотӧм, вирӧн киськалӧм сӧветскӧй муӧ. Тайӧ синваяс пӧвстас вӧліны и бессилиелӧн, ужаслӧн, терпитны позьтӧм доймӧмлӧн синваяс. Но мыйта вӧлі бур, святӧй, благороднӧй синваыс — медся святӧй да благороднӧйыс, кутшӧмъясӧс сӧмын кисьтлывліс человечество.
Муртса на кутіс таргыны ворота дінӧ воысь, пӧлӧс решеткаа, селянскӧй кузь телега, кытчӧ тырыс лӧдӧмаӧсь тубрасъяс да чемоданъяс, кодӧ доддялӧмаӧсь дышлоӧ кык бур гнедӧй вӧвъясӧс, кодъясӧн веськӧдліс кыз ён чужӧма олӧмакодь ыджыд мужчина, полувоеннӧй гимнастёркаа да кучик картуза, — Уля нетшыштчис пӧдруга дінсьыс, кузьмӧс кимӧдзнас, пӧдушкаӧн моз, чышкыштіс синвасӧ, и сылӧн чужӧмыс лои обычнӧй выражениеа.
— Прӧщай, Валя...
— Прӧщай, Улечка. — Валя бӧрддзис ыджыд гӧлӧсӧн.
Найӧ окасисны.
Вӧла-доддя сувтіс ворота дорӧ. Сы сайсянь, котӧртӧм вӧсна гӧрдӧдӧмаӧсь да пӧсялӧмаӧсь да сідзжӧ бӧрдӧм чужӧмаӧсь, мыччысисны Анатолийлӧн мамыс — Таисья Прокофьевна, сӧдз синъяса да еджыд юрсиа, ыджыд тушаа, еджыд яя здоровӧй казачка, да Анатолийлӧн ичӧтджык чойыс, Наташа. Батьыс сылӧн война первой лунъяссянь вӧлі фронт вылын.
Анатолий пукаліс нин додь вылын. Сыкӧд орччӧн пукаліс восьса морӧса майкаа, сьӧд юрсиа, миловиднӧй, жугыль выражениеа, смел челядь синъяса Виктор Петров, коді киас кутіс мыйӧнкӧ небыдторйӧн быдмалӧм да шнурӧн кӧрталӧм гитара.
Уля бергӧдчис да, быттьӧкӧ пуысь вӧчӧм, муніс семьяыслы паныд. Сылы вайисны нин чемодан, нопторъяс, чышъян. Ыджыд дикӧй пӧткалӧн кодь гырысь сьӧд синъяса мамыс, ичӧтик да пӧрысь, уськӧдчис сы дінӧ.
— Мама, — шуис Уля.
Мамыс ӧвтыштіс косіник кияснас да пласьт уси.
Витӧд глава
Народъяслӧн великӧй переселение кадсянь донецкӧй степь эз аддзыв йӧз массаяслысь татшӧм движениесӧ, кутшӧм вӧлі 1942 вося тайӧ июльскӧй лунъясас.
Шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя и веськыда степь кузя сотысь шонді улын асланыс обозъясӧн, артиллерияӧн, танкъясӧн мунісны Краснӧй Армиялӧн отступайтысь частьясыс, детскӧй домъяс да садъяс, скӧт стадаяс, грузӧвикъяс, беженецъяс — то колоннаясӧн, то кыдзи веськалӧ, йӧткисны ас водзвыланыс кӧлуй тыра тачкаяс, кӧні нопторъяс вылын пукалісны челядь.
Найӧ мунісны да талялісны розъялысь да розъялӧма нин няньяс, и некодлы нин эз вӧв жаль тайӧ няньыс — ни налы, кодъяс талялісны, ни налы, кодъяс кӧдзлісны, — тайӧ няньясыс лоины некодлӧн: сійӧс колисны немецъяслы. Колхознӧй да совхознӧй картупель муяс да градъяс вӧліны восьсаӧсь быдӧнлы. Беженецъяс керисны картупельсӧ да пӧжалісны сійӧс бипур пӧим пытшкын, бипурсӧ пестісны идзасӧн либӧ станицаса плетеньясӧн, — быдӧн ордысь, коді сэті муніс подӧн либӧ вӧлӧн, позьӧ вӧлі аддзыны кисьыныс ӧгурцы, помидор, кавунлысь либӧ дынялысь сочнӧй шӧрӧм. И сэтшӧм бус сулаліс степь весьтын, мый позьӧ вӧлі син лапнитлытӧг видзӧдны шонді вылӧ.
Сійӧтор, мый отступайтысь потокӧ лыа чир моз веськалӧм торъя мортлӧн взгляд боксянь, коді ёнджыкасӧ отражайтӧ сійӧс, мый вӧчсьӧ сы пытшкын, а оз сійӧс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, вермис кажитчыны случайнӧйӧн да тӧлктӧмӧн, збыльвылассӧ вӧлі масштаб сертиыс ньӧтчыд на вӧвлытӧм йӧз массаяслӧн да материальнӧй ценностьяслӧн движениеӧн, кодӧс вайӧдіс действиеӧ войналӧн сложнӧй, организованнӧй, уна сё да сюрс гырысь да посни йӧз воля серти двигайтчысь, войналӧн государственнӧй механизмӧн.
Но кыдзи тайӧ овлӧ вынужденнӧя тэрыба отступайтігъясӧн, войска массаяслӧн да гражданскӧй населениелӧн тайӧ главнӧй, гырысь, кӧть и сьӧкыд, но осмысленнӧй движениесьыс кындзи, став туйяс кузя и веськыда степь кузя асыввывланьӧ да асыв-лунланьӧ мунісны беженецъяс; посни учреждениеяс да коллективъяс; торъявлӧм командаяс да войскалӧн обозъяс, кодъясӧс вӧлі жугӧдӧмаӧсь бойясын, кодъяс воштӧмаӧсь связь, вошӧмаӧсь туй вывсьыс; военнӧйяслӧн группаяс, кодъяс кольӧмаӧсь висьӧм либӧ ранитчӧм вӧсна, транспорт тырмытӧм вӧсна. Тайӧ, то гырысьджык, то посниджык группаясыс, кодъяс некутшӧма эз тӧдны сы йылысь, мый збыльвылас вӧчсьӧ фронт вылын, мунісны сэтчӧ, кытчӧ налы кажитчис бурджык, выгоднӧджык, тыртісны став костъяссӧ да сӧнъяссӧ главнӧй движениелысь да медводз тыртісны Донец да Дон вомӧн вуджӧдчанінъяс, кӧні пуръяс да понтоннӧй посъяс дінын, воздухсянь вражескӧй бомбардировка улын, сутки чӧж бергалісны быдса таборъясӧн йӧз, машинаяс, вӧла-доддяяс.
Кӧть и некутшӧм тӧлк эз вӧв гражданскӧй йӧзлы Каменскланьӧ мунӧмысь сэки, кор немецкӧй частьяс петісны нин ылӧ Донец ю мӧдлапӧлӧ, Морозовскӧйлань, краснодонса беженецъяслӧн ёна ыджыдджык юкӧныс веськӧдчис буретш сэтчань, сы вӧсна мый сэтчӧ вӧлі мунӧны сӧмын на ӧні Краснодон эновтысь головнӧй частьясыс дивизиялӧн, кодӧс шыбитӧмаӧсь Донец дорын Миллеровосянь лунвылынджык миянсьыным оборона ёнмӧдӧм могысь. И буретш тайӧ потокас веськалі селянскӧй телега, кытчӧ доддялӧма кык гнедӧй ён вӧлӧс, а телега вылас мунісны Уля Громова, Анатолий Попов, Виктор Петров да сылӧн батьыс.
Муртса на син водзсьыныс саялісны хуторса медбӧръя стрӧйбаяс, кор мукӧд вӧлаяс да машинаяс костын тайӧ вӧлаыс петіс мыльк йывсянь, ньывкӧн лэччис туй вылӧ, небеса пыдӧссяньыс немвиччысьтӧг вувзьысис моторъяслӧн лёкысь равзӧм, и бара уліті юръяс весьтті, шондісӧ сайӧдӧмӧн, тӧвзисны немецкӧй пикировщикъяс, сяркнитісны пулемётъясысь шоссе кузя.
Викторлӧн батьыс, кучик картуза, яя чужӧма да ыджыд гӧлӧса ён ыджыд мужик, друг едждӧдіс.
— Кежӧй степӧ! Водӧй! — лёк горшӧн горӧдіс сійӧ.
Но том войтыр чеччыштісны нин телегасьыс да уськӧдчисны шобді пӧвстӧ. Викторлӧн батьыс, вӧжжияссӧ чӧвтӧм бӧрын, тожӧ чеччыштіс телегасьыс да сэні жӧ места вылас воши, быттьӧ сылі, быттьӧ тайӧ эз вӧв сьӧкыд сапӧгъяса мужик-лесничӧй, а бесплотнӧй лов. Телега вылӧ коли ӧтнас Уля, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ эз пышйы. Но тайӧ жӧ здукас повзьӧм вӧвъясыс сэтшӧма нетшыштчисны, мый тӧкӧтьӧ эз уськӧдны сійӧс телегасьыс.
Уля кӧсйыліс кутчысьны вӧжжиӧ, но эз вермы судзӧдчынысӧ: вӧвъясыс тӧкӧтьӧ эз зурасьны водзвывса бричкаӧ да сувтісны кык кок йылас, сэсся чепӧсйисны бокӧ, тӧкӧтьӧ эз орӧдны постромкаяссӧ. Кузь, ыджыд телегаыс пӧрліс, но бара сувтіс кӧлесаяс вылас. Ӧти кинас телега дорышӧ, а мӧднас кутшӧмкӧ сьӧкыд нопйӧ кутчысьӧмӧн Уля зэвтіс став вынсӧ, медым не усьны: сійӧс эськӧ сэні жӧ талялісны гӧгӧр беснуйтчысь мукӧд вӧвъяс.
Гырысь гнедӧй вӧвъяс йӧймӧм вӧснаыс гӧнитісны талялӧм сю пӧвстӧд йӧз да вӧлаяс костӧд, сувтлывлісны кык кок йылас, шкоргисны да резсисны быгйӧн. Воддза бричкасьыс друг чеччыштіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, еджгов юрсиа, шапкатӧм том морт да уськӧдчис, кажитчӧ, веськыда вӧвъяс улас.
Уля эз пыр гӧгӧрво, мый лои, но здук мысти сувтӧм бурыся да жергӧдӧм вома вӧв юръяс костысь сійӧ аддзис сылысь зэв том, свежӧй, югъялысь синъяса, кодъясын тӧдчис вӧвлытӧм напряжение да вын, банйӧм банбокъяса, скуластӧй чужӧм.
Вына кинас том морт кутӧма вӧжжиӧдыс вомкӧрт бердтіыс шкоргысь ӧти вӧлӧс, сулалӧ вӧла дышлоа костас, ёнджыка зырсьӧ вӧвланьыс, медым сійӧс эз уськӧд дышлоыс. Том морт сулаліс ыджыд тушаа, ӧкуратнӧй, мичаа гладитӧм выль руд костюма, сьӧдгӧрд галстука, и пинжак зепсьыс тыдыштіс еджыд лы пома складнӧй ручка. Мӧд кинас сійӧ дышло вывтіыс зілис кутны вӧжжиӧдыс мӧд вӧвсӧ. Сӧмын руд пинжак улас польдчӧм мускулъясысь артмӧм рӧч сертиыс да вӧлӧс кутысь гожъялӧм килутшас ёна тӧдчысь сӧнъяс серти тыдалӧ вӧлі, кутшӧма сійӧ мыйвынсьыс зэвтчӧма.
— Тпру... тпру... — шуаліс сійӧ эз зэв гораа, но повелительнӧя.
И тайӧ здукас, кор сылы удайтчис кутны вӧжжиӧдыс и мӧд вӧвсӧ, сы киын дзик пыр жӧ раммисны кыкнан вӧлыс. Найӧ ещӧ пыркӧдісны на бурысьяссӧ, зверь синнаныс кӧсӧя видзӧдлывлісны сы вылӧ, но сійӧ эз лэдз найӧс, кытчӧдз найӧ дзикӧдз эз раммыны.
Том морт лэдзис вӧжжияссӧ кисьыс, и первойӧн, мый сійӧ вӧчис, — тайӧ ёна шензьӧдіс Уляӧс, — ыджыд кипыдӧсъяснас сійӧ ӧкуратнӧя мольӧдыштіс ассьыс пӧшти дзугсьӧм, кӧсӧй проборӧн сыналӧн еджгов-руд юрсисӧ. Сэсся сійӧ лэптіс Уля вылӧ пӧсялӧмсьыс кӧтасьӧм чужӧмсӧ, коді вӧлі челядьлӧн кодь да скуластӧй, гырысь синъяса, зарни рӧма кузь синлысъяса, сэсся чужӧмтырнас простодушнӧя да гажаа нюмъёвтіс.
— Бур в-вӧвъяс, вермисны пасьвартны, — шуис сійӧ, ачыс неуна мыкталігтыр да пыр на чужӧмтырнас нюмъялігтыр видзӧдіс Уля вылӧ, коді век на кутчысьӧма телега дорышӧ да ыджыд нопйӧ да, тӧкӧтьыштӧ нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, уважениеӧн видзӧдіс сы вылӧ сьӧд синъяснас.
Йӧз бӧр локталісны шоссе вылӧ да корсисны ассьыныс вӧвъяссӧ да машинаяссӧ. Мукӧдлаас, тыдалӧ, усьӧмаяс да ранитчӧмаяс дінын, чукӧрмӧмаӧсь нывбабаяс: сэсянь кылісны ойзӧмъяс да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧмъяс.
— Ме зэв ёна полі, мися найӧ тойыштасны тэнӧ дышлонас! — шуис Уля, волнуйтчӧмысла нырбордъясыс неуна дрӧгнитлывлісны.
— Ме ачым сыысь полі. Но вӧвъясыс абу лёкӧсь, кодзӧмаӧсь, — наивнӧя шуис сійӧ да кузь чуньяса гожъялӧм ыджыд кинас тапкӧдыштіс югъялысь пӧсялӧм сьыліас вӧвлы, код дорын матынджык сулаліс сійӧ.
Ылын, кытӧнкӧ Донец дорын нин, кылісны бомбёжкалӧн пыдын кодь да ӧттшӧтш зэв ёсь шыяс.
— Зэв жальӧсь йӧзыс, — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын шуис Уля.
Вӧлаяс да йӧз мунісны нин на дінті кыкнанладорӧдыс, кытчӧдз судзис синмыд, быттьӧкӧ визувтіс бузгысь ыджыд ю.
— Да, жальӧсь. А медся нин миян мамъясным. Мый найӧ переживайтӧны! И мый нӧшта ковмас налы переживайтны! — шуис том морт, и пыр жӧ сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй, и кымӧс вылас сылӧн, не арлыд сертиыс, чукӧрмисны ёна тӧдчысь кузяланога чукыръяс.
— Да, да... — шытӧг висьталіс Уля, сразу представитіс ассьыс мамсӧ, кыдзи сійӧ, ичӧтик, пласьт куйліс чишкассьӧм му вылын.
Виктор Петровлӧн батьыс, сідзжӧ виччысьтӧг, кыдзи и вошлі, тыдовтчис вӧвъяс дінын да зэв тӧждысьӧмпырысь кутіс видлавны постромкаяссӧ, шлеяяссӧ, вӧжжияссӧ. Сы бӧрся, сералігтыр да узбекскӧй шапкаа юрсӧ мыжапырысь бергӧдлігтыр да сэк жӧ обычнӧй серьёзнӧй выражениесӧ воштытӧг, тыдовтчис Анатолий Попов, сы бӧрся тожӧ неуна яндысьыштӧм Виктор.
— Гитараыс менам абу жугалӧма? — тӧждысигтыр доддьӧ видзӧдлӧм бӧрын тэрыба юаліс Виктор. А мыйӧн аддзис стежитӧм эшкын пытшкысь, тубрасъяс костӧ пуктӧм гитарасӧ, аслас смел да жугылькодь синъяснас видзӧдліс Уля вылӧ да серӧктіс.
Пыр на вӧвъяс костын сулалысь том зон копыртчыліс дышло улӧ да вӧв сьылі улӧ да, аслас паськыд пельпомъяс вылын еджгов юрсиа шапкатӧм еджыд юрсӧ прӧстӧя да кокниа нуигтыр, матыстчис телега дінӧ.
— Анатолий! — нимкодя горӧдіс сійӧ.
— Олег!
Найӧ топыда кутісны ёрта-ёртсӧ киясӧдныс гырддзасьыс вылітіджык, и сэки Олег син бӧжнас видзӧдліс Уля вылӧ.
— Кошевой, — висьтасис сійӧ да нюжӧдіс сылы кисӧ.
Сылӧн ӧти пельпомыс, шуйгаыс, вӧлі вылынджык мӧдсьыс.
Сійӧ вӧлі зэв том, дзик на челядь, но сылӧн гожъялӧм чужӧмас, кокни кузь тушаас, весиг лӧсьыда гладитӧм паськӧмас, тайӧ пемыдгӧрд галстукас да складнӧй ручкалӧн еджыд помас, сылӧн став вӧрас манераясас, неуна мыкталышталӧм сёрнитӧмас тӧдчӧ вӧлі сэтшӧм свежӧйлун, вын, бурлун, душевнӧй ясность, мый Уля сразу жӧ кутіс чувствуйтны сы дінӧ дӧверие.
А сійӧ, том мортлӧн невольнӧй наблюдательностьӧн, пырысь-пыр жӧ гӧгӧр видзӧдліс сылысь еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа статя тушасӧ, коді вӧлі муяс вылын уджавны велалӧм сиктса нывлӧн кодь ён да гибкӧй коска, сы вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъяссӧ, кыз кӧсаяссӧ, мича нырбордъяссӧ, гожъялӧм стройнӧй, кузь кокъяссӧ, кодъясӧс сӧмын пидзӧссьыс неуна улӧдзджык тупкӧ сьӧд юбкаыс. Том морт ыпнитіс-гӧрдӧдіс, крута бергӧдчис Викторлань да, яндысьыштӧмӧн, сетіс сылы кисӧ.
Олег Кошевой велӧдчис краснодонса — Горький нима — медыджыд школаын, коді вӧлі сулалӧ карса паркын. Уляӧс да Викторӧс сійӧ аддзис первойысь на, а Анатолийкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм тӧждысьтӧм дружбаӧн, коді унаысь овлывлӧ активнӧй комсомолецъяс костын, дружбаӧн ӧти комсомольскӧй совещаниесянь мӧдӧдз.
— Да, со кӧні лои аддзысьны, — шуис Анатолий. — А помнитан, войдӧрлун на ми ставным ӧтчукӧрӧн пыралім тэ ордӧ ва юны, и тэ миянӧс ставнымӧс тӧдмӧдін... аслад бабушкаыдкӧд! — серӧктіс сійӧ. — Сійӧ мый, тэкӧд жӧ мунӧ?
— Оз, б-бабка кольччис. И мама кольччис, — шуис Олег, и сылӧн кымӧс вылас бара чукӧрмисны кузьмӧс чукыръяс. — Ми витӧн: Коля, мамалӧн вокыс — кывйӧй некыдзи оз бергӧдчы шуны сійӧс дядяӧн! — нюмъёвтіс сійӧ. — Сылӧн гӧтырыс, да налӧн пиыс, да д-дедӧ, коді миянӧс нуӧдӧ, — и юрнас довкнитӧмӧн сійӧ индіс водзын сулалысь бричка вылӧ, кысянь сійӧс унаысь нин чукӧстлісны.
Ичӧтик тушаа, тэрыб кокъяса буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка ӧні пыр быгыльтчис водзвылын, а гнедӧй вӧвъяс сэтшӧма зырӧдісны бӧрсяньыс, мый налӧн васӧд ныр розьясысь петысь жарыс ӧвтіс бричкаын пукалысьяслы сьыліясас да пельясас.
Олег Кошевойлӧн дядяыс, Николай Коростылев, либӧ дядя Коля, «Краснодонуголь» трестса инженер-геолог, лӧз пинжака да гача, сьӧд синкымъяса, карӧй синъяса, мича том морт, племянниксьыс сӧмын ар сизимӧн ыджыдджык, коді дружитіс сыкӧд, кыдзи равнӧйкӧд, ӧні эльтіс сійӧс Уляӧн.
— Тайӧс, вокӧ, оз позь упуститны, — племянник вылас видзӧдтӧг гажтӧм гӧлӧсӧн брунгис дядя Коля, — шутка шуны, кутшӧм нылӧс тӧкӧтьӧ ли смертьысь эн спасит! Тані, вокӧ, сватъястӧг делӧыд оз коль. Збыль, Марина?
— А вешйӧй сэтысь! Ме сідзи нин дӧзми ставсьыс!
— А збыль ӧд лӧсьыд? — юасис Олег аслас томиник тьӧткаыслысь. — Веськыда чудо, сэтшӧм лӧсьыд!
— А Леночкаыд?.. Эк тэ, Олежка-дролежка! — сьӧдіник синъяссӧ сы вылӧ сюся чӧвтлӧм бӧрын шуис тьӧткаыс.
Марина тьӧтка вӧлі медмича хохлушка тьӧткаяс пиысь, кодъяс, кажитчӧ, лэччӧмаӧсь лубочнӧй картина вылысь, — вышивайтӧм украинскӧй ковтаа, монистоа, сьӧдіник, еджыд пиньяса, пышнӧй юрсиа, коді пушистӧй кымӧр моз сувтӧма юр гӧгӧрыс, — весиг немвиччысьтӧг туйӧ петӧмыс абу торкӧма сылысь мичмӧдчӧмсӧ.
Кинас сійӧ кутіс куим арӧса кызіник детинкаӧс, коді зэв кыпыдпырысь шыасьліс став вылас, мый сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс, да некутшӧма эз вермы чайтны, кутшӧм ужаснӧй мирӧ сійӧ веськалі.
— Ме тадзи шуа: Леночка, сійӧ, збыль, пара миян Олеглы, а тайӧ кӧть и зэв мичаник, но миянлысь Олегӧс любитны оз вермы, ӧд Олег ещӧ челядь на, а сійӧ нин ныв дай бог! — тэрыба сёрнитіс Марина тьӧтка, ачыс беспокойнӧя кодзлӧдліс сьӧд синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да частӧ видзӧдлывліс небеса вылӧ. — Ӧд кор нывбабаыд пӧрысь нин, сэки сылы сьӧлӧм вылас воӧны детинкаяс, а сійӧ кӧ томиник на, сэки сійӧ некор оз кут любитны ассьыс томджыкӧс, тайӧс ме ас серти шуа, — висьталіс сійӧ сэтшӧм тэрыба, коді петкӧдліс, мый тьӧтка збыльысь «дӧзмӧма».
Лена Позднышева вӧлі Олегкӧд ӧти классын велӧдчысь ныв, коді кольччис Краснодонӧ, кодкӧд Олег дружитліс, кодӧс любитіс да кодлы вӧлі сиӧма сылӧн дневниксьыс уна страница. Гашкӧ, Олег и збыль лёка поступитіс, кор сэтшӧм восторженнӧя шуис Уля йылысь? Но, а мый нӧ таын вермас лоны лёкыс? Леночка — тайӧ нин нэм кежлас сы сьӧлӧмын, тайӧ нин некытчӧ оз вермы удитны, а Уля... И сійӧ бара ас водзсьыс аддзис Уляӧс, и тайӧ вӧвъяссӧ, и бара чувствуйтіс, кыдзи шуйгавывса вӧлыс лолаліс сы вылӧ. И неужели та бӧрын Марина вермас лоны прав, мый тайӧ нылыс оз вермы любитны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ ещӧ детинка на! «Ок тэ, Олежка-дролежка»!.. Сійӧ вӧлі нывъяс вылӧ ыштысь и ачыс тӧдіс тайӧс.
Кыкнан вӧлаыс, бричка да кӧсӧй решеткаа селянскӧй телега, дыр на ещӧ кытшлалісны степь кузя, зілисны панйыны колоннасӧ, но вӧліны ещӧ уна сё да уна тысяча йӧз, кодъяс сідз жӧ зілисны писькӧдчыны водзӧ, и быдлаын, кытчӧдз судзис син, вӧлі сэтшӧм жӧ поток, коді артмӧма йӧзысь, машинаясысь да вӧлаясысь.
И вочасӧн Олегӧс эновтісны и Улялӧн и Леночкалӧн образъясыс, и ставсӧ сайӧдіс тайӧ помасьлытӧм йӧз потокыс, кодын, кыдзи море вылын дзибрӧс пыжъяс, катласисны буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка да гнедӧй вӧвъяса телега.
Степыс помтӧг и дортӧг нюжӧдчӧма светса быдладор помланьыс, горизонт дорын пуркйисны пӧжаръяслӧн сук тшынъясыс, и сӧмын зэв ылын асыввылын кельыдлӧз небесаын чукӧрмисны вӧвлытӧм чистӧй, яснӧй, гартчӧм кымӧръяс, и нинӧм эськӧ эз вӧв шензянаыс, сійӧ кымӧръяссьыс кӧ лэбзисны эзысь трубаяса еджыд ангелъяс.
Олеглы дум вылас уси небыд, бур кияса мамыс...
...Мама, мама! Тэнсьыд киястӧ ме помнита сійӧ кадсяньыс, кор куті ме сознавайтны ачымӧс свет вылас. Гожӧмбыднас найӧ пыр гожъявлісны да гожъялӧмыс эз вушйыв и тӧвнас, — сійӧ вӧлі зэв нежнӧй, рӧвнӧй, сӧмын сӧнъяс вывтіыс неуна сьӧдджык. А гашкӧ, найӧ, тэнад киясыд, и чорыдджыкӧсь вӧліны, — ӧд налы олӧмас сы мында удж сюрлі, — но найӧ кажитчылісны меным пыр сэтшӧм нежнӧйӧн, а ме сэтшӧма радейтлі окавны найӧс веськыда сьӧд сӧнъяссӧ.
Да, буретш сійӧ кадсяньыс, кор ме куті сознавайтны ачымӧс, да медбӧръя минутаӧдзыс, кор тэ лигышмунӧмӧн, ньӧжйӧник, медбӧръяысь пуктін юртӧ менам морӧс вылӧ сьӧкыд олан туйӧ колльӧдігӧн, ме пыр помнита тэнсьыд киястӧ уджын. Ме помнита, кыдзи найӧ гудрасисны майтӧг быг пытшкын, менсьым прӧстыняяс песлалігӧн, кор тайӧ прӧстыняясыс вӧліны на сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый вӧліны пелёнка кодьӧсь, и помнита, кыдзи тэ ичӧтик тулупа, тӧлын, ваялін карнан йылын ведраяс, кепыся ичӧтик китӧ пуктӧмыд водзладорад карнан вылас, ачыд сэтшӧм ичӧтик да пушистӧй, кепысьыд кодь. Ме аддза тэнсьыд неуна кызыштӧм сустава чуньястӧ букварь вылысь, и ме шуала тэ бӧрся:
Ме помнита тэнсьыд киястӧ, кодъяс оз куснясьны, гӧрдӧдӧмаӧсь, турдӧмаӧсь юкмӧсса кӧдзыд ваысь, кӧні тэ пожъялін бельё, кор ми олім ӧтнаным, — чайтсьӧ вӧлі, дзик ӧтнаным став свет вылас, — и помнита, кутшӧм тӧдлытӧг тэнад киясыд вермисны пиыдлысь чуньсьыс перйыны жель да кутшӧм ӧдйӧ найӧ пысавлісны емӧ сунис, кор тэ вурсин да сьылін — сьылін сӧмын аслыд да меным. Ӧд нинӧм свет вылас абу сэтшӧмыс, мый вӧчны эськӧ эз кужны тэнад киясыд, мый эськӧ эз вӧв налы вын сертиыс, мыйсӧ эськӧ найӧ зывӧктісны! Ме аддзылі, кыдзи найӧ гудралісны сёй мӧс куйӧдкӧд, медым хата мавтавны, и ме аддзылі тэнсьыд китӧ, коді тыдаліс шӧвк пиысь, а чуняс вӧлі чунькытш, кор тэ лэптін молдаванскӧй гӧрд вина тыра стӧкан. А кутшӧм покорнӧй нежностьӧн тэнад кызіник да гырддзасьыд вылітіджык еджыд киыд сывйыштіс дядьлысь сьылісӧ, кор сійӧ, тэкӧд ворсігӧн, лэптіс тэнӧ ки вылас, — дядь, кодӧс тэ велӧдін любитны менӧ и кодӧс ме почитайті рӧднӧйӧс моз, сӧмын нин куш сы вӧсна, мый тэ любитін сійӧс.
Но медся ёна, нэм кежлӧ запомниті ме, кутшӧм нежнӧя шыльӧдісны найӧ, тэнад киясыд, кодъяс вӧліны неуна сарӧгӧсь да сэтшӧм шоныдӧсь и ыркыдӧсь, кыдзи найӧ шыльӧдісны менсьым юрсиӧс да сьыліӧс, и морӧсӧс, кор ме джынвыйӧ садьтӧг куйлі вольпась вылын. И кор кӧть ме эг восьтыв синъясӧс, тэ пыр вӧлін ме дінын, и ночник ӧзйис комнатаын, и тэ видзӧдін ме вылӧ аслад вӧйӧм синъяснад, быттьӧ пемыдсянь, ачыд ставнас чӧв-лӧнь да югыд, быттьӧ ризіа. Ме окала тэнсьыд чистӧй, святӧй киястӧ!
Тэ колльӧдін пиянтӧ война вылӧ, — эн кӧ тэ, сідзкӧ мӧд, сэтшӧм жӧ, кутшӧм тэ, — мукӧдъяссӧ тэ нэмнад нин он вермы виччысьны, а тайӧ чашаыс кӧ муніс тэ бокті, то сійӧ эз мун мукӧд бокті, коді сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ. Но и война лунъясӧ кӧ йӧзлӧн эм кусӧк нянь и эм ас вылас паськӧм, и му вылын кӧ сулалӧны сёрӧмъяс, и рельсъяс кузя котӧртӧны поездъяс, и садйын дзордзалӧны вишняяс, и домнаын бушуйтӧ би, и кодлӧнкӧ тыдавтӧм вын кыпӧдӧ воинӧс му вылысь либӧ вольпась вылысь, кор сійӧ висьмӧма либӧ ранитчӧма, — ставсӧ тайӧс вӧчисны меным мамлӧн киясыс — менам, и сылӧн, и сылӧн.
Видзӧдлы гӧгӧр и тэ, том морт, другӧй менам, видзӧдлы ме моз да висьтав, кодӧс тэ олӧмад ӧбижайтлін ёнджыка ассьыд мамтӧ дорысь, — оз-ӧ ме вӧсна, оз-ӧ тэ вӧсна, оз-ӧ сы вӧсна, оз-ӧ миян неудачаяс, ӧшибкаяс вӧсна и оз-ӧ миян шог вӧсна дзормыны миян мамъясным? А ӧд воас час, кор сьӧлӧмыдлы мучительнӧй упрёкӧн бергӧдчас тайӧ ставыс мамыд гу дорын.
Мама, мама!.. Прӧстит менӧ, сы вӧсна мый тэ ӧтнад, свет вылас сӧмын тэ ӧтнад верман прӧщайтны, пукты китӧ юр вылӧ, кыдзи вӧлі челядьдырйи, да прӧстит...
Татшӧм мӧвпъяс да чувствояс жуисны Олег пытшкын. Сійӧ эз нин вермы вунӧдны, мый мамыс сылӧн коли «сэтчӧ» и Вера бабушкаыс,
И чужӧмыс Олеглӧн лои серьёзнӧй, зумыш, зарни синлыска гырысь синъясыс кӧтасисны. Сійӧ пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, гырысь киясыслысь ён кузь чуньяссӧ клячалӧмӧн, и ёна тӧдчысь кузьмӧс чукыръяс водісны сы кымӧс вылӧ.
Чӧв ланьтісны и Коля дядь, и Марина, и весиг налӧн ичӧтик пиыс, и сэтшӧм жӧ шы ни тӧв лои на бӧрвылын мунысь телегаын. Сэсся и буланӧй вӧлыс и бур гнедӧй вӧвъясыс мудзисны тайӧ страшнӧй жарас и дзескыдінас, и кыкнан вӧлаыс тӧдлытӧг бара петісны шоссе вылӧ, кыті пыр исковтіс и исковтіс йӧзлӧн, машинаяслӧн да вӧлаяслӧн потокыс.
И кӧть мед мый эз вӧчны, эз думайтны, эз сёрнитны йӧзыс тайӧ йӧз шоглӧн великӧй потокас — шутитісны-ӧ найӧ, вугралісны-ӧ, вердісны-ӧ челядьӧс, тӧдмасялісны-ӧ, юкталісны-ӧ вӧвъясӧс шочиник юкмӧсъяс дорын, — став тайӧтор саяс и быдтор вылын тыдавтӧг паськаліс сьӧд вуджӧр, коді локтіс бӧрвывсянь, коді паськӧдӧма нин бордъяссӧ кӧнкӧ войвылын и лунвылын, коді степь кузя разаліс тайӧ потоксьыс ещӧ на ӧдйӧджык.
И сійӧс ощущайтӧмыс, мый найӧ вынужденнӧя эновтӧны рӧднӧй мунысӧ, матысса йӧзсӧ, пышйӧны тӧдтӧминӧ и мый сійӧ выныс, коді шыбитіс тайӧ сьӧд вуджӧрсӧ, вермас суӧдны да лямӧдны найӧс, — из моз куйліс быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс.
Квайтӧд глава
Машинаяс да беженецъяс пӧвстын, кодъяс мунісны шоссе бокӧд, кытчӧ вӧлі зырӧдӧма бричкасӧ и телегасӧ, кыссис 1-бис №-а шахталӧн грузӧвӧй машинаыс, код вылын шахтоуправлениеса работникъяс костын да кӧлуй костын мунісны шахтаса директор Валько да Григорий Ильич Шевцов, кодкӧд некымын час сайын на Уля янсӧдчис сы керка калитка дорын.
Тані жӧ подӧн муніс Отечественнӧй война вылын участникъяслӧн сирӧтаяслы детскӧй дом, коді коркӧ вӧлі «Восьмидомикъясын», — вит арӧссянь кӧкъямыс арӧсӧдз детинкаяс да нывкаяс, кодъясӧс колльӧдісны кык ныв-няня да домнас заведуйтысь — воспитательница, олӧма нывбаба, аддзытӧм сувтса синма, юр вылас гӧрд чышъяна, кодӧс кӧрталӧма вундысь моз, веськыда чулки вылас кӧмалӧм бусӧсь резинӧвӧй ботыа.
Детскӧй домсӧ колльӧдісны детскӧй домса кӧлуй тыра некымын вӧла-доддя, и сэтчӧ ӧчередьӧн пуксьӧдавлісны мудзӧм челядьӧс.
Мыйӧн 1-бис №-а шахталӧн грузӧвикыс суӧдіс тайӧ детскӧй домсӧ, грузӧвик вывсьыс став пассажирыс чеччыштісны машинасьыс да пуксьӧдалісны сэтчӧ челядьӧс. Григорий Ильичлы сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис нывка, еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса, серьёзнӧй чужӧма, кыз банбокъяса — «пампушкаяса», кыдзи шуис найӧс Григорий Ильич, — мый сійӧ пӧшти туй чӧжыс ки вылас нуис нывкасӧ, окаліс сылысь кияссӧ да пампушка-банбокъяссӧ да сёрнитіс сыкӧд, ачыс сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа да кельыдлӧз синъяса, кутшӧми и нывкаыс.
Детскӧй домса вӧла-доддяяс бӧрся, кодъяскӧд ӧні ӧтлаасисны бричка да телега, муніс шоссе кузя ёна нюжӧдчӧм воинскӧй часть кухняясӧн, пулемётъясӧн, артиллерияӧн. Опытнӧй военнӧйлӧн синмыс пыр жӧ эськӧ казяліс, мый частьсӧ ёна оснаститӧма противотанкӧвӧй ружьеясӧн да пушкаясӧн. Донецкӧй небеса фон вылын аслысногӧн тӧдчигтыр, плавнӧя катласигтырйи ньӧжйӧник шлывгисны гвардейскӧй миномётъяс. Ылысяньыс эз тыдавны грузӧвикъясыс, кодъяс вылӧ найӧс вӧлі установитӧма, и кажитчис, мый тайӧ тешкодь сооружениеясыс асьныс шлывгӧны уна километръяс кузя нюжӧдчӧм тайӧ военнӧй да гражданскӧй йӧз масса весьтас.
Кутшӧмкӧ сім рӧма сукмӧм бусыс йиджӧма боецъяслы да командиръяслы сапӧгъясас, — частьыс кымынкӧ сутки чӧж нин вӧлі походын. Колонна юрас, дзик вӧлаяс бӧрсяыс, найӧс панъялігтыр, кор вӧлаясыслӧн мунӧмыс надзмывліс, муніс автоматчикъяслӧн рота. Найӧ мунісны огнеупорнӧй кирпич моз ӧжигайтчӧм чужӧмаӧсь, асланыс морӧс выланыс кагаясӧс моз нуисны автоматъяснысӧ, кодъясӧс кутісны мудзӧм, позялӧм либӧ ранитчӧм бӧрын кӧрталӧм кипӧвнаныс.
Телегаыс, кӧні муніс Уля, кутшӧмкӧ гижтӧм распорядок серти, пыр жӧ лои быттьӧ автоматчикъяс рота овмӧслӧн принадлежностьӧн, ротаыслӧн юкӧнӧн: и походын и шойччанінын телегаыс пыр веськавліс рота центрӧ, и кӧть кытчӧ Уля эз видзӧд, сійӧ пыр паныдасьліс том воинъяслӧн сы вылӧ синкым увтіныс, а то и веськыда видзӧдысь синъяскӧд. Воинъяс вӧліны бусӧсь сапӧгаӧсь, пилоткааӧсь да не ӧтчыд пӧсявлӧм, косьмывлӧм да выльысь пӧсявлӧм, уль муын, лыа пиын, нюрын, лыскын туплялӧм, унаысь зэр да сотан шонді тӧдлӧм салдатскӧй гимнастёркааӧсь.
Кӧть и отступайтігӧн, но нывъяс дырйи боецъяс вӧліны бодрӧй, озорнӧй, шутливӧй настроениеаӧсь, да, кыдзи и быд ротаын поход дырйи либӧ шойччигӧн, автоматчикъяс ротаын вӧлӧма асланыс любимец-балагур.
— Кытчӧ, кытчӧ приказтӧгыс? — горзіс сійӧ Виктор батьлы, кор сійӧ, водзӧ писькӧдчыны стрӧка используйтігмоз, кутіс вӧтлыны вӧвъяссӧ. — Сулав, муса друг, ӧні тіянлы миянтӧг мунны туй абу. Ми тіянӧс нэм кежланыд гижим асланым ротаӧ, и ковмас ӧні служитны тіянлы, кыдзи ыргӧн пӧртлы. Ми тіянӧс и довольствие вылӧ зачислитім, шильнӧй и мыльнӧй вылӧ, и
— Збыль, Каюткин, эн сет ротанымӧс ӧбидаӧ! — Уля вылӧ гажаа видзӧдлывлігмоз сералісны автоматчикъяс.
— А мый? Ми ӧні жӧ тайӧс прӧверитам. Старшина ёрт! Федя! Али узьӧ сійӧ? Видзӧдлӧй, зонъяс, мунігас узьӧ... Старшина! Пӧдметкитӧ воштін...
— А тэ юртӧ эн вошты?
— Ӧтик глупӧй юр вошті, но сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн тэнад пельпом вылӧ веськалӧма, а тӧлкаыс ме ордын. Найӧ ӧд менам пуктассьӧны.
И Каюткин, аслыс неыджыд юрас ӧкуратнӧя кутчысьӧмӧн — ӧти кинас щӧка улӧдыс, а мӧднас балябӧжӧдыс пилотка увтіыс, кодӧс небрежнӧя вештӧма ӧти синкым вылас, — синъяссӧ кылӧдӧмӧн кутіс сідзи бергӧдлыны юрсӧ, быттьӧ винт йылысь разьӧ сьылісӧ. Иллюзияыс сылӧн, мый юрыс кутіс торъявны тушасьыс, артмис сэтшӧм бура, мый ротаыс дзоньнас и ставныс, коді вӧліны матын, вак-вак серӧктісны. Уля эз вермы терпитнысӧ да тшӧтш серӧктіс гораа, челядь моз, да яндысьыштіс. И став автоматчикъясыс нимкодьпырысь видзӧдлісны Уля вылӧ, быттьӧ найӧ тӧдісны, мый Каюткин тайӧс вӧчӧ сылы.
Сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, но зэв пельк, тайӧ балагур Каюткиныс. Чужӧмыс сылӧн вӧлі ставнас посньыдик чукыръяса, но сэтшӧм подвижнӧй, мый некыдз он вермы вӧлі тӧдны, кымын арӧс сылы, — сылы вермис лоны и комын сайӧ и кызь арӧсысь не унджык, а туша сертиыс да вӧрас сертиыс сійӧ вӧлі дзик на детинка. Синъясыс сылӧн вӧліны гырысьӧсь, лӧзӧсь, сідзжӧ посни чукыръяс пӧвстынӧсь, и, кор сійӧ чӧв ланьтліс, наын тыдовтчывліс друг дзик пыдӧссяньыс петысь эндӧдӧм мудз, но сійӧ быттьӧ эз кӧсйы, медым йӧзыс аддзисны сылысь мудзсӧ, и пӧшти эз ланьтлыв.
— Ті нӧ кытысь лоанныд, том войтыр? — шыасис сійӧ Уля ёртъяс дінӧ. — Вот аддзанныд! Ті Краснодонысьӧсь, — сьӧлӧмсяньыс шуис Каюткин. — А нылыс, шуам, кодлыкӧ тіян пиысь лоӧ чой? Либӧ, извиняйтча, папаша, тіян ныв?.. Вот аддзанныд, нылыс дзик свободнӧй, абу ныв, ни абу чой, ни абу мужиклӧн гӧтыр, и Каменскын сійӧс, дерт, мобилизуйтасны. Мобилизуйтасны, сувтӧдасны регулировщикӧн. Уличаяс кузя дугдывтӧм движение дырйи! — И Каюткин зэв аслысногӧн индіс став вылас, мый вӧчсис шоссе вылын да степын. — Бурджык нин сылы миян дінӧ, автоматчикъяс ротаӧ!.. Ей-богу, ті, зонъяс, регыд Россияӧ воанныд, сэні нывъясыд помтӧм уна, а миян ротаын ни ӧти абу. А миянлы татшӧм нылыд зэв ёна колӧ, медым велӧдны настоящӧя сёрнитны да лоны благороднӧй поведениеаӧн.
— Тайӧ нин кыдзи ачыс окотитас, — нюмъялігтыр вочавидзис Анатолий, ачыс яндысьыштӧмӧн видзӧдлывліс Уля вылӧ, коді зілис не серавны и век жӧ сераліс да видзӧдіс бокӧ, медым синъяснас не паныдасьны Каюткинкӧд.
— О-о, сійӧс ми уговоритам! — горӧдіс Каюткин, — ми асланым ротаысь сэтшӧм зонъясӧс выставитам, найӧ кӧть кутшӧм нылӧс уговоритасны!
«А мый эськӧ збыль кӧ мунны, вот чеччыштны телегасьыс и мунны?» — сьӧлӧм вӧрзьӧмӧн друг думыштіс Уля.
Олег Кошевой, коді ӧні пыр восьлаліс телегакӧд орччӧн, ворожитӧм морт моз синсӧ эз вештыв Каюткин вылысь. Сійӧ кутіс любитны Каюткинӧс да кӧсйис, мед ставныс любитісны сійӧс. Муртса на Каюткин восьтыліс вомсӧ, а Олег, юрсӧ чатӧртӧмӧн, став пиньяссӧ ассьыс петкӧдлігтыр, сералӧ нин. Удовольствиеысла сійӧ весиг зыраліс ассьыс чунь помъяссӧ, сэтшӧма сылы воис сьӧлӧм вылас Каюткин. Но Каюткин быттьӧ эз и чувствуйт тайӧс, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы сы вылӧ, кыдзи сійӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы и Уля вылӧ, ни йӧз вылас некод вылӧ, кодъясӧс забавляйтіс.
Ӧти татшӧм здукӧ, кор Каюткин висьталіс мыйкӧ зэв нин теш петкӧдланаӧс и боецъяс серӧктісны, ротакӧд ӧтвесьтасис веськыда степь кузя сійӧс вӧтӧдысь ставнас бусӧссьӧм вездеход.
—
Ротаса йӧз пӧвстысь петіс сӧнӧсь кузь сьыліа капитан да, бовъялысь кобурасӧ кинас кутышталігмоз, тэрыб воськовъясӧн котӧртіс сувтысь вездеход дінӧ, кытысь мыччысис кыз, ён генерал, кодлӧн ыджыд гӧгрӧс юрас вӧлі выль фуражка.
— Оз ков, оз ков, — шуис генерал, — отставить...
Сійӧ петіс вездеходысь, топӧдліс кисӧ сылы кӧзырнитысь капитанлысь, тайӧ жӧ кадас сюся видзӧдаліс бусӧсь туй кузя восьлалысь автоматчикъясӧс аслас ичӧтик синъяснас, кодъяс гажаа югъялісны сылӧн прӧстӧй суровӧй чужӧм вылас.
— Видзӧд, видзӧд, миян курскӧйяс и — Каюткин! — шуис сійӧ тӧдчана удовольствиеӧн. Генерал ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, медым сійӧ муніс на бӧрся степь кузя, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськолӧн мӧдӧдчис автоматчикъяскӧд ӧтлаын. — Каюткин — тайӧ зэв бур... Ловъя кӧ Каюткин, сідзкӧ войскалӧн духыс непобедимӧй, — Каюткин вылӧ гажаа видзӧдігмоз висьталіс сійӧ, но ачыс шыасис сы гӧгӧрын мунысь боецъяс.
— Служита Сӧветскӧй Союзлы! — шуис Каюткин эз нин сэтшӧм нарошнӧ тӧдчӧдӧм кыпыда, шутливӧя, кыдзи сійӧ сёрнитіс ӧнӧдз, а зэв серьёзнӧя.
— Капитан ёрт, тӧдӧны оз боецъяс, кытчӧ да мыйла мунам? — шыасис генерал сыкӧд орччӧн мунысь ротаса командир дінӧ, коді вӧлі неуна кольччыштӧма.
— Тӧдӧны, генерал ёрт...
— Бура петкӧдлінныд асьнытӧ сэки водокачка дорад, помнитанныд? — шуис генерал да тэрыба видзӧдліс сы гӧгӧрын мунысь боецъяс вылӧ. — А главнӧйыс — асьнытӧ видзинныд... А-а, вот сійӧ и эм! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ кодкӧ паныд шуис сылы. — Кувны абу сьӧкыд...
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый генерал оз сы мында ошкы важсьыс, мыйта дасьтӧ найӧс водзӧ кежлӧ. Нюмъялӧмъяс вошины быд чужӧм вылысь, а сы пыдди лои ставныслӧн ӧткодь значительнӧй выражение.
— Том йӧз, а опытныд тіян тӧданныд кутшӧм? Позьӧ ӧмӧй, шуам, сравнитны сыкӧд, кор ме вӧлі том, — висьталіс генерал. — Вӧлі кад, восьлалі и ме тайӧ туй кузяыс. Но-о, и врагыс вӧлі мӧд, и техникаыс эз вӧв татшӧм! Сравнитны кӧ сійӧ школаыскӧд, мый ме сэки прӧйдиті, ті прӧйдитінныд университет...
Генерал сідзи довкнитіс аслас ыджыд юрнас, быттьӧ сылы окота вӧлі не то мыйкӧ вӧтлыны, не то вынсьӧдны. Буракӧ, ӧти случайясын тайӧ петкӧдліс сылысь недовольствосӧ, а мукӧд случайясын — удовлетворение. Ӧні тайӧ петкӧдліс сылысь удовлетворениесӧ. Тыдалӧ, сылы вӧлі долыд казьтыштны томлунсӧ да сійӧс радуйтіс автоматчикъяслӧн боевӧй выправкаа видыс, коді вӧлі налы естественнӧйӧн нин.
— Разрешитӧй шыасьны! — шуис Каюткин. — Ылӧдз сійӧ пырис?
— Ылӧдз, чӧртъясыс эськӧ мед эз велӧдны сійӧс! — шуис генерал. — Сэтшӧм ылӧдз, мый миянлы тіянкӧд быттьӧ и абу нин лӧсьыд.
— И водзӧ мунас?
Генерал мыйкӧдыра муніс чӧв олігтыр.
— Тіа-миаысь зависитӧ... Сійӧ кадсяньыс, кор ми сійӧс тӧвнас нӧйтыштім, сійӧ чӧжыштіс вынъяссӧ. Чукӧртіс техникасӧ став Европасьыс да кучкис ӧти местаӧ, татчӧ, тіа-миалы. Арталӧма вӧлі сідзи — ми огӧ вермӧй кутчысьны. А резервъясыс сылӧн абуӧсь... А-а, вот сійӧ ӧд и эм!..
Син улас генераллы уси водзын мунысь подвода, и друг подводавывса йӧз пӧвстысь сійӧ тӧдіс шоссевывса ӧтка нывсӧ, код весьтті лэбисны немецкӧй пикировщикъяс. Сійӧ представитіс аслыс ставсӧ, мый вермис лоны тайӧ нылыслӧн и судьбаас и сьӧлӧмас сэк кості, кор сійӧ аслас вездеход вылын удитіс сӧмын волыны дивизияса мӧд эшелонӧ да суӧдны Краснодон пыр прӧйдитӧм головнӧй частьяссӧ. Генерал чужӧм вылын тыдовтчис оз позь шуны жалитӧм, а кутшӧмкӧ тӧждысьӧм, и сійӧ друг кутіс тэрмасьны.
— Сиа тіянлы успех!
Сійӧ ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, мед сійӧ сувтас, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськовъясӧн тэрыба муніс вездеход дінас.
Став кад чӧжыс, кор генерал вӧлі автоматчикъяс дінын, Каюткин сёрнитіс и юасис сылысь дзик серьёзнӧя. Тыдалӧ, сійӧ эз и лыддьы коланаӧн петкӧдлыны генерал водзын самӧй сійӧ чертаяссӧ, мый вӧсна боецъяс радейтлісны сійӧс. Но мыйӧн сӧмын вездеходыс саяліс син водзысь, Каюткин бара заводитіс гажаа шутитны.
Зэв ыджыд тушаа, гырысь да скӧвӧрда кодь сьӧд кияса боец-пехотинец кашкигтырйи писькӧдчис колонна бӧръя радъяссянь, киас кутіс кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс, кодъясӧс гартыштӧма маслӧӧсь рузумӧн.
— Ёртъяс! Кӧнкӧ пӧ тані, висьталісны меным, шахтёрскӧй машина мунӧ? — юасис сійӧ.
— Со сійӧ, но сӧмын сулалӧ! — шутитыштіс Каюткин да индіс грузӧвик вылӧ, кытчӧ тырыс вӧлі пуксьӧдалӧма челядьӧс.
— Извинитӧй, ёртъяс, — шуис боец да матыстчис Валько дорӧ да Григорий Ильич дорӧ, коді видзчысьӧмӧн сувтӧдіс муӧ еджыд юрсиа нывкаӧс, — кӧсъя тіянлы инструмент сетны. Ті — мастерӧвӧй йӧз, тіянлы гӧдитчас сійӧ, а меным походад сійӧ лишнӧй сьӧктӧд. — И сійӧ кутіс на водзын разявны маслӧӧсь рузумсӧ.
Валько да Григорий Ильич копыртчӧмӧн видзӧдісны сы ки вылӧ.
— Аддзылінныд? — торжественнӧя шуис боец да петкӧдліс аслас ыджыд ки вывсьыс разьӧм рузум пиысь выль слесарнӧй инструментъяслысь набор.
— Эг гӧгӧрво — вузалан али мый? — юаліс Валько да скӧрпырысь лэптіс сы вылӧ ӧтлаасьӧм синкымъяс увсьыс ассьыс цыганскӧй синъяссӧ.
Боецлӧн кирпич кодь гӧрд чужӧмыс сэтшӧм ёна гӧрдӧдіс, мый ставнас тыри пӧсь войтъясӧн.
— Кыдзи тэнад сӧмын кывйыд бергӧдчӧ! — шуис сійӧ. — Ме тайӧс степысь аддзи. Муна, а сійӧ тадзи рузум пиас и куйлӧ, тыдалӧ, кодкӧ уськӧдӧма.
— А, гашкӧ, шыбитіс, медым кокниджык пышйынысӧ! — шпыньмуніс Валько.
— Мастерӧвӧй мортыд инструменттӧ оз шыбит. Уськӧдіс, — сӧмын нин Григорий Ильич дінӧ шыасигмоз кӧдзыда шуис боец.
— Аттьӧ, аттьӧ, другӧ... — шуис Григорий Ильич да тэрмасьӧмӧн кутіс отсавны боецлы гартны инструментъяссӧ.
— Ладнӧ кӧть босьтінныд, а то жаль ӧд, инструментыс бур. Тіян со машина, а меным походад тыр выкладканад мый сыысь! — висьталіс боец гажаджыка. — Быд бурсӧ тіянлы! — И сійӧ, Григорий Ильичлысь ӧтнаслысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын, котӧртіс бӧр да регыд мысти сорласис колоннаас.
Валько чӧв олігтыр видзӧдіс мыйкӧдыра сы бӧрся, и чужӧм вылас сылӧн вӧлі мужественнӧй ошкана выражение.
— Морт... Да... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько.
И Григорий Ильич, коді ӧти киас кутіс инструмент, а мӧднас малаліс еджыд юрсӧ нывкалысь, гӧгӧрвоис, мый сылӧн директорыс недоверчивӧя отнеситчис боец дінӧ чорыд сьӧлӧм вӧсна. Буракӧ, директор велалӧма нин сы дінӧ, мый йӧзыс мукӧддырйи ылӧдлывлӧны сійӧс — руководительӧс сэтшӧм предприятиеысь, кӧні уджалісны уна тысяча морт да коді суткинас сетліс уна тысяча тонна из шом. Тайӧ предприятиесӧ ӧні вӧлі взорвитӧма, взорвитіс ачыс, директорыс, аслас киясӧн, йӧзсӧ вӧлі мыйтакӧ петкӧдӧма, мыйтакӧ кольччисны гибель вылӧ. И Григорий Ильич первойысь думыштіс, кутшӧм шуштӧм вермас лоны ӧні директор сьӧлӧм вылын.
Рытъявылыс кутісны кывны водзвылын орудиеясысь лыйсьӧм шыяс. Войнас найӧ матысмисны, весиг позьӧ вӧлі кывны пулемётнӧй очередьяс. И войбыд сэні, Каменск районын, тыдалӧны вӧлі ыпъялӧмъяс сэтшӧм ёна, мый найӧ югдӧдісны став колоннасӧ. Пӧжаръяслӧн югӧръясыс то тані, то сэні краситлывлісны небесасӧ вина рӧмӧн и сьӧкыда да сьӧдгӧрд рӧмӧн пӧртмасисны пемыд степь шӧрын курган йывъясын.
— Братскӧй могилаяс, — шуис Викторлӧн батьыс, коді чӧв пукаліс телега вылын чигаркаӧн, кодлӧн биыс югдӧдлывліс пемыдсьыс сылысь кыз чужӧмсӧ. — Тайӧ абу зэв важся могилаяс, тайӧ миян могилаяс, — пыдыс гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Ми таті писькӧдчылім Пархоменкокӧд да Ворошиловкӧд да гуавлім ассьыным йӧзӧс...
Анатолий, Виктор, Олег да Уля чӧв олігтыр видзӧдлісны пӧжар югӧрӧн югдӧдӧм курганъяс вылӧ.
— Да, кымын сочинение ми гижлывлім школаын тайӧ война йывсьыс, мечтайтлім, вежавлім миян батьяслы — и вот сійӧ, войнаыс, воис миянӧ, быттьӧкӧ нарошнӧ, медым тӧдмавны, кутшӧмджыкӧсь ми, а ми мунам... — шуис Олег да пыдісянь ышловзис.
Войбыдӧн колонна мунӧмын лоины вежсьӧмъяс. Ӧні учреждениеяслӧн да гражданскӧй йӧзлӧн машинаясыс да вӧлаясыс да беженецъяслӧн чукӧрыс ньӧти эз мунны водзӧ, — сёрнитісны, мый водзвылас пӧ мунӧны воинскӧй частьяс. Ӧчередь воис и автоматчикъясӧдз, оружиеяснас ньӧжйӧник зёльӧдчигтыр найӧ кутісны ноксьыны пемыдас, на бӧрысь вӧрзис и частьыс ставнас. Машинаяс, сылы туй сетігмоз, моторъяснас жургигтыр, чукӧрмисны. Пемыдас чусалісны чигарка бияс, — кажитчис, мый тайӧ небесаын кодзувъяс.
Уляӧс кодкӧ вӧрзьӧдыштіс гырддзаӧдыс. Сійӧ бергӧдчис. Каюткин сулаліс мӧдарладорас сійӧ телегасяньыс, кӧні пукаліс Викторлӧн батьыс да кӧні сулалісны детинкаяс.
— Ӧти минута кежлӧ, — шуис сійӧ муртса кывмӧн вашкӧдігтыр!
Сы гӧлӧсын мыйкӧ вӧлі сэтшӧм, мый Уля лэччис сы дінӧ телегасьыс. Найӧ вешйыштісны неуна бокӧ.
— Извиняйтӧй, мый беспокоиті, — ньӧжйӧник шуис Каюткин, — оз позь тіянлы Каменскӧ мунны, сійӧс вот-вот немец босьтас, а Донец мӧдлапӧлӧдыс немецыд зэв нин ылӧ муніс. Сы йылысь, мый ме тіянлы юӧрті, ті некодлы энӧ висьталӧй, менам та вылӧ правоыс эз вӧв, но ті ас йӧз, и меным жаль, ті кӧ весьшӧрӧ пропадитанныд. Тіянлы колӧ кежны ёна лунвывланьджык, и то, ен видзас, медым удитанныд.
Каюткин сёрнитіс Улякӧд сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ кипыдӧсас кутіс битор, чужӧмыс сылӧн омӧля тыдаліс пемыдас, но сійӧ вӧлі серьёзнӧй да мелі, и синъясас эз вӧв мудзӧмыс — найӧ дзирдалісны пемыдас.
И Улялы мӧрччис эз сійӧтор, мый висьталіс, а сійӧтор, кыдзи сійӧ сёрнитіс сыкӧд. Уля чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кыдзи нӧ тэнӧ шуӧны? — ньӧжйӧник юаліс Каюткин.
— Ульяна Громова.
— Абу-ӧ тэнад аслад карточка?
— Абу.
— Абу... — нурбыльтіс сійӧ жугыля.
Друг Уляӧс босьтіс сійӧс жалитан чувство да сэки жӧ кутшӧмкӧ озорнӧй чувство, — сійӧ матӧдз, дзик матӧдз копыртчис сы чужӧм дінӧ.
— Карточка менам абу, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — но тэ кӧ бура, бура видзӧдлан ме вылӧ, — сійӧ чӧв олыштіс да мыйкӧдыра видзӧдіс сылы веськыда синмас аслас сьӧд синъяснас, — тэ менӧ он вунӧд...
Каюткин измис, сӧмын гырысь синъясыс сылӧн мыйкӧдыра гажтӧма югъялісны пемыдас.
— Да, ме тэнӧ ог вунӧд... Сы вӧсна мый тэнӧ оз позь вунӧдны, — вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн. — Прӧщай...
И сьӧкыд салдатскӧй сапӧгъяснас грымӧдчигтыр сійӧ ӧтлаасис частьыскӧд, коді пыр муніс и муніс пемыдас аслас чигаркаяснас, Млечнӧй путь кодь помасьлытӧм.
Уля ещӧ думайтіс на, висьтавны-ӧ кодлыкӧ сы йылысь, мый Каюткин висьталіс сылы, но, тыдалӧ, тайӧ вӧлӧм тӧдса абу сӧмын сылы и кывсьӧма нин колоннаыслы.
Кор сійӧ матыстчис телега дінӧ, уна машинаяс да вӧлаяс кежалісны нин степӧ, асыв-лунвылӧ. Сэтчань жӧ сюрӧсӧн кыссисны беженецъяс.
— Ковмас Лихӧйлань мунны, — кыліс Вальколӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Викторлӧн батьыс мыйкӧ юаліс сылысь.
— Мыйла торйӧдчынысӧ, ӧтлаын кутам мунны, судьбаыс кӧ нин йитіс миянӧс, — шуис Валько.
Асъя кыаыс суис найӧс степын нин, туйтӧминын. Паськыд степас сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, тайӧ кыаыс, — тані пӧшти вӧрзьӧдлытӧм, синмӧн судзтӧм кӧдзӧм муяс весьтын сэзьдӧм небесаыс, балкаяс пыдӧсын югыдвеж ӧтаваыс, кодӧс эзысялӧма лысваыс, сы войтъясын ӧшкамӧшка рӧмӧн отражайтчӧ балкаяс пӧлӧн исковтысь нежнӧй югӧрыс шонділӧн, коді кыптіс веськыда йӧз вылас. Но тайӧ водз асъя югыдас ещӧ нин шогджыкӧн кажитчисны челядьлӧн мучитчӧм, унзіль, омӧльтчӧм чужӧмъясныс да гырысьяслӧн зумыш, мудз, тревогаӧн тыр чужӧмъясныс.
Уля аддзис детскӧй домса заведующӧйӧс, коді вӧлі веськыда чулки вылас кӧмалӧма тайӧ дзоньнас бусӧссьӧм резинӧвӧй ботысӧ. Заведующӧйлӧн чужӧмыс ставнас сьӧдӧдӧма. Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн и сӧмын войсяньыс пуксис ӧти телегаӧ. Донецкӧй шондіыс, кажитчӧ, косьтӧма да сотӧма сійӧс пӧимӧдз. Тайӧ войсӧ сійӧ, тыдалӧ, абу жӧ узьӧма да пыр нин чӧв оліс, ставсӧ вӧчис машинальнӧя, югъялысь аддзытӧм синъясас сылӧн вӧлі мӧдаръюгыдса, абу татчӧс мирса выражение.
Водз асывсяньыс ньӧти ланьтлытӧг воздухын кыліс моторъяслӧн жургӧм. Самолётъясыс оз вӧлі тыдавны, но водзын шуйгавылас пыр кылісны воздухсӧ сырмӧдысь бомбӧвӧй ударъяс, да коръясӧкӧ зэв ылын небесаас сяркӧдчисны пулемётъяс.
Сэні, Донец да Каменск весьтын, пансьылісны воздушнӧй бойяс, кодъяс тасянь эз тыдавны, а сӧмын кылісны. И сӧмын ӧтчыд водзвывсьыс найӧ аддзисны бомбитӧм бӧрын уліті лэбысь немецкӧй пикировщикӧс.
Олег друг чеччыштіс бричкасьыс да виччысьыштіс, кор сы весьтӧдз воас телегаыс.
— Думыштны сӧмын, да, думыштны сӧмын, — шуис сійӧ, телегакӧд орччӧн мунігмоз, сы дорышӧ кутчысьӧмӧн да аслас васӧд гырысь синъяснас ёртъяс вылас видзӧдігмоз, — ӧд немецъяс кӧ Донец сайынӧсь, а тайӧ частьыс, коді муніс миянкӧд, кутӧ найӧс Каменскын, сылы нин не мунны, и тайӧ автоматчикъясыслы, и тайӧ зэв шань зонмыслы, коді быдӧнӧс гажӧдіс, и тайӧ генералыслы, налы ставныслы не нин мунны! И найӧ, дерт, тӧдісны тайӧс, кор мунісны, найӧ тӧдісны тайӧс! — волнуйтчигтыр висьталіс Олег.
Сы йылысь мӧвп, мый Каюткин прӧщайтчис сыкӧд кулӧм водзвылас, сідзи и бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ ставнас ыпнитіс яндзимысла, кор тӧд вылас уси, мый сійӧ шуис сылы. Но пытшкӧсса чистӧй гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз шу, мый эськӧ сьӧкыд вӧлі казьтыштны Каюткинлы, кор встретитас кулан чассӧ.
Сизимӧд глава
Беженецъяс пыр на мунісны Краснодон пыр, и кар весьтын пыр сулалісны бус кымӧръяс, кодъяс тыртісны йӧзлысь паськӧмсӧ, цветъяссӧ, лапкор да тыква коръяссӧ няйт-сьӧд-рыжӧй слӧйӧн.
Парк сайын ветка кузя бӧрӧ-водзӧ грымакыліс кӧрт туйвывса состав, коді шахтаяс дінысь ӧктіс оборудование, кодӧс позьӧ на вӧлі нуны. Кылӧ вӧлі паровозлӧн чушйӧдлӧмыс, тутсӧмыс, стрелочниклӧн тюрзӧмыс. Сэтысянь, переездсянь, кылісны возбуждённӧй морт гӧлӧсъяс, бус вывті зэв уна кокъяслӧн кышакылӧм, машинаяслӧн жургӧм да артиллерия кӧлесаяслӧн пос вывті грымакылӧм, — тайӧ пыр на вӧлі бӧрыньтчӧны воинскӧй частьяс. И кылӧны вӧлі то ӧтарланьын, то мӧдарланьын мылькъяс сайын орудийнӧй залпъяслӧн ылын гораа гымалӧмъяс, быттьӧ сэні, тайӧ мылькъяс саяс, степлӧн помтӧм эрд кузяыс быгльӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ зэв ыджыд, небесаӧдзыс бокъяса, тыртӧм бӧчка.
Паськыд улича вылын, коді помассьӧ парк ворота дорын, «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта каменнӧй здание дорын ещӧ сулаліс на грузӧвик, и йӧз, мужикъяс да нывбабаяс, петкӧдлісны гурйыв восьтӧм главнӧй ӧдзӧсӧд трест имуществолысь медбӧръя колясъяссӧ да грузитісны найӧс машина вылӧ.
Йӧз уджалісны спокойнӧя, зіля, чӧв олігтыр. Налӧн тӧждысян, зумыш чужӧмъясыс да сьӧкыдторъяссӧ кыскалӧмысь мудзӧм киясныс вӧліны пӧсялӧмаӧсь да няйтӧсь. И неуна бокынджык, дзик трест ӧшиньяс улас, сулалісны зон да ныв да сёрнитісны сэтшӧм увлечённӧя да беззаветнӧя, мый тыдалӧ вӧлі — и тайӧ грузӧвикыс, и пӧсялӧм няйт йӧзыс, и ставыс, мый вӧчсис гӧгӧр, эз вӧв да и лоны эз вермы важнӧйджыкӧн сы дорысь, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
Розӧвӧй ковтаа да куш кок вылас кӧмалӧм виж туфлиа ныв вӧлі ыджыд тушаа, кыз, русӧй юрсиа, миндалина моз матовӧя югъялыштысь неуна кӧсӧйкодь синъяса. Сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі неуна кӧсӧйкодь, зон вылас сійӧ видзӧдіс неуна бокысянь, атласнӧй еджыд сьылі вылас чатӧртӧм юрсӧ неуна бергӧдыштӧма.
Зонмыс вӧлі кузь тушаа, укшаль, мышкыра, унаысь пеславлӧм лӧз косовороткаа, коді вӧлі сылӧн кузь кияс сертиыс дженьыд сосъяса, вӧнясьӧма векньыдик тасмаӧн, коричневӧй визьяса руд дженьыд гача, носкитӧм кокас кӧмалӧма тапки. Веськыд, кузь сьӧд юрсиыс эз кывзысь сылысь, кор сійӧ сёрнитіс, юрсиыс лэччис кымӧс вылас, пель вылас, и сійӧ, юрсӧ тэрыба чатӧртлӧмӧн, шыбитліс сійӧс бӧрвыв. Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм кельыд, кутшӧмъяс пӧшти оз гожъявлыны. Сэтчӧ жӧ, зонмыс вӧлі зэв яндысьысь. Но сы чужӧм вылын тӧдчис сы мында природнӧй юмор да сэки жӧ дзебӧм вдохновение, коді вот-вот дась ыпнитны, мый тайӧ волнуйтіс нылӧс: сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс зон чужӧм вылӧ.
Налы некутшӧм делӧ эз вӧв, кывзӧны-ӧ налысь, видзӧдӧны-ӧ на вылӧ йӧзыс. Но на бӧрся наблюдайтісны.
Улича мӧдар бокас неуна виджадӧн, стандартнӧй керка калитка дінын сулаліс важ конструкцияа вылӧ кодь кӧлесаяс вылӧ пуктӧм сьӧд легкӧвӧй машина, коді ёна нин жугавлӧма, кытсюрӧ рыжӧймӧма, кытсюрӧ волялысь жӧч кодьӧдз зыртчӧма, быттьӧ сылы евангельскӧй верблюдлы моз, лоӧма кульыштны ассьыс бокъяссӧ ем пыс пыр петігас. Тайӧ вӧлі сӧветскӧй автомобилестроениелӧн медводдза детищеыс, кодӧн быдлаын нин дугдісны вӧдитчыны да йӧз кост сёрниын нимтісны «газикӧн».
Да, тайӧ вӧлі «газик» — на лыдысь, кодъяс мунісны уна тысяча, уна дас тысяча километр Дон да Казахстан степьяс кузя да Войвыв тундраяс кузя, кодъяс кӧза трӧпа кодь туйӧд кайлісны Кавказ да Памир гӧраяс вылӧ, пыравлісны Алтайлӧн да Сихотэ-Алиньлӧн парма шӧрӧ, обслужитісны Днепровскӧй плотина стрӧитӧм, Сталинградскӧй тракторнӧй да Магнитострой стрӧитӧм, кодъяс вайӧдлісны Чухновскийӧс да сылысь ёртъяссӧ войвыв аэродром дорӧ Нобилелысь экспедициясӧ спаситӧм могысь и турӧбъяс да торосъяс пыр кыссьылісны амурскӧй йи трасса кузя Комсомольск первойя стрӧитысьяслы отсӧг вылӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі «газик» на лыдысь, кодъяс, вынъяссӧ зэлӧдӧмӧн, кыскисны асланыс мыш вылын первойя пятилеткасӧ ставнас, кыскисны, важмисны да сетісны ассьыныс местанысӧ совершеннӧйджык машинаяслы, кодъяс вӧліны детищеясӧн самӧй сійӧ заводъясыслӧн, кодъясӧс найӧ стрӧиталісны.
«Газик», коді сулаліс стандартнӧй керка дінын, вӧлі закрытӧй «газик»-лимузин. Сы пытшкын, бӧр пуклӧс дінас, кок улын, сулаліс кузь сьӧкыд ящик; бокас, пуклӧс да ящик вомӧныс куйліс кык чемодан, ӧтиыс мӧд вылас; на вылын, дзик вевт бердас — зэлыда тэчӧм кык рюкзак; на дінӧ вӧлі сувтӧдӧма дискъяса кык автомат «ППШ» да орччӧн куйліс ещӧ диск чукӧр. А пуклӧс вылас, прӧстінас, пукаліс еджыд юрсиа гожъялӧм нывбаба, ар комына, стрӧг чужӧма, буретша вурӧм туйвыв паськӧма, кодлӧн рӧмыс вӧлі неопределённӧй унаысь шонді да зэр улӧ сюрлӧм вӧсна. Сылы некытчӧ нин вӧлі свободнӧя пуктыны кокъяссӧ, и сійӧ, ӧти коксӧ мӧд вылас лэптӧмӧн, муртса тӧрӧдӧма найӧс ящика-ӧдзӧса костас.
Нывбаба беспокойнӧя видзӧдлывліс лимузин ӧдзӧс розьясӧд, — стеклӧясыс ӧдзӧсас важӧн нин эз вӧвны, — то стандартнӧй керка кильчӧ вылӧ, то трест дінын грузитчысь машина вылӧ. Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ виччысьӧ кодӧскӧ, виччысьӧ вель дыр, и сылы эз вӧв лӧсьыд, мый йӧзыс, кодъяс вӧлі грузитӧны машинасӧ, вермасны аддзыны и тайӧ ӧтка лимузинсӧ и сійӧс асьсӧ лимузинсьыс. Беспокойствоыс вуджӧр моз котӧртліс сы стрӧг чужӧм вывті, сэсся сійӧ бара чатӧртчыліс пуклӧс бӧрлань да ӧдзӧс розьӧд сюся да думыштчӧмӧн видзӧдіс ныв да зон вылӧ, кодъяс сёрнитісны трест ӧшинь улын. Вочасӧн сылӧн чужӧмыс небзис, и сійӧ ачыс эз казявлы, мый сылӧн руд синъясас да чорыд вом доръясас тыдовтчывліс бур да жугыль нюммунӧм.
Нывбабалы вӧлі комын арӧс, и сійӧ эз тӧд, мый тайӧ бур сожалениеыс да жугыль выражениеыс, коді тыдовтчыліс сы чужӧм вылын, кор сійӧ видзӧдіс ныв вылӧ да зон вылӧ, сӧмын и вӧлі сійӧс выражайтӧмӧн, мый сылы комын арӧс нин да мый сійӧ оз вермы лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь тайӧ зонмыс да нылыс.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр да став свет вылас, ныв да зон сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ любитӧм йылысь. Найӧ эз вермыны не сёрнитны та йылысь сы вӧсна, мый налы колӧ вӧлі янсӧдчыны. Но найӧ сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ любитӧм йылысь сідзи, кыдзи сёрнитлӧны сӧмын томдырйи, мӧд ногӧн кӧ, сёрнитісны дзик быдтор йылысь, любитӧм йылысь кындзи.
— Ме сэтшӧм рад, Ванечка, мый тэ локтін, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — висьталіс ныв, ачыс видзӧдіс зон вылӧ неуна югъялыштысь, дзирдалысь синъяснас, юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн, таысь мусаджыкыс зонмыслы свет вылас нинӧм эз вӧв, — ме нин чайті, ми мунам, и ме тэнӧ сідзи ог и аддзыв...
— Но тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме эг пырав тайӧ лунъясас? — юасис зон кызкодь басӧн, вылісянь увлань видзӧдіс сы вылӧ аслас близорукӧй синъяснас, кодъясын, кыдзи пӧим улын ӧгыръяс, югъялыштіс вот-вот ыпнитны дась вдохновение. — Ме ӧд тӧда, тэ ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан. Ме должен вӧлі мунны ещӧ куим лун сайын на. Ме нин дзикӧдз пуктасьлі и весиг мичмӧдчышті тэ дінӧ прӧститчыны локтӧдз, друг менӧ — комсомол райкомӧ. Буретш воис эвакуация йылысь этайӧ приказыс, и ставыс мӧдар путкыль путкыльтчис. Меным и дӧсаднӧ, мый курсъясӧй менам мунісны, а ме коли, и ёртъяс корӧны отсыштны, и ачым ме аддза, мый колӧ отсыштны... Тӧрыт Олег вӧзйис меным места бричкаын Каменскӧ мунны — тэ тӧдан, кутшӧма ми сыкӧд дружитам, — но меным эз нин вӧв лӧсьыд муннысӧ...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧ из уси, — аслас матӧвӧя дзирдалыштысь синъяснас сы вылӧ дугдывтӧг видзӧдігмоз шуис ныв.
— Веськыда кӧ висьтавны, ме думсьым рад жӧ вӧлі: думайта, ме ещӧ унаысь-унаысь аддзыла тэнӧ. Он босьт! — кыз гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ, ачыс эз вермы мынтӧдчыны ныв синъясысь да ставнас вӧлі пленӧ сюрӧма сійӧ жар, нежнӧй шоныдыслы, коді петіс неуна гӧрдӧдыштӧм сы чужӧмысь, кыз сьылісьыс да сылӧн розӧвӧй ковта улас чувствуйтчысь став ыджыд тушасьыс. — Энлы, тэ представляйтан аслыд? Ворошилов нима школа, Горький нима школа, Ленин нима клуб, детскӧй больнича — и ставсӧ ме вылӧ. Шуда ме, мый сюрис бур отсасьысь — Жора Арутюнянц. Помнитан? Миян школаысь. Вот зонмыс! Ачыс вӧзйысис. Ми сыкӧд огӧ помнитӧй, кор и узьлім. И луннас и войнас пыр кок йылын: вӧлаяс, машинаяс, грузитчӧм, фураж, сэні чӧртыслӧн шинаыс потӧма, эстӧні бричка колӧ кузнечаӧ. Сивӧй кӧбылалӧн сӧрӧм!.. Но ме, дерт, тӧді, мый тэ эн на мун. Батьсяньыд тӧді, — шуис сійӧ яндысигмоз нюммунӧмӧн. — Тӧрыт войнас муна тіян керка дінті, менам весиг сьӧлӧмӧй кынмыліс. А мый, думайта, игӧдчылыны кӧ? — Сійӧ серӧктіс. — Сэсся тӧд вылӧ уси тэнад батьыд — энлы, думайта, Ваня, терпит...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ... — заводитліс ныв.
Но сійӧ вӧлі увлекитчӧма да эз сет нывлы висьтавны.
— Талун ме, збыль, решиті нин сьӧвзьыны став вылас. Мунас, думайта! Ог ӧд аддзыв! И мый тэ шуан? Вӧлӧмкӧ, детскӧй домсӧ — буретш сійӧс, коді вӧлі Восьмидомики вылын, кодӧс организуйтлісны тӧвнас сирӧтаяслы, — абу на эвакуируйтӧмаӧсь. Заведующӧйыс — сійӧ миянкӧд орччӧн олӧ — веськыда ме дінӧ, тӧкӧтьӧ оз бӧрд: «Земнухов ёрт, выручитӧй. Комсомол комитет пыр кӧть судзӧдӧй транспорт». Ме шуа: «Комсомол комитет муніс нин, шыасьлӧй народнӧй образование отделӧ». — «Ме, — шуӧ, — сыкӧд быд лун йитчӧма, кӧсйысисны вот-вот нуны, а талун асывнас локті — налӧн и асланыс транспортныс абу. А ӧтарӧ да мӧдарӧ котралігкості и народнӧй образование отделыс эз ло...» — «Кытчӧ нӧ сійӧ воши, — шуа, — сылӧн кӧ транспортыс абу?» — «Ог тӧд, — шуӧ, — кыдзкӧ тай сылі...» Народнӧй образование отдел сылі! — Ваня Земнухов друг сэтшӧм гажаа серӧктіс, мый сылӧн кывзысьтӧм кузь веськыд юрсиыс лэччис кымӧс вылас да пельяс вылас, но сійӧ пырысь-пыр жӧ юрнас пыркнитіс сійӧс бӧрвыв. — Вот чудакъясыд! — сераліс сійӧ. — Но, думайта, пропадитіс тэнад делӧыд, Ваня! Не аддзывны тэныд Клаватӧ ассьыд, кыдзи пельястӧ. И верман представитны аслыд, босьтчим ми тайӧ делӧ бердас Жора Арутюнянцкӧд, вит вӧла-доддя судзӧдім. И тӧдан кодлысь? Военнӧйяслысь. Заведующӧйыс прӧщайтчис, синванас миянӧс сунисӧдз кӧтӧдіс. И тэ чайтан, тайӧ ставыс? Ме шуа Жоралы: «Котӧрт, лӧсьӧд ассьыд мешӧктӧ, а ме сэк кості ассьым лӧсьӧда». Сэсся ме сылы намекайта, мися меным колӧ ӧтилаӧ кежавны, тэ мися пырав мела, мыйкӧ кӧ, неуна виччысьышт, вообщӧ внушайта сылы сэтшӧм-татшӧмсӧ... Сӧмын на ме ассьым мешӧкӧс лӧсьӧді, пырӧ ме ордӧ эсійӧ, тӧдан тэ сійӧс? Но, Толя Орлов? Сійӧс ещӧ нимтӧны «Гым гымалӧ»...
— Менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — сылӧн кывъяс поток костӧд писькӧдчӧм бӧрын да гӧлӧссӧ зэв улӧ лэдзӧм бӧрын шуис Клава, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Ме сэтшӧма полі, мый тэ он пырав, ӧд ме ачым эг жӧ вермы пыравны тэ ордӧ, — висьталіс сійӧ кутшӧмкӧ бархатнӧй кыз гӧлӧсӧн.
— Мыйла нӧ? — тайӧ мӧвпсьыс друг шензьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Но кыдзи тэ он гӧгӧрво? — Ныв яндысьыштіс. — А мый эськӧ батьлы ме висьталі?
Пӧжалуй, тайӧ вӧлі медся ыджыдторйыс, мый йылысь сійӧ вермис висьтавны тайӧ сёрниас: сетны сылы, медбӧрын, гӧгӧрвоны, мый налӧн отношениеясыс абу обыкновеннӧй отношениеяс, мый тайӧ отношениеясас эм тайна. Медбӧрын, ныв должен вӧлі казьтыштны сылы та йылысь, ачыс кӧ сійӧ оз кӧсйы сёрнитны та йылысь.
Зон чӧв ланьтіс да сідзи видзӧдліс ныв вылӧ, мый друг сылӧн ыджыд чужӧмыс и еджыд кыз сьыліыс розӧвӧй ковтаыслӧн морӧсвывса вырезӧдзыс лоины ковта кодьыс жӧ.
— Тэ эн думайт, мый сійӧ лёка относитчӧ тэ дінӧ, — тэрыба висьталіс ныв, аслас миндалина кодь, неуна кӧсӧй синъясыс югъялыштісны, — сійӧ сы мындаысь шулывліс: «Мывкыда тайӧ Земнуховыс»... Тэ тӧдан, — тані сійӧ бара кызтіс ассьыс бархатнӧй гӧлӧссӧ, — тэ кӧ эськӧ окотитін, тэ эськӧ вермин миянкӧд мунны.
Любитана нывкӧд мунны тайӧ друг лоӧм позянлуныс эз на волы юрас сылы да сэтшӧм вӧлі заманчивӧй, мый сійӧ шӧйӧвоши, видзӧдліс ныв вылӧ, кужтӧг нюммуніс, и друг чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, и сійӧ рассеяннӧя видзӧдліс улича пӧлӧн. Сійӧ сулаліс парклань мышкӧн, и ставнас уличаыс, коді вӧлі мунӧ лунвывлань да кодӧс ойдӧдӧма жар шондіыс, воссис сы водзын. Уличаыс быттьӧ вӧлі помассьӧ ыліас, сэні вӧлі мӧд вуджанінлань лэччанін, и зэв вылын степын тыдалӧны кельыдлӧз мылькъяс, кодъяс сайын кайисны вывлань ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс. Но тайӧс сійӧ эз аддзы: сійӧ вӧлі зэв близорукӧй. Сійӧ сӧмын кыліс орудиеясысь лыйсьӧм шыяссӧ, парк сайысь паровозлысь тутсӧм да стрелочник рожоклысь сэтшӧм мирнӧй, челядьдырсянь тӧдса, степнӧй небеса улын сэтшӧм свежӧй да яснӧй шысӧ.
— Менам ӧд, Клава, и кӧлуйӧй абу сьӧрысь, — нуртӧма да шай-паймунӧмӧн шуис сійӧ да шевкнитіс кияссӧ, быттьӧкӧ петкӧдліс и ассьыс сьӧдов русӧй кузь юрсиа шапкатӧм юрсӧ, и тайӧ дженьыд соска унаысь мыськавлӧм сатин дӧрӧмсӧ, и дженьыдик новлӧм коричневӧй визя гачсӧ, и носкитӧг кӧмалӧм тапкисӧ. — Ме весиг ӧчкиӧс вунӧді, ме и тэнӧ кыдзи колӧ ог аддзы, — жугыля шутитыштіс сійӧ.
— Ми корам папаӧс да кежалам кӧлуйыдла, — син бӧжнас сы вылӧ видзӧдігмоз ньӧжйӧ да страстнӧя висьталіс ныв. Сійӧ весиг кӧсйыліс кутны зонсӧ киӧдыс, но эз решитчы.
И, быттьӧ нарошнӧ, Клавалӧн батьыс, кепкаа да сапӧга да важмӧм руд пинжака, киас босьтӧма кык чемодан, ачыс ёна пӧсялӧма, петіс грузӧвик сайысь да мӧдіс корсьны места, кытчӧ пуктыны чемоданъяссӧ. Машинасӧ вӧлі грузитӧма чукйӧн.
— Ковалёв ёрт, вай ме пукта, — шуис работник, коді сулаліс тюкъяс да ящикъяс костын да, ӧти пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн, босьтіс первой ӧти чемодансӧ, сэсся мӧдсӧ.
Тайӧ кадас, сідзжӧ грузӧвик гӧгӧрыс кытшовтӧм бӧрын, локтіс и Ванялӧн батьыс, коді аслас гожъялӧм, сӧнӧсь кос кияснас кутігтыр водзвылас вайис тубрас, коді вӧлі прачешнӧйса тубрас кодь, — буракӧ, бельё тыра. Сылы вӧлі зэв сьӧкыд нуны тайӧ тубрассӧ: нуис сійӧ ас водзас нюжӧдӧм кияс вылас, муртса кыскис куснясьысь да муӧдыс кок пыдӧсъяснас шаракылысь кузь кокъяссӧ. Сылӧн гожъялӧм, чукырӧсь, кузьмӧс чужӧмыс пӧсялӧма да весиг кельдӧдӧма, и тайӧ омӧлик, мудз чужӧм вылас страшнӧя тӧдчисны зэв еджгов, нездоровӧя югъялысь, мучитчӧм стрӧг синъяс.
Ванялӧн батьыс, Александр Фёдорович Земнухов, уджаліс трестын стӧрӧжӧн, а Ковалёв, Клавалӧн батьыс, управлениеса хозяйствоӧн заведуйтысь, вӧлі сылӧн непосредственнӧй начальникӧн.
Ковалёв вӧлі сэтшӧм уна лыда завхозъяс пиысь, кодъяс обычнӧй кадӧ спокойнӧя кыскӧны йӧз скӧрлунлысь, сералӧмъяслысь да зывӧктӧмлысь бремясӧ, кодъяс усьӧны став завхозъяс пай вылӧ, водзӧс босьтӧм могысь лёкторсьыс, кодӧс вӧчӧны человечестволы налӧн ӧткымын нечестнӧй вокъясыс, — сійӧ вӧлі сэтшӧм завхозъяс пиысь ӧтиӧн, кодъяс олӧмса сьӧкыд минутаяс дырйи петкӧдлӧны, мый жӧ сэтшӧмыс свет вылас настоящӧй завхозыс.
Став бӧръя лунъяс чӧжыс, сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ получитіс директорсянь приказ эвакуируйтны трестлысь кӧлуйсӧ, сійӧ, сыкӧд служитысьяслӧн кевмысьӧмъяс вылӧ да норасьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, сэтшӧм начальникъяссянь леститчан дружба вылӧ видзӧдтӧг, кодъяс обычнӧй кадӧ казявлісны сійӧс эз ёнджыка голландскӧй пачдорса джодж чышкан щӧтка дорысь, тайӧ став вылас видзӧдтӧг сійӧ, кыдзи и век, сэтшӧм жӧ спокойнӧя, рӧвнӧя да кужӧмӧн пакуйтіс, грузитіс да мӧдӧдіс ставсӧ, мый вӧлі кӧть кутшӧмакӧ коланаторйӧн. Талун асывнас, кыа петігӧн, сійӧ получитіс приказ трест эвакуируйтӧм кузя уполномоченнӧйлысь водзӧ не задерживайтчыны ни ӧти минута, бырӧдны документъяс, кодъясӧс оз позь нуны, да дзик пыр жӧ петны мунны асыввылӧ.
Но тайӧ приказсӧ получитӧм бӧрын Ковалёв сідз жӧ спокойнӧя да тэрыба колльӧдіс первой асьсӧ уполномоченнӧйсӧ аслас кӧлуйнас да, код тӧдас кытысь да кыдзи став сикас транспортсӧ судзӧдӧм бӧрын, водзӧ мӧдӧдаліс трестлысь кольӧм кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый мӧд ногӧн вӧчны сӧвестьыс сылы эз позволяйт. Медъёна сійӧ поліс, мый и тайӧ трагическӧй лунас сійӧс, кыдзи и век, мыжавны кутасны сыысь, мый сійӧ медводз асьсӧ устраивайтӧ, и та вӧсна сійӧ чорыда решитіс мунны семьяыскӧд тшӧтш медбӧръя машинанас, кодӧс сійӧ всё-таки заптіс тайӧ случай кежлас.
А старик Земнухов Александр Фёдорович, трестса стӧрӧж, аслас пӧрысьлун вӧсна да висьӧм вӧсна вообщӧ эз лӧсьӧдчы и эз вермы мунны. Кымынкӧ лун сайын сійӧ, кыдзи и став служащӧйясыс, кодъяс эз вермыны мунны, получитіс окончательнӧй рӧщӧт да кык неделься выходнӧй пособие, мӧд ногӧн кӧ шуны, тресткӧд став делӧяссӧ сылӧн вӧлі помалӧма. Но став тайӧ лунъясас и войясас сійӧ, ревматизмӧн тшыкӧдӧм кокъяссӧ ассьыс сідзжӧ кыскалігтыр да кок пыдӧсъяснас шаракылігтыр, отсаліс Ковалёвлы пакуйтны, грузитны да мӧдӧдны трестлысь кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый старик велалӧма нин относитчыны трестса кӧлуй дінӧ, кыдзи аслас кӧлуй дінӧ.
Александр Фёдорович вӧлі важ донецкӧй шахтёр, зэв бур плӧтник. Том зонмӧн на, ачыс Тамбовскӧй губерняысь, сійӧ заводитіс ветлывлыны шахтаясӧ нажӧтка вылӧ. И пыдын донецкӧй му пытшкын, медся страшнӧй бужӧдъясас да ползунъясас эз этша выработка закрепит сылӧн чудеснӧй черыс, коді сы киын кокасис, ворсіс и сьыліс зарни петук моз. Том кадсянь нэмчӧжся васӧдінын уджалігӧн Александр Фёдоровичлы сюри сьӧкыд ревматизм, сійӧ петіс пенсия вылӧ да лои трестса стӧрӧжӧн, и стӧрӧжас уджаліс сідзи, быттьӧ сійӧ пыр на вӧлі плӧтник.
— Клавка, лӧсьӧдчы, отсав мамыдлы! — равӧстіс Ковалёв да няйтӧсь кимышнас чышкыштіс пӧсьсӧ кымӧс вывсьыс лэптыштӧм кепка кӧзырёк увтіыс... — А, Ваня! — веськодьпырысь шуис сійӧ, кор аддзис Земнуховӧс. — Аддзылін, мый вӧчсьӧ? — Сійӧ лёкысь довкйӧдлыштіс юрсӧ, но сэки жӧ кияснас кутчысис тубрас бердӧ, кодӧс ас водзас нуис Александр Фёдорович, да отсаліс лэптыны машина вылӧ. — Збыль, позьӧ шуны, кытчӧдз воим, — кашкигтырйи водзӧ висьталіс сійӧ. — Ак, сволочь! — И чужӧмыс сылӧн вежыньтчис, кор зэв гораа юрӧбтіс эсійӧ страшнӧй бӧчкаыс, коді, йӧймӧма моз, гажаа быглясис горизонт кузя. — А тэ нӧ мый, он мун али мый? Кыдзи нӧ сійӧ тэнад, Александр Фёдорович?
Александр Фёдорович эз вочавидз ни эз видзӧдлы пи вылас да муніс выль тубрасла: сійӧ и поліс пи вӧснаыс и дӧзмӧма вӧлі сыысь, мый пиыс ещӧ некымын лун сайын на эз мун Саратовӧ, ворошиловградскӧй юридическӧй курсъяс бӧрся, кӧні Ваня велӧдчис тайӧ гӧжӧмнас.
Но Клава, батьыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, синъяснас вӧчис Ванялы таинственнӧй знак да весиг вӧрзьӧдыштіс соскӧдыс, и ачыс нин кӧсйис мыйкӧ шуны батьыслы. Но Ваня панйис сійӧс.
— Ог, — шуис сійӧ, — ме ог вермы мунны ӧні. Меным колӧ на ещӧ Володя Осьмухинлы вӧв судзӧдны, сійӧ куйлӧ аппендицитысь операция вӧчӧм бӧрын.
Клавалӧн батьыс шутёвтіс.
— Судзӧдан сійӧс! — шуис сійӧ ӧтпырйӧ и шпыньмунӧмӧн и трагическӧя.
— А таысь кындзи, ме абу ӧтнам, — Клава видзӧдласысь видзчысигмоз друг кельдӧдӧм вом доръясӧн шуис Ваня. — Менам ёрт, Жора Арутюнянц, ми тані сыкӧд ӧтлаын ноксим да сетім кыв, мый ӧтлаын мунам подӧн, кор ставсӧ эштӧдам.
Отступайтан туйсӧ ӧні вӧлі орӧдӧма, и Ваня видзӧдліс Клава вылӧ, кодлӧн сьӧд синъясыс неуна гудыртчисны.
— Со кыдз! — шуис Ковалёв дзик веськодьлунӧн Ваня дінӧ, Жора Арутюнянц дінӧ да налӧн уговор дінӧ. — Сідзкӧ, прӧщай ӧні кежлӧ. — И сійӧ воськовтіс Ванялань да, орудийнӧй залпысь дрӧгнитӧм бӧрын, чургӧдіс сылы ассьыс пӧсялӧм паськыд кипыдӧссӧ.
— Ті Каменсклань али Лихӧйлань мунанныд? — зэв кыз гӧлӧсӧн юаліс Ваня.
— Каменсклань?! Каменсктӧ немецъяс вот-вот босьтасны! — равӧстіс Ковалёв. — Лихӧйлань, сӧмын Лихӧйлань! Белокалитвенскӧйлань, Донец вомӧн — и кут миянӧс...
Найӧ юр весьтын мыйкӧ ньӧжйӧникӧн тратшмуні да зёльмуні, и вывсянь кутіс киссьыны ёг.
Найӧ лэптісны юрнысӧ да аддзисны, мый тайӧ воссьӧма ӧшинь мӧд этажас, комнатаын, кӧні вӧлі трестлӧн плановӧй отделыс, ӧшиньӧдыс мыччысис кыз, лысӧй, ӧмидз рӧма юр, сылӧн чужӧм вывсьыс и юрсисьыс шор моз визувтіс пӧсьыс, — кажитчис, мый сійӧ ӧні жӧ кутас войтавны ӧшинь улын сулалысь йӧз вылӧ.
— Ті ӧмӧй, Стаценко ёрт, энӧ на мунӧй? — тайӧ юр сертиыс тӧдіс отделса начальникӧс да чуймис Ковалёв.
— Эг на, ме тані бумагаяс бӧръя, медым немецъяслы эз коль мыйкӧ важнӧйтор, — зэв ньӧжйӧникӧн да вежливӧя, кыдзи и век, пыдыс кыз гӧлӧсӧн шуис Стаценко.
— Со удачаыс тіянлы, вот ӧд! — горӧдіс Ковалёв. — Ӧд ми эськӧ минута дас мысти мунім!
— А ті мунӧй, ме аддза петан туйсӧ, — скромнӧя шуис Стаценко. — Висьтав, Ковалёв, он тӧд, кодлӧн со эсійӧ машинаыс сулалӧ?
Ковалёв, сылӧн нылыс, Ваня Земнухов да машина вылын уджалысь бергӧдісны юрнысӧ «газиклань».
«Газикын» пукалысь нывбаба пырысь-пыр вежис пукалан местасӧ, вешйыштіс водзӧ, медым сійӧ эз кут тыдавны ӧдзӧс розьӧдыс.
— Да сійӧ оз босьт тіянӧс, Стаценко ёрт, сылӧн аслас кӧлуйыс тырмымӧн! — горӧдіс Ковалёв.
Сійӧ сідз жӧ, кыдзи и Стаценко, тӧдіс, мый тайӧ ичӧтик керкаас колян арсянь олӧ партия обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, олӧ ӧтнас, босьтӧма комната йӧз ордысь: гӧтырыс сылӧн уджаліс Ворошиловградын.
— А меным налӧн милӧстьыс оз ков, — шуис Стаценко да видзӧдліс Ковалёв вылӧ важысянь юыштны радейтысь посньыдик гӧрд синъяснас.
Ковалёв друг яндысьыштіс да тэрыба кӧсӧйтчыліс машинаын уджалысь вылӧ, эз-ӧ сійӧ гӧгӧрво Стаценколысь кывъяссӧ сэтшӧм лёк смыслӧн, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма.
— Ме аслам прӧстлунӧн чайтлі, мый найӧ важӧн нин ставныс пышйисны, а друг видзӧда — машина, вот ме и думышті: кутшӧм мися машина тайӧ? — бурногӧн нюмъялігтыр висьталіс Стаценко.
Мыйкӧдыра найӧ видзӧдісны на «газик» вылӧ.
— Сідзкӧ, абу на ставныс мунӧмаӧсь, — зумыштчӧмӧн шуис Ковалёв.
— Эк, Ковалёв, Ковалёв! — шуис Стаценко нор гӧлӧсӧн. — Римскӧй папа дорысь ёнджыка правовернӧйӧн лоны оз позь, — шуис сійӧ, поговоркасӧ ас ногыс бергӧдӧмӧн, кодӧс Ковалёв эз и кывлыв.
— Ме, Стаценко ёрт, абу ыджыд морт, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Ковалёв, коссӧ веськӧдігмоз ачыс видзӧдіс эз вывлань, ӧшинь вылӧ, а машинаын уджалысьлань, — ме абу ыджыд морт и тіянлысь намёкъястӧ ог гӧгӧрво...
— Мый нӧ тэ ме вылӧ скӧралан? Ме ӧд тэныд нинӧм сэтшӧмсӧ эг шу... Бур туй, Ковалёв! Ӧдвакӧ нин аддзысьлам Саратовӧдз, — шуис Стаценко, и выліас ӧшиньыс пӧдлассис.
Ковалёв аддзытӧм синъясӧн и Ваня гӧгӧрвотӧм выражениеӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс. Ковалёв друг ёна гӧрдӧдіс, быттьӧкӧ ӧбидитісны сійӧс.
— Клавка, лӧсьӧдчы! — равӧстіс сійӧ да машина гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын муніс трест зданиеӧ.
Ковалёв збыль ӧбидитчис, и ӧбидитчис эз ас вӧснаыс. Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый морт, абу прӧстӧй, рядӧвӧй морт, кыдзи сійӧ, Ковалёв, кодлӧн обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна вӧлі право броткыны да норасьны, а Стаценко кодь морт, коді вӧлі матын власть дінын да сы представительяскӧд эз этша нянь-сов сёйлыв да бур кадъясӧ налы эз этша леститчан да витиеватӧй кывъяс висьтавлыв, — тайӧ мортыс ӧні мыждіс тайӧ йӧзсӧ, кор найӧ эз нин вермыны дорйыны асьнысӧ.
«Газикын» пукалысь нывбаба, коді ёна нин беспокоитчис сы вӧсна, мый сійӧс казялісны, ставнас гӧрдӧдіс да скӧрысь видзӧдіс стандартнӧй керкаӧ пыран ӧдзӧс вылӧ.
Кӧкъямысӧд глава
Ӧшиньяс гурйыв восьтӧм бӧрын, медым сквӧзнякыс вӧтліс сотӧм документъясысь артмӧм тшынсӧ, тыртӧм дворӧ видзӧдысь ӧти комнатаын пукалісны Иван Фёдорович да сыкӧд ещӧ кыкӧн. Квартираса кӧзяева мунісны татысь кымынкӧ лун сайын. Комнатаас, кыдзи и домас ставнас, вӧлі тыртӧм, гажтӧм: ловъя лолыс эновтӧма домсӧ, кольӧма ӧти кышыс. Ставсӧ вӧлі вешталӧма асланыс местаясысь. Иван Фёдорович да сылӧн кык собеседникыс пукалісны эз пызан сайын, а комната шӧрас стулъяс вылын. Найӧ сёрнитісны водзын лоысь удж йылысь, висьтавлісны ӧта-мӧдныслы явкаяс.
Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі пыр жӧ мунны партизанскӧй базаӧ, кытчӧ некымын час сайын муніс нин сылӧн помощникыс. Кыдзи областнӧй подпольеса руководительяс пиысь ӧтилы, Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі лоны отрядас, коді базируйтчис вӧрын Митякинскӧй станица дінын, Ворошиловградскӧй да Ростовскӧй областьяс граница дорын. А сылӧн кык ёртыс кольӧны вӧлі татчӧ, Краснодонӧ: нэмӧвӧйся донецкӧй горнякъяс, найӧ кыкнанныс участвуйтлісны гражданскӧй войнаын ещӧ немецкӧй оккупация да деникинщина дырйи на.
Филипп Петрович Лютиков, кодӧс вӧлі кольӧма подпольнӧй райкомса секретарӧн, вӧлі неуна ыджыдджык аслас ёртысь, — сылы вӧлі ветымын саяс нин. Филипп Петровичлӧн сук юрсиыс вӧлі заводитӧма нин дзормыны, ёнджыкасӧ кӧсичаясас да чубас. Дзор сиясыс чепӧсйӧмаӧсь и дженьыдӧдз шырӧм чорыд ускас. Чувствуйтчис, мый сійӧ коркӧ вӧвлӧма ён мортӧн, но вояс кольӧмкӧд и тушаас и чужӧмас сылӧн лоӧма лишнӧй кызта, чужӧмыс паськалӧма увланьыс, да таысь щӧкаыс сылӧн, коді чужӧмсяньыс вӧлӧма кызкодь, кажитчис ещӧ нин кызӧн. Лютиков вӧлі велалӧма пасьтасьны ӧкуратнӧя да весиг ӧні вӧлі опрятнӧй сьӧд костюма, коді топыда пукаліс сылӧн ыджыд туша вылын, отложнӧй воротника да зэлыда кӧрталӧм галстука, чистӧй еджыд дӧрӧма.
Важ мастерӧвӧй, овмӧс восстановитан первой воясся уджвывса герой, сійӧ выдвинитчис кыдзи производственник: вӧлі директорӧн первойсӧ посньыдик, а сэсся пыр гырысьджык предприятиеясын. Краснодонын сійӧ уджаліс во дас вит нин, бӧръя воясас — «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйясын механическӧй цехса начальникӧн.
Подполье кузя сылӧн ёртыс, Матвей Шульга, вичнас Костиевич, кыдзи сійӧс частӧджыксӧ и шулісны, — Костиевич, тайӧ украинскӧй ногӧн Константинович. Сійӧ мунліс сиктӧ промышленнӧй рабочӧйяслӧн самӧй первой призывкӧд, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма сиктлы отсӧг вылӧ. Рӧднас Краснодонысь, сійӧ сідзи нэм чӧжыс и уджаліс сэсся Донбасса разнӧй районъясын сикткӧд йитчӧм должностьяс вылын. Война заводитчӧмсяньыс сійӧ уджаліс исполкомса председательлӧн заместительӧн Ворошиловградскӧй областьын войвывса сельскӧй районъясысь ӧтиын.
Лютиков ещӧ оккупациялӧн первой угроза кадсянь на тӧдіс, мый кольӧ подпольеӧ, а Шульгалы висьталісны сійӧс подпольеӧ кольӧм йылысь сӧмын кык лун сайын. Сійӧ ачыс корис кольны сійӧс подпольеӧ сы бӧрын, кор районсӧ, кӧні сійӧ уджаліс, босьтісны немецъяс. Аддзисны, мый Шульгаӧс удобнӧ да выгоднӧ кольны подпольнӧй удж вылӧ буретш татчӧ, Краснодонӧ: ӧтарсяньыс, сійӧ вӧлі татчӧс морт, а мӧдарсянь — сійӧс тані этшаӧн нин тӧдісны.
Матвей Шульга, либӧ Костиевич, вӧлі ар нелямын вита мужчина, гӧгрӧс ён пельпомъяса да резкӧй чертаяса, гожъялӧм зумыд чужӧма, чужӧм вылас шочиник сьӧд чутъяс — аслас профессияыслӧн пасъясыс: найӧ нэм чӧжыс тӧдчӧны сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс дыр уджалӧмаӧсь шахтёрӧн либӧ литейщикӧн. Костиевич ӧні пукаліс кепкаа, кодӧс вештӧма балябӧжас, юрсисӧ дженьыдӧдз шырӧма машинкаӧн, кепка увсьыс тыдаліс кӧсичаыс сэтшӧм ён лыа, кутшӧмыс шоча овлывлӧ мортлӧн, сылӧн и синъясыс вӧліны ӧшлӧн кодьӧсь.
Став Краснодон пасьтаас эз вӧвны йӧз, кодъяс эськӧ вӧліны настроитчӧмаӧсь сэтшӧм жӧ спокойнӧя да сэки жӧ торжественнӧ кыпыда, кыдзи тайӧ куим мортыс.
— Бур йӧз, веськыда, позьӧ шуны, настоящӧй йӧз кольччисны тэнад командование улӧ, татшӧм йӧзыдкӧд гырысь делӧяс позьӧ вӧчны, — висьталіс Иван Фёдорович. — А тэ ачыд код ордын думайтан овны?
— А сэні, кӧні и овлі, Пелагея Ильинична ордын, — шуис Лютиков.
Иван Фёдоровичлӧн чужӧм вылас тыдовтчис эз чуймӧм, а быттьӧкӧ кутшӧмакӧ сомневайтчӧм.
— Мыйкӧ ме эг гӧгӧрво тэнсьыд, — шуис сійӧ.
— Мый нӧ меным дзебсясьнысӧ, Иван Фёдорович, артыштӧй асьныд, — шуис Лютиков. — Менӧ тані карас сэтшӧма тӧдӧны, мый меным дзебсьыны оз позь. Сідзжӧ и Бараковлы. — Сійӧ шуис овсӧ подпольнӧй райкомса коймӧд руководительлысь, коді тані эз вӧв. — Немецъяс миянӧс пырысь-пыр аддзасны да думыштасны ещӧ мыйкӧ лёкӧс, пондам кӧ ми дзебсясьны. А миянлы дзебсясьнысӧ нинӧмла. Миян мастерскӧйясным зэв ёна ковмасны немецъяслы, а ми — сэнӧсь и эмӧсь! Висьталам: предприятиеса директор пышйис, инженерно-техническӧй персоналсӧ большевикъяс мырдӧн нуӧдісны, а ми со — кольччим уджавны тіян вылӧ, немецъяс вылӧ. Рабочӧйяс пышъялісны — ми найӧс чукӧртам. Абуӧсь инженеръяс? А со тіянлы Николай Петрович Бараков, инженер-механик, — пӧжалуйста! Сійӧ и немецкӧй кыв тӧдӧ... Ми на вылӧ уджалыштам, — нюммунтӧг шуис Филипп Петрович.
Сійӧ видзӧдліс Иван Фёдорович вылӧ стрӧга, сюся, и сы видзӧдӧмын вӧлі умлӧн аслыснога выражение, коді овлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс велалӧмаӧсь нинӧм не босьтны вера вылӧ, а ставсӧ прӧверяйтны асланыс мӧвпӧн.
— А Бараковыс кыдзи? — юаліс Иван Фёдорович.
— Тайӧ миян ӧтувъя план.
— А тӧдан, кутшӧм тіян кыкнанныдлӧн первойя опасностьыс? — юаліс Иван Фёдорович, коді кужліс став делӧсӧ аддзыны быдладорсянь, кутшӧмӧн сійӧ, тайӧ делӧыс, вермас лоны олӧмас.
— Тӧда: коммунистъяс, — вочавидзис Лютиков.
— Абу сыын делӧыс. Коммунистъяс мунісны уджавны немецъяс вылӧ, мый нӧ налы, немецъясыслы, таысь бурджыкыс! Да оз удитны найӧ гӧгӧрвонысӧ ассьыныс выгӧдасӧ: сэк кості, кор ті понданныд объясняйтны, мый тіянлы колӧ, найӧ тіянӧс пӧсьвывсьыс... — Иван Фёдорович петкӧдліс пӧтӧлӧк вылӧ.
— Первой лунъясас ми вошлам. Локтам, кор мӧдасны нуждайтчыны миянысь.
— Вот та йылысь и сёрниыс. Менӧ и интересуйтӧ, кытчӧ тэ воштысян.
— Пелагея Ильинична аддзас, кытчӧ дзебны... — Сёрни чӧжыс первойысь Лютиков нюмъёвтіс, и тайӧ нюмъёвтӧмсьыс сылӧн увланьыс паськалӧм чужӧмыс лои сэтшӧм югыдӧн.
Иван Фёдорович чужӧм вылысь сомневайтчӧмыс воши: сійӧ вӧлі дӧвӧлен Лютиковӧн.
— А кыдзи Шульга? — Костиевич вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Сійӧ абу Шульга, сійӧ Евдоким Остапчук, — шуис Лютиков, — сэтшӧм сылӧн паровозостроительнӧйысь трудӧвӧй книжкаыс. Тайӧ лунъясӧ сійӧ пырис миян ордӧ механическӧйӧ слесарӧн. Делӧыс яснӧй: уджаліс Ворошиловградын, морт ӧтка, заводитчисны бойяс — вуджис Краснодонӧ. Кор пондасны уджавны мастерскӧйяс, корам и слесарь Остапчукӧс уджыштны немецъяс вылӧ. Ми на вылӧ уджыштам, — шуис Филипп Петрович.
Проценко бергӧдчис Шульгалань да, аслыс казявтӧг, пондіс сёрнитны эз рочӧн, кыдзи сёрнитіс Лютиковкӧд, а соралӧм кывйӧн, то рочӧн, то украинскӧйӧн — тадзи сёрнитіс и Шульга.
— Висьтав жӧ меным, Костиевич: эсійӧ дзебсясян квартираяссьыс, кодъясӧс тэныд сетісны, тэ ачыд личнӧ тӧдан-ӧ кӧть ӧти мортӧс? Дженьыда кӧ шуны, аслыдсӧ тэныд тӧдсаӧсь-ӧ тайӧ йӧзыс, кутшӧмӧсь налӧн семьяясныс, кодъяс олӧны на гӧгӧр?
— Шуны сідзи, мый найӧ меным тӧдсаӧсь, то найӧ меным зэв бурасӧ абу тӧдсаӧсь, — ньӧжйӧникӧн висьталіс Шульга, ачыс видзӧдлывліс Иван Фёдорович вылӧ аслас рам ӧшлӧн кодь синъяснас. — Ӧти адрестор — важ ногӧн сійӧ местасӧ миян шулісны Гулю позъясӧн, тайӧ Кондратовичыс, либӧ, кыдзи сійӧ, Иван Гнатенкоыс, дас кӧкъямысӧд воын бур партизан вӧлі. А мӧд адресыс, Шанхай вылын, — тайӧ Фомин Игнат. Личнӧ ме сійӧс ог тӧд, сы вӧсна мый сійӧ Краснодонын выль морт на, но и ті, дерт, кывлінныд — тайӧ нёльӧд номера шахтаысь миян ӧти стахановец, шуӧны, ас морт пӧ да сӧгласитчӧма. Удобнӧ сы боксянь, мый сійӧ беспартийнӧй, и кӧть и знатнӧй, а, шуӧны, некутшӧм общественнӧй удж пӧ абу нуӧдлӧма, собраниеяс вылын абу выступайтлӧма, сэтшӧм тӧдчытӧм морт.
— А на ордӧ квартираясас тэ волывлін? — юасис Проценко.
— Кондратович ордын, либӧ, кыдз сійӧ — Иван Гнатенко ордын, медбӧръяысь ме вӧвлі во дас кык сайын, а Фомин ордын ме некор эг вӧвлыв. Да и кор ме верми вӧвнысӧ, Иван Фёдорович, ті ӧд асьныд тӧданныд, мый ме сӧмын тӧрыт на вои и меным сӧмын тӧрыт на разрешитісны татчӧ кольччыны. Но ӧд йӧзыс жӧ бӧрйисны, ме чайта, йӧзыс ӧд тӧдісны? — не то вочавидзигмоз, не то юалігмоз висьталіс Матвей Костиевич.
— Вот! — Иван Фёдорович лэптіс чуньсӧ да видзӧдліс Лютиков вылӧ, сэсся бара Шульга вылӧ. — Бумажкаяслы энӧ веритӧй, кыв вылӧ энӧ веритӧй, йӧз индӧдъяслы энӧ веритӧй! Ставсӧ и быдӧнӧс прӧверяйтӧй выль пӧв, асланыд опытӧн. Коді организуйтіс тіянлысь подпольетӧ, найӧ — ті асьныд тӧданныд — абу нин танӧсь. Конспирация правилӧ серти — тайӧ зарни правилӧ! — найӧ мунісны. Найӧ ылынӧсь нин, колӧкӧ, Новочеркасск дорынӧсь нин, — нюммуныштӧмӧн шуис Иван Фёдорович, и вильыш бикинь тэрыба да гажаа кок пӧв йылас чеччыштіс ӧти лӧз синсяньыс мӧдас. — Тайӧс ме мыйла шуи? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Тайӧс ме шуи сы могысь, мый подпольесӧ лӧсьӧдісны сэки на, кор вӧлі миян власть, а воасны немецъяс, и лоӧ йӧзлы ещӧ ӧти прӧверка, олӧмӧн да смертьӧн прӧверка...
Сійӧ эз удит паськӧдны ассьыс мӧвпсӧ. Швачнитіс ывла ӧдзӧс, комнатаясын кылісны кок шыяс, и пырис буретш сійӧ нывбабаыс, коді пукаліс керка дінас сулалысь «газикын». Сы чужӧм вылӧ вӧлі гижӧма ставсӧ, мый сійӧ испытайтіс Иван Фёдоровичӧс виччысигӧн.
— Дӧзмин виччысьнытӧ, Катя? Но мунамӧй жӧ, — чужӧмтырнас мыжапырысь нюммунӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович да сувтіс, сувтісны и мукӧдыс. — Тӧдмасьӧй, тайӧ менам гӧтырӧй, учительша, — шуис сійӧ немвиччысьтӧм самодовольствоӧн.
Лютиков уважительнӧя топӧдліс сылысь ён кисӧ. Шульгакӧд Катя вӧлі тӧдса да нюммуніс сылы:
— А тіян гӧтырныд?
— Да менам жӧ ставныс... — заводитліс Шульга.
— Ок, прӧститӧй... прӧститӧй менӧ, — друг шуис нывбаба да тэрыба тупкис чужӧмсӧ ки пыдӧснас. Но чуньяс костӧдыс да ки пыдӧссьыс улітіджык вӧлі тыдалӧ, кыдзи гӧрдӧдіс сылӧн став чужӧмыс.
Шульгалӧн семьяыс коли немецъясӧн босьтӧм районӧ, и тайӧ вӧлі медся ыджыд помкаӧн, мый вӧсна Шульга корис кольны сійӧс областьӧ подпольнӧй удж вылӧ. Сылӧн семьяыс эз удит муннысӧ, сы вӧсна мый немецъяс воисны дзик виччысьтӧг, а Костиевич тайӧ кадас вӧлі ылысса станицаясын: асыввылӧ вӧтлӧм могысь чукӧртіс скӧт стадаяс.
Шульгалӧн семьяыс вӧлі зэв прӧстӧй, ас кодьыс жӧ. Кор работникъяслӧн семьяясыс эвакуируйтчисны асыввылӧ, Матвей Костиевичлӧн семьяыс — гӧтырыс да кык челядь: школьница-ныв да сизим арӧса пи — эз окотит мунны, а ачыс Матвей Костиевич ёнасӧ эз настаивайт, медым семьяыс муніс. Кор сійӧ том на вӧлі да партизанитіс тайӧ местаясас, сылӧн том гӧтырыс вӧлі сыкӧд ӧтлаын, и налӧн первой пиыс, ӧні Краснӧй Армияса командир, чужлі буретш тайӧ кадас. И налы важ сертиыс кажитчис, мый семьяяс и олӧмлӧн сьӧкыд лунъясӧ не долженӧсь торйӧдчыны, а став сьӧкыд лунъясас долженӧсь лоны ӧтлаын, — тадзи найӧ воспитывайтісны и ассьыныс челядьнысӧ. Ӧні Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыын, мый сылӧн гӧтырыс да челядьыс колины немецъяс ордӧ, да надейтчис на мездыны найӧс, найӧ кӧ ловъяӧсь на.
— Прӧститӧй менӧ, — чужӧм бердсьыс кисӧ вештӧм бӧрын бара шуис Проценколӧн гӧтырыс да жалитӧмпырысь и мыжапырысь видзӧдліс Костиевич вылӧ.
— Мый нӧ, дона ёртъяс... — заводитліс Иван Фёдорович да ланьтіс.
Кад нин вӧлі мунны. Но нёльнанныс найӧ чувствуйтісны, мый налы зэв абу окота янсӧдчынысӧ.
Коли сӧмын некымын час, кор налӧн ёртъясыс мунісны, мунісны ас йӧз дінӧ, ас му кузя, а найӧ нёльӧн кольччисны татчӧ, найӧ пырисны выль, тӧдтӧм да сэтшӧм аслыссяма подпольнӧй олӧмӧ, сы бӧрын, кыдзи найӧ кызь нёль во чӧж свободнӧя ветлӧдлісны рӧднӧй му кузя. Найӧ сӧмын ӧні на аддзылісны ассьыныс ёртъяснысӧ, ёртъясныс эз на вӧвны ылынӧсь на дінсянь, мый позьӧ на эськӧ вӧлі найӧс вӧтӧдны, но найӧ эз вермыны вӧтӧдны ассьыныс ёртъяснысӧ. А найӧ, нёльӧн, сэтшӧм матыссаӧсь лоины ӧта-мӧдныслы — медся рӧднӧй йӧз дорысь матыссаӧсьджык. И налы зэв сьӧкыд вӧлі янсӧдчынысӧ.
Найӧ сувтісны да дыр пыркӧдісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
— Видзӧдлам, кутшӧм сэтшӧм немецъясыс найӧ, кутшӧм найӧ кӧзяева да правительяс, — висьталіс Проценко.
— Ті асьнытӧ видзӧй, Иван Фёдорович... — зэв серьёзнӧя шуис Лютиков.
— Да ме турун кодь винёв. Тэ видзчысь, Филипп Петрович, и тэ, Костиевич.
— А ме бессмертнӧй, — шогпырысь шуис Шульга.
Лютиков скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм эз шу.
Найӧ ӧчередьӧн кутлісны ӧта-мӧднысӧ, окасисны, асьныс зілисны, медым не паныдасьны синъяснаныс.
— Прӧщайтлӧй, — шуис Проценколӧн гӧтырыс. Сійӧ эз нюмъёвт, сійӧ шуис тайӧс весиг кыдзкӧ торжественнӧя, и синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
Лютиков петіс первойӧн, сы бӧрся Шульга. Найӧ мунісны сідз жӧ, кыдзи и локтісны, — чёрнӧй ходӧд, двор пырыс. Тані вӧліны быдсяма хозяйственнӧй стрӧйбаяс, кодъяс сайсянь кыкнанныс торйӧн некод казявтӧг петісны главнӧй уличаыскӧд параллельнӧя мунысь орчча улича вылас.
А Иван Фёдорович гӧтырыскӧд петісны главнӧй Садовӧй улича вылӧ, коді вӧлі помассьӧ парк ворота дорын.
Налы чужӧмас кучкис лун шӧрбӧрса жар шонді.
Иван Фёдорович аддзис улича мӧдар боксьыс грузитӧм машина, сы вылысь работникӧс да том мортӧс да нылӧс, кодъяс прӧщайтчисны машина дорас, и гӧгӧрвоис, мый вӧсна гӧтырыс сэтшӧма беспокоитчис.
Сійӧ дыр бергӧдліс ручкасӧ, «газикыс» дрӧгнитышталіс, но моторыс эз заведитчы.
— Катя, бергӧдлышт тэ, а ме сета газсӧ, — шуис Иван Фёдорович яндысьыштӧмӧн машинаас пыригмоз.
Гӧтырыс кутчысис ручкаас аслас вӧсньыдик гожъялӧм кинас да немвиччысьтӧм вынӧн кымыныськӧ дернитіс. Машинаыс заведитчис. Иван Фёдоровичлӧн гӧтырыс кимышнас чышкыштіс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, шыбитіс ключсӧ шофёрскӧй пуклӧс бокӧ да ачыс пуксис Иван Фёдоровичкӧд орччӧн. Урӧсмӧм вӧв моз нетшкысигтыр, выхлопнӧй трубасьыс лыйсигтыр да лӧзов-няйт рӧма тшын лэдзалігтыр «газик» мӧдіс котӧртны улича кузя, сэсся ладмис да, вуджанінлань лэччӧм бӧрын, регыд мысти саяліс.
— И гӧгӧрвоан, пырӧ эсійӧ Толя Орловыс, — тӧдан сійӧс? — пыдыс кыз гӧлӧсӧн висьталіс тайӧ здукас Ваня Земнухов.
— Ог тӧд, сійӧ, буракӧ, Ворошилов школаысь, — зэв надзӧник вочавидзис Клава.
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ ме дінӧдз: «Земнухов ёрт, тані тіянсянь некымын керка сайын олӧ Володя Осьмухин, зэв активнӧй комсомолец, неважӧн сылы вӧчисны аппендицитысь операция, и сійӧс водз вайӧдісны гортас, и вот вурысыс сылӧн резьдіс да орӧссис, он-ӧ ті вермӧй вӧв судзӧдны сылы?» Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ? Тайӧ Володя Осьмухинсӧ ме зэв бура тӧда— абу зон, а зарни! Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ? «Но, — шуа ме, — мун Володя дінӧ, ме ӧні пырала татчӧ ӧти местаӧ, а сэсся заводитла судзӧдны мыйкӧ да пырала тіянӧ». А ачым котӧрті тэ дінӧ. Ӧні тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме ог вермы мунны тіянкӧд? — мыжапырысь висьталіс Ваня, ачыс зілис видзӧдлыны сылы синъясас, кодъяс пыр ёнджыка тырины синваӧн. — Но ми Жора Арутюнянцкӧд... — бара заводитіс сійӧ.
— Ваня, — шуис сійӧ, друг матыстчис сы чужӧм бердӧдз да лолыштіс сы вылӧ небыд, пӧсь лов шыӧн. — Ваня, ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн, ме... — Сійӧ ымӧстіс, дзик эз ныв моз, а кыдзкӧ кыза, баба моз, да тайӧ ымӧстӧмыскӧд ӧтпырйӧ, ставсӧ свет вывсьыс вунӧдӧмӧн, свободнӧй, абу жӧ нывлӧн кодь, а бабалӧн кодь вӧрасӧн кутіс сійӧс сьыліӧдыс аслас гырысь, кыз кӧдзыд кияснас да страстнӧя окаліс сылысь вом доръяссӧ.
Ныв нетшыштчис Ваня дінысь да котӧртіс калиткаӧ. Ваня недыр сулалыштіс, сэсся бергӧдчис да, кузь кияснас ӧвтчигтырйи, чужӧмсӧ да дзугсьӧм юрсисӧ, кодӧс сійӧ ӧні эз нин шыльӧд, веськӧдіс шонді улӧ да тэрыба муніс улича кузя парксянь мӧдарлань.
Сійӧ вдохновениеыс, коді пӧимувса ӧгыр моз чусаліс сы пытшкын, ӧні, быттьӧкӧ ыджыд би, югдӧдіс сылысь необыкновеннӧй чужӧмсӧ, но ни Клава, и некод мукӧд эз аддзыны сылысь чужӧмсӧ ӧні, кор сійӧ лои сэтшӧм мичаӧн. Кияснас ӧвтчигтыр Ваня муніс улича кузя ӧтнас. Кытӧнкӧ районас взрывайтісны на шахтаяс, кытӧнкӧ ещӧ котралісны на, бӧрдісны, пинясисны йӧз, муніс отступайтысь войска, кылісны орудийнӧй залпъяслӧн мургӧмъяс, небесаын скӧрысь равзісны моторъяс, тшын да бус ӧшалісны воздухас, и шондіыс ньӧти жалиттӧг пӧжис, но Ваня Земнуховлы нинӧм нин эз существуйт аслас сьылі вылын тайӧ кыз, кӧдзыд нежнӧй кияс кындзиыс да аслас вом дорсьыс тайӧ чорыд, страстнӧй, синваӧн кӧтӧдысь окыштӧм кындзиыс.
Ставыс, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр, ставыс тайӧ эз нин повзьӧдлы сійӧс сы вӧсна, мый сылы нинӧм нин эз вӧв позьтӧмторйыс. Сійӧ вермис эськӧ эвакуируйтны не сӧмын Володя Осьмухинӧс, а став карсӧ — став нывбабаяссӧ, челядьяссӧ да старикъяссӧ, налӧн став имуществонас.
«Ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн», — шуаліс ныв аслас бархатнӧй кыз гӧлӧснас, и водзӧ Ваня нинӧм йылысь нин эз вермы думайтны. Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс.
Ӧкмысӧд глава
Некод эз вермы висьтавны, кыдзи кутас мунны олӧмыс немецъяс дырйи.
Лютиков да Шульга водзвыв сёрнитчисны сы йылысь, кыдзи налы корсьны ӧта-мӧдсӧ: условнӧй знак серти, коймӧд морт пыр, Краснодонын главнӧй явочнӧй квартираса кӧзяин пыр.
Найӧ петісны торйӧн да мунісны кыкнанныс асланыс туйӧд. Вермисны-ӧ найӧ думыштны, мый некор нин сэсся оз аддзывны ёрта-ёртсӧ?
Филипп Петрович вӧчис сідзи, кыдзи висьтавліс Иван Фёдоровичлы: сійӧ воши.
Шульгалы тожӧ эськӧ колӧ вӧлі гусьӧник дзебсьыны кутшӧмкӧ ӧти квартираӧ, кодъясӧс вӧлі индӧма сылы, — бурджык Иван Гнатенко ордӧ, либӧ Кондратович ордӧ, кыдзи прӧстӧя шулісны сійӧс, важ партизанӧс, сылысь ёртсӧ. Но Шульга эз аддзыв Кондратовичӧс дас кык во да чувствуйтіс, мый ӧні сылы ёна, зэв ёна абу окота мунны Иван Гнатенко ордӧ.
Кӧть мед кутшӧм спокойнӧйӧн эз кӧсйы кажитчыны сійӧ, сьӧлӧмыс сылӧн висис и висис. Сылы колӧ вӧлі ӧні зэв матысса морт. И Матвей Костиевич кутіс казьтывны, коді жӧ эм ӧні Краснодонын на пиысь, кодъяскӧд сійӧ вӧлі торъя матын воддза подполье дырйиыс, 1918‒1919 воясын.
И ӧні Матвей Костиевичлы тӧдвылас уси аслас важ ёртыслӧн, Леонид Рыбаловлӧн, чойыс, Лиза, и нэм кежлас йиджӧм из шом чутъяса ыджыд чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис челядьлӧн кодь нюммунӧм. Лиза Рыбалова сылы тӧд вылас уси сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі воддза воясас, статя, еджыд юрсиа, нинӧмысь повтӧм, резкӧй гӧлӧса да вӧраса, визув синъяса, тӧд вылас уси, кыдзи Лиза ваявліс сылы да Леонидлы сёян «Сенякиӧ» да кыдзи сійӧ серавліс, еджыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр, кор Шульга пыр шутитіс, мый жаль пӧ мый менам эм гӧтыр, а то эськӧ тэнӧ коралі. И сійӧ жӧ зэв бура тӧдіс сылысь гӧтырсӧ!
Во дас-дас кык сайын сійӧ кыдзкӧ паныдасис сыкӧд улича вылын да ӧтчыд, кажитчӧ, нывбабаяслӧн кутшӧмкӧ собрание вылын. Помнитсьӧ, сійӧ вӧлі верӧс сайын нин. Да, гражданскӧй война бӧрын пыр жӧ сійӧ муніс кутшӧмкӧ Осьмухин сайӧ. Тайӧ Осьмухиныс сэсся служитліс трестын. А ачыс, Матвей Шульга, вӧлі жилищнӧй комиссияын, кор налы сетісны квартира стандартнӧй домысь кытыськӧ сійӧ улича вывсьыс, коді мунӧ 5-ӧд номера шахта дінӧ.
Сійӧ пыр казьтыліс Лизаӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн тӧдліс сійӧс томдырйиыс, и сылӧн сэтшӧм вынӧн кыптісны томдырся лунъяс йывсьыс казьтылӧмъясыс, мый сійӧ выльысь чувствуйтіс асьсӧ томӧн. И ставыс, мый колӧ вӧлі вӧчны сылы, друг кутіс кажитчыны сылы быттьӧкӧ томдырся югыднас югдӧдӧмаӧн. «Лиза эз вермы вежсьыны, — думайтіс сійӧ, — сылӧн мужикыс Осьмухин, ас морт кодь жӧ вӧлі... А, мый лоан ло, чӧртыс мед лыяс, пыра Лиза Рыбалова ордӧ! Гашкӧ, найӧ эз мунны, гашкӧ, судьбаыс ачыс нуӧдӧ менӧ на дінӧ. А гашкӧ, сійӧ ӧтнас нин олӧ?» — вуджанінӧ лэччигас волнуйтчигтыр думайтіс сійӧ.
Дас во чӧжнас, мыйдыра сійӧ эз волыв татчӧ, став тайӧ районас стрӧитӧмаӧсь каменнӧй домъяс, и ӧні сьӧкыд нин вӧлі корсьны, кӧні вермасны овны Осьмухинъяс. Дыр сійӧ ветлӧдліс чӧв-лӧнь уличаяс кузя, тупкӧм ставеня керкаяс костті, ачыс эз лысьт пыравны да юавны. Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый ориентируйтчыны колӧ витӧд номера шахта копёр серти, коді тыдаліс ылын степын, и кор сійӧ кутіс мунны веськыда копёрлань мунан улича кузя, пыр жӧ аддзис Осьмухинъяслысь ичӧтик керкасӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, а ӧшинь вывъясас пукталӧма цветъяс, — комнатаяссьыс сылы кылісны быттьӧкӧ том гӧлӧсъяс, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны томдырсяыс моз, кор сійӧ таркӧдчис ӧдзӧсас. Дерт кӧнкӧ, сылысь эз кывны, сійӧ таркӧдчыштіс ещӧ ӧтчыд. Ӧдзӧс сайын кылісны небыд кӧмкота воськовъяс.
Сы водзын сулаліс Лиза Рыбалова, Елизавета Алексеевна, гортса туфлиа, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧтпырйӧ и скӧр и тырӧма шогӧн, синъясыс бӧрдӧмысла пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь. «Эк, кутшӧма пыркӧдӧма сійӧс олӧмыс», — сэки жӧ думыштіс Шульга.
Но Шульга пыр жӧ тӧдіс сійӧс. Сылӧн и томдырйиыс вӧлі не то дӧзмӧмлӧн, не то скӧрмӧмлӧн тайӧ резкӧй выражениеыс, но Матвей Костиевич тӧдіс, кутшӧм бур вӧлі сійӧ збыльвылас. Сійӧ вӧлі воддза кодьыс на статя, и еджыд юрсиас эз вӧвны дзор сияс, но кузьмӧс чукыръяс, сьӧкыд переживаниеяслӧн да уджлӧн чукыръясыс, тӧдчисны сы чужӧм вылын. И пасьтасьӧма вӧлі сійӧ кыдзкӧ сідз-тадз, — водзджыксӧ сійӧ ньӧтчыд эз лэдзчысьлы та выйӧдзыс.
Сійӧ недружелюбнӧя да юалана видзӧдіс тӧдтӧм морт вылӧ, коді сулаліс сы керка кильчӧ вылын. И друг сы чужӧм вылын тыдовтчис выражение чуймӧмлӧн да быттьӧкӧ ылысса радлунлӧн, коді чужис синъясас доршасьысь синва саяс.
— Матвей Константинович... Шульга ёрт! — шуис сійӧ, и ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм киыс сылӧн лигышмуні. — Кутшӧм тӧлӧн вайис тіянӧс? Татшӧм кадас!
— Извинит, Лиза, али Лизавета Алексеевна, ог тӧд, кыдзи тшӧктан шунысӧ... Муна вот асыввылӧ, эвакуируйтча, видлыны пыри...
— Сійӧ жӧ мися асыввылӧ — быдӧн, быдӧн асыввылӧ! А ми? А челядьным миян? — друг возбуждённӧя кутіс сёрнитны сійӧ, юрсисӧ нервнӧй движениеясӧн тэрыба шыльӧдігмоз, сы вылӧ не то скӧр, не то зэв мучитчӧм синъясӧн видзӧдігтыр. — Ті вот асыввылӧ мунанныд, Шульга ёрт, а менам пиӧй куйлӧ операция бӧрын, а ті вот асыввылӧ мунанныд! — долис сійӧ, быттьӧ буретш Матвей Костиевичлы унаысь нин вӧлі висьталӧма сы йылысь, мый тадзи вермас лоны, и вот буретш тадзи и артмис, и сійӧ вӧлі мыжа таысь.
— Извинитӧй, эн скӧрмӧй, — зэв рама да миритчан гӧлӧсӧн шуис Матвей Костиевич, кӧть сы пытшкын друг жугыля шыӧдчис кутшӧмкӧ вӧсньыдик, вӧсньыдик струна. «Со кутшӧм тэ лоӧмыд, Лиза Рыбалова, — шыӧдчис тайӧ струнаыс, — со кыдзи тэ встретитін менӧ, менам муса Лизаӧй!»
Но сійӧ унатор аддзыліс ас олӧмас да вермис кутны асьсӧ.
— Висьталӧй тӧлкӧн, мый тіян сэтшӧмыс лои?
Сійӧ тожӧ кутіс сёрнитны «ті» вылӧ.
— Да и ті извинитӧй, — шуис сійӧ век сэтшӧм жӧ резкӧя. Важ бур отношениеясыслӧн вуджӧрыс бара тыдовтчис сы чужӧм вылын. — Пырӧй... Сӧмын миянын сэтшӧмтор вӧчсьӧ! — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и сылӧн пыктыштӧм гӧрд синъясас бара югнитіс синва.
Сійӧ кежыштіс да корис Шульгаӧс пырны. Сы бӧрся Шульга пырис джынвыйӧ пемыд передньӧйӧ. И восьса ӧдзӧсӧд, шондіӧн ойдӧм веськыдвывса комнатаысь, аддзис куим либӧ нёль зонмӧс да нылӧс, кодъяс сулалісны крӧвать дорын, кӧні пӧдушкаяс вылын джынвыйӧ куйліс коскӧдзыс прӧстыняӧн шебралӧм, сьӧд синъяса, отложнӧй воротника еджыд майкаа том зон, кодлӧн коркӧ ёна гожъявлӧм чужӧмыс ӧні вӧлі кельыд.
— Тайӧ пи дінӧ прӧщайтчыны локтісны. Ті этатчӧ прӧйдитӧй, — паныда комнатаӧ индіс сылы Елизавета Алексеевна. Комнатаыс вӧлі войвывладорас, сэні вӧлі рӧмыд да ыркыд.
— Да здравствуйте жӧ наперво, — кепкасӧ пӧрччигмоз, машинкаӧн шырӧм ён юрсӧ тыдӧдігмоз шуис Матвей Костиевич да нюжӧдіс кисӧ. — Ог тӧд, кыдзи нин тіянӧс и шуныс — Лиза, али Лизавета Алексеевна?
— Шуӧй сідзи, кыдзи тіянлы лӧсьыдджык. Важность бӧрся ог вӧтлысь и величайтӧм ог требуйт, а сӧмын кутшӧм нин ме Лиза? Вӧлі Лиза, а ӧні... — Сійӧ резкӧя ӧвтыштіс кинас и шогпырысь да мыжапырысь и тайӧ жӧ кадас кыдзкӧ зэв женственнӧя видзӧдліс Матвей Костиевич вылӧ аслас пыктыштӧм сӧдз синъяснас.
— Меным тэ век лоан Лиза, ӧд ме ачым нин пӧрысь, — улӧс вылӧ пуксигмоз нюммуніс Шульга.
Елизавета Алексеевна пуксис сылы паныд.
— А ме кӧ нин пӧрысь, извинит, заводита веськыда тэныд замечаниесянь, — сідз жӧ нюмъялігтырйи, но зэв серьёзнӧя водзӧ висьталіс Шульга. — Сы вылӧ, мый ме муна асыввылӧ да и мукӧд йӧз миян мунӧны асыввылӧ, сы вылӧ тэныд оз ков скӧравны. Сроксӧ миянлы проклятӧй немецыд эз сет. Коркӧ тэ быттьӧкӧ ас мортӧн вӧвлін, сідзкӧ, верма висьтавны тэныд, мый сійӧ, проклятӧй немецыд, петіс миянлы ылыс тылӧ...
— А миянлы ӧмӧй кокньыдджык та вӧсна? — шогпырысь шуис сійӧ. — Ті жӧ мунанныд, а ми колям...
— Коді нӧ сыысь мыжа! — шуис сійӧ зумыштчӧмӧн. — Тіянлысь кодь семьяястӧ, — шуис сійӧ, кор дум вылас уси аслас семьяыс, — война заводитчӧмсянь да ӧнӧдз ми нуӧдім асыввылӧ, и отсӧг сетлім, и транспорт. И не сӧмын семьяяс — ми уна тысяча, уна дас тысяча рабочӧй йӧзӧс нуӧдім Уралӧ, Сибирӧ. Мыйла нӧ ті водзджык энӧ мунӧй? — юаліс Матвей Костиевич сы пытшкын пыр ёнджыка кыптысь курыд чувствоӧн.
Елизавета Алексеевна чӧв оліс, и сы серти, кыдзи сійӧ пукаліс вӧрзьывтӧг, веськыда, быттьӧ кывзіс, мый вӧчсис мӧд комнатаас, тӧдчис, мый сійӧ омӧля кывзіс Шульгалысь висьталӧмсӧ. И ачыс Шульга кутіс кывзыны, мый вӧчсьӧ мӧд комнатаас.
Сэсянь сӧмын шочиника кывлісны ичӧтик гӧлӧс шыяс, и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый сэні вӧчсьӧ.
Ваня Земнухов, кӧть сійӧ и зэв настойчивӧй да хладнокровнӧй вӧлі, и весиг ёртъясыс та йылысь сёрнитлісны поговорка пыдди, сідзи эз и аддзы Володя Осьмухинлы ни вӧла-доддяӧс, ни места машинаысь да бӧр воис гортас, кытчӧ сійӧ суис мудзтӧдзыс виччысьысь Жора Арутюнянцӧс. Батьыс гортас жӧ нин вӧлі, и та серти Ваня гӧгӧрвоис, мый Ковалёвъяс мунӧмаӧсь.
Жора Арутюнянц вӧлі зэв кузь тушаа, но век жӧ юр джын мынданас ичӧтджык Земнуховысь, сідзсӧ нин зэв сьӧд да сыысь кындзи ачыс ёна гожъялӧма, вывлань кусыньтчӧм синлысъяса, армянскӧй мича сьӧд синъяса, кызкодь вом доръяса, дас сизим арӧса зон. Сійӧ вӧлі негрлань мунӧ.
Кӧть арлыдныс налӧн и эз ӧтыджда вӧв, тайӧ лунъяс чӧжнас найӧ ёна мӧдісны дружитны: кыкнанныс найӧ вӧліны книга радейтысьяс.
Ваня Земнуховӧс весиг профессорӧн шулісны школаас. Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти параднӧй, коричневӧй визя руд костюм, кодӧс сійӧ пасьтавліс торжественнӧй случайяс дырйи да коді кыдзи и ставыс, мый новліс Ваня, вӧлі сылы дженьыдкодь нин. Но кор сійӧ пинжак улас пасьтавліс отложнӧй воротника еджыд сорочка, кӧртавліс коричневӧй галстук, ӧчкиавліс рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчкисӧ да мыччысьліс школа коридорын, аслас зепъясыс вӧліны тырӧсь газетаясӧн, кусыньтӧм киас сійӧ кутіс книга, кодӧн кучкаліс аслыс пельпомас, коридор кузя муніс катласигтыр, ачыс век ӧткодь спокойнӧй, чӧв олысь, тайӧ дзебӧм вдохновениенас, коді сэтшӧм рӧвнӧй да яснӧй светӧн сотчис сы пытшкын да сы кельыд чужӧм вылӧ койис кутшӧмкӧ ылыс югӧр, — став ёртъясыс сылӧн, а медся нин младшӧй классъясса велӧдчысьяс, сылӧн питомец-пионеръяс, невольнӧй почтениеӧн сетісны сылы туй, быттьӧкӧ сійӧ и збыльысь вӧлі профессор.
А Жора Арутюнянцлӧн весиг лӧсьӧдӧма вӧлі графитӧм специальнӧй тетрадь, кытчӧ сійӧ гижавліс авторлысь овсӧ, быд лыддьӧм книгалысь нимсӧ да сійӧс дженьыдика донъялӧм. Шуам:
«Н. Островский. Кыдзи калитчис сталь. Вот здорово!
А. Блок. Прекраснӧй дама йылысь стихъяс. Уна туманнӧй кывъяс.
Байрон. Чайльд-Гарольд. Абу гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ произведениеыс сэтшӧма волнуйтіс умъяс, кор сійӧс лыддьынысӧ зэв гажтӧм.
В. Маяковский. Хорошо! (Некутшӧм донъялӧм абу.)
А. Толстой. Пётр Первый. Здорово! Петкӧдлӧма, мый Пётр вӧлі прогрессивнӧй морт».
И уна мукӧдтор позьӧ вӧлі лыддьыны тайӧ графитӧм тетрадьсьыс. Жора Арутюнянц век вӧлі зэв ӧкуратнӧй, чистоплотнӧй, аслас убеждениеясын настойчивӧй и быдлаысь радейтіс порядок да дисциплина.
Став тайӧ лунъяс и войяс чӧжыс, школаяс, клубъяс, детскӧй домъяс эвакуируйтӧмӧн занимайтчигӧн, найӧ, ни ӧти минута кежлӧ чӧв ланьтлытӧг, пӧся сёрнитісны второй фронт йылысь,
Сэк кості, кор Ваня прӧщайтчис бӧрдысь мамыскӧд, ыджыдджык чойыскӧд да скӧрысь чушъялысь, мурзысь да пи вылас не видзӧдлыны зільысь батьыскӧд, коді бӧръя здукас век жӧ пернапасаліс писӧ да друг топӧдчис аслас кос вом доръяснас сы плеш дінӧ, — Жора эскӧдіс Ваняӧс, мый сійӧ кӧ эз судзӧд вӧвсӧ, то нинӧмла нин и пыравны Осьмухинъяс ордӧ. Но Ваня шуис, мый сійӧ сетіс кыв Толя Орловлы и колӧ пыравны да объяснитны ставсӧ.
Пельпомъяс саяныс найӧ чӧвтісны вещевӧй мешӧкъяс, Ваня медбӧръяысь видзӧдліс крӧвать юрводзса аслас радейтана пельӧсӧ, кӧні ӧшаліс художник Карповлӧн удж — Пушкинлӧн литографированнӧй портрет, кодӧс издайтӧма украинскӧй издательство Харьковын, да сулаліс книгаяс тыра этажерка, кӧні главнӧй местасӧ босьтіс Пушкин сочинениеяслӧн собрание да Пушкин кадся поэтъяслӧн посньыдик томъяс, кодъясӧс издайтӧма Ленинградын «Сӧветскӧй писатель», — Ваня видзӧдліс став вылас, зэв тэрыб вӧрасӧн лэдзис кепкасӧ синмӧдзыс, и найӧ мӧдӧдчисны Володя Осьмухин ордӧ.
Володя еджыд майкаа, косвыйӧныс шебрасьӧма прӧстыняӧн да куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын. Сы крӧвать вылын куйліс восьса книга, кодӧс сійӧ, буракӧ, талун асывнас на лыддьӧма, —
Ӧшиньдор пельӧсас, крӧвать сайын, кыдзсюрӧ тэчӧма, медым не мешайтны комнатасӧ идравны, быдсикас инструментъяс, проводъяс, ас вӧчӧм киноаппарат, радиоприёмникысь частьяс, — Володя Осьмухин увлекайтчис изобретательствоӧн да мечтайтіс лоны инженер-авиаконструкторӧн.
Толя Орлов, прӧзвище сертиыс «Гым гымалӧ», Володялӧн медбур другыс да круглӧй сирӧта, пукаліс крӧвать дінын табуретка вылын. «Гым гымалӧнас» сійӧс нимтісны сыысь, мый сійӧ век, тӧлын и гожӧмын, вӧлі прӧстудитчӧма да бӧчкаӧ моз гораа кызӧдіс. Сійӧ пукаліс мышкыртчӧмӧн да гырысь пидзӧсъяссӧ паськӧдӧмӧн. Сылӧн став суставъясыс да йӧзвиясыс гырддзаясас, киясас, пидзӧсъясас, кок пыдӧсъясас и гӧленьясас вӧліны зэв развитӧйӧсь. Сылӧн гӧгрӧс юр вылас быдладорӧ чурвидзис рудов сук юрси. Синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь.
— Ветлӧдлыны, сідзкӧ, ньӧти он вермы? — Володялысь юасис Земнухов.
— Кытчӧ нин ветлӧдлыны, доктор шуис — вурысыс резьдӧ, кишкаыд петас! — зумыша шуис Володя.
Сійӧ вӧлі зумыш абу сӧмын сы вӧсна, мый сылы быть лоӧ кольччыны, а и сы вӧсна, мый сы ради кольччӧны вӧлі мамыс да чойыс.
— А нолтӧ, петкӧдлы вурыссӧ, — шуис распорядительнӧй Жора Арутюнянц.
— Мый ті, сійӧс жӧ сылысь бинтуйтӧма! — повзис Володялӧн чойыс Люся, коді сулаліс сы кок дінын, крӧвать бӧр вылас гырддза йылас ӧшӧдчӧмӧн.
— Эн тӧждысьӧй, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, — шуис Жора вежливӧя нюммунӧмӧн да приятнӧй армянскӧй акцентӧн, коді сы сёрнилы сетіс торъя тӧдчанлун. — Ме ачым прӧйдитлі первой отсӧг сетӧм кузя, став школасӧ да зэв бура разя и кӧртала бинтсӧ...
— Тайӧ абу гигиеничнӧ! — протестуйтіс Люся.
— Медся выль военнӧй медицина, кодлы лоӧ уджавны терпитны позьтӧм полевӧй условиеясын, докажитіс, мый тайӧ предрассудок, — венны позьтӧма шуис Жора.
— Тайӧс ті мыйкӧ мӧдтор йылысь лыддьӧмныд, — тшапа шуис Люся. Но здук мысти сійӧ кутшӧмкӧ интересӧн нин видзӧдліс тайӧ негритянскӧй сьӧд детинка вылас.
— Дугды тэ, Люська! Но, ме гӧгӧрвоа ещӧ — мама кӧ, сійӧ нервнӧй морт, а тэ мый сюйсян йӧз делӧясӧ? Мун, мун! — скӧра шуаліс чойыслы Володя да, прӧстынясӧ вештыштӧм бӧрын, чургӧдіс сэтшӧма гожъялӧм да мускула омӧль кокъяссӧ, мый некутшӧм висьӧм ни больничаын куйлӧм абу вермӧмаӧсь бырӧдны тайӧ гожъялӧмсӧ да тайӧ развитӧй мышцаяссӧ.
Люся бергӧдчис мӧдарӧ.
Толя Орлов да Ваня кутісны Володяӧс, а Жора лэдзыштіс сылысь лӧз трусиксӧ да разис бинтсӧ. Вурысыс ордӧма да вӧлі зывӧк видзӧднытӧ, и Володя зэвтіс вынъяссӧ, медым не чукрасьны, да ёна кельдӧдіс.
— Лёк делӧыс. Да? — чукрасигтыр шуис Жора.
— Делӧяс абу ладаӧсь, — сӧгласитчис Ваня.
Найӧ чӧв олігтыр да Володя вылӧ видзӧдтӧг выльысь бинтуйтісны сійӧс. Володялӧн векньыдик коричневӧй синъясыс век дзирдавлісны сюсьлунӧн да мудерлунӧн, а ӧні жугыля да юасяна кыйисны ёртъясыслысь видзӧдласъяссӧ.
Ӧні на водзын вӧлі медся сьӧкыдторйыс: найӧ долженӧсь вӧлі эновтны ёртнысӧ, кор найӧ кутісны тӧдны сы йылысь, мый сылы угрожайтӧ.
— Кӧні нӧ мужикыд тэнад, Лиза? — юасис тайӧ кадас Матвей Костиевич, медым сёрнисӧ вежны.
— Кулі, — чорыда шуис Елизавета Алексеевна. — Кольӧм во буретш война водзвылас кулі. Сійӧ пыр висис и кулі, — унаысь висьталіс сійӧ скӧр, кыдзи кажитчис Шульгалы, укӧрбаӧн. — Ок, Матвей Константинович! — шуис сійӧ шогсяна гӧлӧсӧн. — Ті ӧні властьбердса мортӧн жӧ лоинныд, и ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм сьӧкыд ӧні миянлы! Ӧд ті жӧ власть миянлы, прӧстӧй йӧзлы, ме ӧд помнита, кутшӧм йӧз пиысь ті — сэтшӧмъясысь жӧ, кутшӧмысь и ми. Ме помнита, кыдзи менам вокӧй да ті тышкасьлінныд миян олӧм вӧсна, и ме тіянӧс нинӧмысь ог мыжды, ме тӧда, оз позь тіянлы, татшӧм йӧзлы, кольччыны гибель вылӧ. Но неужели ті онӧ аддзӧй, мый тіянкӧд тшӧтш, ставсӧ шыблалӧм бӧрын, пышйӧны и сэтшӧмъяс, коді аскӧдыс мебель нуӧ, дзонь грузӧвикъястыр кӧлуй, и налы некутшӧм делӧ абу миянӧдз, прӧстӧй йӧзӧдз, а ӧд ми, посни йӧзыс, тайӧ ставсӧ вӧчим асланым киясӧн. Ок, Матвей Константинович! И неужели ті онӧ аддзӧй, мый тайӧ сволочьясыслы кӧлуйыс, извинитӧй менӧ, донаджык миян дорысь, прӧстӧй йӧз дорысь? — горӧдіс сійӧ да шогысла вежыньтіс вом доръяссӧ. — А бӧрвылас ті шензянныд, мый мукӧд йӧзыс ӧбижайтчӧны тіян вылӧ. Да ӧд ӧтчыд нэмнад переживайтан татшӧмсӧ — ӧд нинӧмлы он мӧд веритны!
Бӧрыннас нин Шульга мучительнӧй волнениеӧн да шогпырысь унаысь казьтыліс налӧн сёрниысь тайӧ моментсӧ. Медся нин веськӧдны позьтӧмторнас вӧлі сійӧ, мый сьӧлӧмнас сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм чувствояс шымыртлісны тайӧ нывбабасӧ, и Шульгалӧн ыджыд да вына сьӧлӧмас вӧліны сылы настоящӧй кывъяс. Но сійӧ здукас, кор нывбаба тадзи сёрнитіс шогпырысь да, кыдзи Шульгалы кажитчис, лӧгпырысь, сылӧн кывъясыс да сылӧн став ӧбликыс сэтшӧма противоречитісны представлениеыслы сійӧ Лиза йывсьыс, кодӧс Шульга тӧдліс томдырйиыс, сэтшӧма чуймӧдісны сійӧс сылы лӧсявтӧмторнас, мый сійӧ виччысис! И сылы друг кажитчис оскорбительнӧйӧн, мый кор сійӧ ачыс кольччӧ татчӧ, а семьяыс сылӧн ставнас вӧлі нин немецъяс киын, гашкӧ, пӧгибнитіс нин, сійӧ, тайӧ нывбабаыс, сёрнитіс сӧмын ас йывсьыс, весиг эз юав сы семья йылысь, гӧтырыс йылысь, кодкӧд сійӧ дружитліс томдырйиыс. И Шульга вомысь друг тожӧ петісны кывъяс, кодъяс йылысь сійӧ бӧрыннас казьтывліс жалитӧмӧн:
— Ылӧдз пыринныд, Елизавета Алексеевна, асланыд мӧвпъяснад, — кӧдзыда шуис сійӧ, — ылӧдз! Сійӧ, дерт, лада дугдыны веритны аслад властьлы, кор немецкӧй власть порог дорад. Кыланныд? — шуис сійӧ, ловгӧнӧсь дженьыдик чуня кисӧ грознӧя лэптӧм бӧрын, и артиллериялӧн ылын лыйсьӧмлӧн мургӧмыс быттьӧ пырис комнатаӧ. — А думайтінныд ті, мыйта гибнитӧ сэні миян йӧзлӧн медбур цветыс, налӧн, кодъяс прӧстӧй йӧзсянь кыптісны власть бердӧдз, кыдзи ті шуанныд, а ме шуа, кыптісны сознаниеӧдз, мый найӧ народлӧн цветыс, коммунистъяс! А ті кӧ дугдінныд веритны тайӧ йӧзыслы, дугдінныд веритны татшӧм часӧ, кор миянӧс немец талялӧ, меным таысь ӧбиднӧ. Ӧбиднӧ и жальӧсь ті, жальӧсь, — грознӧя шуис сійӧ мӧдысь, и вом доръясыс сылӧн кутісны тіравны кагалӧн моз.
— Ті нӧ мый тайӧ?.. Мый тайӧ?.. Ті... ті кӧсъянныд менӧ мыжавны, мый ме немецъясӧс виччыся? — тшӧкмунӧмӧн да ещӧ ёнджыка пузьӧмӧн сыысь, мый Шульга тадзи гӧгӧрвоис сійӧс, ёся горӧдіс Елизавета Алексеевна. — Ок, ті... А пиӧй менам?.. Ме мам!.. А ті...
— А ті ӧмӧй вунӧдінныд, Елизавета Алексеевна, кор ми тіянкӧд вӧлім прӧстӧй рабочӧй йӧз, кыдз ті шуанныд, и миян водзӧ сувтліс опасность немецъясысь, белӧйясысь, ми ӧмӧй первой ас йылысь думайтлім? — сылысь кывзытӧг, курыд чувствоӧн висьталіс Матвей Костиевич. — Эгӧ, ми медводз эгӧ ас йылысь думайтлӧй, а думайтлім миян медбур йӧз йылысь — вожакъяс йылысь, со кодъяс йылысь ми думайтлім! Уськӧдлӧй тӧд вылад вокнытӧ. Со кыдзи пыр думайтлім да вӧчлім ми, рабочӧй йӧз! Дзебны, видзны миянлысь вожакъяснымӧс, медбур йӧзнымӧс, миянлысь цветнымӧс, а аслыным сувтны морӧснаным — со кыдзи пыр думайтліс да думайтӧ рабочӧй морт, и мӧд ногӧн думайтӧмсӧ лыддьӧ аслас позорӧн! Неужели ті сэтшӧма вежсинныд сэкся кадсяньыс, Елизавета Алексеевна?
— Энлӧй! — друг шуис сійӧ да веськӧдчис, кутіс кывзыны, мый вӧлі вӧчсьӧ мӧд комнатаас передньӧй саяс.
И Шульга кутіс кывзыны.
Мӧдар комнатаас лои чӧв-лӧнь, и тайӧ лӧньыс висьталіс мамлы, мый сэні мыйкӧ вӧчсьӧ. Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс Матвей Костиевич йылысь, чепӧсйис ӧдзӧслань да муніс пи дінас. Матвей Костиевич ас вылас дӧзмӧмӧн, аслас сьӧд ловгӧна гырысь киясас кепкасӧ нямралігтыр, петіс передньӧйӧ.
Елизавета Алексеевналӧн пиыс куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын да прӧщайтчис ёртъясыскӧд дыр, чӧв олігтыр налысь кинысӧ топӧдлігмоз, волнуйтчӧмӧн да нервнӧя дергайтіс сьылісӧ да неважӧн машинкаӧн шырӧм сьӧд юрсӧ. Кӧть тайӧ и оз вӧлі лӧсяв сылӧн положениелы, но сы чужӧм вылын вӧлі нимкодь кыпыдлунлӧн выражение, сылӧн сьӧдов векни синъясыс дзирдалісны. Сылӧн ёртъяс пиысь ӧти, кузь юрсияса, гырысь лыяса, ньӧжмыд вӧраса, сулаліс сы юр водзын сідзи бергӧдчыштӧмӧн, мый сылӧн чужӧмыс вӧлі тыдалӧ сӧмын боксяньыс, да паськӧдӧм синъяснас кыпыда видзӧдіс шондіа восьса ӧшиньӧд.
А ныв воддза мозыс сулаліс висьысь морт кок дорын да нюмъяліс. И Матвей Костиевичлӧн друг доймымӧн топавліс сьӧлӧмыс, кор тайӧ нывсьыс сійӧ тӧдіс важся Лиза Рыбаловаӧс. Да, тайӧ вӧлі Лиза, кутшӧмӧн Шульга тӧдліс сійӧс кызь во сайын, сӧмын тайӧ нылыс нэрджык гырысь кияса да резкӧй движениеяса работница Лиза дорысь, кодӧс сійӧ тӧдліс да любитліс.
«Да, колӧ мунны», — кепкасӧ киас нямралігтыр шогпырысь думыштіс сійӧ да надзӧн воськовтіс дзуртысь джодж плакаяс кузя.
— Мунанныд? — сы дінӧ уськӧдчигмоз гораа юаліс Елизавета Алексеевна.
— Кыдз шуасны, нинӧм он вӧч, кад нин мунны. Энӧ скӧрмӧй. — И сійӧ кепкаасис.
— Мунанныд нин? — мӧдысь шуис сійӧ. Не то курыд чувство, не то сожаление кыліс сы юалӧм-горӧдӧмын, а гашкӧ, Шульгалы прӧстӧ тадзи кажитчис. — Энӧ скӧрмӧй ті... Мед ен сетас тіянлы, эм кӧ сійӧ, шудаа воны местаӧдз, энӧ вунӧдӧй миянӧс, помнитӧй миян йылысь, — кияссӧ рудз лэдзӧм бӧрын висьталіс сійӧ. И мыйкӧ сэтшӧм бур, мамлӧн кодь кыліс сы гӧлӧсын, мый Шульгалӧн горшас друг кыптіс ёкмыль.
— Прӧщайтлӧй, — зумыша шуис Матвей Костиевич да петіс ывлаӧ.
Ок, весьшӧрӧ, весьшӧрӧ мунін тэ, Шульга ёрт! Весьшӧрӧ тэ эновтін Елизавета Алексеевнаӧс и тайӧ нывсӧ, коді сэтшӧма вӧлі мунӧ важся Лиза Рыбалова вылӧ, весьшӧрӧ эн думышт, эн кыв сьӧлӧмнад сійӧс, мый тэнад син водзын вӧчсис тайӧ зонъяс костас, весиг эн зіль тӧдмавны, кодъяс найӧ, тайӧ зонъясыс!
Матвей Костиевич кӧ эськӧ эз вӧч тадзи, гашкӧ, став олӧмыс сылӧн лои мӧд нога. Но сэки сійӧ не сӧмын эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс, сійӧ весиг вӧлі мый вылӧ кӧ ӧбидитчӧма да дӧзмӧма. И сылы быть ковмис мунны ылыс районӧ, кодӧс важӧн шулісны «Гулю позъясӧн», корсьны керка аслас важся партизан ёртыслысь, Иван Гнатенколысь, либӧ, кыдзи прӧстӧ шулісны, Кондратовичлысь, код ордӧ сійӧ эз волыв дас кык во. Вермис-ӧ сійӧ думайтны, мый тайӧ здукас сійӧ вӧчис медводдза воськов сійӧ туй кузяыс, коді вайӧдіс сійӧс гибельӧ?
А со мый лои медбӧръя минутаас сы водзвылын, кор сійӧ Елизавета Алексеевна бӧрся петіс передньӧйӧ, — со мый артмис комнатаын, кӧні куйліс Елизавета Алексеевналӧн пиыс.
Сэні вӧлі шуштӧм чӧв-лӧнь. И сэки табурет вылысь чеччис Толя Орлов, буретш сійӧ Толя Орловыс, кодӧс нимтісны «Гым гымалӧ», — сійӧ чеччис табурет вывсьыс да шуис, мый сылӧн кӧ нин медбур друг Володя оз вермы мунны, то сійӧ, Толя Орлов, кольччас сыкӧд.
Первой здукас ставныс шай-паймуніны. Сэсся Володя бӧрддзис да кутіс окавны Толя Орловӧс, и ставныс лоины нимкодьӧсь, кыпыдӧсь. Люся, сійӧ уськӧдчис «Гым гымалӧлы» сьылі вылас, кутіс окавны сылысь банбокъяссӧ, синъяссӧ, нырсӧ, — Толя эз тӧдлыв таысь шудаджык минута. Сэсся Люся скӧрысь видзӧдліс Жора Арутюнянц вылӧ. Сылы вӧлі ёна колӧ, медым тайӧ ӧкуратнӧй том негрыс тшӧтш кольччас.
— Вот здорово! Вот тайӧ ёртъяс! Вот тайӧ молодец, Толя! — кызкодь гӧлӧсӧн дӧвӧльнӧя висьталіс Ваня Земнухов. — Ме гордитча тэӧн... — друг шуис сійӧ. — Ме да со Жора Арутюнянц, ми гордитчам тэӧн, — веськӧдіс сійӧ.
И сійӧ топӧдліс Толялысь кисӧ.
— Да ми ӧмӧй кутам прӧстӧ сідзи овны? — висьталіс Володя, синъясыс сылӧн югъялісны. — Ми тышкасьны кутам, збыль, Толя? И оз вермы лоны, медым татчӧ некодӧс эз кольны партия райкомсянь подпольнӧй удж нуӧдӧм могысь. Ми найӧс корсям! Огӧ ӧмӧй ми вермӧ лоны пӧлезнӧйӧн!
Дасӧд глава
Володя Осьмухинкӧд прӧститчӧм бӧрын Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц пырисны беженецъяс потокӧ, коді исковтіс кӧрт туй пӧлӧн Лихӧйлань.
Первойсӧ найӧ лӧсьӧдчылісны мунны Новочеркасскӧ, кӧні Жора Арутюнянцлӧн вӧлі влиятельнӧй, кыдзи ачыс шуис, рӧдня, коді вермис отсавны водзӧ мунны, — сэні сылӧн дядьыс уджаліс станцияын сапожникӧн. Но Ваня, кодлы Жора подчиняйтчис кыдзи ыджыдджык ёртлы, Ковалёвъяслысь Лихӧйлань мунӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, медбӧръя минутаас предложитіс Жоралы тайӧ выль маршрутсӧ, сылысь преимуществояссӧ дзугсялігтыр сформулируйтӧм бӧрын. И Жора, кодлы вӧлі дзик ӧткодь, кӧть кытчӧ мунны, радпырысь вежис ассьыс доза яснӧй маршрутсӧ Земнуховлӧн гӧгӧрвотӧм маршрут вылӧ.
Туй кузя мунігӧн ӧтилаын накӧд ӧтлаасис ичӧтик тушаа, чукля кока да ыджыд уска майор, сійӧ вӧлі зэв ёна чукрассьӧм гимнастёркаа, косьмӧм чукырӧсь сапӧга, морӧсас веськыдладорас сылӧн гвардейскӧй значок. Сылӧн военнӧй формаыс, торъя нин сапӧгъясыс, сэтшӧм омӧль выйӧдз воӧмаӧсь сы вӧсна, кыдзи сійӧ висьталіс, мый вит тӧлысь чӧж, кор сійӧ лечитчӧма ранаясысь, туплясьӧма госпитальса кладӧвӧйын.
Бӧръя кадас госпитальыс вӧлі краснодонскӧй главнӧй больничаса ӧти отделениеын и ӧні эвакуируйтчӧма, но транспорт тырмытӧм вӧсна быдӧнлы, коді вермӧ ветлӧдлыны, вӧлі тшӧктӧма мунны подӧн, и ещӧ сё дорысь на унджык сьӧкыда ранитчӧмаяс кольӧмаӧсь Краснодонӧ мунӧм вылӧ некутшӧм надеятӧг.
Аслас судьба йылысь да аслас госпиталь судьба йылысь тайӧ кузя висьталӧмсьыс кындзи став туй чӧжыс сэсся майор эз шулы ни ӧти кыв. Сійӧ вӧлі зэв чӧв олысь, сійӧ чӧв оліс упорнӧя да дзик надеятӧг. Таысь кындзи, майор чотіс. Но чотӧм вылас видзӧдтӧг сійӧ зэв зіля восьлаліс аслас чукырӧсь сапӧгъяснас, эз кольччы том йӧзысь да регыдӧн внушитіс ас дінас сэтшӧм уважение, мый том йӧз, кӧть мый йылысь эз сёрнитлыны, шыасьлывлісны сы дінӧ кыдзи чӧв олысь авторитет дінӧ.
Сійӧ кадас, кор зэв уна йӧз, олӧмаяс и томъяс, и не сӧмын нывбабаяс, а оружиеа мужчинаяс, страдайтісны да мучитчисны отступлениелӧн тайӧ помасьлытӧм потокас, мышканыс вещевӧй мешӧкъяса Ваня да Жора, сосъяснысӧ пуджӧмаӧсь гырддзаӧдзныс, кепканысӧ босьтӧмаӧсь кианыс да восьлалісны степь кузя, асьныс тырӧмаӧсь кыпыдлунӧн да радужнӧй надеяясӧн. Мукӧд йӧз водзын налӧн преимуществоыс вӧлі сыын, мый найӧ вӧліны зэв на томӧсь, ӧткаӧсь, эз тӧдны, кӧні ӧні врагыс да кӧні асланыс войска, эз веритны слухъяслы, и став светыс тайӧ синмӧн судзтӧм степнас, доналӧм шондінас, пӧжаръяс тшыннас да буснас, коді кымӧр моз сулаліс туй гӧгӧрын, кодъясӧс то тані, то сэні бомбитіс да лыйліс немец, — став светыс кажитчис налы восьсаӧн нёльнанладорас. И сёрнитісны найӧ сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс некутшӧма эз относитчыны сы дінӧ, мый вӧчсис на гӧгӧрын.
— Мыйла нӧ тэ шуан, мый миян лунъясӧ абу интереснӧ лоны юристӧн? — юасис Ваня кызкодь гӧлӧснас.
— Сы вӧсна, мый пока мунӧ война, колӧ лоны военнӧйӧн, а кор войнаыс помасяс, колӧ лоны инженерӧн, медым восстанавливайтны хозяйство, а юристӧн лоны — тайӧ ӧні абу главнӧйыс, — висьталіс Жора сэтшӧм чёткӧя да определённӧя тӧлкуйтӧмӧн, коді вӧлі сылы лӧсялӧ, кӧть аслыс сӧмын на дас сизим арӧс.
— Да, дерт, пока мунӧ война, меным эськӧ окота жӧ вӧлі лоны военнӧйӧн, но военнӧйӧ менӧ оз босьтны — син вӧсна. Кор тэ меысь ылыстчан, ме нин аддза тэнӧ кутшӧмкӧ неопределённӧй кузьӧн да сьӧдӧн, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — А инженерӧн лоны, дерт, зэв полезнӧ, но делӧыс тані сыын, кытчӧ кыскӧ мортсӧ, а менӧ кыскӧ, кыдзи тэ тӧдан, поэзия дінӧ.
— Сідзкӧ, тэныд колӧ мунны литературнӧй вузӧ, — зэв яснӧя да чёткӧя определитіс Жора да видзӧдліс майор вылӧ, кыдзи морт вылӧ, коді ӧтнас вермӧ гӧгӧрвоны, мый ёна-ӧ сійӧ, Жора, прав. Но майор нинӧм эз висьтав сы кывъяс вылӧ.
— А вот тайӧс ме буретш и ог кӧсйы, — шуис Ваня. — Ни Пушкин, ни Тютчев эз велӧдчывны литературнӧй вузын, да сэк эз и вӧв татшӧмыс, и вообщӧ велӧдчыны лоны поэтӧн учебнӧй заведениеын оз позь.
— Быдторйӧ позьӧ велӧдчыны, — вочавидзис Жора.
— Оз, велӧдчыны поэтӧ учебнӧй заведениеын — тайӧ прӧстӧ йӧйталӧм. Быд морт должен велӧдчыны да заводитны овны обыкновеннӧй профессиясянь, а сылӧн кӧ природасянь эм поэтическӧй талант, сійӧ талантыс развитчас аслас развитиеӧн, и сӧмын сэки, ме чайта, позяс лоны писательӧн профессия серти. Например, Тютчев вӧлі дипломат, Гарин — инженер, Чехов — доктор, Толстой — помещик...
— Лӧсьыд профессия! — армянскӧй сьӧд синъяснас Ваня вылӧ мудера видзӧдлӧм бӧрын шуис Жора.
Найӧ кыкнанныс серӧктісны, и майор нюммуніс ускас.
— А юристнас кодкӧ вӧвлі? — делӧвитӧя юаліс Жора.
Кодкӧ кӧ эськӧ писательяс пӧвстысь вӧлі юристӧн, тайӧ эськӧ тырвыйӧ устраивайтіс сійӧс и Ваня кузя.
— Тайӧс ме ог тӧд, но юридическӧй образованиеыд сэтшӧм, мый сійӧ сетӧ тӧдӧмлун наукаясын, кодъяс колӧны писательлы — общественнӧй наукаясын, историяын, правоын, литератураын...
— Ме чайта, тайӧ дисциплинаяссӧ, — тшапа шуис Жора, — тайӧ дисциплинаяссӧ бурджык велӧдны педвузын.
— Но ме эськӧ эг кӧсйы лоны педагогӧн, кӧть ті менӧ и нимтінныд сэні профессорӧн...
— Всё-таки тешкодь лоны, например, защитникӧн миян суд вылын, — шуис Жора, — например, помнитан эсійӧ сволочь-вредительяс процесс вылас? Ме пыр думайта защитникъяс йылысь. Вот тешкодь налӧн положениеыс, а? — И Жора бара серӧктіс да петкӧдліс син ёрмӧн еджыд пиньяссӧ.
— Но, защитникӧн миянлы, дерт, абу интереснӧ, судыд миян народнӧй, но следовательясӧн, ме чайта, зэв интереснӧ, позьӧ зэв уна разнӧй йӧзӧс тӧдмавны.
— Медбур лоны обвинительӧн, — шуис Жора. — Помнитан Вышинскийтӧ? Здорово! Но всё-таки ме эськӧ ачым эг ло юристӧн.
— Ленин юрист вӧлі, — шуис Ваня.
— Сэки кадыс мӧд вӧлі.
— Ме эськӧ тэкӧд споруйті на, меным кӧ эз вӧв яснӧ, мый тайӧ тема вылас — мыйӧн лоны — споруйтны прӧстӧ весьшӧрӧ да тешкодь, — нюмъялігтыр шуис Ваня. — Колӧ лоны образованнӧй мортӧн, ассьыд делӧтӧ тӧдысьӧн, удж радейтысьӧн, а тэнад кӧ сэтчӧ жӧ эм поэтическӧй талант, сійӧ петкӧдлас асьсӧ.
— Ваня, тэ тӧдан, ме век долыдпырысь лыддьывлі тэнсьыд стихъястӧ и стенгазетаысь и «Парус» журналысь, кодӧс ті лэдзлінныд Кошевойкӧд.
— Тэ лыддьывлін тайӧ журналсӧ? — тэрыба юаліс Ваня.
— Да, ме лыддьывлі тайӧ журналсӧ, — торжественнӧя шуис Жора, — ме лыддьывлі ассьыным школьнӧй «Крокодилнымӧс», ме следитлі став бӧрсяыс, мый издайтлісны миян школаын, — шуис сійӧ самодовольнӧя, — и ме тэныд определённӧ шуа: тэнад эм талант!
— Но и талант нин, — яндысьыштӧмӧн майор вылӧ син бӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис Ваня да юрсӧ пыркнитӧмӧн вештыштіс лёзьнитчӧм юрсисӧ бӧрвыв. — Ӧні кежлӧ сідз, сарпайтам стишокъяс... Пушкин — вот тайӧ да, тайӧ менам ен!
— А тэ чорыда, помнита, Ленка Позднышеваӧс крукыштін, мый сійӧ пыр зеркалӧ водзын вежнясьӧ... Ха-ха-ха... Зэв лӧсьыда, ей-богу! — ёна тӧдчана армянскӧй акцентӧн горӧдіс Жора. — Кыдзи, кыдзи тайӧ? «Зэв мича вомсӧ восьтыштлывліс...» Ха-ха-ха...
— Но, ерунда кутшӧмкӧ, — яндысьыштӧмӧн да кыз гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Кывзы, а любовнӧй стихъяс тэнад абуӧсь, а? — таинственнӧя шуис Жора. — Кывзы, лыддьы мыйкӧ любовнӧйӧс, но? — И Жора мигнитіс майорлы.
— Кутшӧм нин сэні любовнӧйӧс, мый тэ, збыль! — дзикӧдз яналіс Ваня.
Сылӧн вӧліны любовнӧй стихъяс, кодъясӧс вӧлі сиӧма Клавалы да кодъясӧс вӧлі озаглавитӧма дзик Пушкинлӧн моз. «К...» Буретш тадзи — ыджыд «К» да многоточие. И сылы бара тӧд вылас уси ставыс, мый вӧлі Клава да сы костын, и став мечтаясыс аслас. Сійӧ вӧлі шуда. Да, став шудтӧм костас сійӧ вӧлі шуда. Но вермис ӧмӧй сійӧ висьтавны тайӧс Жоралы?
— Но, тӧдӧмысь, тэнад эм. Кывзы, лыддьы вай, ей-богу, — кевмысис Жора, детинкалӧн кодь армянскӧй синъясыс сылӧн югъялісны.
— Дугды сӧрнытӧ...
— Збыль ӧмӧй, он гиж? — Жора друг лои серьёзнӧй, и сы гӧлӧсын кутіс тӧдчыны воддзакодьыс учительскӧй нотка. — Правильнӧ, мый он гиж. Кад ӧмӧй ӧні гижны любовнӧй стихъяс, кыдзи эсійӧ Симоновыс, да ӧд? Кор колӧ кыпӧдны народын враг дінӧ миритчытӧм лӧглун. Колӧ гижны политическӧй стихъяс. Маяковский, Сурков, да? Здорово!
— Абу таын делӧыс, гижны позьӧ быдтор йылысь, — думыштчӧмӧн шуис Ваня. — Ми кӧ чужим свет вылӧ да олам сэтшӧм олӧмӧн, код йылысь, гашкӧ, мечтайтлісны медбур йӧзлӧн быдса поколениеяс да тышкасьлісны сы вӧсна, ми вермам, миян эм право гижны быдтор йылысь, мыйӧн ми олам, ставыс тайӧ коланатор да мӧд пӧв лолывтӧмтор.
— Но, ей-богу, лыддьы мыйкӧ! — кевмысис Жора.
Воздухыс вӧлі пӧдтӧ жар; найӧ мунісны то сераліг да горзігтыр, то сёрнитісны шӧпкӧдчӧмӧн; мунісны да ӧвтчисны кияснаныс, вещевӧй мешӧкъяс улас мышкуясныс вӧліны сульк кӧтасьӧмаӧсь; бусыс пуксис чужӧмъяс выланыс, и, пӧсьсӧ чышкигӧн, найӧ няйтӧсьтісны чужӧмнысӧ, и кыкнанныс найӧ — и негр кодь сьӧд Жора, и гожъялӧм кузь кельыд чужӧма Ваня, — и весиг ыджыд уска майор вӧліны трубочист кодьӧсь. Но тайӧ минутаас став мирыс налы вӧлі — и найӧ ньӧти эз сомневайтчыны сыын, мый тшӧтш и майорлы, — сосредоточитчӧма сы вылӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
— Но мый вӧчан, ме лыддя...
И Ваня волнуйтчытӧг, кызкодь спокойнӧй гӧлӧсӧн лыддис:
Нас не тревожит жизни путь.
Измен незнаемые чувства,
Нет, не волнуют нашу грудь.
Бегут мятежной чередою
Счастливой юности лета,
Мечты игривою толпою
Собой наполнили сердца.
Нам чуждо к жизни отвращенье.
Чужда холодная тоска.
Бесплодной юности сомненья
И внутренняя пустота.
Нас радости прельщают мира,
И без боязни мы вперёд
Взор устремляем, где вершина
Коммуны будущей зовёт.
— Здорово! Тэнад определённӧй талант! — ыджыдджык ёрт вылас сьӧлӧмсяньыс восхищайтчӧмӧн видзӧдігмоз горӧдіс Жора.
Тайӧ кадас майор горшысь петіс кутшӧмкӧ тешкодь шы, и Ваня и Жора бергӧдчисны сылань.
— Ті, зонъяс... ті весиг онӧ тӧдӧй, кутшӧм ті зонъяс! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис майор, ачыс волнуйтчӧмӧн видзӧдіс на вылӧ синкым улас пыдӧ вӧйӧм васӧд синъяснас. — Да-а! Татшӧм государствоыд, сулаліс и кутас сулавны! — друг шуис сійӧ да дженьыдик сьӧд чуньнас скӧрысь грӧзитіс кодлыкӧ пространствоас. — Сійӧ думайтӧ, мый сійӧ миянлысь олӧмсӧ дугӧдіс! — издевайтчан гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс майор. — Энлы, зонмӧ, дуран! Олӧмыд мунӧ, и миян челядь думайтӧны тэ йылысь кыдзи чума либӧ холера йылысь. Локтін — и мунан, а олӧмыс аслас ӧчередьӧн — велӧдчыны, уджавны! А сійӧсӧ думайтіс! — издевайтчис майор. — Миян олӧмыд нэмъяс кежлӧ, а сійӧ коді? Шыльыдінӧ петӧм мыль — гудйышті, и абу сійӧ!.. Нинӧм! Этайӧ проклятӧй госпиталяс ме и ачым жугыльмылі, збыль ӧмӧй, думайта, сы вылӧ выныс абу, а мыйӧн ме тіян дінӧ кӧртаси, менам сьӧлӧмӧй дзикӧдз выльмис... Думайта, унаӧн ӧні ёрӧны миянӧс, армеецъясӧс, а позьӧ ӧмӧй! Отступайтам — збыль. Да ӧд кутшӧм кулак сійӧ чукӧртіс! Но думыштлӧй, кутшӧм вын сьӧлӧмын! О, господьӧ енмӧ! Да ӧд шуд сійӧ — сулавны места вылын, не отступайтны, сетны лов. Веритӧй сӧвестьлы, ме эськӧ ачым лыдди шудӧн сетны олӧмӧс, сетны олӧмӧс татшӧм зонъяс вӧснаыс, кутшӧмӧсь ті! — волнуйтчӧмӧн, коді сырмӧдіс сылысь кокньыдик кос тушасӧ, висьталіс майор.
Чӧв ланьтӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн да бур выражениеӧн Ваня да Жора видзӧдісны сы вылӧ.
Майор выскажитчис, лапйӧдлыштіс синъяссӧ, няйт носӧвикӧн чышкис уссӧ да ланьтіс, и тадзи чӧв оліс войӧдзыс. А войнас майор немвиччысьтӧм энергияӧн да ярлунӧн уськӧдчис «бырӧдны», кыдзи ачыс шуис, машинаясысь, вӧлаясысь да артиллерийскӧй обозысь артмӧм гигантскӧй пробкасӧ, и Ваня да Жора нэм кежлас воштісны сійӧс да сэки жӧ вунӧдісны сы йылысь.
Лихӧйӧдз найӧ кыссисны кык сутки чӧж. Тайӧ кад кежлас кутіс нин кывсьыны, мый лунвылын мунісны бойяс Новочеркасск бердын, а Донец мӧдлапӧлын, Донец да Дон костса паськыд степын, действуйтӧны прорвитчӧм немецкӧй танкъяс да моторизованнӧй частьяс.
Но, слухъяс серти, кутшӧмкӧ часть упорнӧя тышкасис Каменск бердын, эз лэдз немецъясӧс Лихӧйлань. Йӧз сёрни кывйысь кывйӧ висьтавліс овсӧ генералыслысь, частьса командирыслысь. Буретш сылы да сылӧн частьлы йӧзыс вӧліны обязанӧсь сійӧн, мый Нижньӧй Донец вомӧн став вуджӧдчанінъясыс вӧліны миян киын и степса туйяс кузя позьӧ вӧлі свободнӧя петны Донец дорӧ да вуджны сы вомӧн.
Медбӧръя вояс син ёран шонді водзас некымын лун чӧж мунӧмысь ёна мудзӧм Ваня да Жора, ассьыныс кокъяснысӧ кывтӧг, усины узьны кутшӧмкӧ хуторӧ турун вылӧ. Найӧс садьмӧдісны чорыд бомбӧвӧй ударъяс, кодъясысь тіраліс сарайыс.
Шондіыс эз на вӧв вылын степь весьтас, но нянь тыра став муяс весьтас ымраліс нин кельыдлӧзов зарниа ру, кор Ваня да Жора матыстчисны машинаяс дорӧ, йӧз да вӧлаяс зэв ыджыд табор дінӧ, коді вӧлі паськалӧма Донец таладорас, неуна улынджык ю мӧдлапӧвса станица-кар дорысь, кӧні вӧліны веж садъяс, правительственнӧй да торгӧвӧй учреждениеяслӧн да школаяслӧн каменнӧй зданиеяс, кодъяс пиысь унаӧс вӧлі пӧртӧма из чукӧръясӧ воздухсянь бомбардировкаясӧн, и найӧ тшынасисны на.
Тайӧ зэв ыджыд таборыс ставнас, кодлӧн составыс пыр вежсис, но кодлӧн вӧліны и важ олысьяс, тайӧ таборыс ставнас, выль йӧзӧн да транспортӧн содігмоз, артмис тані недель-мӧд сайын нин да оліс аслас особеннӧй, неповторимӧй олӧмӧн.
Татчӧ вӧлі сорласьӧмаӧсь колясъясыс воинскӧй подразделениеяслӧн, учреждениеясса да предприятиеясса коллективъяслӧн; сорласьӧмаӧсь ставсикас транспортыс, быд социальнӧй категорияа, быд арлыда да семейнӧй положениеа беженецъяс. И став вынъяссӧ, став вниманиесӧ, став уджсӧ тайӧ йӧзыслӧн вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым кыдз позьӧ матӧджык воны ю бердӧ, Донец вомӧн векньыдик наплавнӧй пос дорӧ.
Но таборӧ чукӧрмӧм йӧзлӧн кӧ став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым веськавны пос вылӧ, — вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧй йӧзлысь став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сэтчӧ, медым не лэдзны тайӧ йӧзсӧ пос вылӧ, а медводз вуджӧдны Краснӧй Армиялысь частьяссӧ, кодъяс мунісны Донец да Дон костса обороналӧн выль рубежъяс вылӧ.
Индивидуальнӧй да частнӧй воляяслӧн, усилиеяслӧн да военнӧй, государственнӧй необходимостьлӧн тайӧ тышас, сэтшӧм условиеясын, кор враг быд здукӧ вермис тыдовтчыны Донец таладорас и мӧдарладорас да кор слухъясыс, ӧтияс чудовищнӧйджыкӧсь мӧдъяссьыс, ёсьтісны ӧта-мӧдлы паныд сулалысь страстьяссӧ да усилиеяссӧ, — тайӧ тышас и муніс таборлӧн быдлунъя олӧмыс.
Мукӧд организацияясыс сулалісны тані сэтшӧм дыр, ӧчередьсӧ виччысигмоз, мый удитісны нин кодйыны муас щельяс. Мукӧдъяс зэвтісны палаткаяс, тэчисны временнӧй пачьяс, кӧні пуисны сёянтор. Лагерыс вӧлі тырӧма челядьӧн. И лун и вой Донец вомӧн кыссис машинаяслӧн, вӧлаяслӧн, йӧзлӧн векньыдик оръявлытӧм поток, а ю кыкнанладорас йӧз вуджалісны пуръяс вылын, пыжъясӧн. Уна тысяча скӧт, дівзігтыр да баксігтыр, чукӧртчалісны берег дорӧ да уйисны мӧдарас.
Немецъяс некымынысь бомбитісны да лыйлісны самолётъяссянь вуджӧдчанінсӧ быд лун, и сэки жӧ заводитліс лыйлыны вуджӧдчанінсӧ видзысь зенитнӧй артиллерия, сяркӧдісны зенитнӧй пулемётъяс, и став таборыс ӧти здукӧн разавліс степь пасьтала. Но мыйӧн сӧмын вошӧны самолётъяс, бара ставныс бӧр локталӧны асланыс местаясӧ.
Сійӧ здуксянь, кор Ваня веськаліс тайӧ таборас, сылӧн эз нин вӧв некутшӧм мӧд цель, сійӧ машинасӧ корсьӧм кындзи, мыйӧн мунісны Ковалёвъяс. Сы пытшкын вермасисны кык чувство: сійӧ заводитіс нин гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд опасностьыс, и сылы эськӧ колӧ вӧлі, медым Клава бать-мамыскӧд вӧлі нин не сӧмын Донец сайын, а весиг Дон сайын, и сэки жӧ сійӧ эськӧ вӧлі шуда, Клавакӧд кӧ паныдасис тані на.
Краснодонсаясӧс корсигмоз Ваня да Жора шӧйтісны табор кузя, сэки друг ӧти вӧла дінсянь кодкӧ чукӧстіс найӧс нимъяснас, и Олег Кошевой, налӧн школаса ёртыс, гожъялӧм, но, кыдзи и век, свежӧй, ӧкуратнӧй, сылӧн паськыд пельпомъяса тушаас и зарниакодь синлысъяса югъялысь синъясас тӧдчис пельклун, кутліс нин ёртъяссӧ ён гырысь кияснас да топыда окаліс вом доръяссӧ.
Найӧ аддзисны 1-бис №-а шахталысь машинасӧ, кӧні мунісны Валько да Шевцов, Улялысь да Кошевой рӧднялысь вӧвъяссӧ да буретш сійӧ детскӧй домсӧ, коді Краснодонысь петны вермис сӧмын Ваня да Жора отсӧгӧн да кодлӧн заведующӧйыс ӧні весиг эз тӧд найӧс.
Дас ӧтиӧд глава
Таборлӧн став сійӧ юкӧнас, кытчӧ воисны Ваня да Жора да кӧні властвуйтіс 1-бис №-а шахтаса директор Вальколӧн чорыд гожъялӧм киыс, вӧлі нин порядок: машинаяс, вӧлаяс сулалісны торйӧн, ӧти визьӧ нюжӧдчӧмӧн, быдлаӧ вӧлі кодъялӧма щельяс. Шахтаса грузӧвик дорын куйліс пес запас — кымынкӧ метр кузя хуторса плетень, и Марина тьӧтка да Уля свежӧй капустаысь пуисны салӧа шыд.
Тайӧ пӧрысь цыган Валькоыс вӧлі настоящӧй кӧзяин. Сійӧ босьтӧма ассьыс рабочӧйяссӧ да вит зон-комсомолецӧс, ачыс сэтшӧм скӧрысь видзӧдлывліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяс увтіыс, мый йӧзыс кежлывлісны сыысь, да сьӧкыд походкаӧн муніс вуджӧдчанінӧ. Сійӧ надейтчис аслас чорыд киӧ босьтны тайӧ предприятиесӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Валько заводитіс лӧсьӧдны порядок, Олег сідз жӧ кутіс любитны Валькоӧс, кыдзи неважӧн любитліс Каюткинӧс, а ещӧ мыйкӧдыра сайын Уляӧс.
Деятельность дінӧ вӧвлытӧм горшлун, асьсӧ ставнас петкӧдлыны кӧсйӧм, йӧз олӧмӧ, деятельностьӧ суитчыны кӧсйӧм, медым сэтчӧ пыртны мыйкӧ ассьыс, совершеннӧйджыкӧс, ӧдйӧджык бергӧдчанаӧс да выль содержаниеаӧс, — тайӧ ещӧ абу на бура осмыслитӧм, но сылысь существосӧ дзоньнас шымыртысь да сы натуралысь подувсӧ составляйтысь духовнӧй выныс дзикӧдз шымыртіс Олегӧс.
— Ок и б-бур жӧ, Иван, мый ми тэкӧд паныдасим! — неуна мыкталігтыр гажаа висьталіс Олег Валько бӧрся Земнуховкӧд орччӧн восьлалігмоз. — Бур, мый ми тэкӧд паныдасим, ӧд ме зэв нин ёна гажтӧмчи тэысь. Аддзылін? А тэ шуан— стихъяс! У-у, вокӧ!.. — И Олег синъяснас и чуньнас уважениеӧн индіс Валько мышку вылӧ. — Да, вокӧ, свет вылад медыджыд выныд — организация вын! — висьталіс сійӧ зарни кодь синлыска синъяссӧ ёся югйӧдлігтыр. — Сытӧг, тыдалӧ, медся бур да медся колана делӧыс быздӧ — кыдзи тай кыӧм дӧра, косяссяс и быздӧ. Но сулалӧ сӧмын пуктыны ки да воля — и...
— И видзӧдан да, тэныд жӧ и ныр-вомад сеталасны, — бергӧдчывтӧг шуис Валько.
Сылысь зумыш юморсӧ зонъяс донъялісны заслуга сертиыс.
Сідз жӧ, кыдзи и фронт вылын, армияса мӧдӧд эшелонъясӧ веськалӧм бӧрын сьӧкыд тӧдны передньӧй крайын битва размер йылысь да чорыдлун йылысь, сідз жӧ и вуджӧдчанінын, кор тэ кӧнкӧ ылыс тылын, медбӧръя ӧчередьын, оз позь тӧдны бедствиелысь збыль ыдждасӧ.
Кымын матӧджык найӧ матыстчисны вуджӧдчанінлань, сымын дзугджык, веськӧдны позьтӧмджык лои вуджысьяслӧн положениеыс да сымын ёнджыка содіс всеобщӧй ожесточениеыс, коді вӧлі нин сэтшӧм важся да сэтшӧма доналӧма, мый ӧдвакӧ нин кутшӧмкӧ вын вермис сійӧс дугӧдны. Наплавнӧй пос дінӧ кыдз позьӧ матӧджык веськавны зілигтыр, бӧръя машинаяснас воддзаяссӧ зырӧм вӧсна да на костын зэв уна йӧз мунӧм вӧсна, став сикас транспортыс вӧлі сэтшӧм ёна да веськӧдны позьтӧма дзугсьӧма ас костас, веськалӧма сэтшӧм невероятнӧй положениеясӧ, мый эз нин вӧв некутшӧм позянлун вежны налысь порядоксӧ вочасӧн водзӧ ыстӧмысь кындзи.
Терпитны позьтӧм жарас, коді ещӧ ёна содіс дзескыд вӧснаыс, пӧсялӧм йӧз вӧлі сэтшӧма доналӧмаӧсь, кажитчис, мый найӧ ӧта-мӧд дінас инмӧдчӧмысь вермасны взорвитчыны.
Вуджӧдчӧмнас веськӧдлысь военнӧй йӧз, кодъяс абу нин узьлӧмаӧсь уна сутки чӧж, сьӧдасьӧмаӧсь узьтӧмысла, шондісьыс, код улын найӧ пӧжсисны шонді петӧмсяньыс да лэччытӧдзыс, буссьыс, кодӧс дугдывтӧг кыпӧдісны уна тысяча кокъяс да кӧлесаяс, видчӧмсьыс чирӧм гӧлӧсаӧсь, пыктӧм синлапъясаӧсь да пӧсялӧм сьӧд киаӧсь, тайӧ йӧзыслӧн нервъясныс сэтшӧма нин мудзӧмаӧсь, мый на киӧ нинӧм эз ӧшйы, — но найӧ век жӧ водзӧ нуӧдісны ассьыныс не морт нога уджсӧ.
Вӧлі дзик яснӧ, мый нинӧм мӧдтор вӧчны оз позь сыысь кындзи, мый вӧчисны тайӧ йӧзыс, но Валько лэччис всё-таки пос дорас, и сылӧн чирӧм гӧлӧсыс воши мукӧд гӧлӧсъяс пӧвстӧ да машинаяс жургӧм пӧвстӧ.
Сьӧкыдпырысь берег дорӧ писькӧдчӧм бӧрын Олег да сылӧн ёртъясыс сулалісны да ыджыд кага моз напряжённӧй вниманиеӧн, разочаруйтчӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны, кыдзи тайӧ бусас да жарас буждӧм да чудовищнӧя лойсьӧм берегсьыс ӧти бӧрся мӧд кыссьӧны чукйӧн грузитӧм грузӧвикъяс да вӧлаяс, и пыр мунӧны и мунӧны йӧз — пӧсялӧмаӧсь, няйтӧсь, скӧрӧсь, унижитӧмаӧсь, но мунӧны, мунӧны...
И сӧмын Донец, челядьдырсяньыс радейтана тайӧ юыс, код шӧрӧдз сы мындаысь нэмнас челядь-школьникъяс петавлісны купайтчыны да чери кыйны, сӧмын Донец, тайӧ местаясӧдыс паськыд, лӧнь, важ мозыс нуис ассьыс гудыркодь шоныд васӧ.
— Да, всё-таки окота кодлыськӧ ныр-вомсӧ разьны! — друг шуис Виктор Попов, коді аслас сюсь синъяснас жугыля видзӧдіс эз вуджӧдчанін вылӧ, а ю вылӧ; сійӧ вӧлі Погорелӧй хуторысь, быдмис тайӧ ю дорас.
— Эсійӧ, кӧнкӧ, важӧн нин вуджис! — шутитыштіс Ваня.
Зонъяс серӧктісны.
— Нӧйтны оз ков тані, а эстӧні, — узбекскӧй шапкаа юрсӧ рытыввывлань довкнитігмоз кӧдзыда шуис Анатолий.
— Сідзи и эм, — сы дор сувтіс Жора.
И пӧшти тайӧ жӧ здукас, кор сійӧ шуис тайӧс, кыліс горӧдӧм:
— Воздух!
И друг кучкисны зенитнӧй пушкаяс, сярӧбтісны пулемётъяс, небесаын кыліс моторъяслӧн жургӧм да усьысь бомбаяслӧн пельтӧ чунӧдана пыр содысь омлялӧм.
Зонъяс усины муӧ. Матысса и ылысджыкса взрывъяс сыркӧдісны гӧгӧр ставсӧ, мӧдісны гылавны му ёкмыльяс да чагъяс, и пыр жӧ самолётъяслӧн первойя ӧчередь бӧрся тӧвзис мӧд ӧчередь, сы бӧрся коймӧд, и чирзӧмыс, и омлялӧмыс, и гылалысь бомбаяслӧн взрывъясыс, зенитнӧй пушкаяслӧн да пулемётъяслӧн биыс тыртісны, кажитчӧ, степь да небесакостса став пространствосӧ.
Но вот самолётъяс мунісны, йӧз кутісны чеччавны муысь, и тайӧ кадас кысянькӧ эз зэв ылісянь, сійӧ хуторладорсяньыс, кӧні узисны Жора да Ваня, кылісны пушкаясысь лыйӧмъяс, и здук мысти, му да чаг сюръяяс лэптігмоз, самӧй таборас, гораа грымгигтыр, кутісны потласьны снарядъяс.
Муысь кыпӧдчӧм йӧз кодъяскӧ бӧр водісны, кодъяскӧ юръяснысӧ бергӧдісны снарядъяс потласянінлань, тайӧ жӧ кадас эз вештывны синъяснысӧ вуджӧдчанін вылысь. Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс чужӧм серти да поведение серти йӧз гӧгӧрвоисны, мый лои мыйкӧ веськӧдны позьтӧмтор.
Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, недыр сулалыштісны, быттьӧ кывзысьыштісны; друг на пиысь ӧтик уськӧдчис блиндажӧ, коді вӧлі наплавнӧй пос дінӧ лэччанінын, а мӧд горӧдіс берег дорлань, чуксаліс командасӧ.
Минута мысти военнӧй чепӧсйис блиндажысь, ӧти ки вылас кутіс кык шинель, а мӧд киас вещевӧй мешӧкъяс, кодъясӧс сійӧ кыскис волысӧдыс, и кыкнан военнӧйыс да комендантскӧй командаысь боецъяс, строитчытӧг, котӧрӧн уськӧдчисны наплавнӧй пос кузя, панъялісны машинаясӧс, кодъяс бара нин заводитісны мунны послань да пос кузя.
Сійӧ, мый лои та бӧрын, лои сэтшӧм немвиччысьтӧг да стихийнӧя, мый некод эськӧ эз вермы висьтавны, мыйсянь тайӧ ставыс заводитчис. Кутшӧмкӧ йӧз горзігтыр уськӧдчисны военнӧйяс бӧрся. Кутшӧмкӧ суматоха лои машинаяс костын буретш лэччанінас: некымын машина ӧтпырйӧ уськӧдчисны понтон вылӧ, крукасялісны, мыйкӧ ратшмуні, но кӧть туйыс водзӧсӧ и явнӧ вӧлі потшӧма тайӧ машинаяснас, мукӧд машинаяс, бӧръяясыс воддзаяссӧ зыригмоз, моторъяснаныс лёкысь жургигтыр сюйсисны понтон вылас машинаяссьыс артмӧм тайӧ рокас. Ӧти машина уси ваас, сы бӧрся мӧд, и лӧсьӧдчис усьны коймӧд, но водительыс кинас вына движениеӧн сувтӧдіс сійӧс тормоз вылӧ.
Ваня Земнухов, коді чуймӧмӧн видзӧдіс аслас близорукӧй синъяснас сы вылӧ, мый вӧчсис машинаясыскӧд, друг горӧдіс:
— Клава!
И уськӧдчис лэччанінас.
Да, тайӧ коймӧд машинаыс, коді тӧкӧтьӧ эз усь ваас, вӧлі Ковалёвлӧн машинаыс, кӧні кӧлуй вылас пукалісны сійӧ ачыс, сылӧн гӧтырыс, нылыс да ещӧ кутшӧмкӧ йӧз.
— Клава! — бара горӧдіс Ваня, код тӧдас кыдзи машина дінас веськалӧм бӧрын.
Йӧз чеччышталісны машина вылысь. Ваня нюжӧдіс кияссӧ, и Клава чеччыштіс сы дінӧ.
— Помасис!.. Чӧрту!.. — шуис Ковалёв сідзи, мый Ванялӧн сьӧлӧмыс кӧдзавліс.
Клава, кодлысь кисӧ Ваня эз лысьт дыр кутны аслас киас, син бӧжнас, аддзытӧг, видзӧдіс Ваня вылӧ да дрӧжжитіс.
— Муннытӧ верман? Висьтав, верман? — бӧрдӧмсора гӧлӧсӧн юасис Ковалёв гӧтырыслысь, коді, кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн, чери моз апаліс вомнас воздухсӧ.
— Коль, коль миянӧс... пышйы... найӧ виасны тэнӧ... — шуаліс сійӧ пӧдігмоз.
— Да мый нӧ, мый лои? — юаліс Ваня.
— Немецъяс! — шуис Ковалёв.
— Пышйы, пышйы, коль миянӧс! — долис Клавалӧн мамыс.
Ковалёвлӧн чепӧсйис синваыс, сійӧ кватитіс Ваняӧс киӧдыс.
— Ваня! — шуис сійӧ бӧрдігтыр. — Спасит найӧс, эн эновт найӧс. Ловъяӧсь кӧ лоанныд — Нижньӧй Александровкаӧ, сэні рӧдня миян... Ваня! Менам тэ вылӧ...
Сяркнитіс-поті снаряд буретш лэччанінас, машинаяс чукӧрас.
Йӧзыс берегсянь, военнӧйяс и штатскӧйяс, чӧв олігтыр уськӧдчисны понтонъяс вылӧ.
Ковалёв лэдзис Ванялысь кисӧ, тэрыба уськӧдчыліс гӧтыр дінас, нылыс дінӧ — тыдалӧ, кӧсйис прӧститчыны, но друг, отчаяниеӧн кыкнан кинас ӧвтыштӧм бӧрын, мукӧд йӧзыскӧд тшӧтш котӧртіс наплавнӧй пос кузя.
Берегсянь Олег чуксаліс Земнуховӧс, но Ваня нинӧм эз кыв.
— Мунамӧй, кытчӧдз миянӧс эз уськӧдны, — суровӧя, спокойнӧя шуис сійӧ Клава мамлы да босьтіс сійӧс киӧдыс. — Мунамӧй эсійӧ блиндаж дінас. Кыланныд? Клава, лок ме бӧрся, кылан? — скӧрысь да нежнӧя висьталіс сійӧ.
Блиндажӧ пыртӧдз сійӧ ещӧ удитіс на казявны, кыдзи зенитка дорын зіля ноксьӧм бӧрын боецъяс босьталісны стволъяссьыс кутшӧмкӧ сьӧкыд частьяс да, ас водзаныс ки вылас найӧс кутігмоз, котӧртісны пос вылӧ да мыйкӧдыра мысти шыбитісны тайӧ сьӧкыд частьяссӧ ваӧ. Ю кузялаыс, поссяньыс катыдынджык и кывтыдынджык уйӧмӧн вуджисны йӧз и скӧт. Но Ваня тайӧс эз нин аддзыв.
Сылӧн ёртъясыс, сійӧс и Валькоӧс син увсьыныс воштӧм бӧрын, паныд ыльнитӧм йӧз чукӧрлы не сетчыны зілигтыр, котӧртісны сійӧ местаас, кытчӧ найӧ кольлісны ассьыныс вӧвъяснысӧ.
— Кутчысьӧй ӧтлаӧ, ми долженӧсь лоны ӧтлаын! — ён пельпомъяснас йӧз костӧд медводзын тойласигтырйи горзіс Олег, ачыс видзӧдіс зонъяс вылӧ ӧзъян, скӧр да скӧрысла вижӧдӧм синъясӧн.
Став таборыс жуис да разаліс нин; машинаяс мунісны ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, моторъяснас жургигтыр, а найӧ, кодъяс вермисны писькӧдчыны, кыссисны берег пӧлӧн, ю кывтыдлань.
Сійӧ кадас, кор уськӧдчисны первойя самолётъяс, Марина тьӧтка лажгӧдчӧмӧн пукаліс да шыблаліс биӧ плетень бедьяс, кодъясӧс дядя Коля кераліс артиллерийскӧй кинжалӧн. А Уля пукаліс орччӧн эжа вылын да, ас кежас сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый сы чужӧм вылын, кӧнкӧ вом доръяс пельӧсъясас да векньыдик ныр бордъясас, тӧдчисны мрачнӧй вынлӧн чертаяс, видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи Григорий Ильич пукаліс машина борт вылын да кутлаліс кельыдлӧз синма нывкаӧс, кодӧс сійӧ сӧмын ӧні на юкталіс йӧлӧн, мыйкӧ висьталіс нывкалы пель водзас, а нывкаыс сераліс. Машина, код гӧгӧр асланыс няняяс наблюдение улын ворсісны челядь да код дінын веськодьпырысь пукаліс детдомӧн заведуйтысь, вӧлі метра комын сайын сійӧ местасяньыс, кӧні вӧлі ӧзйӧ бипур. Детскӧй домлӧн вӧвъясыс, сідз жӧ кыдзи и Петровлӧн да Кошевойлӧн вӧвъясыс, сулалісны мукӧд вӧлаяскӧд радын.
Самолётъяс уськӧдчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый некод эз удит пырны муӧ кодйӧм щельясӧ и ставныс водалісны сэтчӧ жӧ му вылас. Уля, коді вӧлі ляскысьӧма жӧ му бердас, кыліс усьысь бомбалысь тӧвнырӧн содысь, быттьӧкӧ увланьтіыс паськалысь дзивзӧмсӧ. И сэки жӧ страшнӧй вына удар, быттьӧкӧ чардбилӧн разряд швачнитіс эз сӧмын Уля весьтын, а сы пытшкын. Воздухыс шутьлялігтыр шумитыштіс сы весьтын, и мышку вылас кутіс киссьыны му. Уля кыліс моторъяслысь небесаын жургӧмсӧ, и бара тайӧ дзивгӧмсӧ, но ылысьджык нин, да пыр куйліс сідзи, му бердӧ топӧдчӧмӧн.
Сійӧ оз помнит, кор чеччис и коді сылы висьталіс, мый колӧ и позьӧ чеччыны. Но сійӧ друг аддзис сійӧс кытшалысь мирсӧ, и морӧс пытшсьыс медпыдісяньыс петіс зверлӧн кодь ойӧстӧм.
Сы водзын эз нин вӧвны ни 1-бис №-а шахталӧн машинаыс, ни Григорий Ильич, ни тайӧ кельыдлӧз синма нылыс, — найӧ эз вӧвны и некӧн матігӧгӧрын. Сійӧ местаас, кӧні сулаліс машинаыс, вӧлі чишкассьӧм гугӧдӧм сьӧд мулӧн гӧгрӧс воронка, а воронка гӧгӧрыс уналаын туплясисны шомӧ пӧрӧм машина частьяс, челядьлӧн изуродуйтӧм шойяс, а Улясянь кымынкӧ воськов сайын вӧрыштіс гӧрд чышъяна, тешкодь, муӧссьӧм туша джын. Тайӧ тушаджынсьыс Уля тӧдіс детскӧй домса воспитательницаӧс. А мӧд туша джынйыс резинӧвӧй ботыяса, кодъясӧс вӧлі кӧмалӧма веськыда чулки вылас, некӧн эз вӧв, — сійӧ вообщӧ нин эз вӧв.
Ар кӧкъямыса кымын детинка, юрсӧ мырдӧн му бердӧ копыртігмоз, а кияссӧ бӧрвыв шыбитӧмӧн, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны, бергаліс места вылас, кокнас тапкӧдіс мусӧ да чирзіс.
Асьсӧ помниттӧг Уля уськӧдчис детинка дінӧ, кӧсйис кутлыны сійӧс, но детинка чирзігтыр кутіс пессьыны сы киясын. Уля лэптыштіс сылысь юрсӧ да аддзис, мый чужӧмыс детинкалӧн пӧльтчӧма ыджыд пыкӧсӧн да гугассьӧм еджыд синъясыс петӧмаӧсь местасьыс.
Уля уськӧдчис муӧ да бӧрддзис.
Ставныс гӧгӧр котӧртісны, но Уля нинӧм нин эз аддзы ни эз кыв. Сійӧ сӧмын кутіс чувствуйтны, кор сы дінӧ воис Олег Кошевой. Сійӧ мыйкӧ висьталіс да аслас ыджыд кинас шыльӧдіс сылысь юрсисӧ да, кажитчӧ, заводитліс лэптыны сійӧс, а Уля, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, пыр бӧрдіс. Пушкаясысь лыйсьӧм да снарядъяслӧн разрывайтчӧм шыяс, пулемётлӧн ылын сяркӧдчӧм кылісны сы пельӧдз, но ставыс тайӧ сылы вӧлі веськодь нин.
И друг сійӧ кыліс, кыдзи Олег, аслас зэв том, гора, дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Немецъяс...
И тайӧ воис сы вежӧрӧдз. Сійӧ дугдіс бӧрдны да друг веськӧдчис. Ӧти здукӧн сійӧ тӧдіс сы дінын сулалысь Олегӧс и ассьыс став ёртъяссӧ, Викторлысь батьсӧ, дядя Коляӧс, Маринаӧс, коді ки вылас кутіс кагаӧс, весиг дедӧс, коді нуӧдіс Олегӧс да сылысь рӧдвужсӧ, — эз вӧвны сӧмын Ваня Земнухов да Валько.
Тайӧ став йӧзыс аслыснога выражениеӧн зэлӧдчӧмӧн видзӧдісны ӧтилаӧ, и Уля тожӧ видзӧдліс сэтчань. Сыладорас эз нин вӧв некутшӧм коляс таборлӧн, коді ӧні на кытшавліс найӧс.
На водзын, доналӧм небеса улын, куйліс восьса, шондіӧн ойдӧм уна рӧма степь, коді воляліс гудыр еджыдӧн. И сынӧдлӧн тайӧ гудыр еджыдӧн волялӧмас, уна рӧма степь кузя веськыда на вылӧ локтісны лягуша сера турунвиж немецкӧй танкъяс.
Дас кыкӧд глава
Ворошиловград немецъяс босьтісны июль 17 лунӧ, 2 час лунын, чорыд бой бӧрын опытнӧй сельскохозяйственнӧй поле вылын, кытчӧ Лунвыв фронтса ӧти армиясянь вӧлі ыстӧма заслон, кодӧс жугӧдіс противниклӧн ёна ыджыдджык выныс. Ловйӧн кольӧмаясыс бойясӧн отступайтісны кӧрт туй линия кузя пӧшти Верхнедуваннӧй станцияӧдз, кытчӧдз медбӧръя салдатыс эз усь донецкӧй му вылӧ.
Тайӧ кад кежлас ставыс, коді вермис да коді кӧсйис мунны Краснодонысь да матысса районъяссьыс, муніс подӧн либӧ вӧлӧн да машинаӧн асыввылӧ. Но ылысса Беловодскӧй районын, обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна да транспорт абутӧм вӧсна, йӧрмис Горький нима Краснодонса школаысь кӧкъямысӧд да ӧкмысӧд классъясын велӧдчысьяслӧн ыджыд группа, коді вӧлі районас полевӧй уджъяс вылын.
Тайӧ группасӧ петкӧдны народнӧй образованиелӧн отдел поручитіс тайӧ школаса учительницалы, русскӧй литература преподавайтысьлы, Мария Андреевна Борцлы, коді чужліс Донбассын, бура тӧдіс сэтчӧс условиеяссӧ, вӧлі энергичнӧй да ачыс заинтересованнӧй тайӧ делӧас: велӧдчысьяс пӧвстын вӧлі сылӧн нылыс Валя.
Медым петкӧдны велӧдчысьяслысь тайӧ группасӧ, колӧ вӧлі сӧмын ӧти грузӧвик, но Мария Андреевналы поручениеыс воис сэки, кор некутшӧм транспорт нин оз позь вӧлі судзӧдны. Совхозӧдз сійӧ писькӧдчис быдсяманогыс да воштіс та вылӧ сутки дорысь унджык. Сьӧкыд туйӧн да ныв-комсомолка да став велӧдчысьяс судьба вӧсна сьӧлӧм дойӧн мучитчӧм, сійӧ бӧрддзис сійӧс пӧдтысь волнениеысь да благодарность чувствоысь, кор совхозса директор, коді став транспортсӧ зэв ёна зэвтӧмӧн эвакуируйтӧма совхозлысь имуществосӧ, кымынкӧ сутки чӧж нин абу узьлӧма, ни абу бритчылӧма да кодлӧн гӧлӧсыс чирӧма ёрччӧмысь, кыв шутӧг сетіс Мария Андреевналы медбӧръя грузӧвиксӧ.
Кӧть фронтъяс вылын сьӧкыд положениеыс и бура вӧлі тӧдса Беловодскӧй районын, Мария Андреевна вотӧдз велӧдчысьяс, томлунлы лӧсялана беспечностьӧн да дӧвериеӧн сы вылӧ, мый гырысьяс ас кадӧ распорядитчасны наӧн, вӧліны сійӧ долыд да кыпыд настроениеаӧсь, коді век артмӧ, кор чукӧрмӧ уна том йӧз вӧльнӧй чудеснӧй природа условиеясын, кӧні том йӧз костас асьныс артмалӧны дружескӧй романтическӧй отношениеяс.
Кад вотӧдз Мария Андреевна эз кут расстраивайтны том йӧзӧс да эз висьтав налы збыль положение йывсьыс. Но сылӧн нервнӧй тӧждлун серти да тэрмасьӧм серти, кыдзи найӧс лӧсьӧдісны гортаныс мунны, том йӧз гӧгӧрвоисны, мый лоӧма мыйкӧ серьёзнӧй да неладнӧ. Настроениеныс пыр жӧ уси, ставныслӧн чужи горт йылысь мӧвпалӧм да — мый накӧд лоӧ водзӧ.
Валя Борц, коді вӧлі водз сформируйтчӧм ныв, зарни ловгӧна ёна гожъялӧм кияса да кокъяса, кодъясын вӧлі на мыйкӧ челядьлӧн кодь, независимӧй да кӧдзыд выражениеа рудов-сьӧд синъяса, сьӧд синлысъяса, зарни рӧма русӧй кӧсаяса да кызкодь гӧрд вом доръяса, — совхозын уджалігӧн дружитчис найӧ школаса велӧдчысь Стёпа Сафоновкӧд — ичӧтик тушаа, еджыд юра, чангыль ныра, беринӧсь чужӧма, вӧй, кыдзи шуӧны, тӧлка синъяса том зонкӧд.
Валя вӧлі ӧкмысӧд классын, а Стёпа кӧкъямысӧдын, и тайӧ эськӧ вермис лоны препятствиеӧн налӧн дружбалы, Валя кӧ эськӧ дружитіс нывъяскӧд, — а нывъяскӧд Валя эз дружит, и зонъяс пӧвстын кӧ эськӧ кодкӧ вӧлі сэтшӧм, коді воис сылы сьӧлӧм вылас, но Валялы некод эз во сьӧлӧм вылас. Сійӧ уна лыддьысис, лӧсьыда ворсіс пианино вылын, аслас развитие сертиыс сійӧ торъяліс пӧдругаяссьыс и ачыс тӧдіс тайӧс да велаліс, кор сыкӧд тшӧтшъя зонъяс дасьӧсь вӧлі радейтны сійӧс. Стёпа Сафонов лӧсяліс сылы эз сы вӧсна, мый Валя сьӧлӧм вылас воис сылы, а сы вӧсна, мый сійӧ забавляйтіс Валяӧс; сійӧ збыльысь вӧлі тӧлка да бур сьӧлӧма зон, кодӧс вӧлі дзебӧма челядь озорство сайӧ, вӧлі вернӧй ёрт да радейтіс уна больгыны. И буретш сы вӧсна, мый ачыс Валя эз вӧв варов, некодлы эз висьтавлывлы гусяторъяссӧ, аслас дневниклы кындзи, мӧвпаліс подвигъяс йылысь, — Валя, кыдзи и ставныс, кӧсйис лоны лётчицаӧн, — и аслас мӧвпъяснас представляйтіс ассьыс геройсӧ подвигъяс вӧчысь мортӧн жӧ, Стёпа Сафонов забавляйтіс уна сёрнитӧмнас да бырлытӧм выдумкаясӧн.
Первойсӧ Валя решитчис серьёзнӧя сёрнитны сыкӧд да веськыда юаліс сылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, Краснодонын кӧ лоӧны немецъяс.
Валя видзӧдіс сы вылӧ кӧдзыда аслас сьӧдов-руд, ас пытшкас сибӧдтӧм синъяснас, зэв серьёзнӧя, испытайтігмоз, и Стёпа, тӧждысьтӧм зон, коді увлекайтчис зоологияӧн да ботаникаӧн да пыр думайтіс сы йылысь, мый сійӧ лоӧ знаменитӧй учёнӧйӧн да некор эз думайтлывлы сы йылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, воасны кӧ немецъяс, сідзжӧ, немдумышттӧг шуис, мый сійӧ кутас нуӧдны немецъяслы паныд миритчытӧм подпольнӧй тыш.
— Тайӧ абу больгӧм? Тайӧ збыль? — кӧдзыда юасис Валя.
— Мыйла нӧ больгӧм? Дерт жӧ, збыль! — думыштчывтӧг вочавидзис Стёпа.
— Клянитчы...
— Но, клянитча... Дерт жӧ, клянитча... А мый нӧ сэсся миянлы вӧчнысӧ? Ми ӧд комсомолецъяс? — шензигтыр синкымъяссӧ лэптӧм бӧрын юасис еджыд юра Стёпа, кор, медбӧрын, думыштіс сы йылысь, мый сылысь юасисны. — А тэ? — любопытнӧя юаліс сійӧ.
Сійӧ матыстіс вомсӧ Стёпа пель дінӧ да зловещӧя шӧпкӧмӧн шуис:
—
Сэсся, вом доръяссӧ дзик Стёпа пель бердӧ топӧдӧмӧн, друг сэтшӧма корснитіс вӧв моз, мый сылӧн тӧкӧтьӧ эз пот барабаннӧй перепонкаыс, шуис:
— Всё-таки тэ, Стёпка, дурак! Дурак и сӧрысь! — И котӧртіс.
Найӧ петісны мунны вой улӧ. Сайӧдӧм фараяслӧн сера пятноыс котӧртіс машина водзын степь кузя. Кодзувъяса зэв ыджыд сьӧд небеса ӧшйис на весьтын, и сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтіс стенсянь — кыліс турун дук, воӧм нянь дук, ма да полынь дук; сук да шоныд воздухыс кучкаліс чужӧмӧ, и сьӧкыд вӧлі веритны, мый, гашкӧ, гортаныс найӧс виччысьӧны немецъяс.
Грузӧвикыс вӧлі тыр ныв-зонмӧн. Тайӧ кӧ эськӧ вӧлі мукӧд кадӧ, найӧ эськӧ войбыд сьылісны, сералісны, окасисны эськӧ кӧнкӧ гусьӧник. Ӧні ставныс мунісны йӧжгыльтчӧмаӧсь, чӧв олігтыр, шочиника шулісны ӧта-мӧдныслы кыв-мӧд. Регыд унджыкыс кутісны вугравны асланыс кӧлуйторъяс вылын, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, шыбельясын довъялісны юръясныс.
Валя да Стёпа пукалісны машина бӧрын, — найӧс вӧлі индӧма дневальнӧйясӧ. Стёпа тожӧ кутіс вугравны, а Валя, аслас рюкзак вылын пукалігмоз, пыр видзӧдіс ас водзас степӧ, пемыдас. Сылӧн кыз вом доръясыс, эсійӧ самолюбие выражениенас, ӧні, кор сійӧс некод оз аддзы, топалісны челядьлӧн моз жугыля да ӧбиженнӧя.
Вот и эз босьтны сійӧс лётнӧй школаӧ. Кымынысь сійӧ вӧзйысьліс, а сылы ӧткажитісны, дуракъяс. Олӧмыс эз удайтчы. Мый ӧні виччысьӧ сійӧс? Стёпка-болтун. Дерт, сійӧ ачыс эськӧ уджаліс подпольеын, но кыдзи сійӧ вӧчсьӧ и коді сыӧн ведайтӧ? И мый лоӧ батьыскӧд, — Валялӧн батьыс вӧлі еврей, — и мый лоӧ школаныскӧд? Сы мында вын сьӧлӧмас, весиг любитны эз удит некодӧс, и со кутшӧм лои олӧмлӧн итогыс. Олӧмыс определённӧ эз удайтчы. Валялы эз удайтчы петкӧдлыны асьсӧ йӧз водзын, торъявны, шедӧдны слава, йӧзлысь поклоняйтчӧм. Самолюбивӧй синва доршасис сылӧн синъясас. Тайӧ век жӧ вӧлі бур синва, — сылы вӧлі дас сизим арӧс, — тайӧ эз вӧвны чорыд, асьсӧ радейтысь мечтаяс, а вӧліны ён натураа нывлӧн бескорыстнӧй мечтаяс.
Мышку сайсьыс сійӧ друг кыліс тешкодь шы, сэтшӧмӧс, быттьӧ кань чеччыштіс да ӧшйӧдчис грузӧвик бӧрас.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис — да неуна дрӧгнитіс.
Не то детинка, не то кепкаа ичӧтик тушаа зон, косіник, пельк, кыкнан кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн да кынӧм вылас ӧшӧдчӧмӧн нин, лэптіс коксӧ, медым кайны кузовӧ, да сэки жӧ тэрыба видзӧдаліс ставсӧ, мый аддзис.
Кӧсйӧ-ӧ сійӧ мыйкӧ гусявны? Мый сылы, збыль колӧ? Валя тӧдлытӧгыс ӧвтыштіс кинас, медым йӧткыштны сійӧс машинасьыс, сэсся дугдіс да, медым не шызьӧдны йӧзсӧ, решитіс садьмӧдны Стёпаӧс.
Но тайӧ зэв тэрыб да пельк вӧраса детинкаыс либӧ зонмыс вӧлі нин машинаын. Сійӧ пукаліс нин Валякӧд орччӧн да, сералысь синъяса чужӧмсӧ Валя чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын, пуктіс чуньсӧ вом дорас. Зонмыс, буракӧ, эз тӧд, коді тайӧ. Ещӧ кӧ ӧти здук, и сылы эськӧ вӧлі зэв лёк, но буретш тайӧ здукас Валя удитіс видзӧдлыны сы вылӧ. Тайӧ вӧлі сы арлыда жӧ зон, балябӧжас пуктӧм кепкаа, важӧн нин мыськывтӧм чужӧма, но челядьлӧн благороднӧй отвагаӧн тыр выражениеа, сералысь, пемыдінас югъялысь синъяса. Тайӧ здукыс, кор Валя видзӧдіс зон вылӧ, делӧсӧ решитіс сы пӧльза вылӧ.
Валя эз вӧрзьы и гӧлӧссӧ эз сет. Тайӧ зон вылас сійӧ видзӧдіс сэтшӧм независимӧй кӧдзыд выражениеӧн, кутшӧм овлӧ сы чужӧм вылын, кор сійӧ абу ӧтнас.
— Кутшӧм машина нӧ тайӧ? — сы чужӧмлань копыртчӧмӧн шӧпнитіс зон.
Ӧні Валя вермис бурджыка видзӧдны сійӧс. Зонлӧн вӧлі неуна читкыльӧсь, буракӧ, чорыд юрси, ён грубӧй складкаа вом доръяс, кодъяс вӧліны вӧсньыдикӧсь, неуна водзӧ чургӧдчӧмаӧсь, — кажитчис, быттьӧкӧ вом доръяс увтіыс неуна пыктыштӧма.
— А мый? Эн сэтчӧ веськав, кодӧс тэ виччысин? — шӧпкӧмӧн жӧ кӧдзыда вочавидзис Валя.
Зон нюмъёвтіс.
— Менам капитальнӧй ремонтын, а ме сэтшӧма мудзи... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, быттьӧ шуис: «Меным пӧ ставыс веськодь».
— Извинитӧй, узян местаыс ставыс занят, — шуис Валя.
— Ме квайт сутки чӧж синмӧс эг куньлы, ӧти частӧ терпитышта, — шуис сійӧ дружескӧй откровенностьӧн, Валя вылӧ ӧбижайтчытӧг.
Тайӧ жӧ кадас сійӧ тэрыба видзӧдіс ставсӧ, мый сылы сюри син улас, да пемыд пырыс зілис аддзыны чужӧмъяссӧ.
Мунігас машиналысь кузовсӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и Валялы да тайӧ зонмыслы мукӧддырйи быть лоӧ вӧлі кутчысьны грузӧвик дорышӧ. Ӧтчыд Валялӧн киыс уси сы ки вылӧ, но Валя пырысь-пыр жӧ кыскыштіс ассьыс, а зонмыс чатӧртіс юрсӧ да внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Коді тайӧ узьысьыс? — Стёпалӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ довкъялысь еджыд юр дінӧ чужӧмсӧ матыстӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Стёпка Сафонов! — друг шуис сійӧ эз шӧпкӧмӧн, а ыджыд гӧлӧсӧн. — Ӧні тӧда, кутшӧм машина тайӧ. Горький нима школа? Беловодскӧй районысь локтанныд?
— Кытысь тэ Стёпа Сафоновсӧ тӧдан?
— Ми тӧдмасим шор дорын балкаын.
Валя виччысис событиеяслысь развивайтчӧм, но зонмыс сэсся нинӧм эз шу.
— Мый ті вӧчинныд шор дорас балкаас? — юаліс Валя.
— Лягушаясӧс куталім.
— Лягушаясӧс?
— Збыль.
— Мыйла?
— Первойсӧ ме думайті, мый сійӧ лягушаяссӧ куталӧ сом кыйны, а вӧлӧмкӧ, сійӧ вундавны куталӧ! — и, Стёпа Сафоновлӧн тешкодь занятие вылын явӧ издевайтчӧмӧн, зон серӧктіс.
— А сэсся мый? — юаліс Валя.
— Ме сійӧс нуӧді сом кыйны, и ми мунім вой кежлӧ, ме кыйи кыкӧс, ӧтиыс ичӧтик, фунт сьӧкта, а мӧдыс прамӧй, а Стёпкалы нинӧм эз сюр.
— А сэсся?
— Ме нуӧді сійӧс купайтчыны кыа петігас, сійӧ муніс, васьыс дзик лӧз петіс да шуӧ: «Ме, — шуӧ, — куштӧм лэбач моз дзикӧдз изӧймиті, и пельясын, — шуӧ, — тырыс кӧдзыд ва!» — И зон серӧктіс. — Но ме сійӧс велӧді, кыдзи пырысь-пыр шонтысьны да кыдзи васӧ кисьтны пельяссьыс.
— А кыдзи тайӧ?
— А ӧти пельтӧ тупкан да чеччалан ӧти кок йылад, сэсся мӧд пельтӧ да бара чеччалан.
— Ӧні ме гӧгӧрвоа, кыдзи ті дружитчӧмныд, — шуис Валя, и сылӧн синкымъясыс дрӧгнитыштісны.
Но сійӧ эз гӧгӧрво Валя кывъясысь ирониясӧ, друг лои серьёзнӧйӧн да видзӧдліс водзӧ, пемыдас.
— Сёрӧнкодь ті, — шуис сійӧ.
— А мый?
— Ме чайта, талун войнас либӧ аски асывнас Краснодонӧ воасны немецъяс.
— И мый нӧ кӧть немецъяс? — юаліс Валя.
То ли сійӧ кӧсйис испытайтны тайӧ зонсӧ, то ли сылы окота вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ оз пов немецъясысь, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла тадзи шуис. Зон лэптыліс сы вылӧ веськыд да смел видзӧдласа сӧдз синъяссӧ да нинӧм эз вочавидз сылы.
Валя ас пытшсьыс кыліс сы дінӧ друг кыптӧм враждебнӧй чувство. И — тешкодь делӧ — зон чувствуйтіс тайӧс да примирительнӧя шуис:
— Пышйынытӧ некытчӧ!
— А мыйла пышйыны? — сійӧс скӧрмӧдӧм могысь шуис Валя.
Но зонка некыдзи эз кӧсйы лӧгӧдчыны сыкӧд да бара примирительнӧя шуис:
— И тайӧ вернӧ.
Сылы эськӧ прӧстӧ колӧ вӧлі висьтавны ассьыс нимсӧ, медым удовлетворитны Валялысь любопытствосӧ, и налӧн отношениеясыс эськӧ сэки жӧ ладмисны. Но сійӧ либӧ эз дӧгадайтчы та йылысь, либӧ эз кӧсйы висьтавны ассьыс нимсӧ.
Валя самолюбивӧя чӧв оліс, а сійӧ кутіс вугравны, но машиналӧн быд зӧркнитігӧн да Валялӧн вӧляысь либӧ невӧляысь вӧрзьыштігӧн сійӧ кыпӧдліс юрсӧ.
Пемыдас кутісны тыдавны Краснодон окраиналӧн стрӧйбаясыс. Первойя вуджанін дорын, паркӧ вотӧдз, машина тормозитіс. Вуджанінсӧ некод эз видз, шлагбаумъяссӧ вӧлі лэпталӧма, и пӧнарыс эз ӧзйы. Машина кутіс грымӧдны настил кузя, зёльсмуніны рельсъяс.
Зон пыркнитчис, мыйкӧ видліс коссьыс куртка увсьыс, кодӧс небрежнӧя пасьталӧма оръясьӧм кизьяса няйт гимнастёрка вылас, да шуис:
— Тасянь воа... Аттьӧ бурлун вылад.
Сійӧ чеччис, и Валялы кажитчис, мый сы куртка да гач пӧльтчӧм зепъясын куйлісны кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс.
— Эг кӧсйы садьмӧдны Стёпкаӧс, — ассьыс сералысь смел синъяссӧ Валя дінӧ бара матыстігмоз шуис сійӧ. — А кор садьмас, висьтав, мый Сергей Тюленин тшӧктіс сылы пыравны.
— Ме абу почтовӧй контора и абу телефоннӧй станция, — шуис Валя.
Сергей Тюленин чужӧм вылын тӧдчис сьӧлӧмсянь огорчитчӧм. Сійӧ сэтшӧма огорчитчис, мый эз куж вочавидзны, вом доръясыс сылӧн, кажитчӧ, ещӧ ёнджыка пыктісны. И, ни ӧти кыв шутӧг, сійӧ чеччыштіс машинаысь да воши пемыдас.
И Валялы друг лои шог, мый сійӧ тадзи огорчитіс сійӧс. Медся ӧбиднӧйыс вӧлі сыын, мый сы бӧрын, кор сійӧ тадзи шуис сылы, Валя эз нин вермы тайӧс ставсӧ висьтавны Стёпалы да веськӧдны несправедливостьсӧ, кодӧс Валя вӧчис тайӧ виччысьтӧг волысь да виччысьтӧг вошысь отважнӧй зонмыслы. Тадзи сійӧ и коли паметяс Валялы тайӧ сералысь смел синъяснас, кодъяс сылӧн грубӧй кывъяс бӧрын лоины жугыльӧсь, да тайӧ быттьӧкӧ пыктыштӧм вӧсньыдик вом доръяснас.
Став карыс куйліс пемыдын, некӧн — ни ӧти ӧшиньын, ни шахтаса пропускнӧй будкаясын, ни вуджӧдчанінъясын — оз вӧлі тыдав весиг би югӧр. Ыркалӧм воздухын тӧдчымӧн кыліс чусалысь из шом дук шахтаяссянь, кодъяс тшыналісны на. Ни ӧти морт оз тыдав вӧлі уличаяс вылын, и вӧлі сэтшӧм тешкодь шахтаяс районъясын да кӧрт туй ветка вылын не кывны уджлысь привычнӧй шумсӧ. Сӧмын понъяс увтышталісны.
Серёжа Тюленин, шытӧг, тэрыб кань походкаӧн кӧрт туй ветка пӧлӧн мунігӧн, воис зэв ыджыд пустырь весьтӧ, кытӧні ӧнія кадӧдз вӧлі рынок, кытшовтіс пустырсӧ, муніс Ли Фан-чилӧн пемыд мазанкаяс дінті, кодъяс вӧліны мазі поз кодьӧсь да кодъясӧс кытшалӧмаӧсь вишняяс, гусьӧник матыстчис батьыслӧн мазанка дінӧ, коді еджыдӧн тыдаліс сідзжӧ сёйысь вӧчӧм, но белиттӧм, идзасӧн вевттьӧм дворса клетушка-пристройкаяс пӧвстын.
Ас бӧрсяыс шытӧг калитка пӧдлалӧм бӧрын да гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ суныштіс чуланӧ да кымынкӧ секунда мысти петіс зыръя. Сійӧ, кӧть и пемыдын, бура тӧдіс батьыслысь овмӧссӧ да минута мысти вӧлі нин градъяс вылын, акация кустъяс дінын, кодъяс сьӧдӧсь сулалісны плетень пӧлӧн.
Кык куст костӧ сійӧ кодйис гутор, джуджыдӧскодь, — муыс вӧлі небыд, — гач зепсьыс да куртка зепсьыс перйис кымынкӧ граната-лимонка да кык револьвер «браунинг» патронъяснас да пукталіс гу пыдӧсас. Тайӧ став предметъяссӧ ӧти-ӧтиӧн вӧлі гартыштӧма рузумӧн, и сійӧ сідзи рузумнас и пукталіс найӧс гуас. Та бӧрын сійӧ тыртіс гусӧ муӧн, небзьӧдіс да рӧвняйтіс кияснас, медым асъя шондіыс, мусӧ косьтӧм бӧрын, дзебис сы уджлысь туйсӧ, ӧкуратнӧя чышкис зырсӧ куртка пӧланас да, дворӧ бӧр локтӧм бӧрын да зырсӧ местаас пуктӧм бӧрын, ньӧжйӧник игӧдчис мазанка ӧдзӧсӧ.
Гольсмуні керкасянь посводзӧ петан ӧдзӧс калич, и мамыс, — Сережка тӧдіс мамсӧ сьӧкыда восьлалӧм сертиыс, — му джодж кузя кӧмтӧм кокъяснас чушкигтыр матыстчис ывла ӧдзӧс дорӧ.
— Коді? — тревожнӧй унзіль гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Восьты, — ньӧжйӧник шуис Серёжка.
— Господьӧ енмӧ! — гусьӧник, волнуйтчӧмӧн шуис мам. Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ, волнуйтчӧм вӧснаыс, дрӧжжитан кинас оз вермы аддзыны круксӧ. Но вот ӧдзӧс воссис.
Серёжка воськовтіс порог вомӧн да, мамыслысь унзіль тӧдса шоныд дуксӧ чувствуйтӧмӧн, сывйыштіс тайӧ ыджыд рӧднӧй телӧсӧ сылысь да топӧдчис юрнас сы пельпом бердӧ. Мыйкӧдыра найӧ тадзи, кутчысьӧмӧн да чӧв олігтыр, сулалісны посводзын.
— Кӧні нӧ тэ шӧйтін? Ми нин думайтім, гашкӧ, эвакуируйтчин, гашкӧ, виисны. Быдӧн нин бӧр воисны, а тэ абу. Кӧть эськӧ мед тшӧктін висьтавны кодлыкӧ, мый тэкӧд, — броткигтыр шӧпкӧмӧн висьталіс мамыс.
Некымын недель сайын Серёжкаӧс уна том йӧзкӧд да нывбабаяскӧд тшӧтш мӧдӧдісны Краснодонысь, кыдзи мӧдӧдавлісны и областьса мукӧд районъясысь, окопъяс кодйыны да укреплениеяс стрӧитны Ворошиловград бердын.
— Ворошиловградын вӧлі, — шуис сійӧ аслас обычнӧй гӧлӧсӧн.
— Гусьӧнджык... Дедтӧ садьмӧдан, — скӧра шуис мамыс. Дедӧн сійӧ шуис ассьыс мужиксӧ, Серёжкалысь батьсӧ. Налӧн вӧлі дас ӧти челядь, и вӧліны нин Серёжка арлыда внукъяс. — Сійӧ тэныд петкӧдлас!..
Серёжка быттьӧ эз и кывлы тайӧ ӧлӧдӧмсӧ: сійӧ тӧдіс, мый батьыс некор нин оз петкӧдлы сылы. Батьсӧ, пӧрысь забойщикӧс, вӧлі пӧшти кулӧм выйӧдз дойдӧма прицепысь мынӧм из шом тыра вагонеткаӧн Анненскӧй рудникын Алмазнӧй станция вылын. Зэв ён старик эз кув да та бӧрын ещӧ уна на уджаліс быдсикас мувыв уджъяс вылын, но бӧръя воясас сійӧс дзикӧдз чукыртіс. Сійӧ муртса ветлӧдліс и весиг, кор пукаліс, пельпом улас сувтӧдліс кучикӧн эжӧм, нарошнӧ вӧчӧм небыд обивкаа крука бедь, сы вӧсна мый сылысь тушасӧ коскыс ньӧти вӧлі оз кут.
— Кынӧмыд сюмалӧ? — юаліс мамыс.
— Сюмалӧ, но эбӧсӧй абу, унмӧй личкӧ.
Кок чунь йылас тувччалігтыр Серёжка муніс проходнӧй горнича пыр, кӧні шкоргис батьыс, пытшкӧс горничаӧ, кӧні узисны сылӧн ыджыдджык кык чойыс: Даша арӧн-джынйӧна кагакӧд, — мужикыс сылӧн вӧлі фронт вылын, — да Сергейлӧн радейтана медічӧт чойыс Надя.
Тайӧ чойяссьыс кындзи Краснодонын оліс ещӧ Феня чой челядьыскӧд семьясьыс торйӧн; сылӧн мужикыс тожӧ вӧлі фронт вылын. А мукӧд челядьсӧ Гаврила Петровичлысь да Александра Васильевналысь олӧмыс шыблалӧма став свет пасьталаыс.
Сережка пырис душнӧй горничаӧ, кӧні узисны чойясыс, воис койка дорӧдз, кытчӧ веськалӧ шыблаліс ассьыс паськӧмсӧ, ачыс коли ӧти трусик кежысь да водіс эшкын вылӧ, сы йылысь тӧждысьтӧг, мый сійӧ недель чӧж нин эз мыссьыв.
Кӧмтӧм кокъяснас му джодж кузя чушкигтыр мамыс пырис горничаӧ да, ӧти кинас сылысь кудриа чорыд юрсисӧ корсьӧм бӧрын, мӧд кинас матыстіс сылы вом дорас гортса пӧжалӧм небыд няньлысь ыджыд гӧрбуш. Сійӧ кватитіс няньсӧ, тэрыба окыштіс мамыслысь кисӧ да, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, аслас ёсь синъяснас пемыдас возбуждённӧя видзӧдігмоз, кутіс горша нямлявны тайӧ чудеснӧй шобді гӧрбушсӧ.
Кутшӧм необыкновеннӧй вӧлі грузӧвикас тайӧ нылыс! А характерыс! А синъясыс кутшӧмӧсь!.. Но Серёжка эз во сьӧлӧм вылас нывлы, тайӧ факт. Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый переживайтіс Сережка тайӧ лунъясас, мый сійӧ испытайтіс! Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі висьтавны тайӧс кӧть ӧти мортлы свет вылас! Но кутшӧм лӧсьыд гортын, кутшӧм лӧсьыд куйлыны аслад вольпась вылын, тӧдса горничаын, рӧдвуж костын да нямлявны тайӧ чӧскыд дука шобді няньсӧ, кодӧс мамыс пӧжалӧма гортас! Кажитчис, мыйӧн сӧмын сійӧ водас вольпась вылас, пыр жӧ унмовсяс, быттьӧкӧ кулӧма, да кутас узьны этша вылӧ кык сутки чӧж дорвыв, но унмовсьыны оз позь сытӧг, медым кӧть кодкӧ эз тӧдмав, мыйяс сійӧ испытайтіс! Эсійӧ кӧсаа нылыс кӧ эськӧ тӧдіс! Да, сійӧ правильнӧ вӧчис, мый нылыслы нинӧм эз висьтав. Енмыс тӧдас, кодлӧн тайӧ нылыс да мый сійӧ сэтшӧмыс! Гашкӧ, аски жӧ Сережка ставсӧ висьталас Стёпка Сафоновлы да, такӧд тшӧтш, тӧдмалас сылысь, кутшӧм ныв тайӧ. Но Стёпка — болтун. Оз, Сережка висьталас ставсӧ сӧмын Витька Лукьянченколы, сійӧ кӧ эз на мун... Но мыйла нӧ аскиӧдз виччысьны, кор ставсӧ, дзик ставсӧ позьӧ висьтавны ӧні жӧ Надя чойыслы!
Сережка шумтӧг чеччыштіс койка вывсьыс да лои чой крӧвать дінас, киас кутіс тайӧ нянь торсӧ.
— Надя... Надя... — чой дорас крӧвать вылӧ пуксьӧм бӧрын да чуньяснас сылы пельпомас тувкӧдігмоз гусьӧник шуис сійӧ.
— А?.. Мый?.. — унзільпырысь повзьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Тсс... — Ассьыс мыськытӧм чуньяссӧ сійӧ инмӧдіс чойыслы вом дорас.
Но чойыс тӧдіс нин сійӧс да, тэрыба кыпӧдчӧм бӧрын, кутіс сійӧс куш пӧсь кияснас да окыштіс кытчӧкӧ пеляс.
— Серёжка... ловъя... Муса вокӧй... ловъя... — шӧпкӧдіс сійӧ шуда гӧлӧсӧн. Сылӧн чужӧмыс оз вӧлі тыдав, но Сережка представляйтіс аслыс сылысь нюмъялысь шуда чужӧмсӧ, коді вӧлі ичӧтик, узьӧмысла банйӧм бандзибъяса.
— Надя! Ме дас коймӧд числӧсянь на эг водлы, дас коймӧд числӧ асывсянь да талунъя рытӧдз пыр вӧлі бойын, — волнуйтчӧмӧн висьталіс сійӧ, ачыс пемыдінас нямляліс нянь.
— Ой тэ!.. — шӧпкӧмӧн горӧдіс Надя, вӧрзьӧдіс сійӧс киӧдыс, улыс дӧрӧм кежсьыс пуксис вольпась вылӧ, ас улас сюркняліс кокъяссӧ.
— Миян ставныс пӧгибнитісны, а ме муні... Кор ме муні, абу на ставныс вӧлі пӧгибнитӧмаӧсь, морт дас вит кымын вӧлі, а полковник шуӧ: «Мун, мый тэныд пропадайтнысӧ». Ачыс сійӧ вӧлі уналаті нин ранитчӧма, и чужӧмыс, и киясыс, и кокъясыс, и мышкуыс, ставнас бинтъяс пиын, вир пиын. «Миянлы, — шуӧ, — всё равно пӧгибнитны, а тэныд мыйла?» Ме и муні... А ӧні нин, ме думайта, найӧ некод абу ловъяӧсь.
— Ой
— Мунӧм водзвылын ме босьті сапёрнӧй зыр, виӧмаяслысь оружиесӧ нуи окопӧ, сэні, Верхнедуваннӧй сайын — сэні эм кык мыльк сэтшӧм да шуйгавылас рас, местаыс приметаа — нуи винтовкаяс, гранатаяс, револьверъяс, патронъяс да ставсӧ гуалі, а сэсся муні. Полковник окаліс менӧ, шуӧ: «Эн вунӧд, кыдзи менӧ шуӧны — Сомов. Сомов, Николай Павлович. Кор, — шуӧ, — немецъяс мунасны либӧ тэ миян йӧз дінӧ веськалан, гиж Горьковскӧй военкоматӧ, медым юӧртасны семьялы да кодлы следуйтӧ, мый пӧ пӧгибнитіс честьӧн...» Ме шуи...
Серёжка чӧв ланьтіс да мыйкӧдыра, лов шысӧ кутігмоз, сёйис кӧтасьӧм сола нянь.
— Ой
Да, уна, тыдалӧ, переживайтӧма сылӧн вокыс. Надя оз нин вӧлі помнит, кор и бӧрдлывліс сійӧ, ар сизимсянь, — биаиз кодь сэтшӧм.
— Кыдзи нӧ тэ на дінӧ веськалін? — юаліс сійӧ.
— А со кыдзи веськалі, — шуис Серёжка кыпыдджыка да кокъяссӧ лэптіс чойыс койка вылӧ. — Ми вӧлі ещӧ помалам на укреплениеяссӧ, а миян йӧз бӧрыньтчисны, займитісны сэні оборона. Миян краснодонсаяс муналісны гортъясаныс, а ме ӧти старшӧй лейтенант дінӧ, ротаса командир дінӧ, кора зачислитны менӧ. Сійӧ шуӧ: «Полкса командиртӧг пӧ ог вермы». Ме шуа: «Отсыштӧй». Зэв ёна куті корны, сэки меным ӧти старшина отсаліс. Боецъяс сералӧны, а сійӧ — некыдзи оз. Кор ми сэні споруйтім на, заводитіс лыйлыны немецкӧй артиллерия — ме блиндажӧ боецъяс дінӧ. Войӧдзыс найӧ эз лэдзны, жалитісны, а войнас тшӧктісны мунны, а ме петі блиндажсьыс да воді окоп саяс. Асывнас немецъяс заводитісны наступайтны, ме бӧр пыри окопас, виӧм боецлысь босьті винтовкасӧ да мукӧдыс моз жӧ куті лыйсьыны. Тані ми некымын сутки чӧж пыр отбивайтім атакаяс, менӧ некод нин эз вӧтлы. Сэсся менӧ полковник тӧдіс, шуис: «Ми кӧ эськӧ асьным эгӧ вӧлӧй смертникъяс, зачислитім эськӧ тэнӧ частьӧ, да, — шуӧ, — жаль тэ, тэныд ещӧ овны и овны». Сэсся серӧктіс, шуӧ: «Лыддьы асьтӧ быттьӧкӧ партизанӧн». Тадзи ме накӧд и отступайті пӧшти дзик Верхнедуваннӧйӧдз... Фрицъясӧс ме аддзылі со тэнӧ моз жӧ, — шуис сійӧ зэв кыз, шутьлялан шӧпкӧмӧн. — Ме ачым кыкӧс вии... Гашкӧ, и унджыкӧс, а кыксӧ ачым аддзылі, мый вии, — вӧсньыдик вом доръяссӧ вежыньтӧмӧн шуис сійӧ. — Ме найӧс, гадъясӧс, ӧні быдлаын кута виавны, кытысь сӧмын аддза, помнитлы менсьым кывйӧс...
Надя тӧдіс, мый Серёжка висьталӧ правда, — и сійӧс, мый кык фрицӧс виӧма и мый ещӧ кутас виавны найӧс.
— Пропадитан тэ, — шуис Надя повзьӧмӧн.
— Бурджык пропадитны налысь сапӧгъяссӧ нюлӧм дорысь либӧ прӧстӧ пӧтӧлӧкӧ сьӧлалӧм дорысь...
— Ой-ой-ой, мый миянкӧд лоӧ! — отчаяниеӧн шуис Надя, кор выль вынӧн представитіс аслыс, мый виччысьӧ найӧс аски нин, а гашкӧ и тавой нин. — Миян госпитальын сё дорысь унджык раненӧй, кодъяс оз вермыны ветлӧдлыны. Накӧд и врач кольччис, Фёдор Фёдорович. Вот ми ветлам на дінті да ставным полам, виасны найӧс немецъяс! — жугыля шуис Надя.
— Колӧ, мед татчӧс олысьясыс босьтісны найӧс ас орданыс. Кыдзи нӧ сідзи ті? — волнуйтчис Серёжка.
— Татчӧс олысьяс! Коді нӧ ӧні тӧдӧ, коді мый думайтӧ? Миян Шанхайын со, шуӧны, кутшӧмкӧ пӧ тӧдтӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, коді нӧ тӧдас кутшӧм морт сійӧ? Гашкӧ, немецъяссянь, ставсӧ водзвыв тӧдмалӧ? Бур мортӧс Фомин оз кут дзеблавны.
Игнат Фомин вӧлі шахтёр, кодӧс уджалӧмсьыс унаысь премируйтлісны да пасйывлісны газетаясын. Татчӧ, посёлокас, сійӧ воис комынӧд вояс заводитчигӧн, кор уна тӧдтӧм йӧз воалісны Краснодонӧ, кыдзи и став Донбассӧ, и стрӧитчисны Шанхайӧ. И разнӧй сёрнияс кывсисны сы йылысь, Фомин йывсьыс. Та йылысь и сёрнитіс ӧні Надя.
Серёжка очсыштіс. Ӧні, кор сійӧ ставсӧ висьталіс да бырӧдіс няньсӧ, сійӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ дзик гортас, и сылӧн кутіс унмыс локны.
— Вод, Надя...
— А ме ог и унмовсь ӧні.
— А ме унмовся, — шуис Серёжка да муніс аслас койка вылӧ.
И муртса сійӧ водіс пӧдушка вылас, сы водзӧ сувтісны грузӧвиквывса эсійӧ нылыслӧн синъясыс. «Всё равно ме тэнӧ корся», — шуис сылы Серёжка, нюмъёвтіс, и ставыс сы водзын и сы пытшкын вӧйи пемыдас,
Дас коймӧд глава
Мый эськӧ тэ кутін вӧчны, лыддьысьысь, тэнад кӧ вӧлі орёллӧн кодь сьӧлӧм, коді тырӧма отвагаӧн, дерзостьӧн, подвиг жаждаӧн, но ачыд тэ ичӧт на, котралан кӧмтӧг, кокыд тэнад варччӧма, да быдторйын, дзик быдторйын, кытчӧ нетшкысьӧ тэнад душаыд, человечество эз на гӧгӧрво тэнӧ?
Серёжка Тюленин семьяас вӧлі медся ичӧт да быдмис степвыв турун моз. Батьыс сылӧн Тулаысь, детинкаӧн на воӧма Донбассӧ нажӧтка вылӧ да нелямын во чӧж шахтёрӧн уджалігӧн сылӧн лоӧмаӧсь профессиянас сійӧ наивнӧй, самолюбивӧй, деспотическӧй гордитчӧмлӧн чертаясыс, кодъяс ни ӧти профессиялы абу сэтшӧм лӧсяланаӧсь, кыдзи морякъяслы да шахтёръяслы. Весиг сы бӧрын, кор нин сійӧ дзикӧдз дугдіс лоны работникӧн, сійӧ пыр на думайтіс, мый гортас главнӧйыс сійӧ — Гаврила Петрович. Асылын сійӧ керкасьыс ставнысӧ садьмӧдліс, сы вӧсна мый сійӧ важ шахтёрскӧй привычка сертиыс садьмыліс пемыднас на да сылы вӧлі ӧтнаслы гажтӧм. А сылы кӧ и эз вӧв гажтӧм, сійӧ эськӧ всё равно садьмӧдіс ставнысӧ сы вӧсна, мый сійӧс заводитліс пӧдтыны кызӧм. Садьмӧмсяньыс сійӧ кызӧдіс час дорысь не этшаджык, кызӧдӧмысла сійӧ пӧдіс, корскис, сьӧласис, и мыйкӧ зэв ёна киргис, шутьляліс да пӧлясис сы морӧсын, кыдзи торксьӧм филармонияын.
А та бӧрын сійӧ лунтыр пукаліс, кучикӧн эжӧм аслас крука бедь вылас пельпомнас пыксьӧмӧн, гырысь лыяса да омӧлик, гӧрба кузь ныра, коді коркӧ вӧлӧма ыджыд да кыз, а ӧні лоӧма сэтшӧм ёсь, мый сыӧн эськӧ позис книга вундавны, вӧйӧм банбокъяса, кодъяс тырӧмаӧсь дзормыштӧм чорыд щӧтьӧн, веськыд ён воинственнӧй усъяса, кодъяс ныр улас воддза кодьыс пышнӧйӧсь на да вочасӧн вӧснялісны ӧти си кызтаӧдз да пикаяс моз чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыз синкым улас быгалӧм да ёсь синъяса. Тадзи сійӧ пукаліс то аслас койка вылын, то мазанка порог вылын, то ичӧтик сарай дінын чурка вылын, аслас крука бедь вылас мыджсьӧмӧн, и став вылас командуйтіс, быдӧнӧс велӧдіс, крута, отрывистӧя, скӧрысь, сэтшӧм гораа кызӧдігмоз, мый киргӧмыс, шутьлялӧмыс да пӧлясьӧмыс кыліс став «Шанхай» пасьтаыс.
Кор мортыс ещӧ томӧн на воштӧ трудоспособностьсӧ джынвыйӧ дорысь унджык, а сэсся и дзикӧдз усьӧ со татшӧм выйӧдз, видлӧй быдтыны, велӧдны профессияӧ да сетны удж вылӧ куим пиӧс да кӧкъямыс нылӧс, а ставсӧ дас ӧти душ!
И ӧдвакӧ эськӧ тайӧ вӧлі вын сертиыс Гаврила Петровичлы, не кӧ Александра Васильевна, сылӧн гӧтырыс, орловскӧй крестьянкаясысь петӧм ён нывбаба, на пиысь, кодӧс Русьын шуӧны «бой-бабаӧн», — истиннӧй Марфа Посадница. И ӧні на сійӧ вӧлі зэв ён да эз тӧдлы некутшӧм висьӧм. Збыль, сійӧ и грамота эз тӧд, но, колӧ кӧ вӧлі, вермис лоны и скӧрӧн, и мудерӧн, и чӧв олысьӧн, и варовӧн, и лёкӧн, и бурӧн, и леститчысьӧн, и збойӧн, и язвительнӧйӧн, и кодкӧ кӧ тӧдтӧм вӧснаыс воліс сыкӧд пиньӧ, зэв ӧдйӧ тӧдмавліс, дона-ӧ лёклуныс.
И вот гырысьджык даснан пи-нылыс ставныс вӧліны нин делӧ вылынӧсь, а Серёжка, медічӧтыс, кӧть и велӧдчис, а быдмис степвыв турун моз: эз тӧдлыв ассьыс паськӧм ни кӧм, — ставсӧ тайӧс выль пӧв вӧчлісны-вурлісны дасӧд пӧв гырысьяс бӧрас, и сійӧ вӧлі калитчӧма став шондіяс да тӧвъяс водзас, зэръяс да кӧдзыдъяс вылын, и кок пыдӧсас кучикыс сылӧн вӧлі верблюдлӧн кодь, и кӧть кутшӧм увечье да ранение эз вӧчлыв сылы олӧмыс, ставыс сы вылын пырысь-пыр жӧ бурдліс, кыдзи мойдса багатырлӧн.
И батьыс, коді киргис, шутьляліс да пӧлясис сы вылӧ ёнджыка аслас мукӧд челядь вылӧ дорысь, любитіс сійӧс мукӧд дорсьыс ёнджыка.
— Кутшӧм отчаяннӧй, а? — ассьыс страшнӧй уссӧ шыльӧдігмоз удовольствиеӧн шулывліс сійӧ. — Збыль ӧд, Шурка? — Шурка — сійӧ вӧлі сы олӧмын квайтымын арӧса пӧдругаыс, Александра Васильевна. — Видзӧдлы, пӧжалуйста, а? Некутшӧм бойысь оз пов! Ичӧтдырйи ме дзик жӧ татшӧм вӧлі, а? Кха-кха-кхаракха... — И сійӧ бара кызӧдіс да пӧлясис чуймытӧдз.
Сьӧлӧмыд тэнад орёллӧн, но тэ ичӧт, омӧлика пасьтасьӧмыд, кокъясыд тэнад варччӧмаӧсь. Кыдзи эськӧ тэ кутін овны, лыддьысьысь? Дерт, тэ эськӧ медводз вӧчин подвиг? Но коді нӧ челядьдырйи оз мечтайт подвиг йылысь, — оз век удайтчы сійӧс вӧчны.
Тэ кӧ нёльӧд классын велӧдчысь да арифметика урок вылын лэдзалан парта увсьыд воробейясӧс, тайӧ оз вермы сетны тэныд славатӧ. Директор — кымынӧдысь нин! — корлывлӧ бать-мамтӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны Шурка мамтӧ, квайтымын арӧсаӧс. Гаврила Петрович дед, — Александра Васильевналӧн шурыд кыв серти став челядьыс шуӧны сійӧс дедӧн, — киргӧ да пӧлясьӧ и рад эськӧ тувкнитны тэнӧ балябӧжад, но судзӧдчынысӧ оз вермы да сӧмын лёкысь таркӧдӧ крука бедьнас, кодӧс весиг сійӧ оз вермы шыбитны тэныд сы вӧсна, мый беддьыс пыкӧ сылысь косьмӧм тушасӧ. Но мама-Шурка, школаысь воӧм бӧрын, кучкас тэныд доза чорыда, код бӧрын банбокыд и пельыд сотчас некымын сутки, — арлыд содӧмыскӧд тшӧтш мама-Шуркалӧн выныс сӧмын содӧ.
А ёртъясыд? Мый ёртъясыд! Оз весьшӧрӧ шуны, славаыд — тшын. Воробейяснад подвигыд аскинас нин вунӧма.
Гожӧмын прӧст кадӧ позьӧ добитчыны, медым тэ лоин быдӧнысь сьӧдджык, медбура суналін да уялін да быдӧнысь пелька куталін кинад вужляяс улысь линьясӧс. Позьӧ, посни ныв чукӧрлысь берег пӧлӧн локтӧмсӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынысь тойыштчыны крут бужӧдсянь, сьӧд чикышӧн лэбны ва весьтӧд, суныштны да сійӧ здукас, кор нывкаяс вӧчӧны вид, мый налы дзик веськодь, а асьныс любопытствоӧн виччысьӧны, кор тэ кыпӧдчан ва веркӧс вылӧ, ва улас лэдзыштны трусытӧ да немвиччысьтӧг кыпӧдчыны ва веркӧсас вывлань бекнад, банйӧм еджыд бекнад став туша вылад дзик ӧти гожъявтӧм местанад.
Тэ испытайтан муртса лолӧм удовлетворение, кор аддзан розӧвӧй коклябӧръяс тыдавлӧм да дӧлалысь платьеяс нывъяслысь, кодъясӧс быттьӧ пӧльыштісны берегсьыс да кодъяс берег вылас сералӧны кипыдӧсаныс. Тэ получитан позянлун небрежнӧя примитны восторг аскӧд тшӧтшъя челядьлысь, кодъяс тэкӧд ӧтлаын гожъялӧны лыа вылын. Тэ век кежлӧ шедӧдан поклонение дзик на ичӧтик детинкаяслысь, кодъяс кутасны чукӧрӧн вӧтлысьны тэ бӧрся, быдтор вӧчны тэ моз жӧ да кывзысьны тэнад быд кывлы либӧ чунь вӧрзьӧдӧмлы. Важӧн нин колины римскӧй цезарьяслӧн кадъясыс, но детинкаяс тэнӧ обожествляйтӧны.
Но тайӧ тэныд, дерт, этша. И ӧти лунӧ, коді быттьӧкӧ нинӧмӧн оз торъяв тэнад олӧмын мукӧд лунъясысь, тэ немвиччысьтӧг чеччыштан школаса мӧд этажсянь дворӧ, кӧні перерыв дырйи школаын став велӧдчысьясыс ворсӧны обычнӧй ворсанторъясӧн. Лэбигад тэ испытывайтан дженьыдик, син лапнитӧм дыра, ыджыд удовольствие — и лэбӧмсьыс, и нывъяслӧн лёкысь чирӧстӧмысь, нывъясыс вӧліны первой классянь дасӧд классӧдз велӧдчысьяс, кодъяс чирзісны ёна повзьӧм вӧсна да ас йывсьыныс мирлы заявитны кӧсйӧм вӧсна. Но став мукӧдторйыс вайӧ тэныд сӧмын разочарованиеяс да лишениеяс.
Директоркӧд сёрни зэв сьӧкыд. Делӧыс явнӧ мунӧ тэнӧ школаысь вӧтлӧмлань. Тэныд быть лоӧ асьтӧ грубӧя кутны директоркӧд сы вӧсна, мый тэ мыжа. Первойяысь на директор локтӧ «Шанхайӧ» тэнад мам-бать мазанкаӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны тайӧ детинкаыслысь олан условиеяссӧ. Ме кӧсъя, медбӧрын, тӧдны тайӧ ставыслысь помкасӧ, — шуӧ сійӧ значительнӧя да вежливӧя. И сы гӧлӧсын кылӧ мам-батьлы упрёк.
И мам-бать — мамыс небыд гӧгрӧс кияснас, кодъясӧс сійӧ оз тӧд кытчӧ воштыны, ӧд сійӧ сӧмын ӧні на кыскаліс пачысь чугунъяс да киясыс сьӧдасьӧмаӧсь санас, а мам вылын весиг водздӧраыс абу, медым чышкыштны кияссӧ, и батьыс, коді дзикӧдз шӧйӧвошӧма, чӧв ланьтӧма да, аслас клюка вылӧ мыджсьӧмӧн, зільӧ сувтны директор водзӧ, — мам-бать видзӧдӧны директор вылӧ сідзи, быттьӧ збыль найӧ ставсьыс мыжаӧсь.
А кор директор мунас, тэнӧ первойысь на некод оз вид, быттьӧ ставныс тэлань мышкӧн бергӧдчӧмаӧсь. «Дед» пукалӧ, тэ вылӧ видзӧдтӧг, да сӧмын ӧткымынысь кызӧктылӧ, и ускыс сылӧн ньӧти абу воинственнӧй, а зэв жугыль ус сэтшӧм мортлӧн, кодӧс олӧмыс ёна нӧйтӧма. Мам пыр тӧждысьӧ горт гӧгӧрын, чушкӧ му джоджӧд кок пыдӧснас, таркӧдчӧ то сэні, то тані, и друг аддзан, кыдзи, пӧжасян пач вом дорӧ нёровтчӧмӧн, сійӧ зэв мича, пӧрысь, гӧгрӧс кинас гусьӧник чышкыштӧ саӧн сьӧдасьӧм синвасӧ. И найӧ, батьыд и мамыд, быттьӧ шуӧны асланыс став виднас: «Да тэ бурджыка видзӧдлы миян вылӧ, тэ бурджыка видзӧдлы, видзӧдлы миян вылӧ, кодъяс ми, кутшӧмӧсь ми!»
И тэ первойысь казялан, мый тэнад пӧрысь мам-батьыдлӧн важӧн нин нинӧм абу пасьтавнысӧ праздник дырйи. Пӧшти став олӧм чӧжныс найӧ оз сёйны челядьныскӧд ӧти пызан сайын, а сёйӧны торйӧн, мед найӧс эз аддзыны, сы вӧсна мый найӧ сьӧд няньысь, картупельысь да греча рокысь кындзи нинӧм оз сёйны, медым сӧмын челядьсӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс, сувтӧдны кок йылӧ, медым сӧмын ӧні тэ, семьяын медічӧтыс, лоин образованнӧй, лоин мортӧн.
И мамыдлӧн синваыс дойдӧ тэнсьыд сьӧлӧмтӧ. И батьыдлӧн чужӧмыс первойысь кажитчӧ тэныд значительнӧйӧн да шогӧн. И мый сійӧ киргӧ да пӧлясьӧ, тайӧ ньӧти абу тешкодь — тайӧ трагичнӧй.
Лӧглун да зывӧктӧм тіралӧны чойясыдлӧн нырбордъясас, кор найӧ то ӧтиыс, то мӧдыс кыигас чӧвтлӧны тэ вылӧ синъяссӧ. И тэ грубӧй мам-батьыдкӧд, грубӧй чойясыдкӧд, а войнас тэ он вермы узьны, тэнӧ ӧтпырйӧ йирӧ и ӧбида чувство и ассьыд мыжтӧ гӧгӧрвоӧм, и мыськытӧм кипыдӧснад тэ гусьӧник чышкан кык ыджыд синва войт, кодъяс исковтісны тэнад ичӧтик чорыд бандзибъяс вылӧ.
А тайӧ вой бӧрас тыдовтчас, мый тэ ыджыд морт кодь нин лоӧмыд.
Тайӧ шог лунъяс пӧвстас, кор ставныс чӧв олӧны да мыжалӧны тэнӧ, тэнад синъяс водзад воссьӧ думыштны позьтӧм, баснословнӧй подвигъяслӧн быдса мир.
Йӧз мунӧны ва увті кызь тысяча лье, восьталӧны муяс; найӧ веськалӧны необитаемӧй діяс вылӧ да асланыс кияснаныс ставсӧ выльысь вӧчӧны аслыныс; найӧ кавшасьӧны мирын медся джуджыдінъясӧ; йӧз веськалӧны весиг тӧлысь вылӧ; найӧ тышкасьӧны океанъясын страшнӧй штормъяскӧд, тӧлӧн пӧлньӧдлан мачтаяс йылӧ марсъяс да салингъяс кузя каттьысигтыр; асланыс корабльяс вылын найӧ исковтӧны ёсь рифъяс вывті, та могысь ызгысь гыяс вылӧ кисьталӧны ворвань бӧчкаяс; йӧз вуджӧны океан вомӧн пур вылын, мучитчӧны горш косьмӧмысь да вом пытшканыс косьмӧм, пыктӧм кывнаныс бергӧдлӧны свинеч пуля; найӧ переноситӧны пустыняын самумъяс, тышкасьӧны удавъяскӧд, ягуаръяскӧд, крокодилъяскӧд, левъяскӧд, слӧнъяскӧд да побеждайтӧны найӧс. Йӧз вӧчалӧны тайӧ подвигъяссӧ нажива вӧсна, либӧ сы могысь, медым бурджыка лӧсьӧдны ассьыныс олӧмнысӧ, либӧ приключениеяс дінӧ страсть вӧсна, либӧ товарищескӧй чувство вӧсна, вернӧй дружба чувство вӧсна, бедаӧ веськалӧм любитана нылӧс спаситӧм могысь, а то и прӧстӧ дзик бескорыстнӧя — человечестволы благо вылӧ, рӧдиналы слава вылӧ, сы могысь, медым му вылын нэм чӧж югъяліс наукалӧн светыс, — Ливингстон, Амундсен, Седов, Невельскӧй.
А кутшӧм подвигъяс йӧз вӧчӧны война вылын! Йӧз воюйтӧны уна тысяча во, и уна тысяча морт нэмъяс кежлӧ прославитісны ассьыныс нимъяснысӧ войнаясын. Везитіс жӧ тэныд чужны сэтшӧм кадӧ, кор войнаыс абу. Тэ олан сэтшӧм местаясын, кӧні дзор турун быдмӧ братскӧй могилаяс вылын воинъяслӧн, кодъяс пуктісны юрнысӧ сы вӧсна, медым тэ олін шуда, и ӧнія лунъясӧдз на шумитӧ сійӧ великӧй воясса полководецъяслӧн славаыс.
Мыйкӧ мужественнӧй да вдохновеннӧй, кыдзи походын сьыланкыв, юргӧ тэнад сьӧлӧмын, кор тэ, войся час йылысь вунӧдӧмӧн, лэбан налӧн биография страницаяс кузя. Тэныд окота выльысь и выльысь бергӧдчывны на дінӧ, кольны сьӧлӧмад тайӧ йӧзыслысь обликсӧ, и тэ рисуйтан налысь портретъяссӧ, — он, мыйла шуны неправдасӧ, стеклӧ отсӧгӧн тэ вуджӧдан налысь портретъяссӧ бумага вылӧ, а сэсся тушуйтан найӧс аслад гӧгӧрвоӧм серти небыд сьӧд карандашӧн, кодӧс, ёнджыка тӧдчӧм да выразительность могысь, дуллялан сідзи, мый удж помасигкежлас тэнад кывйыд лоӧ дзик сьӧд и сійӧс он вермы чышкыны весиг пемзаӧн. И тайӧ портретъясыс ӧнӧдз на ӧшалӧны тэнад вольпась весьтын.
Тайӧ йӧзыслӧн делӧясыс да подвигъясыс обеспечитісны олӧм тэнад поколениелы да нэм кежлӧ кольӧны человечество паметьын. А ӧд тайӧ йӧзыс сэтшӧм жӧ прӧстӧйӧсь, кутшӧми тэ. Михаил Фрунзе, Клим Ворошилов, Серго Орджоникидзе, Сергей Киров, Сергей Тюленин... Да, вермис лоны, и сылӧн, рядӧвӧй комсомолецлӧн, нимыс вӧлі эськӧ тайӧ нимъясыскӧд ӧти радын, удитіс кӧ эськӧ сійӧ петкӧдлыны асьсӧ. Збыль ӧд, кутшӧм увлекательнӧй да необыкновеннӧй вӧлі олӧмыс тайӧ йӧзыслӧн! Найӧ тӧдлісны царскӧй подполье. Найӧс кыйӧдлісны, пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ, ссылайтлісны войвылӧ, Сибирӧ, но найӧ выльысь и выльысь пышйывлісны, и выльысь пырлісны бойӧ. Серго Орджоникидзе пышйӧма ссылкаысь, Михаил Фрунзе кыкысь пышйыліс ссылкаысь. Сталин квайтысь пышйыліс ссылкаысь. На бӧрся первой мунісны ӧткымынъяс, сэсся сёяс, сэсся сё тысячаяс, сэсся уна миллион йӧз.
Сергей Тюленин чужис сэки, кор нинӧмла вӧлі подпольеас мунны. Сійӧ некытысь эз пышйы, и пышйыны сылы некытчӧ. Сійӧ чеччыштіс школаса мӧд этаж ӧшиньсянь, и тайӧ вӧлі прӧстӧ йӧйталӧм, кыдзи тайӧ ӧні дзикӧдз тыдовтчис. И олӧмас сы бӧрся мунӧ сӧмын ӧти Витька Лукьянченко.
Но надея воштыны оз позь. Мощнӧй йи пластъяс, кодъяс дорисны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь просторъяссӧ, лямӧдісны «Челюскинлысь» корпуссӧ. И страшнӧй вӧлі тайӧ корабльыслӧн войын руза-разакылӧмыс, кодӧс кыліс став страна. Но йӧзыс эз пӧгибнитны, найӧ петісны йи вылӧ. Став мирыс следитӧ сы бӧрся, спаситасны оз найӧс. И найӧс спаситӧма. Свет вылын эмӧсь отвагаӧн тырӧм орёл сьӧлӧма йӧз. Тайӧ прӧстӧй йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм тэ. Пострадайтысьяс дінӧ найӧ писькӧдчӧны самолётъясӧн пурга да кӧдзыд пыр, петкӧдӧны найӧс самолёт бордъясӧ кӧртавлӧмӧн, — тайӧ Сӧветскӧй Союзса первой Геройяс.
Чкалов! Сійӧ тэ кодь жӧ прӧстӧй морт, но сылӧн нимыс гремитӧ став мир пасьтаыс, кыдзи вызов. Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ лэбӧм — человечестволӧн мечта! Чкалов, Громов. А папанинецъяс йи вылын!
Тадзи мунӧ олӧм, коді тырӧма мечтайтӧмъясӧн да быдлунъя уджӧн.
Став сӧветскӧй му вылын и самӧй Краснодонас абу этша тэ кодь жӧ прӧстӧй йӧзыс, кодъясӧс отметитӧма подвигъясӧн да славаӧн, — сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь водзджык эз гижлыны книгаясын. Донбассын, и не сӧмын Донбассын, быд морт тӧдӧ Никита Изотовлысь, Стахановлысь нимъяссӧ. Любӧй пионер вермас висьтавны, коді сэтшӧмыс Паша Ангелина, и коді Кривонос, и коді Макар Мазай. И став йӧзыс относитчӧны на дінӧ уважениеӧн. И батьыс пыр тшӧктӧ лыддьыны сылы газетаясысь сійӧ местаяссӧ, кӧні висьтавсьӧ тайӧ йӧз йывсьыс, и сэсся дыр да гӧгӧрвотӧма киргӧ да пӧлясьӧ, и тыдалӧ, мый сылы сьӧлӧм вылас курыд сыысь, мый сійӧ пӧрысь да мый сійӧс дойдіс вагонетка. Да, сійӧ, Гаврила Тюленин, «дед», уна удж нуис пельпомъяс вылас ас олӧм чӧжнас, и Серёжка гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд сылы, «дедыслы», мый сійӧ оз нин вермы ӧні сувтны тайӧ йӧзыскӧд радӧ.
Тайӧ йӧзыслӧн славаыс — сійӧ настоящӧй слава. Но Сережка ичӧт на, должен велӧдчыны. Ставыс тайӧ воас сы дінӧ коркӧ мӧдысьджык, сэки, пӧрнӧй кадӧ олігӧн. А вот подвигъяс вӧчӧм вылӧ, кутшӧмъясӧс вӧчлісны Чкалов либӧ Громов, сійӧ тырвыйӧ нин быдмӧма, — тайӧс чувствуйтӧ сійӧ сьӧлӧмнас, мый та вылӧ сійӧ тырвыйӧ быдмӧма! Бедаыс сыын, мый сійӧ сӧмын ӧтнас гӧгӧрвоӧ тайӧс, и сэсся некод. Тайӧ ощущениенас сійӧ дзик ӧтнас человечество пытшкын.
Татшӧмӧн сійӧс суис война. Ӧтчыд и мӧдысь сійӧ заводитлӧ пырны специальнӧй военнӧй школаӧ, — да, сійӧ должен лоны лётчикӧн. Сійӧс оз принимайтны.
Став школьникъяс мунӧны полевӧй уджъяс вылӧ, а сійӧ, кодлысь дойдӧмаӧсь сьӧлӧмсӧ, мунӧ уджавны шахтаӧ. Кык недель мысти нин сійӧ сувтіс забойӧ да гырысьяскӧд ӧтмоз кераліс из шом.
Сійӧ ачыс эз тӧд, кутшӧм ёна сійӧ кыптіс йӧз син водзас. Клетьысь сійӧ петлывліс сьӧдасьӧма, сӧмын сӧдз синъясыс да посньыдик еджыд пиньясыс дзирдалісны сылӧн сьӧд чужӧм вылас; муніс сійӧ гырысьяскӧд ӧтлаын, сідзи жӧ солиднӧя, катласигтыр, мунліс душ улӧ, пызйысис, ружтіс батьыс моз, и тэрмасьтӧг муніс гортас кӧмтӧг нин: кӧмкотыс сылӧн казеннӧй вӧлі.
Бӧрсӧ волывліс сійӧ сёрӧн, кор нин ставныс вӧлі ӧбедайтӧмаӧсь, — вердісны сійӧс торйӧн. Сійӧ вӧлі пӧрнӧй морт, мужчина, работник.
Александра Васильевна кыскыліс пачысь борщ тыра ичӧтик чугун да кисьтліс сылы тасьтітыр веськыда чугунсьыс, кодӧс кутіс рузумӧн гӧгрӧс кыкнан кияснас. Борщсьыс пуркйис ру, и ньӧтчыд на эз кажитчыв татшӧм чӧскыдӧн гортын пӧжалӧм шобді няньыс. Батьыс видзӧдіс пи вылас, кыз синкымувса пронзительнӧй быгалӧм синъясыс сылӧн югъялісны, ускыс вӧрыштіс. Сійӧ эз пӧлясь ни эз кызӧд, сійӧ спокойнӧя сёрнитіс пиыскӧд, кыдзи работниккӧд. Ставыс интересуйтіс батьсӧ: кыдзи уджыс мунӧ шахтаын, коді уна-ӧ кералӧма? Бать юасис и инструмент йылысь и спецодежда йылысь. Сійӧ сёрнитіс горизонтъяс йылысь, штрекъяс, лаваяс, забойыс, гезенкаяс йылысь, кыдзи аслас квартираса комнатаяс, пельӧсъяс, чуланъяс йылысь. Старик збыльысь уджавліс районса пӧшти став шахтаясас, а кор эз нин вермы уджавнысӧ, ставтор йывсьыс тӧдіс аслас ёртъяссянь. Тӧдіс, кутшӧм направлениеын да успешнӧя-ӧ мунӧны выработкаяс; косіник кузь чуньнас воздухсӧ чертитігмоз вермис объяснитны любӧй мортлы му улын выработкаяслысь расположениесӧ да ставсӧ, мый сэні, му улас, вӧчсьӧ.
Тӧвнас, веськыда школасянь, весиг сёйышттӧг, Сережка котӧртіс кутшӧмкӧ друг дінӧ — артиллерист дінӧ, сапёр, либӧ минёр, либӧ лётчик дінӧ; дас кыкӧд час войын куньсян синъясӧн гӧтӧвитіс урокъяс, а вит час асылын вӧлі нин стрельбище вылын, кӧні ӧчереднӧй приятель-сержант велӧдіс сійӧс аслас боецъясыскӧд тшӧтш лыйсьыны винтовкаысь либӧ ручнӧй пулемётысь. И сійӧ збыль любӧй боец дорысь не лёкджыка лыйсис винтовкаысь, и наганысь, и маузерысь, и «ТТ»-ысь, и дегтяревскӧй ручнӧйысь, и «максимысь», и «ППШ»-ысь, и шыблаліс гранатаяс да ӧзтан смеся бутылкаяс, и кужис окопайтчыны, и ачыс заряжайтіс минаяс, вермис минируйтны и разминируйтны местность, и тӧдіс свет вылын став странаясса самолётъяслысь устройство, и вермис разрядитны авиабомба, — и ставсӧ тайӧс сыкӧд тшӧтш вӧчис и Витька Лукьянченко, кодӧс сійӧ быдлаӧ кыскаліс ас бӧрсяыс да коді сы дінӧ относитчис примернӧ сідзи жӧ, кыдзи ачыс Серёжка относитчис Серго Орджоникидзе дінӧ либӧ Сергей Киров дінӧ.
Тайӧ тулыснас сійӧ ещӧ ӧтчыд, медся отчаяннӧя босьтчыліс пырны эз нин том зонъяслы специальнӧй школаӧ, а настоящӧй, гырысь йӧзӧс велӧдан лётчикъяс школаӧ. И бара лои поражение. Сылы шуисны, мый сійӧ том, мед пырас локтан воӧ.
Да, тайӧ вӧлі страшнӧй поражение — лётчикъяс школаӧ пыдди мунны Ворошиловград сайӧ оборонительнӧй сооружениеяс стрӧитны. Но сійӧ нин решитіс, мый бӧр гортас оз лок.
Кыдзи сійӧ мудеритіс да сюсяліс, медым сійӧс зачислитісны частьӧ! Надялы сійӧ эз висьтав и сёӧд юкӧнсӧ сійӧ мудеритӧмъяссьыс да унижениеяссьыс, кодъяс пыр сылы лои прӧйдитны. И ӧні сійӧ тӧдіс, мый сэтшӧмыс бойыс, и мый сэтшӧмыс смертьыс, и мый сэтшӧмыс полӧмыс.
Серёжка сэтшӧм чорыда узис, мый весиг батьыслӧн асъя кызӧдӧмыс эз садьмӧд сійӧс. Сійӧ висьмис, кор шондіыс вӧлі вылын нин, горничаын ставеньясыс вӧліны тупкӧсаӧсь, но сійӧ век тӧдліс кадсӧ сы серти, кыдзи му джодж вылас да горничаса кӧлуй вылас водӧмаӧсь ставень щельяс костӧд пырысь зарни югӧрыслӧн визьясыс. Сійӧ садьмис да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый немецъяс абу на воӧмаӧсь.
Сійӧ петіс ывлаӧ мыссьыны да аддзис «дедӧс», коді пукаліс пристук вылын, а дедсянь неылысь и Витька Лукьянченкоӧс. Мамыс вӧлі град йӧрын нин, а чойясыс важӧн мунӧмаӧсь удж вылӧ.
— Ага! Здорово, воин! Аника! Кха-кха-кхаракха... — чолӧмаліс сійӧс «дед». — Ловъя? Ӧнія кад серти тайӧ медся главнӧйыс. Хе-хе! Тэнад другыд кыа петӧмсяньыс виччысьӧ, кор садьман. — И «дед» зэв дружелюбнӧя уснас индіс Витька Лукьянченко вылӧ, коді вӧрзьытӧг, покорнӧя да серьёзнӧя видзӧдіс пемыд бархатнӧй синъяснас унзіль, посни бандзибъяса да деятельность жаждаӧн тырӧм аслас друг чужӧм вылӧ. — Тайӧ бур друг тэнад, — водзӧ висьталіс «дед». — Быд асыв, югдігас, сійӧ нин тані: «Серёжка воис? Серёжка бӧр локтіс?» Сережка сылы... кха-кха... медся мусаыс! — удовольствиеӧн висьталіс «дед».
Тадзи «дед» кывъясӧн вынсьӧдчис дружескӧй верность.
Кыкнанныс найӧ вӧліны Ворошиловград дорын землянӧй уджъяс вылын, и Витька, коді вӧлі аслас другыслӧн полнӧй подчинениеын, кӧсйис кольччыны сыкӧд ӧтлаын, медым поступитны воинскӧй частьӧ. Но Сережка тшӧктіс сылы бӧр мунны гортас — эз сы вӧсна, мый сійӧ жалитіс Витькаӧс, либӧ нин сылысь бать-мамсӧ, а сы вӧсна мый вӧлі уверен, мый налы кыклы некыдз нин оз удайтчы поступитны частьӧ, но Витькалӧн тані олӧмыс вермас торкны поступитны частьӧ сылы, Серёжкалы. И Витькалы, коді зэв ёна дӧзмис да ӧбидитчис ас деспот-ёртыс вылӧ, быть лои мунны. Сылы не сӧмын быть лои мунны — сійӧ должен вӧлі клянитчыны, мый ни аслас бать-мамлы, ни Серёжка бать-мамлы, вообщӧ некодлы свет вылас оз висьтав Сережка планъяс йылысь: тайӧ требуйтчис Серёжка самолюбиелы, мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд.
Сы серти, мый висьталіс «дед», яснӧ вӧлі, мый Витька кутӧма ассьыс кывсӧ.
Сережка да Витька Лукьянченко пукалісны мазанка сайын шор берег вылын, шорыс вӧлі няйт да сэні быдмӧ эжӧр, а сы сайын вӧлі пӧскӧтина, пӧскӧтина саяс — ӧтка неыджыд здание, горняцкӧй пывсян, кодӧс стрӧитӧма неважӧн на да эштӧдтӧм, — найӧ пукалісны балка дорын, куритчисны да ӧта-мӧдныслы висьтавлісны выльторъяс.
Налӧн школаса ёртъяс пиысь — кыкнанныс найӧ велӧдчисны Ворошилов нима школаын — карӧ колины Толя Орлов, Володя Осьмухин да Любка Шевцова, коді, Витька висьталӧм серти, оліс сылы лӧсявтӧм олӧмӧн: некытчӧ гортсьыс оз петав и некӧн сійӧ вӧлі оз тыдав. Любка Шевцова велӧдчыліс Ворошилов нима школаын жӧ, но петіс школасьыс войнаӧдз на, сизим класс помалӧм бӧрын: сійӧ решитіс лоны артисткаӧн да выступайтліс районса театръясын да клубъясын, сьыліс да йӧктіс. Сійӧ, мый Любка кольччӧма карӧ, Серёжкалы вӧлі торъя приятнӧ; Любка вӧлі отчаяннӧй ныв, дзик ас морт. Любка Шевцова вӧлі юбкаа Сергей Тюленин.
Ещӧ Витька висьталіс Серёжкалы пель водзас, мый вӧлі тӧдмалӧма нин сійӧ: мый Игнат Фомин ордын дзебсясьӧ тӧдтӧм морт и «Шанхайын» ставныс жуглӧны юрнысӧ сы вылын, кутшӧм тайӧ морт, и полӧны тайӧ мортсьыс. А
Витька полігмоз чуйдӧдіс, мый эз эськӧ вӧв лёк дзебыштны тайӧ бутылкаяссӧ, но Серёжкалы мыйкӧ друг уси тӧд вылас, сійӧ зумыштчис да шуис, мый налы кыкнанныслы ӧні жӧ колӧ мунны военнӧй госпитальӧ.
Дас нёльӧд глава
Кор фронт матысмис Донбасс дінӧ да Краснодонӧ воавны кутісны первой раненӧйяс, Надя Тюленина добровольнӧ пырис медицинскӧй сестраяслӧн курсъяс вылӧ да со мӧдӧд во нин уджаліс старшӧй сестраӧн военнӧй госпитальын, кодлы вӧлі сетӧма карса больничалысь улыс судтасӧ ставнас.
Кӧть эськӧ военнӧй госпитальысь став персоналыс, врач Фёдор Фёдорович кындзи, кымынкӧ лун сайын нин эвакуируйтчис и больничаса унджык уджалысьясыс старшӧй врач юрнуӧдӧм улын сідз жӧ мунісны асыввылӧ, больнича оліс важ мозыс. Серёжкалӧн да Витькалӧн сразу содіс уважениеыс тайӧ учреждение дінас, кор найӧс приёмнӧйын сувтӧдіс дежурнӧй няня-сиделка, тшӧктіс чышкыны кокъяснысӧ ва рузумӧн да виччысьны вестибюльын, а сійӧ ветлас Надяла.
Мыйкӧдыра мысти на дінӧ петіс няня-сиделкакӧд Надя, но тайӧ эз нин вӧв сійӧ Надяыс, кодкӧд Серёжка сёрнитіс войнас сы крӧвать вылын: Надялӧн паськыдкодь бандзибъяса, вӧсньыдик синкымъяса чужӧм вылын, кыдзи и няня-сиделкалӧн бур, небыд, чукырӧсь чужӧм вылын, вӧлі кутшӧмкӧ выль зэв серьёзнӧй да стрӧг выражение.
— Надя, — киясас кепкасӧ чабралігтыр да мыйлакӧ чой водзас повзьыштӧмӧн шӧпнитіс Серёжка, — Надя, колӧ жӧ войтырсӧ выручайтны, тэныд жӧ колӧ гӧгӧрвоны... Ми эськӧ Витькакӧд вермим квартираясӧд ветлӧдлыны, тэ висьтав Фёдор Фёдоровичыдлы.
Думайтігтыр да чӧв олігтыр Надя мыйкӧдыра видзӧдіс Серёжка вылӧ. Сэсся сійӧ недоверчивӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Кор, кор врачсӧ либӧ нуӧд миянӧс сы дінӧ! — зумыштчӧмӧн шуис Серёжка.
— Луша, сет зонъясыслы халатъяс, — шуис Надя.
Няня-сиделка судзӧдіс еджыд маслянӧй краскаӧн краситӧм кузь шкапысь халатъяс, вайис найӧс зонъяслы да важ привычка сертиыс весиг кутыштіс халатъяссӧ, медым кокньыдджык вӧлі веськавны кияснас соскас.
— А зонмыс збыль висьталӧ, — немвиччысьтӧг шуис тётя Луша, ачыс тэрыба нямляліс небыдик пӧрысь вом доръяссӧ да бур синъясӧн видзӧдіс Надя вылӧ. — Йӧзыс босьталасны. Ме ӧтикӧс эськӧ ачым босьті. Кодлы нӧ абу жальӧсь йӧзыд? А ме ӧтнам, пиянӧй фронт вылын, ме да ныв. Олам кар сайын.
Немецъяс воасны, висьтала, мый пи менам. И быдӧнӧс колӧ ӧлӧдны, медым рӧдняӧн висьталасны.
— Тэ найӧс он тӧд, немецъяссӧ, — шуис Надя.
— Немецъясӧс, збыль, ог тӧд, зато ассьыным йӧзӧс тӧда, — вом доръяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, дасьпырысь шуис тётя Луша. — Бур йӧзӧс ме инда тіянлы кар сайысь.
Надя нуӧдіс зонъясӧс югыд коридор кузя, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны кар вылӧ. Сісьмысь важ ранаясысь да дыр вежлытӧм бельёысь сьӧкыд шоныд дукыс, кодӧс эз вермыны вевттьыны весиг лекарствояслӧн дукъясыс, чорыда кучкыліс налы ныраныс быд раз, кор найӧ прӧйдитлісны палатаӧ пыран восьса ӧдзӧс дінті. И сэтшӧм югыдӧн, оланаӧн, мирнӧйӧн, уютнӧйӧн друг кажитчис налы шондіӧн ойдӧдӧм рӧднӧй карыс, кор найӧ видзӧдісны больнича ӧшиньсянь!
Госпитальӧ кольӧм раненӧйяс ставныс вӧліны куйлысьяс, и сӧмын ӧткымынъяс кӧстыльяс вылын шӧйтісны коридор кузя. Быд чужӧмъяс вылын, томъяслӧн и олӧмаяслӧн, бритчӧмаяслӧн и уна лунъяс бритчытӧмъяслӧн да тошкассьӧмаяслӧн, вӧлі сійӧ жӧ серьёзнӧй, стрӧг выражение, кутшӧм вӧлі Надялӧн да няня Лушалӧн.
Мыйӧн кутісны кывны зонъяслӧн кок шыясыс коридор кузя, койкаяс вылын куйлысь раненӧйяс юасяна, надеяӧн кыпӧдлісны юръяснысӧ, а кӧстыльясӧн ветлысьяс чӧв олігтыр колльӧдісны синъяснас халатъяса тайӧ кык зонсӧ да серьёзнӧй стрӧг чужӧма на водзвылын мунысь бура тӧдса сестра Надяӧс, и чужӧмъяс выланыс налӧн сідзжӧ тӧдчис кутшӧмкӧ виччысьӧм.
Найӧ матыстчисны коридор помын дзик ӧти пӧдса ӧдзӧс дорӧ, и Надя, таркӧдчытӧг, аслас ичӧтик кинас друг дернитіс да восьтіс сійӧс.
— Тіян дінӧ, Фёдор Фёдорович, — зонъясӧс водзвылас лэдзигмоз шуис сійӧ.
Серёжка да Витька, кыкнанныс неуна повзьыштӧмаӧсь, пырисны кабинетӧ. Налы паныд сувтіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, косіник, ён старик, мичаа бритчӧма, дзор юра, сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧм вылас джуджыд кузьмӧс чукыръяса, чурвидзысь бандзибъяса, гӧрбакодь ныра да ёсь щӧкаа — стариксӧ ставнас быттьӧ вӧлі вӧчӧма ыргӧнысь. Сійӧ чеччис пызан дорысь, кӧні вӧлі пукалӧ, и сы серти, мый сійӧ пукаліс кабинетас ӧтнас, и сы серти, мый пызан вылас эз вӧв ни книга, ни газета, ни лекарствояс, и став кабинетыс вӧлі тыртӧм, зонъяс гӧгӧрвоисны, мый врач нинӧм эз вӧч тайӧ кабинетас, и прӧстӧ пукаліс ӧтнас да думайтіс сэтшӧмтор, мый йылысь ен мед видзас думайтны мортлы. Найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс ещӧ и сы серти, мый врач эз нин вӧв военнӧй паськӧма, а штатскӧй паськӧма: руд пинжака, кодлӧн воротник дорыс вӧлі тыдалӧ сьылі бердтіыс кӧрталӧм халат увтіыс, руд гача да весавлытӧм, тыдалӧ, абу аслас, ботинкиа.
Сійӧ шензьытӧг да сідзи жӧ зэв серьёзнӧя, кыдзи Надя, кыдзи Луша да кыдзи палатаясын раненӧйяс, видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
— Фёдор Фёдорович, ми воим отсавны тіянлы меститны раненӧйясӧс квартираясӧ, — шуис Серёжка, коді пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыслы сэсся нинӧм оз ков висьтавны.
— А босьталасны? — юаліс сійӧ.
— Сюрасны сэтшӧм йӧзыс, Фёдор Фёдорович, — нюркйӧдлан гӧлӧсӧн шуис Надя. — Больничаса няня Луша кӧсйӧ босьтны ӧтиӧс да кӧсйысис ещӧ йӧзӧс индыны, и зонъяс вермасны юасьыштны, да и ме отсала налы, и краснодонсаяс и мукӧдъяс оз ӧткажитчыны отсавны. Ми эськӧ, Тюленинъяс, босьтім жӧ, да миян помещениеыс абу, — шуис Надя да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый банйисны сылӧн ичӧтик бандзибъясыс. И Серёжка друг тожӧ гӧрдӧдіс, кӧть Надя и висьталіс веськыда.
— Корӧй Наталья Алексеевнаӧс, — шуис Фёдор Фёдорович.
Наталья Алексеевна вӧлі больничаын том врач; сійӧ эз мун гортсьыс став персоналыскӧд тшӧтш висьысь ӧтка мамыс вӧсна, коді оліс эз дзик карас, а шахтёрскӧй посёлок Краснодонын, карсянь дас кӧкъямыс километр сайын. Сы вӧсна, мый больничаын вӧліны на висьысьяс да больничаса имущество, лекарствояс, инструментъяс, Наталья Алексеевна, кодлы вӧлі яндзим аслас ёртъяс водзын накӧд мунтӧмысь да гортас, немецъяс дорӧ кольччӧмысь, ас вӧляысь босьтіс ас вылас больничаса главнӧй врачлысь обязанностьяссӧ.
Надя петіс.
Фёдор Фёдорович пуксис аслас местаӧ пызан дорӧ, решительнӧя, энергичнӧя ӧвтыштӧмӧн пешкыльтіс халат пӧласӧ, перйис пинжак зепсьыс табак доз да кусньӧдлӧм чукрассьӧм важ газета, косяліс газета дорсӧ пельӧсӧн да, сӧнӧсь ыджыд ки пӧвнас да вом доръяснас тэрыба действуйтігмоз, гартыштіс кусыня чигарка, пестіс сійӧс табакеркаса табакӧн да ӧзтіс.
— Да, тадзи позьӧ, — шуис Фёдор Фёдорович да нюммунтӧг видзӧдліс зонъяс вылӧ, кодъяс рама пукалісны диван вылын.
Сійӧ чӧвтіс синъяссӧ Серёжка вылысь Витька вылӧ да бара вештіс Сережка вылӧ, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый Серёжка главнӧйыс. Витька гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь значениесӧ, но ньӧти эз ӧбидитчы, сы вӧсна мый сійӧ сідз жӧ тӧдіс, мый главнӧйыс Серёжка, и кӧсйис, медым Серёжка вӧлі главнӧйӧн, да гордитчис Серёжкаӧн.
Надякӧд тшӧтш кабинетӧ пырис ар кызь кӧкъямыса ичӧтик нывбаба, но сійӧ кажитчис дзик кагаӧн, сы вӧсна мый сылӧн ичӧтик чужӧмас, ичӧтик киясас, кокъясас вӧлі мыйкӧ челядьлӧн кодь небыдик, кызіник, коді сэтшӧм частӧ овлывлӧ пӧръявланаӧн нывбабаын, заставляйтӧ чайтны сылысь сэтшӧм жӧ характер. Тайӧ небыдик, кызіник кокъяснас Наталья Алексеевна коркӧ, кор сылӧн батьыс эз кӧсйы, медым сійӧ водзӧ велӧдчис медицинскӧй институтын, муніс подӧн Краснодонсянь Харьковӧдз, и тайӧ ичӧтик небыдик кияснас сійӧ нажӧвитіс аслыс нянь вылӧ вурсьӧмӧн да песласьӧмӧн, медым велӧдчыны, а бӧрынджык, кор батьыс кулі, тайӧ жӧ ичӧтик кияс вылас сійӧ босьтіс кӧкъямыс душа семья, и ӧні тайӧ семьясьыс кодсюрӧ воюйтісны нин, кодсюрӧ уджалісны мукӧд каръясын, кодсюрӧ велӧдчисны, и тайӧ жӧ ичӧтик кияснас сійӧ повтӧг вӧчаліс операцияяс, кодъясӧс эз решайтчыны вӧчны и олӧмаджык да ыджыдджык опыта мужчина-врачьяс, и челядь сяма ичӧтик, гӧгрӧс чужӧм вылас Наталья Алексеевналӧн вӧліны веськыд, вына, жалиттӧм выражениеа синъяс, кодъяс вылӧ вермис вежавны кутшӧмкӧ всесоюзнӧй учреждениеса делӧясӧн управляйтысь.
Фёдор Фёдорович чеччис сылы паныд.
— Энӧ тӧждысьӧй, ме ставсӧ тӧда, — шуис Наталья Алексеевна да небыдик кияссӧ морӧс бердас пуктіс сэтшӧм жестӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сы синъяслӧн делӧвӧй, практическӧй выражениелы да сылӧн стӧча да весиг коса сёрнитан ноглы. — Ме ставсӧ тӧда, и тайӧ, дерт, медся буртор, мый позьӧ вӧчны, — шуис сійӧ да видзӧдліс Серёжка вылӧ да Витька вылӧ, быттьӧ донъяліс, кутшӧма позьӧ используйтны найӧс. Сэсся сійӧ бара видзӧдліс Фёдор Фёдорович вылӧ. — А ті? — юаліс сійӧ.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис Наталья Алексеевналысь юалӧмсӧ.
— Меным медся выгӧднӧ вӧлі эськӧ кольччыны тіян больничаӧ кыдзи татчӧс врачлы. Сэки ме и налы верма отсасьны став условиеяс дырйи. — Ставныс гӧгӧрвоисны, мый «налы» кывйыс относитчис раненӧйяслы. — Тадзи позяс?
— Тадзи позяс, — шуис Наталья Алексеевна.
— Тіян больничаын менӧ оз выдайтны?
— Миян больничаын тіянӧс оз выдайтны, — морӧс бердас небыдик кияссӧ пуктӧм бӧрын шуис Наталья Алексеевна.
— Аттьӧ. Аттьӧ тіянлы, — и Фёдор Фёдорович, сӧмын синъяснас первойысь нюммунӧм бӧрын, нюжӧдіс ассьыс ён чуньяса ыджыд кисӧ первой Серёжкалы, сэсся Витька Лукьянченколы.
— Фёдор Фёдорович, — шуис Серёжка, ачыс веськыда видзӧдіс врачлы чужӧмас аслас чорыд, сӧдз синъяснас, кодъяс быттьӧ висьталісны: «Ті и став йӧзыс верманныд донъявны тайӧс кыдзи угоднӧ, но ме век жӧ висьтала тайӧс, сы вӧсна мый ме лыддя тайӧс аслам долгӧн», — Фёдор Фёдорович, кутӧй тӧд выланыд, мый ті пыр верманныд надейтчыны ме вылӧ да менам ёрт Витя Лукьянченко вылӧ, кӧть кор. А йитӧдсӧ миянкӧд позьӧ кутны вот Надя пыр. И кӧсъя ме ещӧ висьтавны ассянь тіянлы да аслам ёртсянь, Витя Лукьянченкосянь, мый тіянлысь поступоктӧ, татшӧм кадӧ раненӧйяс дінӧ тіянлысь кольччӧмтӧ, ми лыддям благороднӧй поступокӧн, — шуис Серёжка, и кымӧсыс сылӧн пӧсяліс.
— Аттьӧ, — зэв серьёзнӧя шуис Фёдор Фёдорович. — Ті кӧ заводитінныд нин сёрнитны та йылысь, ме тіянлы со мый висьтала: мортлӧн, мед кӧть кутшӧм профессия сылӧн эз вӧв, любӧй профессия, вермас олӧмас лоны сэтшӧм положение, кор сылы не сӧмын позьӧ, но сійӧ должен эновтны йӧзӧс, кодъяс зависитісны сыысь либӧ кодъясӧс нуӧдіс сійӧ и найӧ надейтчисны сы вылӧ, да, вермас лоны сэтшӧм положение, кор сылы бурджык эновтны найӧс да мунны. Овлӧ высшӧй целесообразность. Выльысь шуа, дзик став профессияа йӧзлӧн, весиг полководецъяслӧн да политическӧй деятельяслӧн, ӧти кындзи — врачлӧн профессия кындзи, торъя нин военнӧй врачлӧн кындзи. Врач должен лоны раненӧйяс дінын. Век. Мед кӧть мый сэні эз вӧв. Абу сэтшӧм целесообразность, коді вӧлі эськӧ вылынджык тайӧ долгсьыс. И весиг военнӧй дисциплина, приказ вермас лоны нарушитӧма, найӧ кӧ противоречитӧны тайӧ долгыслы. Меным кӧ весиг фронтӧн командуйтысь прикажитіс эновтны тайӧ раненӧйяссӧ, ме эг подчинитчы эськӧ сылы. Оз жӧ позь думыштны аслыд сэтшӧм положение, медым Сталин ёрт шуис меным: «Артмӧм положениесӧ тӧд вылын кутігӧн разрешайтсьӧ тэныд мунны!» Сійӧ некор эськӧ эз шу тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ медся бура гӧгӧрвоӧ тайӧс. Сійӧ дзик ӧти морт му вылын, коді сідзжӧ став условиеяс дырйи оз имеит право мунны, сӧмын сійӧ да военнӧй врач... Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — шуис Фёдор Фёдорович да улӧ копыртіс зонъяс водзын быттьӧ ыргӧн вылын вундӧм, сьӧдӧн лӧсталысь чужӧма ассьыс дзор юрсӧ.
Наталья Алексеевна чӧв олігтыр топӧдіс морӧс бердас небыдик кияссӧ, и Фёдор Фёдорович вылӧ видзӧдысь сылӧн практическӧй синъясас тыдовтчис торжественнӧй выражение.
Вестибюльын совещание вылын, сэтшӧм совещание вылын, кӧні участвуйтісны сӧмын нин Серёжка, Надя, тётя Луша да Витька Лукьянченко да коді вӧлі медся дженьыдӧн бӧръя кызь вит воӧн, сы вӧсна мый муніс сӧмын сы мында кад, мыйта колӧ сы вылӧ, медым зонъяс пӧрччисны ассьыныс халатъяссӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма действуйтан план. И зонъяс сэсся эз нин вермыны кутны асьнысӧ да пуля моз петісны больничаысь, и синъясаныс налы кучкис июль тӧлысся лун шӧрлӧн терпитны позьтӧм дзирдалӧмыс. Висьтавны позьтӧм кыпыдлун, ас вӧснаыс да став человечество вӧсна гордость чувство, уджӧ ӧні жӧ босьтчыны зэв ыджыд кӧсйӧм ставнас тыртісны налысь существояссӧ.
— Вот тайӧ морт! Да? — возбуждённӧя аслас друг вылӧ видзӧдігӧн шуис Серёжка.
— Точно, — шуис Витька да пондіс куньтыравны синъяссӧ.
— А ме ӧні жӧ тӧдмала, кутшӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, — сёрнитанторйыскӧд да асланыс чувствояскӧд тыдалана некутшӧм йитӧдтӧг шуис Серёжка.
— Кыдзи нӧ тэ тӧдмалан?
— Ме вӧзъя сылы босьтны гортас раненӧйӧс.
— Вузалас, — зэв убедительнӧя шуис Витька.
— Сідзи ме и висьтала сылы тайӧс! Меным сӧмын эськӧ керкаас пырны, — и Сережка серӧктіс, сылӧн синъясыс да пиньясыс мудера да гажаа югъялісны. Тайӧ думыс сэтшӧма пырис сылы юрас, мый сійӧ тӧдіс — тайӧс лоӧ вӧчӧма.
Сійӧ сулаліс Игнат Фоминлӧн ичӧтик керка ӧдзӧс дорын рыноксянь ылын «Шанхай» помын. Керка ӧшиньяс улас пож кодь паськыд кыз юръяссӧ копыртӧмаӧсь подсолнухъяс.
Дыр некод эз шыась таркӧдчӧм вылӧ, и Серёжка гӧгӧрвоис, мый сійӧс зільӧны видзӧдны ӧшинь пыр, да нарошнӧ сувтіс дзик ӧдзӧс бердас, медым сійӧс эз вермыны аддзыны. Медбӧрын ӧдзӧс воссис. Игнат Фомин, ӧдзӧс вугсӧ кисьыс лэдзтӧг, а мӧд кинас кӧсякас мыджсьӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, — сійӧ вӧлі нидзув кодь кузь, — ыджыд любопытствоӧн видзӧдіс Сережка вылӧ кучикыслӧн уна сикас да уна лыда чукыръясас пыдын куйлысь ичӧтик руд синъяснас.
— Вот пасибӧ, — шуис Сережка да сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сылы ӧдзӧссӧ восьтісны буретш сы могысь, медым сійӧ пырис керкаас, тювкнитіс кӧсякӧ мыджсьӧм Игнат Фомин ки увті да вӧлі эз нин сӧмын посводзас, но восьтіс нин ӧдзӧссӧ горничаас, кор Игнат Фомин, коді эз удит весиг чуймынысӧ, воськовтіс сы бӧрся.
— Извинитӧй, гражданин, — горничаас нин шуис Серёжка да раминика копыртліс юрсӧ Игнат Фоминлы, коді сулаліс сы водзын клетчатӧй пинжака, жилета, рушку вылас зарни сьӧкыд цепочкаа да клетчатӧй гача, кодӧс вӧлі сюялӧма ваксаӧн весалӧм ялӧвӧй сапӧг гӧленьясӧ, — кузь тушаа, скопецлӧн кодь благообразнӧй кузь чужӧма, код вылын ӧні вӧлі тӧдчӧ чуймӧм да весиг неуна скӧрмӧм.
— Мый тэныд колӧ? — юаліс Игнат Фомин, шочиник синкымъяссӧ лэптыштӧм бӧрын, и сылӧн синъясгӧгӧрса уна лыда да уна сикас чукыръясыс мӧдісны зэв сложнӧя вӧрны, быттьӧ кӧсйисны шылявны.
— Гражданин! — ас тӧдлытӧгыс да и Игнат Фоминлы немвиччысьтӧг Французскӧй революция кадся конвентса член моз сувтӧм бӧрын кыпыда шуис Серёжка. — Гражданин! Спаситӧй раненӧй боецӧс!
Игнат Фоминлӧн синъясгӧгӧрса чукыръясыс друг дугдісны вӧрны, и Серёжка вылӧ видзӧдысь синъясыс аканьлӧн моз былялісны.
— Абу, ме абу раненӧй, — шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый вӧсна сэтшӧма чуймис Фомин. — Боецъяс отступайтӧмаӧсь да кольӧмаӧсь раненӧйӧс веськыда улича вылӧ, дзик рынок дорӧ. Ми зонъяскӧд аддзим, да веськыда тіян ордӧ.
Игнат Фоминлӧн кузь благообразнӧй чужӧм вылас друг тыдовтчисны сы пытшкын пуысь уна страстьяс, и сійӧ ас кӧсйытӧгыс син бӧжнас видзӧдліс мӧд горничаӧ пыран пӧдлалӧм ӧдзӧс вылӧ.
— Мыйла нӧ эськӧ веськыда ме ордӧ? — гӧлӧссӧ вашкӧдӧмӧдз лэдзӧмӧн юаліс сійӧ, зэв скӧрпырысь аслас синъяснас сутшкис Серёжкаӧс, и синъясгӧгӧрса чукыръясыс бара пондісны помтӧг сложнӧя вӧрны.
— Код ордӧ нӧ, тіян кындзи, Игнат Семёнович? Став карыс тӧдӧ, мый ті миян первой стахановец, — шуис Сережка да пӧщадатӧг сутшкис Игнат Фоминлы аслас зэв чистӧй синъяснас, тайӧ отравитӧм копьёнас.
— Да тэ нӧ кодлӧн? — пыр ёнджыка шӧйӧвошигмоз да шензигмоз юаліс Игнат Фомин.
— Ме пи тіянлы бура тӧдса Прохор Любезновлӧн, тожӧ стахановецлӧн, — шуис Серёжка сымын ыджыдджык решительностьӧн, кымын ыджыдджык уверенностьӧн сійӧ тӧдіс, мый некутшӧм Прохор Любезнов абу свет вылас.
— Прохор Любезновӧс ме ог тӧд. И со мый, зонмӧ, — ас садяс воӧм бӧрын и тэрыба да тӧлктӧг кузь кияснас шенасиг шуис Игнат Фомин, — менам и местаыс абу тэнад раненӧй боецлы, и гӧтырӧй менам висьӧ, и тэ, зонмӧ, тайӧ... эсійӧ... — Сылӧн киясыс, кӧть и эз тырвыйӧ гӧгӧрвоана, вӧрзисны петан ӧдзӧслань.
— Зэв тешкодя ті, гражданин, вӧчанныд, кор быдӧнлы тӧдса, мый тіян эм мӧд комната, — дивитана гӧлӧсӧн шуис Серёжка, веськыда Фомин вылӧ челядь сяма, дерзкӧй, сӧдз синъясӧн видзӧдігтырйи.
И эз на удит Фомин вӧрзьыны ни шы сетны, кыдзи Сережка восьлӧн, весиг ёна тэрмасьтӧг матыстчис орчча горничаса ӧдзӧс дорӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис горничаас.
Джынвыйӧ пӧдлалӧм ставеньяса тайӧ горничаас, кӧні сулаліс мебель да пельсаясын фикусъяс да кодӧс вӧлі чистӧя и ӧкуратнӧя уберитӧма, пызан дорын пукаліс мастерӧвӧй паськӧма морт, гӧгрӧс ён пельпомъяса, шырӧм крепыд юра да сьӧдов чутӧсь чужӧма. Сійӧ лэптіс юрсӧ да зэв спокойнӧя видзӧдліс пырысь Серёжка вылӧ.
И тайӧ здукас Серёжка гӧгӧрвоис, мый сы водзын пукалӧ прӧстӧ бур, ён да спокойнӧй морт. И, тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, Серёжка тайӧ жӧ здукас дикӧя да зэв ёна повзис. Да, ни ӧти грамм збойлун эз коль сылӧн орёл сьӧлӧмас. Сійӧ повзис сэтшӧмӧдз, мый эз вермы шуны ни ӧти кыв, эз вермы вӧрзьӧдчыны, а тайӧ кадас ӧдзӧсын мыччысис Игнат Фоминлӧн зэв ёна скӧрмӧм да повзьӧм чужӧмыс.
— Энлы, кум, — спокойнӧя шуис пызан дорын пукалысь тайӧ тӧдтӧм мортыс Игнат Фоминлы, коді веськӧдчис Серёжка вылӧ. — А мыйла нӧ ті энӧ нуӧй тайӧ раненӧй боецсӧ, шуам, ас гортаныд? — юаліс сійӧ Серёжкалысь.
Серёжка чӧв оліс.
— Тэнад батьыд тані али эвакуируйтчис?
— Эвакуируйтчис, — зэв ёна гӧрдӧдігмоз шуис Серёжка.
— А мамыд?
— Мам гортын.
— А мыйла нӧ тэ первой сы дінӧ эн мун?
Серёжка чӧв оліс.
— Сійӧ ӧмӧй сэтшӧм нывбаба, мый оз босьт?
Серёжка зэв сьӧкыд сьӧлӧмӧн довкнитіс юрнас. Сійӧ здуксяньыс, кор ворсӧмыс помасис, «бать», «мам» кывъяс сайысь сійӧ аддзис нин ассьыс збыль бать-мамсӧ, и вӧлі вывті яндзим висьтавны на йылысь татшӧм подлӧй неправдасӧ.
Но тайӧ мортыс, тыдалӧ, веритіс Серёжкалы.
— Сідз, — Сережка вылӧ видзӧдігтырйи шуис сійӧ. — Игнат Семёнович висьталіс тэныд веськыда, мый сійӧ боецӧс примитны оз вермы, — шуис сійӧ думайтігтыр. — Но тэ аддзан сэтшӧм мортсӧ, коді примитас. Тайӧ бур делӧ. Тэ молодец, ме сідзи тэныд шуа. Корсь и сюрӧ. Сӧмын тайӧ делӧыд гуся, тӧдтӧм йӧз ордӧ тэ эн мун. А некытчӧ кӧ оз примитны, локтан ме дінӧ. А примитасны кӧ — эн лок, лучше вай меным ӧні ассьыд адрестӧ, медым ме верма корсьны тэнӧ, кор ковмас.
И тані Серёжкалы ковмис мынтысьны аслас озорствоысь сылы медся ӧбиднӧй ногӧн. Буретш ӧні, кор Серёжкалы зэв эськӧ окота вӧлі висьтавны тайӧ мортыслы ассьыс збыль адрессӧ, сылы быть лои висьтавны юрас воӧм первой адрес да тайӧ лӧжнас век кежлӧ нин орӧдны аслыс позянлун коркӧ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд.
Серёжка бӧр петіс ывлаӧ. Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма да яналӧма. Эз вӧв некутшӧм сомнение сыын, мый Игнат Фомин ордын дзебсясьысь морт вӧлі настоящӧй, ыджыд морт, да ӧдвакӧ вӧлі позьӧ сомневайтчыны сыын, мый Игнат Фомин вӧлі, этша вылӧ нин, омӧлик морт. Но найӧ, тӧдӧмысь, вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Таын вӧлі мыйкӧ объяснитны позьтӧм.
Дас витӧд глава
Сійӧ жӧ лунас, кор Матвей Шульга эновтіс Осьмухинъяслысь керкасӧ, сійӧ веськӧдчис Краснодон помлань, коді шусьыліс важся нимнас «Гулю позъясӧн», важӧн партизанавлӧм кузя аслас другыс ордӧ — Иван Кондратович Гнатенко ордӧ.
Тайӧ кар помас, кыдзи и уна мукӧд районъясӧ Краснодонын, вӧлі стрӧиталӧма нин стандартнӧй керкаяс, но Матвей Костиевич тӧдіс, мый Кондратович важ мозыс олӧ аслас ичӧтик пу керкаын, стариннӧй посньыдик керкаясысь ӧтиын, кодъяс серти и «Гулю позъяс» нимсӧ вӧлі сетӧма тайӧ местаыслы.
Ӧшиньӧ таркнитӧм шы вылӧ ӧдзӧсын мыччысис цыганка кодь нывбаба. Сійӧ вӧлі том на, но руп-ропмунӧма да вӧлі пасьтасьӧма кӧть и абу гӧля, но кыдзсюрӧ. Костиевич висьталіс, мый сійӧ тані пырмунігмоз и сылы колӧ Иван Кондратович, сійӧ корӧ старикӧс, позьӧ кӧ, петавны сы дінӧ ывлаӧ сёрнитыштны.
И тані, тайӧ керка саяс, степын, кӧні найӧ лэччисны увтасінӧ, медым эз тыдавны йӧзыслы, ылын кылысь артиллерийскӧй канонада шы улын, коді тайӧ лунас кылӧ на вӧлі, встретитчисны Матвей Шульга да Иван Гнатенко.
Иван Гнатенко, либӧ прӧстӧ Кондратович, вӧлі шахтёръяс поколениеяслӧн сэтшӧм потомокъясысь ӧтиӧн, кодъяс тыр правоӧн вермисны асьнысӧ шуны донецкӧй рудникъяс основательясӧн. И дедыс, и батьыс сылӧн, Украинаысь воысьяс, и ачыс Кондратович — вӧліны настоящӧй шахтёр-кӧренникъяс, кодъяс стрӧитісны Донбассӧ, шахтёрскӧй слава да традицияяс видзысьяс сійӧ шахтёрскӧй гвардияыс, коді чегъяліс пиньяссӧ Донбассын немецкӧй интервентъяслысь да белӧйяслысь 1918‒1919 воясын.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ Кондратовичыс, коді ӧтлаын аслас директоркӧд Андрей Валькокӧд да Григорий Ильич Шевцовкӧд взорвитіс 1-бис №-а шахта.
Со кутшӧм сёрни лои сылӧн Матвей Костиевичкӧд тайӧ увтасінас степын, шонді водзын, коді вӧлі лэччӧ нин рытъявылӧ.
— Тӧдан он тэ, Кондратович, мыйла ме тэ дінӧдз локті?
— Ог тӧд, а дӧгадывайтча, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шогпырысь шуис Кондратович.
Степса тӧв, коді писькӧдчыліс увтасінас, боквыв ӧтарлань нуліс пӧласӧ дӧмлӧм, дедъяс кадся курткалысь, коді ӧшаліс стариклӧн косьмӧм туша вылас крест вылын моз.
— Менӧ колисны татчӧ удж вылӧ, кыдзи дас кӧкъямысӧд воын, сійӧн и локті ме тэ дінӧ, — шуис Костиевич.
— Став олӧмӧй менам — тэнад, тайӧс тэ тӧдан, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шуис Кондратович кыз, чирӧм гӧлӧсӧн. — Но ме ог вермы тэнӧ примитны керкаӧ, Матвей Константинович.
Кондратовичлӧн висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да лӧсявтӧм, мый Матвей Костиевич весиг нинӧм эз путьмы вочавидзны да чӧв ланьтіс. И Кондратович тожӧ чӧв оліс.
— Лючки ме гӧгӧрвои тэнӧ, Кондратович, тэ ӧтказывайтчан примитны менӧ гортад? — старик вылӧ видзӧдлыны полігтыр ньӧжйӧник юаліс Шульга.
— Ме ог ӧтказывайтчы, ме ог вермы, — шогпырысь шуис старик.
Мыйкӧдыра найӧ сёрнитісны сідзи, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
— Тэ сӧгласитчылін? — сьӧлӧмас пуысь скӧрлунӧн юаліс Костиевич.
Старик ӧшӧдіс юрсӧ.
— Тэ жӧ тӧдін, мый вылӧ мунан?
Старик чӧв оліс.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ миянӧс быттьӧкӧ вузалін?
— Матвей Костиевич... — страшнӧй кыз да чирӧм гӧлӧсӧн, угрозаӧн быттьӧкӧ увтыштіс старик. — Эн висьтав сэтшӧмсӧ, мый оз позь поправитны.
— А мый меным повнысӧ? — лӧгпырысь шуис Шульга да видзӧдліс веськыда Кондратовичлы шочиник, быттьӧ нетшкӧм тошка, косіник чужӧм вылас, и ӧшлӧн кодь синъясыс Шульгалӧн гӧрдӧдісны. — Мыйысь меным повнысӧ? Сыысь страшнӧйыс, мый ме кыла, оз вермы лоны!
— Энлы... — Кондратович лэптіс юрсӧ да уродуйтӧм сьӧд гыжъяса аслас кинас босьтіс Матвей Костиевичӧс гырддзаӧдыс. — Веритан тэ меным? — юаліс сійӧ шога да страшнӧй кыз гӧлӧсӧн.
Шульга кӧсйис мыйкӧ шуны, но старик крепыда топӧдіс сылысь гырддзасӧ да, вӧйӧм синъяснас ёся видзӧдігтыр, пӧшти кевмысьӧмӧн шуис:
— Энлы... кывзы...
Ӧні найӧ видзӧдісны веськыда синъясас ӧта-мӧдныслы.
— Ме ог вермы примитны тэнӧ гортӧ, сы вӧсна мый ме пола аслам медыджыд пиысь. Пола, вузалас, — ассьыс чужӧмсӧ Матвей Костиевичлӧн чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн вашнитіс старик. — Помнитан, тэ вӧлін миян ордын кызь ӧкмысӧд воӧ? Медбӧръяысь тэ вӧлін миянын, кор ми старукакӧд празднуйтім асланым ӧтувъя олӧмлы кызь вит во тырӧм, ассьыным эзысь свадьба. Менсьым став челядьӧс тэ, гашкӧ, он помнит, да и нинӧмла тэныд помнитнысӧ, — шпыньмуніс старик, — а медыджыд пиӧс должен помнитны дас кӧкъямысӧд во серти на...
Шульга чӧв оліс.
— Сійӧ вот менам тшыксис, — чирӧм гӧлӧсӧн вашкӧдіс Кондратович. — А помнитан, сійӧ сэки, кызь ӧкмысӧд воад, вӧлі китӧм нин?
Шульга омӧлика помнитыштіс зумыштчӧм, ньӧжмыд, абу варов зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Кондратович ордысь дас кӧкъямысӧд воын. Но коді Кондратович квартираын кызь ӧкмысӧд воын Шульга дорын бергалысь том йӧз пиысь вӧлі коркӧ тайӧ зонмыс, а коді на пиысь вӧлі китӧм, тайӧс Шульга эз нин помнит. Сійӧ шензигтыр кыйис асьсӧ сы вылын, мый вообщӧ омӧля помнитӧ сійӧ рытсӧ. Тыдалӧ, сійӧ мунӧма сэки Кондратович ордӧ неуна обязанность серти, да тайӧ рытыс вошӧма уна мукӧд сэтшӧм жӧ рытъяс пӧвстӧ, кодъясӧс сійӧ сідзжӧ обязанность серти коллявліс мукӧд йӧз пӧвстын, мукӧд обстоятельствояс дырйи.
— Кисӧ сылысь орӧдліс заводын, Луганскын... — Кондратович шуис Ворошиловград карсӧ важ нимнас, и таысь Шульга гӧгӧрвоис, мый тайӧ ёна нин важся делӧ. — Сійӧ бӧр воис гортӧ, миян иждивение вылӧ. Велӧдны сійӧс наукаясӧ вӧлі сёр, и та йылысь ми пырсӧ эгӧ и думыштлӧй, а лӧсялана профессия, аслас кужӧм да вермӧм серти, сылы эз сюр — и сійӧ тшыксис. Кутіс юыштавны батьыс деньга вылӧ, колӧ шуны, менам деньга вылӧ, а ме сійӧс жалиті. Верӧс сайӧ сы сайӧ некод эз мун, та вӧсна сійӧ ещӧ ёнджыка пондіс гуляйтны. А комынӧд воын кыськӧ уси сы вылӧ тайӧ чачаыс, кодӧс тэ аддзылін, гӧтраліс сійӧс, и заводитчисны налӧн лёк делӧяс. Гӧтырыс лои гуся шинкарка кодь, кутісны найӧ спекулируйтны и — висьтала тэныд ньӧти дзебтӧг — оз зывӧктыны и гусялӧмторъяс ньӧбавны. Первойсӧ ме жалиті пиӧс, а сэсся куті повны позорысь. Ми старукакӧд сідзи и решитім — мӧдам чӧв овны. И чӧв олім. И рӧднӧй челядь водзын чӧв олім. И чӧв олам... Сійӧс сӧветскӧй власть дырйи кыкысь судитлісны, колӧ эськӧ вӧлі эсійӧ шкурасӧ судитны, да мӧдыс быд разын мыжсӧ ас вылас босьтліс. Но, тӧдан, судьяяс тӧдӧны: ме важ партизан, знатнӧй забойщик, морт знаменитӧй, — ӧтчыд сылы порицание, мӧдысьсӧ — условнӧ. А сійӧ воысь воӧ пыр лёкджыкӧн кутіс лоны. Веритан тэ меным? Кыдзи нӧ ме верма тэнӧ гортӧ примитны? Сійӧ, гашкӧ, медым сылы керканым кольӧ, и миянӧс старукакӧд вузалас! — И Кондратович, яндысигтырйи, бергӧдчис Шульгаысь мӧдарӧ.
— Но кыдзи нӧ тэ, кор тайӧс тӧдін, вермин сӧгласитчыны? — волнуйтчигтырйи шуис Шульга, Кондратовичлы пурт кодь ёсь чужӧмас видзӧдіг. Сійӧ эз тӧд, веритны сылы али не веритны, и друг отчаяниеӧн казяліс, мый сійӧ воштӧма аслас сьӧлӧмсьыс став меркаяссӧ, кутшӧм йӧзлы позьӧ веритны, а кутшӧмъяслы оз позь веритны сійӧ условиеясын, кутшӧмӧ сійӧ веськалі.
— Но кыдзи нӧ ме верми ӧткажитчыны, Матвей Константинович? — шогсян гӧлӧсӧн шуис Кондратович. — Тэ жӧ сӧмын думышт: ме, Иван Гнатенко, и друг — ӧткажитчыны. Позорыс кутшӧм! Ӧд тайӧ сёрниыс кор нин вӧлі? Сёрнитісны сідзи: гашкӧ, и оз ковмы, но, а ковмас кӧ, сӧгласитчан? Ӧд сійӧ кыдзи быттьӧ сӧвестьӧс прӧверяйтіс, а ме эськӧ сылы друг пи йылысь. Ме эськӧ быттьӧ и ачым мыні и пиӧс — тюрьмаӧ. А ӧд сійӧ менам пи!.. Матвей Константинович! — друг помтӧм ыджыд отчаяниеӧн шуис старик. — Ме ставнам тэнад, мый вылӧ колӧ. Тэ тӧдан менсьым характерӧс — кувтӧдз кыв оз пет, а кулӧмысь ме ог пов. Тэ ме вылӧ надейтчы ас вылад моз. Ме тэныд аддза, кытчӧ дзебсьынытӧ, йӧзсӧ ме тӧда, ме вернӧй йӧзӧс аддза, тэ меным верит. Ме ӧд и сэки райкомад сідзи думышті: ачым ме быдтор вылӧ дась, а пи йылысь сэні райкомад ме, беспартийнӧй морт, абу обязан висьтавны, сідзкӧ, сӧвестьӧй менам чистӧй... Меным, главнӧйыс, медым тэ меным веритін... А квартиратӧ ме тэныд аддза, — висьталіс Кондратович, ачыс эз казяв сійӧс, мый сы гӧлӧсын кылісны весиг леститчана шыяс.
— Ме тэныд верита, — шуис Матвей Костиевич. Но сійӧ висьталіс эз дзик збыль: сійӧ веритіс и эз верит. Сійӧ сомневайтчис. А шуис сійӧ тадзи сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сылы выгӧднӧджык.
Стариклӧн чужӧмыс друг ставнас вежсис, сійӧ сразу быттьӧ нярмис, лэдзис юрсӧ да мыйкӧдыра чӧв олігтыр чушкис нырнас.
А Шульга сулаліс да видзӧдіс сы вылӧ да веситіс ставсӧ, мый висьталіс сылы Кондратович, вешталіс то ӧтитор, то мӧдтор вески чашка вывсьыс мӧд чашка вылас. Дерт, сійӧ тӧдіс, мый Кондратович ас морт. Но Шульга эз тӧд, кыдзи оліс Кондратович быдса дас кык во, и кутшӧм вояс: кор вӧчсисны медся гырысь делӧясыс странаын. И сійӧтор, мый Кондратович дзеблалӧма ассьыс писӧ властьысь, дзебӧма весиг олӧмлӧн медся ответственнӧй здукӧ да пӧръялӧма сэтшӧм ыджыд да колана делӧын, кыдзи немецкӧй подпольеын сылысь квартирасӧ используйтны позянлун, — ставыс тайӧ личкӧ вӧлі вескиыслысь чашкасӧ сылань, мый тырвыйӧ дӧверитчыны Кондратовичлы оз позь.
— Тэ тані пукышт либӧ куйлышт, ме тэныд сёйыштны вая, — чирӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс Кондратович, — а ме котӧртла ӧти местаӧ, и ставсӧ зэв бура лӧсьӧдам.
Ӧти здукӧ Матвей Костиевич неуна эз сӧгласитчы сы вылӧ, мый вӧзйӧ вӧлі сылы Кондратович, но сэки жӧ пытшкӧсса гӧлӧс, кодӧс сійӧ лыддис эз прӧстӧ видзчысьӧмӧнджык овны чуксалысь гӧлӧсӧн, а олӧмлӧн опыт гӧлӧсӧн, шуис сылы, мый оз ков сетчыны чувстволы.
— Мыйла нӧ ветлынысӧ, менам уна квартира примета вылын, ме аддза аслым места, — шуис сійӧ, — а сёйыштны — ме терпитышта: лёкджык лоӧ, эсійӧ чӧрт бабаыс да тэнад пиыд кӧ мыйкӧ лёктор думыштасны.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — жугыля шуис Кондратович. — А век жӧ тэ ме вылӧ, старик вылӧ, крест эн пукты, ме тэныд згӧдитча.
— Тайӧс ме тӧда, Кондратович, — шуис Шульга, медым бурӧдны старикӧс.
— И меным кӧ тэ веритан, тэ меным висьтав, код ордӧ мунан. Ме тэныд ӧти сайын висьтала, бур морт сійӧ али абу да сулалӧ-ӧ сы ордӧ мунны, и кута, мыйкӧ кӧ лоӧ, тӧдны, кытысь тэнӧ корсьны...
— Висьтавны, кытчӧ ме муна, тайӧс тэныд висьтавны менам право абу. Тэ ачыд важ подпольщик да конспирациясӧ тӧдан, — мудера нюммунӧмӧн шуис Шульга. — А мортыс, код ордӧ ме муна, сійӧ меным тӧдса морт.
Кондратовичлы окота вӧлі шуны: со ӧд и ме тэныд морт тӧдса, а аддзан, мыйта тыдовтчис тӧдтӧмторйыс, и бурджык эськӧ тэныд ӧні сӧветуйтчыштны мекӧд. Но сійӧ яндысис тадзи шуны Матвей Костиевичлы.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — зумыша шуис старик, коді дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый Шульга сылы оз верит.
— Но, мый нӧ, Кондратович, мунім! — нарошнӧ кыпыда шуис Костиевич.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — думыштчӧмӧн выльысь шуис старик, ачыс эз видзӧд Матвей Костиевич вылӧ.
Сійӧ заводитліс нуӧдны Костиевичӧс улича кузя аслас керка дінті. Но Шульга сувтіс да шуис:
— Тэ менӧ лучше керка сайясӧд нуӧд, а то ещӧ аддзас тэнад... чачаыд. — И сійӧ шпыньмуніс.
Старик кӧсйыліс шуны: «А тӧдан кӧ тэ конспирациятӧ, то аслыд колӧ гӧгӧрвоны, мый тэныд бурджык мунны сэті жӧ, кыті и локтін, — кодлы нӧ юрас воас, мый тэ волін старик Гнатенко ордӧ подпольнӧй делӧ кузя». Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы оз веритны да висьтав кӧть эн — пӧльза оз ло. И керка сайясӧд сійӧ петкӧдіс Матвей Костиевичӧс орчча уличаӧ. Сэтчӧ шом видзан сарай дорӧ найӧ сувтыштісны.
— Прӧщай, Кондратович, — шуис Шульга, и сылӧн сэтшӧма кутіс ёнтыны сьӧлӧмыс, мый кокньыдджык гортйӧ водны. — Ме тэнӧ корсьла на.
— Тайӧ кыдзи тэныд лоӧ угоднӧ, — шуис старик.
И Шульга мӧдӧдчис улича кузя, а Кондратович ещӧ мыйкӧдыра сулалыштіс шом видзан сарай дорын, видзӧдіс Шульга бӧрся, ачыс кос, кузь кокчӧръяса, сы вылын, крест вылын моз, ӧшалысь стариннӧй курткаа.
Тадзи Матвей Шульга вӧчис мӧд воськов аслас гибельлы паныд.
Дас квайтӧд глава
Сережка Тюленин, сылӧн другыс Витька Лукьянченко, и сылӧн чойыс Надя, и пӧрысь сиделка Луша кымынкӧ час чӧжӧн корсисны карысь раненӧйяслы сизимдас саяс квартира. И век жӧ нелямын гӧгӧр раненӧй колины местатӧг: ни Сережка Надякӧд, ни тётя Луша, ни Витька Лукьянченко, ни найӧ, кодъяс отсасисны налы, эз тӧдны, код дінӧ эськӧ позьӧ вӧлі ещӧ шыасьны раненӧйясӧс босьтӧм кузя, и эз кӧсйыны рискуйтны торкны став делӧсӧ.
Тешкодь вӧлі тайӧ луныс — татшӧмъясыс овлӧны сӧмын вӧтын. Карса туйяс кузя мунысь частьяслӧн ылыс шыясыс, степын бойяслӧн йиркӧмыс ланьтісны тӧрыт нин. Шоча овлысь чӧв-лӧнь вӧлі и карын и став степь пасьта. Виччысисны, мый карӧ вот-вот пырасны немецъяс, — немецъяс эз локны. Учреждениеяслӧн, магазинъяслӧн зданиеясыс сулалісны восьсаӧсь да тыртӧмӧсь, некод сэтчӧ эз пыравлы. Предприятиеяс сулалісны чӧлӧсь, лӧньӧсь да сідзжӧ тыртӧмӧсь. Взорвитӧм шахтаяс местаын пыр на петыштіс тшынтор. Карын эз вӧв некутшӧм власть, эз вӧв милиция, эз вӧв вузасьӧм, эз вӧв удж — нинӧм эз вӧв. Уличаяс вӧліны тыртӧмӧсь. Котӧрӧн петалас ӧтка нывбаба водопроводнӧй кран дорӧ, либӧ юкмӧс дорӧ, либӧ град йӧрас нетшыштны кык-куим ӧгурцы, и бара чӧв-лӧнь, и некод абу. И трубаяс керкаясын эз тшынавны — некод эз пу ӧбед. И понъяс чӧв олісны, сы вӧсна мый некод бокӧвӧй эз тревожит найӧс. Сӧмын мукӧддырйи кань котӧртас туй вомӧн, и бара тыртӧм гӧгӧр.
Раненӧйясӧс нуалісны квартираясӧ войнас июнь 20-ӧд лунлы паныд, но Серёжка да Витька эз нин участвуйтны таын. Тайӧ вояс найӧ новлісны «Сенякиса» складысь горючӧй жидкостя бутылкаяс «Шанхайӧ» да гуалісны найӧс балкаӧ кустъяс улӧ, а кымынкӧ бутылкаӧн морт вылӧ найӧ гуалісны асланыс град йӧръясас, медым, ковмасны кӧ бутылкаясыс, найӧ век вӧліны кипод улын.
Кытчӧ нӧ всё-таки вошины немецъясыс?
Шонді петӧмыс суис Серёжкаӧс степӧ кар сайӧ. Шонді петіс гӧрдов-руд тшын сайын, ыджыд, гӧгрӧс, позьӧ вӧлі видзӧдны сы вылӧ. Сэсся дорыс сылӧн мыччысис тшын вылысладортіыс, доналіс, и лысвалӧн уна миллион войтъяс резыштчисны степь пасьтаыс быдӧн аслас рӧмӧн; то сэні, то тані степын чурвидзысь терриконъяслӧн сьӧд конусъясыс лоины розӧвӧйӧсь. Ставыс гӧгӧр ловзис да кутіс дзирдавны, и Серёжка асьсӧ чувствуйтіс сідз, кыдз вермис эськӧ чувствуйтны асьсӧ ворсігӧн шыбитӧм резинӧвӧй мач.
Бур туй муніс кӧрт туй ветка пӧлӧн, то матысмыліс сы дінӧ, то ылыстчыліс сысянь. Кыкнан туйыс мунісны мыльк йывті. Тайӧ мыльк йывсяньыс кыкнанладорбокъясас нюжалісны посньыдик рӧчьяс, кодъясӧс торйӧдлісны балкаяс; тайӧ рӧчьясыс вочасӧн пыр ньывкӧсмисны да ӧтлаасьлісны степыскӧд. И асьныс рӧчьясыс да на костъясын ляпкыдик балкаясыс вӧлі тырӧмаӧсь кудриа вӧрӧн, кустъясӧн. Став тайӧ местаыс шусьыліс Верхнедуваннӧй рощаӧн.
Шонді, коді сразу кутіс пӧжны, ӧдйӧ кыптіс степь весьтын. Гӧгӧр видзӧдігӧн Серёжка аддзӧ вӧлі пӧшти став карсӧ, коді куйліс мылькъяс вылын и увтасъясын — неравномернӧя, чукӧръясӧн, медсясӧ шахтаяс дорын, налӧн синъясӧ шыбитчысь наземнӧй стрӧйбаясӧн, да районнӧй исполкомлӧн да «Краснодонуголь» трестлӧн зданиеяс гӧгӧр. Рӧчьяс вылын быдмысь пу йывъяс чав вежӧн лӧсталісны шонді водзас, а кустъясӧн тырӧм балка пыдӧсъясын куйлісны на ыркыд асъя вуджӧръяс. Шонді водзас дзирдалігтыр, сорласигтыр рельсъяс мунісны пыр водзӧ да вошлісны ылысса мыльк дорын, код сайсянь ньӧжйӧникӧн кайис небесаӧ гӧгрӧс еджыд мирнӧй тшынтор — сэні вӧлі станция Верхнедуваннӧй.
И друг тайӧ мыльк йылас, сійӧ местаас, кӧні быттьӧ помасьӧ вӧлі бур туйыс, тыдовтчис пемыд чут, коді кутіс ӧдйӧ матысмыны да нюжаліс сьӧд ленточка кодьӧдз. Кымынкӧ секунда мысти тайӧ ленточкаыс торъяліс горизонтсьыс, — мыйкӧ кузьмӧс, ӧтчукӧра, сьӧд зэв ӧдйӧ локтіс ылісянь Серёжкалы паныд, ас бӧрсяыс колис рыжӧй бус кымӧр. И Серёжка эз на и удит прамӧя видзӧдлыны да тӧдмавны, мый тайӧ сэтшӧмыс, кыдзи степсӧ тыртысь таркӧдчӧм сертиыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ локтӧ мотоциклистъяслӧн отряд.
Серёжка тювкнитіс кустъясӧ туйсьыс улӧджык, водіс кынӧм вылас да кутіс виччысьны. Эз коль и дас вит минута, кыдзи моторъяслӧн пыр содысь таркӧдчӧмыс тыртіс ставсӧ гӧгӧр, и Серёжка дінті лэбыштісны немецкӧй мотоциклистъяс-автоматчикъяс, кодъяслӧн тыдовтчыліс сӧмын тушаыслӧн вылыс юкӧныс, — ставыс вӧліны кызь дорысь унджык. Найӧ вӧліны немецкӧй армияса няйт рӧма руд обмундированиеаӧсь, пилоткаясаӧсь, но синъяссӧ, плешсӧ да ныр весьтсӧ налысь тупкӧны зэв гырысь, выпуклӧй сьӧд ӧчкияс, и та вӧсна тайӧ йӧзыс, кодъяс немвиччысьтӧг чужисны татчӧ, донецкӧй степӧ, кажитчисны фантастическӧйӧн.
Найӧ воисны кардорса первой керкаясӧдзыс, сувтӧдалісны машинаяссӧ да, машинаяс вывсьыс чеччышталӧм бӧрын, тэрыба разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ; машинаяс дорӧ колины куим-нёль морт. Но эз прӧйдит и дас минута, кыдзи став мотоциклистъясыс ӧти-мӧд бӧрсяыс бара пуксялісны машинаяс вылас да тӧвзисны карӧ.
Увтасінӧ лэччӧм бӧрын керкаяс сайӧ найӧ вошины Серёжка син улысь, но сійӧ тӧдіс, мый найӧ кӧ мунасны кар шӧрлань, парклань, налы ковмас прӧйдитны мӧд вуджанінсайса гӧра паныд кайысь туй кузя, коді зэв бура тыдаліс тасянь, и Серёжка кутіс видзӧдны тайӧ вывлань кайысь туй вылас. Нёль-ӧ-вит мотоциклист веерӧн лэбыштісны тайӧ чой йылас, но эз мунны парклань, а кежисны мыльк йылын сулалысь керка чукӧр дінӧ, кӧні сулалісны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс. Кымынкӧ минута мысти мотоциклистъяс зэв ӧдйӧ бӧр тӧвзисны вуджанінлань, и Серёжка бара аддзис став отрядсӧ кардорса керкаяс дінысь, — отрядыс бӧр бергӧдчис Верхнедуваннӧйлань. Серёжка водіс кымынь кустъяс пӧвстӧ да эз нин лэптыв юрсӧ, кытчӧдз отрядыс эз тӧвзьы сы дінті.
Сійӧ вуджис пуясӧн да кустъясӧн тырӧм рӧч йылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ Верхнедуваннӧйладорса став местностьыс. Тані сійӧ некымын час куйліс пу улын. Шондіыс, коді небесаӧдыс муніс пыр водзӧ выльысь и выльысь корсьліс Серёжкаӧс да заводитліс сэтшӧма пӧжны, мый Серёжка пыр вочасӧн кыссьышталіс сыысь гӧгӧрӧн — пу вуджӧр бӧрсяыс.
Кустъясын дзизгисны мазіяс, найӧ ӧктісны июль тӧлысся ма гожся сёр цветъяс вылысь да пу коръяс вылысь лемасьысь падьсӧ, коді артмӧма коръяс гугладорын. Пуяс да кустъяс коръясысь да пышнӧя тані быдмысь турунысь, коді став степь пасьтала ёна нин вӧлі косьмӧма, ӧвтіс ыркыдӧн. Корсюрӧ муртса-муртса пӧльыштліс тӧвру да кышакыліс коръясӧн. Вылын-вылын небесаас ӧшалісны шонді водзас зэв еджыдӧсь, читкыль гӧна ыж ку пасьта посньыдик кымӧрторъяс.
И сэтшӧм нежнӧй мудз дорис сылысь ки-коксӧ, йиджис сьӧлӧмас, мый коръясӧкӧ Серёжка весиг вунӧдліс, мыйла сійӧ тані. Челядьдырся сӧстӧм да нежнӧй ощущениеяс воалісны сылы паметяс, кор сійӧ тадзи жӧ, синъяссӧ куньӧмӧн, куйлывліс кӧнкӧ степын турун пӧвстын да шондіыс тадзи жӧ пӧжліс сылысь яйсӧ, и тадзи жӧ гӧгӧр ызгисны мазіяс, и кыліс пӧсь турун дук; и мирыс кажитчис сэтшӧм рӧднӧйӧн, сӧдзӧн да вечнӧйӧн. И бара пельясас кыліс моторъяслӧн таркӧдчӧм, и бара сійӧ аддзис гӧлубӧй небеса фон вылын лӧсявтӧм гырысь ӧчкияса тайӧ мотоциклистъяссӧ, и друг сійӧ гӧгӧрволіс, мый некор-некор нин оз бӧр воны челядьдырся сӧстӧм нежнӧй ощущениеясыс, тайӧ мӧдысь лолывтӧм, воддза шудыс. И сылӧн то доймымӧн да долыда ёнтыштліс сьӧлӧмыс, то став существоыс сылӧн тырлі бойӧ чорыда уськӧдчыны кӧсйӧмӧн, коді пуис сылӧн вирас.
Шонді сертиыс вӧлі лун шӧр бӧр нин, кор ылысса мыльк сайысь туй вылас бара мыччысис кузь сьӧд стрела да пыр жӧ горизонтын сука кыптіс бус. Тайӧ вӧліны бара мотоциклистъяс, найӧ вӧліны унаӧн, — помтӧм кузь колонна. На бӧрся локтісны машинаяс, колоннаясын уна сё да тысяча грузӧвӧй машинаяс, кодъяс костын локтісны командиръясыслӧн легкӧвӧй машинаяс. Машинаяс дугдывтӧг петісны и петісны мыльк сайсянь. Кузь, кыз, турунвиж, шонді водзас сьӧмнас дзирдалысь змея, веглясигтыр, пыр нюжаліс и нюжаліс горизонт сайсянь, юрыс сылӧн вӧлі неылын нин сійӧ местасяньыс, кӧні куйліс Серёжка, а бӧжыс оз на вӧлі тыдав. Бусыс кымӧрӧн ӧшаліс шоссе весьтын и моторъяслӧн жургӧмыс, кажитчӧ, тыртіс ставсӧ му да небеса костсьыс.
Немецъяс локтісны Краснодонӧ. Серёжка вӧлі первойӧн, коді найӧс аддзис.
Кань моз, сійӧ не то кыссис, не то чеччыштіс, не то лэбыштіс бур туй вомӧн, сэсся кӧрт туй вомӧн да котӧрӧн уськӧдчис балка кузя увлань, мыльк мӧдарладорӧдыс нин, кытысь сійӧс оз вӧлі позь аддзыны немецкӧй колонна мунанінсянь кӧрт туй насыпь сайсянь.
Серёжка вӧчис став тайӧ манёврсӧ сы могысь, медым удитны немецъясысь водзджык воны карӧ да самӧй карас нин займитны медся бур наблюдательнӧй пункт — Горький нима школа вевт вылын, карса паркын.
Эновтӧм шахта дінті пустырь вомӧн сійӧ котӧрӧн петіс парк сайӧ самӧй сійӧ улича бӧрвылас, коді важся кадъяссянь кольӧма ньӧти вежсьытӧг, карсьыс торйӧн да йӧз сёрниын шусис «Деревяннӧйӧн».
И тані сійӧ аддзис сэтшӧмтор, коді чуймӧдіс сылысь воображениесӧ сэтшӧмӧдз, мый сылы лои сувтны. Сійӧ гусьӧник вӧлі мунӧ заборъяс пӧлӧн, кодъяс потшисны сэтчӧс олысьяслысь Деревяннӧй улича бӧрвылӧ петысь посньыдик садъяссӧ. И ӧти татшӧм ичӧтик садйысь аддзис самӧй сійӧ нывсӧ, кодкӧд воддза вояс судьба ӧтлаӧдліс сійӧс степын грузӧвик вылын.
Нылыс куйліс акация улын эжа вылӧ вольсалӧм визя сьӧд шаль вылын, юр улас пуктӧма пӧдушка. Вӧлі сійӧ воськов вит сайын Серёжкасянь, куйліс сылы бокногӧн, туфлиа гожъялӧм кокъяссӧ ӧти-мӧд вылас пуктӧмӧн, да лыддис книга, быттьӧ сылы вӧлі веськодь ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧрын. Сылӧн зарниасьысь ӧти кыз русӧй кӧсаыс спокойнӧя да свободнӧя куйліс пӧдушка вылас, тӧдчӧдіс сьӧд синлысъяса, самолюбивӧя лэптыштӧм кыз вылыс вом дора гожъялӧм чужӧмсӧ. Да, тайӧ кадас, кор уна тысяча машинаяс степь да небесакостса став пространствосӧ тыртісны моторъяс равзӧмӧн да бензин чадӧн, — быдса немецкӧй армия, — да локтісны Краснодон кар вылӧ, ныв куйліс шаль вылын садйын да лыддис книга, кодӧс кутіс небыдик ловгӧна да гожъялӧм кияснас.
Морӧссяньыс петысь шутьлялысь лов шысӧ кутігтыр, кыкнан кинас заборӧ кутчысьӧмӧн, шуда да чуймӧм Серёжка мыйкӧдыра видзӧдіс тайӧ ныв вылас. Мыйкӧ наивнӧй да зэв мича, кыдзи ачыс олӧмыс, вӧлі тайӧ нылас, коді куйліс восьса книгаӧн садйын мир лоӧмсянь медся шуштӧм тайӧ лунас.
Отчаяннӧй повтӧмлунӧн Сережка лэбыштіс забор вомӧн да сулаліс нин тайӧ нылыслӧн кокъяс дорас. Ныв пуктіс книгасӧ, и сылӧн сьӧд синлысъяса синъясыс спокойнӧя, чуймыштӧмӧн да радпырысь мӧдісны видзӧдны Сережка вылӧ.
Сійӧ вояс, кор Мария Андреевна Борц вайӧдіс челядьӧс Беловодскӧй районысь Краснодонӧ, Борцлӧн став семьяыс — ачыс Мария Андреевна, сылӧн мужикыс, ыджыдджык нылыс Валя да дас кык арӧса ичӧтджык нылыс Люся эз узьны югдытӧдзыс.
Найӧ пукалісны дзузган биӧн, — электростанция, коді сетліс карлы бисӧ, эз уджав июль дас сизимӧд лунсянь нин, — пукалісны пызан сайын ӧта-мӧдыслы паныд, быттьӧ гӧститанінын. Выльторъясыс, кодъясӧс найӧ висьталісны ёрта-ёртыслы, вӧліны прӧстӧйӧсь, но сэтшӧм страшнӧйӧсь, мый на йылысь оз позь вӧлі гораа висьтавны тайӧ чӧв-лӧняс, коді вӧлі керкаын, уличаын, став карас. Мунны кытчӧкӧ карысь вӧлі сёр нин. Кольччыны вӧлі страшнӧ. Ставныс найӧ, весиг Люся, чойыслӧн кодь жӧ зарниа, но ещӧ еджговджык на юрсияса да кельдӧдӧм чужӧм вылас гырысь серьёзнӧй синъяса нывка, чувствуйтісны, мый лои мыйкӧ сэтшӧм поправитны позьтӧмтор, мый вежӧр оз на вермы шымыртны бедствиеыслысь ыдждалунсӧ.
Батьныс вылӧ вӧлі жаль видзӧднысӧ. Сійӧ дугдывтӧг пыр гартіс донтӧм табакысь чигаркаяс да куритіс. Челядьыслы сьӧкыд нин вӧлі представитны сійӧ кадсӧ, кор батьыс кажитчис налы вынаӧн, ёнӧн, семьялы мыджӧдӧн да дорйысьӧн. Сійӧ пукаліс омӧлик, ичӧтик. Сылӧн век вӧліны омӧликӧсь синъясыс, а бӧръя воясас сійӧ дзикӧдз нин пондіс синтӧммыны да сьӧкыдпырысь нин гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ. Сійӧ, кыдзи и Мария Андреевна, преподавайтіс литература, да сылӧн ученикъясыслысь тетрадьяссӧ частӧ видлавліс сы пыдди гӧтырыс. Дзузган биӧн сійӧ нинӧм вӧлі оз аддзы. Сылӧн, кутшӧмкӧ египетскӧй разреза, синъясыс видзӧдігас эз куньтырасьны.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сэтшӧм привычнӧй, ичӧтысянь тӧдса, и ставыс вӧлі мӧд. Сера скатертьӧн вевттьӧм ӧбедайтан пызан, пианино, мыйӧн Валя быд лун ворсліс ассьыс пьескаяссӧ, стекляннӧй ӧдзӧсъяса буфет, кытчӧ симметричнӧя вӧлі сувтӧдлӧма прӧстӧй, но кужӧмӧн бӧрйӧм пӧсуда, книгаяс тыра восьса шкап — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и век, и ставыс тайӧ вӧлі бокӧвӧй. Валялӧн уна лыда поклонникъясыс шулывлісны, мый Борцъяс керкаын лӧсьыд да романтичнӧ, и Валя тӧдіс, мый тайӧ сійӧ, тайӧ керкаас олысь ныв, вӧчӧ романтическӧйӧн ставсӧ, мый эм сы гӧгӧрын. И вот ставыс тайӧ сулаліс сы водзын быттьӧ пасьтӧм.
Налы вӧлі страшнӧ кусӧдны бисӧ, разӧдчыны, кольччыны ӧткӧн быдӧнлы асланыс вольпась вылын асланыс мӧвпъясӧн да ощущениеясӧн. И тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны югдытӧдзыс, — тічкис ӧтнас часі. Сӧмын кор кутіс кывны, кыдзи соседъясыс босьтӧны ва налӧн керкалы паныда водонапорнӧй башняса кранысь, найӧ кусӧдісны бисӧ, восьтісны ставеньяссӧ, и Валя, нарошнӧ ёнджыка шумитігтыр, пӧрччысис, водіс да юр вывтіыс шебрасис. Зэв регыд мысти сійӧ унмовсис. А Мария Андреевна мужикыскӧд сідзи эз и водны узьны.
Валя садьмис сыысь, мый столӧвӧйын мамыс да батьыс ньӧжйӧник зильӧдчисны чайнӧй пӧсудаӧн — Мария Андреевна всё-таки пуктӧма самӧвар. Шонді сявкйис ӧшиньӧ. И Валялы друг зывӧкпырысь уси тӧд вылас колян войся пукалӧмыс. Унизительнӧ да яндзим вӧлі сэтчӧдз лэдзчысьны.
Медбӧрын, кутшӧм делӧ сылы немецъясӧдз! Сылӧн аслас духовнӧй олӧм. Мед кодлы окота мучитчӧ виччысьӧмла да полӧмла, но оз сійӧ, оз.
Валя зэв долыдпырысь пӧсь ваӧн мыськис юрсисӧ да юис чай. Сэсся сійӧ босьтіс шкапсьыс Стивенсонлысь книга, кӧні эмӧсь «Похищеннӧй» да «Катриона», садйӧ акация улӧ вольсаліс шаль да мӧдіс лыддьысьны.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь. Шонді куйліс цветъяса эновтӧм клумба вылын да турунсялӧм эжа вылын. Пемыдгӧрд бобув пукаліс цвет вылын да то паськӧдліс, то топӧдліс бордъяссӧ. Мазіяс, гӧнаӧсь, сьӧдӧсь, кынӧм гӧгӧрыс паськыд еджыд гӧна визьясаӧсь, лэбалісны цвет вывсянь цвет вылӧ да кыпыда дзизгисны. Уна вожъяса да уна лапъяса пӧрысь акация ас гӧгӧрыс шыблаліс вуджӧръяс. Кӧнсюрӧ вежӧдны заводитӧм коръяс пырыс тыдалыштісны небесалӧн вежов-гӧлубӧй пятноясыс.
И небесаыслӧн, шондіыслӧн, туруныслӧн, мазіяслӧн да бобувъяслӧн тайӧ мойд сяма мирыс причудливӧя кысис ӧтлаӧ книгалӧн мӧд, вымышленнӧй, миркӧд, приключениеяслӧн, дикӧй природалӧн, морт смеллунлӧн да благородстволӧн, чистӧй дружбалӧн да чистӧй радейтӧмлӧн миркӧд.
Корсюрӧ Валя пуктывліс книгасӧ да мечтательнӧя, дыр видзӧдіс небесаӧ акация лапъяс костӧд. Мый йылысь сійӧ мечтайтіс? Сійӧ ачыс эз тӧд. Но, господьӧ енмӧ, кутшӧм долыд вӧлі сылы ӧтнаслы куйлыны вот тадзи тайӧ мойд сяма садъяс восьтӧм книгаӧн!
«Буракӧ, ставныс мунісны, удитісны, — думайтіс сійӧ аслас школьнӧй ёртъяс йылысь, — и Олег, буракӧ, муніс». Сійӧ дружитіс Кошевойкӧд, сідз жӧ кыдзи и бать-мамныс налӧн дружитісны. «Да, ставныс вунӧдісны сійӧс, Валяӧс. Олег муніс. И Стёпка оз лок, тожӧ друг. «Клянитча!» Вот болтун! Тӧдӧмысь, эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ, коді сэки чеччыштіс грузӧвикӧ, — кыдзи сійӧс... Сергей Тюленин... Серёжка Тюленин, — эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ клянитчис, сійӧ эськӧ сулаліс ас кыв вылас...»
И Валя представляйтіс нин асьсӧ Катриона местаын, а геройыс, Похищеннӧй, смел да благороднӧй мортыс, кажитчис сылы сійӧ том зоннас, коді войнас чеччыштіс машинаӧ. Чувствуйтчис, мый сылӧн юрсиыс чорыд, и Валялы сэтшӧм окота вӧлі видлалыштны сійӧс. «А кутшӧм нӧ сійӧ детинка, юрсиыс кӧ сылӧн нывкалӧн кодь небыд, детинкалӧн юрсиыс должен лоны чорыд... Ак эськӧ, найӧ кӧ эськӧ некор эз воны, эсійӧ немецъясыс!» — думайтіс сійӧ зэв ыджыд шогӧн. И бара сунліс книгалӧн вымышленнӧй мирас да шондіӧн ойдӧдӧм садса мирӧ, кӧні вӧліны гӧна мазіяс да пемыдгӧрд бобувъяс.
Тадзи сійӧ колляліс быдса лун и мӧд лун асывнас бара босьтіс шальсӧ, пӧдушкасӧ, Стивенсонлысь томиксӧ да петіс садйӧ. Тадзи сійӧ и кутас ӧні овны, акация улын садйын, мед кӧть мый сэсся эз вӧчсьы свет вылас...
Но сылӧн бать-мамыс эз вермыны овны татшӧм ногӧн. И Мария Андреевна эз выдержит. Сійӧ вӧлі нывбаба шума, дзоньвидза, тэрыб вӧраса, кыз вом доръяса, гырысь пиньяса, гора гӧлӧса. Оз, тадзи овны оз позь. Сійӧ пасьтасис зеркалӧ водзын да муніс Кошевойяс ордӧ — тӧдмавны, карасӧсь найӧ али мунӧмаӧсь.
Кошевойяс олісны Садӧвӧй улича вылын, коді вӧлі помассьӧ парклӧн главнӧй ворота дорын. Найӧ олісны неыджыд стандартнӧй каменнӧй керка джынйын, кодӧс сетӧма «Краснодонуголь» трест Олеглӧн дядьлы, Николай Николаевич Коростылевлы, либӧ дядя Колялы. Керка мӧд джынъяс оліс семьянас учитель, Мария Андреевналӧн сослуживецыс.
Черӧн керасьӧм шы кыліс Садӧвӧй улича кузя, и Мария Андреевналы кажитчис, мый тайӧ шыыс кылӧ Кошевойяс дворсянь. Сылӧн кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс, и, дворӧ пыртӧдз, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧ оз-ӧ аддзы сійӧс, — быттьӧ сійӧ вӧчис мыйкӧ опаснӧйӧс да беззаконнӧйӧс.
Кузь гӧна сьӧд пон, коді куйліс гӧрд кывсӧ жарысла нюжӧдӧмӧн, кыпӧдчыштліс Мария Андреевна кок шы вылӧ, но, сійӧс тӧдӧм бӧрын, мыжа синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ: «Прӧстит, пӧ, сэтшӧм жар, абу весиг вынӧй тэныд бӧжӧн ӧвтыштны», да бӧр водіс му вылӧ.
Бабушка Вера Васильевна, ыджыд тушаа, косіник, омӧль, поткӧдліс пес, сӧнъяса кузь кияснас сійӧ вылӧ лэптывліс колунсӧ да сэтшӧм вынӧн сійӧс сатшкыліс пес чуркаӧ, мый воздухыс акнитӧмӧн да шутьлялігтыр петавліс бабушка морӧсысь. Вӧлі тыдалӧ, мый бабушка оз на норась коскыс вылӧ, а гашкӧ, думайтіс, мый сійӧс татшӧм уджӧн и лечитнысӧ колӧ. Чужӧмыс бабушкалӧн вӧлі ёна гожъялӧма, сьӧдасьӧма, омӧль, нырыс вӧсни, тіралысь нырбордъяса, — боксянь видзӧдігӧн сійӧ век вӧлі кажитчӧ Мария Андреевналы Алигьери Данте кодьӧн, кодлысь изображениесӧ Мария Андреевна аддзыліс «Божественнӧй комедиялӧн» революцияӧдзса уна тома изданиеысь. Дзормыштны заводитчӧм читкыльяса рыжов-гӧрд юрсиыс кытшаліс бабушкалысь гожъялӧм чужӧмсӧ да лэччис сылы пельпомъяс вылас.
Бабушка пыр новлывліс вӧсньыдик рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчки, кодӧс вӧлі ньӧбӧма сэтшӧм важӧн, мый пель сайӧ крукаланыс ӧтар боксьыс вӧлі чегӧма нин важысла да оправа бердас кӧрталӧма сьӧд сунисӧн. Но ӧні бабушка вӧлі ӧчкитӧм.
Сійӧ уджаліс особеннӧй — кык пӧвста, куим пӧвста — вынӧн, пес плакаясыс грымакылігтыр лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Бабушкалӧн чужӧмыс дай сылӧн став мыгӧрыс быттьӧ висьталіс татшӧмтор: «Чӧрт эськӧ мед нуис тайӧ немецъяссӧ да чӧрт мед нуис тіянӧс ставнытӧ, поланныд кӧ ті немецъясысь! Лучше ме кута тайӧ пессӧ поткӧдлыны... катш... катш... И мед тайӧ пес плакаясыс, чӧртыс мед нуас, лэбӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ! Да, лучше ме кута грымӧдчыны тайӧ пес плакаяснас, а ог унизитчы тіян моз. А сиӧма кӧ меным та вӧсна пӧгибнитны, то, чӧрт мед менӧ нуас, ме пӧрысь нин и кулӧмысь ог пов... катш... катш...»
Бабушка Вералӧн колуныс сибдіс увйӧсь чуркаӧ; сійӧ друг шыбитіс чуркасӧ пельпом саяс да сэтшӧма шковгис чуркасӧ колун тыш вылас, мый чуркаыс сідзи и пасьмуні кык пельӧ, да ӧтиыс тӧкӧтьӧ кок йывсьыс эз уськӧд Мария Андреевнаӧс.
Сэки сӧмын бабушка Вера аддзис Мария Андреевнаӧс, читкыртліс синъяссӧ, тӧдіс сійӧс, шыбитіс колунсӧ бокӧ да шуис аслас гора гӧлӧснас, коді, кажитчӧ, кыліс став улича пасьтаыс:
— А, Мария, кыдзи тэнӧ — Мария Андреевна! Тайӧ делӧ, тайӧ бур, мый пыралін, эн зывӧкты! А то нылӧй менам, Лена, коймӧд сутки нин пӧдушкаӧ юрсӧ сюйӧма да равзӧ белуга моз. Ме сылы шуа: «Да мыйта жӧ синваыс тэын?» Пыралӧй, пыралӧй...
Мария Андреевна и повзис сылӧн гора гӧлӧсысь, и ӧттшӧтш сійӧ быттьӧ сьӧлӧм сетіс сылы, — ӧд сійӧ и ачыс радейтліс гораа сёрнитны. Но век жӧ сійӧ юаліс ньӧжйӧник да полігтырйи:
— А миян мунісны? — И индіс учитель квартира вылӧ.
— Ачыс муніс, а семьяыс тані, и тожӧ равзӧны-бӧрдӧны. Гашкӧ, сёйыштанныд мекӧд? Ме пуи свекласора сэтшӧм борщ, а некод оз кӧсйы сёйны.
Да, бабушка Вера, бӧбыль, век вӧлі важ кодьыс, повтӧм. Сійӧ вӧлі сиктса столярлӧн ныв, рӧднас Полтавскӧй губернияысь. Сылӧн мужикыс, чужлӧма Киевын, мастерӧвӧй-путиловец, первой мирӧвӧй война вылысь воис ёна ранитчӧмаӧн да овмӧдчис на сиктын. Верӧс сайӧ мунӧм бӧрас бабушка Вера петіс самостоятельнӧй туй вылӧ, вӧлі сиктын делегаткаӧн, уджаліс комнезамын ^Комнезам — бедноталӧн комитет./^, сэсся пырис уджавны больничаӧ. И мужикыслӧн кулӧмыс эз чег сійӧс, а вӧчис сійӧс ещӧ на самостоятельнӧйджыкӧн. Ӧні сійӧ, збыль, эз нин уджав, а оліс пенсия вылын, но и ӧні на вермис, ковмыліс кӧ, кыпӧдлыны ассьыс гӧлӧссӧ. Бабушка Вера вӧлі нин во дас кык партийнӧй.
Елена Николаевна, Олеглӧн мамыс, куйліс крӧвать вылын кымыньӧн чукрасьӧм цветӧсь платьеа, кӧмтӧм кокъяса, а сылӧн еджгов-русӧй пышнӧй кӧсаясыс, кодъясӧс пыр вӧлі гартлӧма юр вылас ыджыд мича причёскаӧ, ӧні вӧлі разьсьӧмаӧсь да тупкылісны пӧшти кокулӧдзыс сылысь став ичӧтик, том, мича да ён нывбабалӧн развитӧй формаяса тушасӧ.
Кор бабушка Вера да Мария Андреевна пырисны горничаӧ, Елена Николаевна лэптіс пӧдушка вылысь выражение сертиыс бур, тӧлка, небыд, пыктыштӧм синъяса, гырыськодь бандзибъяса бӧрдӧм чужӧмсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис Мария Андреевналы сывъяс. Найӧ кутчысисны, топӧдчисны мӧда-мӧд бердас, окасисны, бӧрддзисны, сэсся серӧктісны. Найӧ вӧліны радӧсь, мый тайӧ шуштӧм лунъясас вермисны тадзи относитчыны ӧта-мӧд дінас, тадзи гӧгӧрвоны да юкны суӧм ыджыд шогсӧ. Найӧ бӧрдісны и сералісны, а бабушка Вера, сӧна кияссӧ бокъясас пыкӧмӧн, довкйӧдліс аслас читкыльӧсь юрсиа Алигьери Дантелӧн кодь юрсӧ да долис:
— Вот йӧйяс кӧ, и йӧйяс: то бӧрдӧны, то сералӧны. Серавнысӧ, быттьӧ и нинӧмысь на, а бӧрднытӧ ми эштам на ставным...
И тайӧ кадас нывбабаяс пельясӧдз уличасянь кыліс кутшӧмкӧ тешкодь, пыр ыдждысь шум, быттьӧ зэв уна моторъяслӧн жургӧм да понъяслӧн пыр жӧ содысь зэв скӧр увтчӧм, — кажитчис, мый став кар пасьталаыс дурмӧмаӧсь понъясыс.
Елена Николаевна да Мария Андреевна лэдзисны ёрта-ёртсӧ. И бабушка Вера лэдзис кияссӧ, и сылӧн гожъялӧм омӧлик чужӧмыс кельдӧдіс. Тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧдыра да эз лысьтны аслыныс висьтавны, кутшӧм тайӧ шыяс, кӧть эськӧ найӧ и тӧдісны нин, кутшӧм шыяс тайӧ. И друг куимнанныс — первой бабушка, сы бӧрся Мария Андреевна, сэсся Елена Николаевна — котӧрӧн петісны палисадникӧ да, сёрнитчытӧг гӧгӧрвоӧмӧн, кыдзи тайӧс колӧ вӧчны, котӧртісны эз калиткалань, а градъяс костӧд, подсолнухъяс пыр, забор пӧлӧн садитӧм жасмин кустъяс дорӧ.
Зэв уна машинаяслӧн пыр содысь шумыс кыліс кар улыс помланьсьыс. Машинаяслӧн кӧлесаясыс йиркакылісны нин вольсалӧм пос кузя кӧнкӧ мӧдӧд вуджанін дорын, коді вӧлі оз тыдав тасянь. И друг улича помас тыдовтчис вевттӧм руд легкӧвӧй машина да, чукыльтігас стеклӧяснас шондісянь югнитӧм бӧрын, ньӧжйӧник кутіс матыстчыны улича кузя жасмин кустъяс дорын сулалысь нывбабаяслань. Машинаын веськыда, стрӧга, вӧрзьывтӧг пукалісны руд паськӧма, руд фуражкаяса военнӧйяс.
Тайӧ машина бӧрсяыс локтісны ещӧ некымын легкӧвӧй машина. Найӧ кайисны вуджанінсянь улича вылӧ да ӧти бӧрся мӧд надзӧник матыстчисны талань, парклань.
Тайӧ машинаяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг Елена Николаевна аслас ичӧтик, кызіник чуньяса кияснас кватитіс первой ӧти кӧсасӧ, сэсся мӧдсӧ да кутіс гартлыны юр гӧгӧрыс. Тайӧс вӧчис сійӧ зэв ӧдйӧ, дзик машинальнӧ да, кор казяліс, мый сылӧн абуӧсь ордас шпилькиясыс, важ мозыс сулаліс места вылас да видзӧдіс улича вылӧ, кыкнан кинас кӧсаяссӧ юр вылас кутігтыр.
А Мария Андреевна горӧдыштіс, уськӧдчис жасмин кустсянь, код сайын сійӧ сулаліс, эз калиткалань уличаӧ, а керкалань. Сійӧ гӧгӧртіс керкасӧ сыладорсяньыс, кӧні оліс учитель, да мӧд калиткаӧд котӧрӧн петіс улича вылӧ, коді вӧлі параллельнӧй уличаыслы, кыті мунісны немецъяс. Тайӧ уличаыс вӧлі тыртӧм, и таті Мария Андреевна котӧртіс гортас.
— Прӧстит, менам абу нин вынъясӧй тэнӧ подготовитны...
Крепитчы... Тэныд колӧ пыр жӧ дзебсьыны... Найӧ вермасны быд здукӧ воны миян уличаӧ! — висьталіс мужикыслы Мария Андреевна.
Сійӧ мӧдіс пӧдны, кисӧ пуктывліс сьӧлӧм бердас, но, кыдзи став дзоньвидза йӧзыс, сійӧ вӧлі сэтшӧма гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма котӧртӧмсьыс, мый сылӧн ортсыса видыс некыдзи вӧлі оз лӧсяв тайӧ страшнӧй смыслыслы, мый йылысь сійӧ висьталіс.
— Немецъяс? — гусьӧник шуис Люся, и сы гӧлӧсын кыліс сэтшӧм не челядь сяма полӧм, мый Мария Андреевна друг ланьтіс, видзӧдліс нылыс вылӧ да шӧйӧвошӧмӧн чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Кӧні Валя? — юаліс сійӧ.
Мария Андреевналӧн мужикыс сулаліс кельыд вом доръяса да чӧв оліс.
— Ме висьтала, ме ставсӧ аддзылі, — зэв гусьӧник да збыльысь шуис Люся. — Сійӧ лыддьысис садйын, а кутшӧмкӧ детинка, ыджыд нин, чеччыштіс забор вомӧн. Валя вӧлі куйлӧ, а сэсся пуксис, и найӧ пыр сёрнитісны, а сэсся Валя чеччыштіс кок йылас, и найӧ вуджисны забор вомӧн да котӧртісны.
— Кытчӧ котӧртісны? — сувтӧм синъясӧн юаліс Мария Андреевна.
— Парклань... Шалльыс коли, и пӧдушкаыс, и книжкаыс. Ме чайті, мый сійӧ пыр жӧ бӧр локтас, петі да понді караулитны, а сійӧ эз лок, и ме ставсӧ пырті керкаӧ.
— Господьӧй енмӧй... — шуис Мария Андреевна да сьӧкыда пуксис джоджас.
Дас сизимӧд глава
А бабушка Вера да Елена Николаевна пыр на сулалісны жасмин кустъяс пӧвстын да видзӧдісны, кыдзи аснаныс да асланыс йиркӧмӧн став уличасӧ тыртігмоз, чойсӧ кайигӧн омлялігтырйи, кыссисны ӧти бӧрся мӧд зэв гырысь, джуджыд, кузь грузӧвӧй машинаяс, кӧні радъясӧн пукалісны руд курткаяса, руд няйт пилоткаяса, пӧсялӧм, гожъялӧм, бусӧссьӧм немецкӧй салдатъяс, кодъяс кокъяс костаныс кутісны ружьеяс. Лёкысь увтчигтырйи быд дворъяссянь машинаяс вылӧ усьласисны понъяс да чеччалісны сы гӧгӧр сук рыжӧй бус пӧвстын.
Воддза машинаясыс, кӧні вӧліны офицеръяс, воисны нин Кошевойяс керкадінса палисадник весьтӧ, кор нывбабаяс бӧрвылын друг кыліс лёкысь увтчӧм, и кузь гӧна сьӧд пон, гӧгрӧс чардби моз, подсолнухъяс костті лэбыштӧм бӧрын, чеччыштіс ляпкыдик палисадник забор вомӧн да, кыза омлялігтыр, чирӧм гӧлӧсӧн да гораа увтчигтыр, кыдзи увтчылӧны пӧрысь понъяс, кутіс йӧктыны воддза машина дорын.
Садь быртӧдзныс повзьӧм нывбабаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс. Налы кажитчис, мый ӧні лоӧ мыйкӧ страшнӧйтор. Но нинӧм страшнӧйыс эз ло. Машина муніс водзӧ, дзик парк дінас, да сувтіс «Краснодонуголь» трест здание дорӧ, кытчӧ сы бӧрся воалісны и мукӧд легкӧвӧй машинаяс. Тайӧ кадас салдатъяс тыра грузӧвӧй машинаяс вӧліны нин став улича пасьтаыс. Салдатъяс чеччышталісны машинаяс вылысь, веськӧдалісны кокъяссӧ, кияссӧ да, пельлы велавтӧм гораа, ёся сёрнитігтыр, пыралісны дворъясӧ, палисадникъясӧ, игӧдчисны ӧдзӧсъясӧ. Кузь гӧна сьӧд пон шӧйӧвошӧмӧн сулаліс калитка дорын да неопределённӧя увтіс став улича тырнас.
Офицеръяс сулалісны трест здание дорын, куритчисны, денщикъяс пыртлісны зданиеас чемоданъяс. Кызіник рушкуа да сэтшӧм вылӧдз лэптӧм лэба фуражкаа, мый сы дінын юрыслӧн эз нин вӧв некутшӧм значение, ичӧтик офицер распоряжайтчис машинаяс ректӧмӧн. Лӧсявтӧм кузь кокъяса томиник офицер да зэв ыджыд тушаа, грубӧй ботинкияса да кельыд рыжӧй юрси вылас пилоткаа укшаль салдат тэрыба котӧртісны туй вомӧныс зданиеӧ, кӧні овліс Проценко. Но минута мысти и офицер и салдатыс петісны сэтысь да ӧдйӧ кежисны орчча керкаса калиткаӧ. Тайӧ орчча керкаас овлісны обкомса уджалысьяс жӧ, но найӧ некымын лун сайын мунісны квартираса кӧзяеваыскӧд ӧтлаын. Офицер да салдат петісны палисадникысь да мӧдӧдчисны Кошевойяс дворса калиткалань.
Но кор аддзис кузь гӧна сьӧд пон дзик реальнӧй врагӧс, коді локтіс веськыда сы вылӧ, да лёкысь увтчигтырйи уськӧдчис томиник офицер вылӧ. Офицер сувтіс паськӧдӧм кузь кокъяс вылас, ёрччыштіс пинь пырыс, сэсся кыскис кобурасьыс револьвер да лыйис веськыда понйыслы. Пон сутшкысис нырнас муӧ, никсігтыр кыссьыштіс неуна водзӧджык офицерлань да нюжӧдчис.
— Понтӧ виисны... мый бара сэсся лоӧ? — шуис бабушка Вера.
Трест зданиедінса офицеръяс бергӧдчылісны лыйӧм шы вылӧ, но, лыйӧм понсӧ аддзӧм бӧрын, бара кутчысисны асланыс удж бердӧ. Ӧтка-ӧтка лыйӧм шыяс кывлісны то ӧтилаын, то мӧдлаын. Офицер, сійӧс колльӧдысь зэв ыджыд тушаа, рыжӧй юра денщиккӧд, восьтӧ нин вӧлі Кошевойяс дворӧ калиткасӧ.
Бабушка Вера, веськыда да вӧрзьывтӧг ассьыс Алигьери Данте кодь юрсӧ кутігмоз, муніс налы паныд, а Елена Николаевна коли жасмин кустъяс пӧвстӧ, ачыс кыкнан кинас кутіс юр гӧгӧрыс гартлӧм еджгов-русӧй кӧсаяссӧ.
Аслас кузь кокъяс йылас офицер сувтіс бабушкалы паныд, и бабушкаыс кӧть и вӧлі тожӧ кузь тушаа, но офицер аслас кӧдзыд, былялӧм синъяснас видзӧдіс сы вылӧ вывсянь увлань да юаліс:
— Коді кутас петкӧдлыны тіянлысь квартиратӧ?
Сійӧ юаліс тайӧс да ассьыс видзӧдлассӧ бабушка вывсянь вештіс жасмин кустъяс пӧвстын кияссӧ лэптӧмӧн сулалысь Елена Николаевна вылӧ, а сэсся бара бабушка вылӧ.
— Мый нӧ тэ, Лена? Мун, петкӧдлы, — падмыштліс да чирӧм гӧлӧсӧн шуис бабушка.
Елена Николаевна, кияснас кӧсаяссӧ кутыштігтыр, градъяс костті локтіс керкаланьыс.
Офицер мыйкӧдыра чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара вештіс синъяссӧ бабушка вылӧ.
— Но? — еджыд синкымъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын шуис сійӧ, и сылӧн том барчуклӧн чужӧмыс лои капризнӧйӧн.
Вӧвлытӧм посни воськовъясӧн бабушка пӧшти котӧртіс керкаланьыс. Офицер да денщик мунісны сы бӧрся.
Кошевойяслӧн квартираыс вӧлі куим комнатаысь да кухняысь. Кухнясянь вӧлі веськалан веськыда ыджыд комнатаӧ, коді вӧлі столӧвӧйӧн. Тасянь кык ӧшинь видзӧдісны Садовӧй уличалы параллельнӧй улича вылӧ. Тані жӧ сулаліс Елена Николаевналӧн крӧватьыс да диван, кӧні пырджык узьлывліс Олег. Столӧвӧйсянь шуйгавывса ӧдзӧсыс нуӧдіс комнатаӧ, кӧні оліс Николай Николаевич гӧтырыскӧд да кагаыскӧд. Мӧд ӧдзӧсыс, веськыдвылас, нуӧдіс зэв ичӧтик комнатаӧ, кӧні узьліс бабушка. Тайӧ комнатаыс вӧлі кухнякӧд орчча, кухняса плитаыс сулаліс буретш тайӧ комната стен бокас. Кор кухняын ломтывлісны плитасӧ, ичӧтик комнатаын вӧлі терпитны позьтӧм жар, торъя нин гожӧмын. Но бабушка, кыдзи и став сиктса старукаяс, радейтліс шоныдсӧ, а жарыс кӧ сійӧс вывті нин дӧзмӧдліс, сійӧ восьтывліс ӧшиньсӧ палисадникӧ, кӧні дзик ӧшинь улас вӧлі быдмӧны сирень кустъяс.
Офицер пырис кухняӧ, видзӧдліс гӧгӧр, сэсся, копыртчӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс кӧсякас, пырис столӧвӧйӧ, сулалыштіс, синъяссӧ гӧвкйӧдліс гӧгӧр. Тыдалӧ, тані сылы сьӧлӧм вылас воис. Комнатасӧ вӧлі чистӧя белитӧма да чышкӧма-мыськӧма югъявтӧдз, краситӧм джоджъясас вольсалӧма гортса кыӧм чистӧй джодждӧраяс, пызан вылын лым кодь еджыд пызан дӧра, сэтшӧм жӧ пододеяльник Елена Николаевна крӧвать вылын, а пӧдушкаясыс, ӧти-мӧдсьыс ичӧтджыкӧсь, вӧлі небыдӧсь да джуджыдӧсь да найӧс вӧлі вевттьӧма мыйӧнкӧ кружевнӧйӧн, воздушнӧйӧн. Ӧшиньяс вылас сулалісны цветъяс.
Офицер тэрыба пырис Коростылевъяс комнатаӧ, ӧдзӧсӧдыс пыригӧн сідз жӧ копыртчыліс. Елена Николаевна, коді весиг эз казявлы, кыдзи сійӧ шпилькиаліс кӧсаяссӧ, кольччис столӧвӧйӧ, ачыс нёровтчӧма ӧдзӧс кӧсяк бердӧ, пышнӧй еджгов-русӧй юрсиа юрсӧ чатӧртӧма. А бабушка Вера муніс немец бӧрся.
Тайӧ комнаткаыс, кӧні сулаліс ичӧтик письменнӧй пызан, сы вылын ӧкуратнӧй чернильнӧй прибор, пызан бокас ӧдзӧс кӧсякас, кӧрт тув йылын, ӧшаліс рейсшина, треугольник да лекало, тожӧ сьӧлӧм вылас воис немецлы.
—
Друг сійӧ казяліс идравтӧм крӧватьсӧ, код вылын куйліс Елена Николаевна, кор пырис Мария Андреевна. Немец тэрыба воськовтіс крӧвать дорӧ, пешкыльтіс эшкынсӧ, прӧстыняяссӧ, зывӧкпырысь, кык чуньнас лэптыштіс перинасӧ, копыртчис да нырнас кыскыштіс воздухсӧ.
— Лудік абу? — чукрасигтырйи юаліс сійӧ бабушкалысь.
— Лудік абу... Абу, — шуис бабушка, кывсӧ кыдз позьӧ гӧгӧрвоанаджык вежньӧдлӧмӧн, да дӧзмӧмпырысь пыркнитіс юрсӧ.
—
Бабушка комнатаӧ сійӧ сӧмын пыраліс да крута бергӧдчис Елена Николаевналань.
— Тані кутас овны генерал барон фон Венцель, — шуис сійӧ. — Тайӧ кык комнатасӧ освободитны, — сійӧ индіс столӧвӧй вылӧ да Коростылевъяс комната вылӧ. — Тіянлы разрешайтчӧ овны тані, — сійӧ индіс бабушка Вералӧн комната вылӧ. — Мый тіянлы колӧ тайӧ кык комнатасьыс, босьтӧй ӧні... Уберитны тайӧс, тайӧс, — зывӧкпырысь, кык чуньнас сійӧ пешкыльтіс лым кодь еджыд пододеяльниксӧ, эшкынсӧ, прӧстынясӧ Елена Николаевна крӧвать вылысь. — И эсійӧ комнатасӧ сідзжӧ... уберитны... Ӧдйӧ! — И сійӧ петіс комнатаысь сысянь бокӧ шыбитчысь Елена Николаевна дінті.
— Лудік, шуӧ, абу? Со вӧрӧгыд!.. Со мыйӧдз оліс пӧрысьӧ-нэмӧ бабуся Вера! — гора ёсь гӧлӧсӧн шуис бабушка. — Лена! Кынмин тэ места вылад, али мый? — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ. — Колӧ жӧ ставсӧ уберитны эсійӧ бароныслы, мед сылӧн бугыльясыс петісны! Пальӧдчышт неуна. Тайӧ жӧ, гашкӧ, миян удача, мый барон миян ордӧ локтӧ, гашкӧ, сійӧ абу сэтшӧм дур, кутшӧмӧсь мукӧдыс...
Елена Николаевна чӧв олігтырйи тубраліс ассьыс вольпасьсӧ, нуис бабушка комнатаӧ да сэсся эз нин петав сэтысь. А бабушка Вера уберитіс вольпасьсӧ пиыс да невестка комнатасьыс, идраліс стенъяссьыс да пызан вывсьыс пиыслысь да Олег внукыслысь фотографияяссӧ камодас («медым эз юасьны, коді да коді») да аслас комнатаӧ нуаліс ассьыс да нылыслысь бельёсӧ да платьеяссӧ («медым не пыравны нин на дінӧ, сир пинь горшаныс!»). Но век жӧ бабушкаӧс мучитіс любопытство, сылы эз пукавсьы, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Калиткаті бара мыччысис ыджыд тушаа, рыжӧй юра да кыз чужӧм вылас рыжӧй беринъяса денщик, коді кыкнан киас вайис кучик чехолъяса кузь, паськыд да плавкӧс чемоданъяс. Сы бӧрся салдат вайис оружие — куим автоматическӧй ружье, кык маузер, эзысь пуртӧса сабля, и ещӧ кык салдат вайисны: ӧтиыс — чемодан, а мӧдыс — неыджыд сьӧкыд радиоприёмник. Бабушка Вера вылӧ видзӧдлытӧг найӧ пырисны керкаӧ.
И тайӧ здукас калиткаӧд палисадникӧ пырис кузь тушаа, омӧлик, пӧрысь, сӧстӧма мыськӧм да чукырӧсь чужӧма, ыджыд кадыка генерал, сійӧ вӧлі неуна бусӧссьыштӧм, югъялысь, векньыдик ботинкиа да вывлань ёна лэптӧм джуджыд лэбъя фуражкаа. Сійӧс колльӧдіс кузь кока офицер, коді копыртӧма юрсӧ да локтіс сы бӧрвылын матын.
Генерал вӧлі лампасъяса диагоналевӧй руд брюкиа да пемдӧм зӧлӧтӧй кизьяса, сьӧд воротника френча. Воротниксӧ петлицаясыслӧн гӧрд поле вывтіыс вӧлі мичмӧдӧма пальмовӧй зарниа лапъясӧн. Мунігас генерал вылын кутіс кузь сьыліа, дзор кӧсичаяса векньыдик кузь юрсӧ да мыйкӧ ярскӧба висьтавліс. А офицер, юрсӧ копыртӧмӧн, муніс неуна бӧрынджык да почтительнӧя кыйис сылысь быд кыв.
Палисадникӧ пырӧм бӧрын генерал сувтіс, бергӧдлыштіс кузь гӧрд сьыліа юрсӧ, да сэки лои дзик дзодзӧг кодь, медся нин сы вӧсна, мый джуджыд лэбъя фуражкаыслӧн кузь кӧзырёкыс вӧлі чургӧдчӧма водзлань. Генерал видзӧдліс гӧгӧр, и сылӧн кынмӧма кодь чужӧм вылас нинӧм эз тӧдчы. Кос чуньяса да векньыдик кимӧдза кинас сійӧ вӧчис кытш, быттьӧкӧ лёктор туналіс ставыслы, мый аддзис синъяснас, да мыйкӧ нурбыльтіс. Офицер ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ.
Бабушка Вера дінті мунігӧн генералсянь ӧвтыштіс уна сикас парфюмерия дукӧн. Генерал видзӧдліс бабушка вылӧ быгалӧм, васӧд мудз синъяснас да пырис керкаӧ, пыригас копыртліс юрсӧ, медым эз зурась ӧдзӧс куричас. Кузь кока том офицер сетіс знак кильчӧ дорын сулалысь салдатъяслы, медым найӧ эз мунны, да пырис генерал бӧрся, а бабушка Вера коли ывлаӧ.
Кымынкӧ минута мысти офицер петіс, сетіс салдатъяслы кутшӧмкӧ распоряжение да та дырйи дзик генерал моз жӧ ӧвтыштіс палисадниклань. Салдатъяс бергӧдчисны места вылас, котшнитісны каблукъяснас да ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны палисадникысь, а офицер бӧр пырис керкаӧ.
Град йӧрын подсолнухъяс ёна нин вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань, кузь вуджӧръяс нюжӧдчисны градъяс вылӧ. Уличасянь жасмин кустъяс сайсянь кыліс бокӧвӧй йӧзлӧн гора сёрни да серам, веськыдвылын вуджанінын пыр на жургисны моторъяс, то ӧтарсянь, то мӧдарсянь кылісны лыйсьӧм шыяс, понъяслӧн лявзӧм, курӧгъяслӧн котсьӧм.
Бабушка Вералы тӧдса нин кык салдат бара тыдовтчисны калитка дорын. Кианыс налӧн вӧліны тесакъяс. Бабушка эз на удит весиг думыштны, мый вылӧ налы колӧ тайӧ тесакъясыс, кыдзи кыкнан салдатыс — ӧтикыс калиткасянь ӧтарладорӧдыс, мӧдыс мӧдарладорӧдыс — кутісны керавны забордорса жасмин кустъяс.
— Да мый нӧ ті вӧчанныд, да мыйӧн нӧ тайӧ тіянлы мешайтӧ? — эз вермы кутчысьны бабушка да, юбканас шевкйӧдлігтырйи, уськӧдчис салдатъяс вылӧ. — Тайӧ жӧ цветъяс, тайӧ жӧ мича цветъяс! Да мыйӧн нӧ найӧ тіянлы мешайтӧны? — скӧрысь шуаліс сійӧ да уськӧдчыліс то ӧти салдатланьыс, то мӧдланьыс; ачыс муртса вермис кутчысьны, медым не кутчысьны налы юрсианыс.
Чӧв олігтыр, сы вылӧ видзӧдтӧг, ныръяснаныс чушкигтырйи салдатъяс кералісны кустъяс. Сэсся ӧтиыс мыйкӧ шуис аслас ёртыслы, — найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ещӧ сералӧны, — зывӧкпырысь шуис бабушка.
Салдат веськӧдчис, соснас чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ, нюмъялігтыр видзӧдліс бабушка вылӧ да шуис немецкӧй ногӧн:
— Тайӧ приказ вывсянь. Военнӧй колантор. Аддзанныд, быдлаын кералӧны. — И тесакнас сійӧ индіс орчча керкаса палисадник вылӧ.
Бабушка эз гӧгӧрво салдатлысь висьталӧмсӧ, но видзӧдліс сылань, кытчань салдат индіс тесакнас, да аддзис, мый орчча керкаса палисадникас, и сы сайын водзын, и сы бӧрвылын, — быдлаын немецкӧй салдатъяс кералісны пуяс да кустъяс.
— Партизанъяс — уп! уп! — пондыліс объяснитны немецкӧй салдат, лажыньтчис куст сайӧ, нюжӧдіс кыз гыжъяса, няйт водз чуньсӧ да петкӧдліс, кыдзи партизанъяс тайӧс вӧчӧны.
Бабушка друг ставнас слабмис, ӧвтыштіс кинас, муніс салдатъяс дорысь да пуксис кильчӧ вылас.
Калитка дорын тыдовтчис салдат еджыд пӧварскӧй шапкаа да еджыд халата, код увті вӧлі тыдалӧны сылӧн руд гач помъясыс да пу пӧдӧшваа грубӧй ботинкиыс. Ӧти киас сійӧ вайис ыджыд гӧгрӧс кӧрзинка, кӧні зёлькакыліс пӧсуда, а мӧд киас — ыджыд алюминиевӧй кастрюля. Сы бӧрся локтіс ещӧ салдат няйтӧсь руд курткаа да ас водзас вайис мыйкӧ ыджыд мискаын. Бабушка дінті найӧ мунісны кухняӧ.
Немвиччысьтӧг, быттьӧкӧ мӧд мирысь чепӧсйӧм, керкаысь кылісны музыкалӧн шыяс, трачкӧдчӧм, дзивгӧм, немецкӧй сёрни, сэсся бара трачкӧдчӧм да дзивгӧм да бара музыкалӧн шыяс.
Улича кузяыс быдлаысь салдатъяс кералісны палисадникъяс, и регыд мысти и шуйгавывлань и веськыдвывлань кутіс тыдавны мӧд вуджанінсянь паркӧдз, воссис став уличаыс, кыті шӧйтісны немецкӧй салдатъяс да живъялісны мотоциклетъяс.
Горничасянь бабушка бӧрладорын друг кыліс ылысса, нежнӧй музыка. Кӧнкӧ зэв ылын Краснодонсянь муніс спокойнӧй, лӧнь олӧм, дзик мӧдпӧлӧс, чуждӧй сылы, мый вӧчсис тані. Йӧз, кодъяслы вӧлі ворсӧны тайӧ музыкасӧ, олісны ылын войнаысь, тайӧ салдатъяссяньыс, кодъяс шӧйтісны уличаяс кузя да кералісны палисадникъяс, и бабушка Верасянь. И, тыдалӧ, тайӧ олӧмыс вӧлі ылысса да чуждӧйӧн салдатъясыслы, кодъяс кералісны кустъяссӧ палисадникъясын, сы вӧсна мый салдатъяс эз лэптывны юръяснысӧ, эз сувтыштлыны, эз кывзыштны, ни ӧти кыв эз шуны ӧта-мӧдныслы тайӧ музыка йывсьыс.
Найӧ кералісны палисадникысь став пуяссӧ да кустъяссӧ дзик ӧшинь бердӧдзыс бабушка Вера комната дорысь, кӧні ӧтнас, чӧв олігтыр пукаліс Елена Николаевна, и заводитісны сійӧ жӧ тесакъяснас керавны вуж бердӧдыс подсолнухъяссӧ, кодъяс вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань. Найӧ кералісны и тайӧ подсолнухъяссӧ, и сэки гӧгӧр лои дзик нин чистӧй, и партизанъяслы некысянь нин вӧлі вӧчны ассьыныс «уп-упсӧ».
Дас кӧкъямысӧд глава
Разнӧй войскаысь немецкӧй салдатъяс да офицеръяс рытывбыд воалісны да занимайтісны карса став районъяссӧ, сӧмын ыджыд «Шанхай» да посни «шанхайчикъяс» да ылысса район «Гулю позъяс» да Деревяннӧй улича, кӧні оліс Валя Борц, вӧліны займиттӧмӧсь на.
Кажитчис, став карыс, кодлӧн уличаяс вылас эз тыдавны татчӧс олысьясыс, тырӧма вӧлі няйт руд рӧма мундиръясӧн, сэтшӧм жӧ пилоткаясӧн да германскӧй эзысь орёла фуражкаясӧн. Руд мундиръяс разӧдчалісны дворъясӧ да град йӧръясӧ; найӧс позьӧ вӧлі аддзыны керка ӧдзӧсъяс дорысь, сарайяс, амбаръяс, кладӧвӧйяс дорысь.
Уличасӧ, кӧні олісны Осьмухинъяс да Земнуховъяс, первой займитіс грузӧвикъясӧн воысь пехота. Тайӧ уличаыс вӧлі тырмымӧн паськыдӧн сы вылӧ, медым сувтӧдавны сэтчӧ грузӧвикъяс. Но сӧветскӧй авиацияысь полӧм вӧсна салдатъяс, асланыс начальникъяс тшӧктӧм серти, быдлаын жуглісны ляпкыдик заборъяс, медым машинаясыс кокньыда вермисны пырны дворӧ керкаяс да керкабердса стрӧйбаяс сайӧ.
Джуджыд кузь грузӧвик, кытысь чеччышталісны нин салдатъясыс, бӧрӧн мунӧмӧн да моторнас шумитігтырйи, литӧй шинаяса аслас зэв гырысь кык пӧвста кӧлесаяснас кайис Осьмухин керкаса палисадник вылӧ. Заборыс руз-размуні. Дом дорсьыс цветъяс да клумбаяс лямӧдалігтыр, сынӧдсӧ бензин дукӧн тыртігмоз да равзігтырйи грузӧвик бӧрӧн пырис Осьмухинъяс дворӧ да сувтіс стен дорас.
Сьӧдасьӧм збодер ефрейтор, водзлань чурвидзысь чорыд сьӧд уска, чорыд сьӧд юрсиа, коді плеш вылас лэдзӧм пилотка улас войлок моз куйліс сылӧн кӧсичаяс да балябӧж бердас, кокнас восьтіс ӧдзӧссӧ посводзас, посводзсяньыс передньӧяс да салдат чукӧркӧд пырис Осьмухинъяс квартираӧ.
Елизавета Алексеевна да Люся, ӧта-мӧдныскӧд зэв ӧткодьӧсь, лӧсявтӧм веськыда пукалісны Володя крӧвать дорын. Волнуйтчигтырйи да гортсаыслы волнуйтчӧмсӧ не петкӧдлыны зілигтыр Володя куйліс, щӧкаӧдзыс прӧстыняӧн вевттьысьӧмӧн, да зумыша видзӧдіс векньыдик коричневӧй синъяснас. Но кор посводзын кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс да мыччысисны няйт да пӧсялӧм чужӧмъяс ефрейторлӧн да салдатъяслӧн передньӧйын, кытчӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса, Елизавета Алексеевна тэрыба чеччис да, чужӧм вылас сылы лӧсялана решительнӧй выражениеӧн, веськыд, тэрыб, петіс немецъяс дінӧ.
— Зэв лӧсьыд, — шуис ефрейтор да гажаа серӧктіс, ачыс веськыда нахальнӧя, но дружелюбнӧя видзӧдіс Елизавета Алексеевна чужӧм вылӧ. — Тані кутасны овны миян салдатъяс... Сӧмын кык-куим вой.
Салдатъяс сулалісны сы бӧрвылын да чӧв олігтыр, нюмъявтӧг видзӧдісны Елизавета Алексеевна вылӧ. Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ комнатаӧ, кӧні найӧ пырджык олісны Люсякӧд. Сійӧ ещӧ немецъяс вотӧдз на решитіс, немецъяс кӧ сувтасны на ордӧ овны, вуджны Володя комнатаӧ, медым ставныслы лоны ӧтлаын. Но ефрейтор эз прӧйдит тайӧ комнатаас, весиг эз видзӧдлы сэтчӧ, — сійӧ восьса ӧдзӧс пыр видзӧдіс Люся вылӧ, коді веськыда, вӧрзьывтӧг пукаліс Володя крӧвать дорын.
— О! — гажаа Люсялы нюммунӧм бӧрын да кӧзырнитӧм бӧрын горӧдіс ефрейтор. — Тіян вок? — Сійӧ грубӧя индіс чуньнас Володялань. — Сійӧ ранитчӧма?
— Абу, — гӧрдӧдіс да шуис Люся, — сійӧ висьӧ.
— Нылыс сёрнитӧ немецкӧй кывйӧн! — Ефрейтор, сералігтырйи, бергӧдчис салдатъяслань, кодъяс важ мозыс нюмъявтӧг сулалісны передньӧйын. — Ті кӧсъянныд соссьыны, мый тіян вокныд краснӧй салдат либӧ партизан да мый сійӧ ранитчӧма, но ми тайӧс век вермам прӧверитны, — нюмъялігтыр шуаліс ефрейтор, аслас югъялысь сьӧд синъяснас Люсякӧд ворсӧдчигтыр.
— Абу, абу, сійӧ велӧдчысь, сылы сӧмын на дас сизим арӧс, сійӧ куйлӧ операция бӧрын, — волнуйтчигтыр вочавидзис Люся.
— Энӧ полӧй, ми огӧ вӧрзьӧдӧй тіянлысь воктӧ, — Люсялы нюммунӧм бӧрын да сылы бара кӧзырнитӧм бӧрын шуис ефрейтор да видзӧдліс комнатаӧ, кодӧс индіс Елизавета Алексеевна. — Зэв лӧсьыд! А тайӧ ӧдзӧсыс кытчӧ? — юаліс сійӧ Елизавета Алексеевналысь да, вочакывсӧ виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ кухняӧ. — Зэв бур! Пыр жӧ ломтыны. Тіян эмӧсь курӧгъяс?.. Кольк, кольк! — И сійӧ бурпырысь, бӧб веськыдлунӧн серӧктіс.
Вӧлі весиг шензяна, мый сійӧ висьталіс буретш сійӧс, мый война мунігчӧж вӧлі немецъяс йылысь анекдотъясын висьталанторйӧн, мый позьӧ вӧлі кывны очевидецъяссянь, лыддьыны газетнӧй корреспонденцияясысь да карикатураяс улын гижӧдъясысь. Но сійӧ висьталіс буретш тайӧс.
— Фридрих, вай заводит лӧсьӧдны сёйны. — И сійӧ салдатъяскӧд пырис комнатаӧ, кодӧс индіс сылы Елизавета Алексеевна, и став керкаыс тыри серамӧн да сёрниӧн.
— Мама, тэ гӧгӧрвоин? Найӧ корӧны колькъяс да тшӧктӧны ломтыны пач, — шӧпнитіс Люся.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пыр на сулаліс передньӧйын.
— Тэ гӧгӧрвоин, мама? Гашкӧ, ме пырта пессӧ.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои, — вӧрзьывтӧг шуис мамыс кыдзкӧ зэв нин спокойнӧя.
Олӧмакодь нин, водзӧ ёна чургӧдчӧм улыс черлыа салдат, кодлӧн пилотка увсьыс синкымӧдзыс вӧлі тӧдчӧ вурыс, петіс комнатаысь.
— Тайӧ тэ Фридрихыс? — спокойнӧя юаліс Елизавета Алексеевна.
— Фридрих? Тайӧ ме Фридрих, — зумыша шуис салдат.
— Петалам... отсалан меным пес пыртны... А кольксӧ ме тіянлы ачым сета.
— Мый? — эз гӧгӧрво да юаліс немец.
Но Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас да петіс посводзӧ. Салдат сы бӧрся.
— Да, — Люся вылӧ видзӧдтӧг шуис Володя. — Пӧдлав ӧдзӧссӧ.
Люся пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, чайтіс, мый Володя кӧсйӧ мыйкӧ сылы висьтавны.
Но кор сійӧ бӧр воис крӧвать дорӧ, Володя куйліс куньӧм синъясӧн да чӧв оліс. И тайӧ здукас ӧдзӧс дорын, таркӧдчытӧг, мыччысис ефрейтор, коскӧдзыс пасьтӧм, ставыс гӧна, сьӧд, киас кутӧ майтӧг доз да пельпом вомӧныс пуктӧма кичышкӧд.
— Кӧні тіян мыссян дозныд? — юаліс сійӧ.
— Мыссян дозйыс миян абу, ми мӧда-мӧдлы киськалам ывлаын кружкаысь, — шуис Люся.
— Кутшӧм дикость! — Ефрейтор гажаа видзӧдліс Люся вылӧ, паськӧдіс кыз подметкиа вушйӧм ботинкиа кокъяссӧ. — Кыдзи тэнад нимыд?
— Людмила.
— Кыдзи?
— Людмила.
— Ог гӧгӧрво...
— Людмила.
— О!
Люся чӧв оліс.
— А тӧвнас? — горӧдіс ефрейтор. — Ха-ха!.. Кутшӧм дикость! Сідзкӧ, киськалыштӧй кӧть меным!
Люся чеччис да воськовтіс ӧдзӧслань, но ефрейтор важ мозыс сулаліс ӧдзӧс шӧрын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сьӧд гӧна, да нюмъялігтыр веськыда видзӧдіс Люся вылӧ.
Люся сувтіс сы водзӧ, юрсӧ лэдзӧмӧн, да гӧрдӧдіс.
— Ха-ха!.. — Ефрейтор сулалыштіс ещӧ неуна да сетіс сылы туйсӧ.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Володя, коді гӧгӧрвоис налысь сёрнисӧ, куйліс синъяссӧ куньӧмӧн да став вир-яйнас чувствуйтіс сьӧлӧмыслысь ёна тіпкӧмсӧ. Сійӧ кӧ эськӧ эз вись, сійӧ эськӧ ачыс вермис кисьтыштны немецлы Люся пыдди. Сылы вӧлі яндзим сознавайтны униженнӧй положениесӧ, кытчӧ веськалісны сійӧ ачыс да сылӧн став семьяыс да кыдзи ковмас ӧні овны, и сійӧ куйліс тіпкысь сьӧлӧмӧн, куньса синъясӧн, медым эз казявны сылысь состояниесӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи кӧрт тувйӧн тувъялӧм сьӧкыд ботинкияса немецкӧй салдатъяс ветлӧдлісны передньӧй пыр ывлаӧ да бӧр. Мамыс мыйкӧ шуис кильчӧ вылын аслас резкӧй гӧлӧснас, прӧйдитіс кухняӧ, туфлинас чушйӧдлігтыр, да бара петіс кильчӧ вылӧ. Люся шумтӧг пырис комнатаӧ да ас бӧрсяыс пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ, — мамыс вежӧма сійӧс.
— Володя! Страстьыс кутшӧм, — тэрыба кутіс вашкӧдны Люся. — Заборъяссӧ гӧгӧр ставсӧ жуглӧмаӧсь. Цветникъяс ставсӧ талялӧмаӧсь да став дворъясыс тырӧмаӧсь салдатъясӧн. Тойяс пыркӧдӧны дӧрӧмъяссьыс. А веськыда миян кильчӧ водзын, дзик пасьтӧмӧсь, киськасьӧны ведраысь кӧдзыд ваӧн. Менӧ тӧкӧтьӧ эз восӧд.
Володя куйліс, синъяссӧ восьтытӧг, да чӧв оліс.
Ывлаын кутіс котсыны курӧг.
— Миян курӧгъяслысь Фридрих юръяссӧ кералӧ, — немвиччысьтӧг издевайтчан гӧлӧсӧн шуис Люся.
Чушкакылігтыр да вомнас быдсяма мукӧд шыяс ымзігтыр ефрейтор, — тыдалӧ, сійӧ мунігмозыс чышкасис кичышкӧдӧн, — прӧйдитіс передньӧй пыр комнатаӧ, да мыйкӧдыра сэні кыліс сылӧн зэв здоров мортлӧн гора, кыпыд гӧлӧсыс. Елизавета Алексеевна мыйкӧ ӧтвечайтіс сылы. Мыйкӧдыра мысти сійӧ пырис Володя комнатаӧ, вайис гартыштӧм вольпась да пуктіс сійӧс пельӧсӧ.
Кухняын мыйкӧ пӧжалісны, жаритісны, весиг пӧдлалӧм ӧдзӧс пыр кыліс жаритӧм дукыс. Квартира лои проходнӧй дворӧн — быд здукӧ кодкӧ воліс либӧ мунліс. Кухнясянь, и дворсянь, и комнатасянь, кытчӧ овмӧдчис ефрейтор салдатъяскӧд, кыліс немецкӧй сёрни, серам.
Люся, кодлӧн вӧліны способностьяс кывъяс велӧдны, школа помалӧм бӧрын война мунігӧн дзонь во специальнӧ занимайтчис: немецкӧй, французскӧй да английскӧй кывъясӧн, — сійӧ мечтайтіс пырны Москваса иностраннӧй кывъяс кузя институтӧ, медым коркӧ бӧрынджык лои позянлун мунны дипломатическӧй удж вылӧ. Люся кӧсйытӧг кыліс да гӧгӧрвоис унатор тайӧ салдатскӧй сёрнияссьыс, кӧні частӧ кылісны грубӧй кывъяс либӧ шуткаяс.
— А, муса друг, Адам! Здорово, Адам, мый тайӧ тэнад?
— Порсь гос по-украински. Ме кӧсъя пырны тіянлы пайӧ.
— Зэв бур! Тэнад эм коньяк? Абу? Кутам юны, hoі’s der Teufel, русскӧй водка!
— Висьталӧны, эсійӧ улича помас пӧ кутшӧмкӧ стариклӧн эм ма.
— Ме ыстыла Гансхенӧс. Колӧ пӧльзуйтчыны случайӧн. Чӧрт тӧдӧ, дыр-ӧ ми тані кутам овны да мый миянӧс виччысьӧ водзын.
— А мый миянӧс виччысьӧ водзын? Миянӧс виччысьӧны Дон да Кубань. А гашкӧ, Волга. Уверяйта тэнӧ, сэні оз ло омӧльджык.
— Тані ми,
— Мед пропадитасны тайӧ проклятӧй из шом районъясыс! Тӧв, бус либӧ няйт, да быд морт видзӧдӧ тэ вылӧ кӧин моз.
— А кӧні нӧ найӧ видзӧдісны тэ вылӧ меліасӧ? И мыйла тэ чайтан, мый ваян налы шуд? Ха-ха!..
Кодкӧ пырис передньӧйӧ да шуис нывбабалӧн кодь чирӧм гӧлӧсӧн:
—
— Тьпу чӧрт, тайӧ Петер Фенбонг!
— Позьӧ думыштны, ті, збыль, меысь гажтӧмчӧмныд, — шпыньмунӧмӧн вочавидзис тайӧ нывбаба гӧлӧсыс.
— Петер Фенбонг! Кытысь тэ усин?
— Лучше шу — кытчӧ? Миянӧс назначитісны тайӧ розяс.
— А кутшӧм тайӧ значок тэнад морӧсад?
— Ме ӧні ротенфюрер нин.
— О-о! Абу прӧстӧ тэ кызӧмыд. Тыдалӧ, СС частьясад бурджыка вердӧны!
— Но сійӧ, тыдалӧ, важ мозыс на узьлӧ паськӧмӧн да оз мыссьывлы, ме тайӧс дук сертиыс кыла.
— Некор эн шутит сідзи, медым бӧрыннас каитчыны, — киргыштіс нывбаба гӧлӧс.
— Прӧстит, дона Петер, но ӧд ми важ другъяс. Сідз ӧд? Мый нӧ сэсся кольӧ салдатлы, оз кӧ позь и шутитыштны! Кыдзи тэ веськалін миян ордӧ?
— Ме корся квартира.
— Тэ корсян квартира?! Тіянлы век сюрӧны медбуръясыс.
— Ми займитім больнича, тайӧ зэв ыджыд здание. Но меным колӧ квартира.
— Ми тані сизимӧн.
— Ме аддза... Wіe dіe Herіnge! ^Сельди моз! (немецк.)/^
— Да, ӧні тэ вывлань каян. Но век жӧ эн вунӧд важ другъястӧ. Пыравлыв, кытчӧдз ми танӧсь.
Баба гӧлӧса морт мыйкӧ чипӧстіс воча, ставныс серӧктісны. Кӧрт тувйӧн тувъявлӧм ботинкияснас сьӧкыда тувччалігтырйи сійӧ петіс.
— Тешкодь морт, тайӧ Петер Фенбонгыс!
— Тешкодь? Сійӧ вӧчӧ аслыс карьера, и сійӧ прав.
— Но тэ аддзылін сійӧс коркӧ кӧть эн пасьтӧг нин, а шуам, улыс дӧрӧм кежсьыс? Сійӧ некор оз мыссьывлы.
— Ме чайта, мый сылӧн яйыс аняӧсь, кодъясӧс сійӧ яндысьӧ петкӧдлыны. Фридрих, регыд тэнад сэні?
— Меным колӧ лаврӧвӧй лист, — зумыша шуис Фридрих.
— Тэ думайтан, мый делӧыс мунӧ помлань, да кӧсъян водзвыв кыны аслыд победительлысь венок?
— Помыс оз волы, сы вӧсна мый ми воюйтам став светыскӧд, — зумыша шуис Фридрих.
Елизавета Алексеевна пукаліс ӧшинь дорын, ӧти гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, да мыйкӧ думайтіс. Ӧшиньсяньыс сылы вӧлі тыдалӧ рытъя шондіӧн югдӧдӧм ыджыд пустырь. Пустырыслӧн ылысса помас, на керкасянь бокланьынджык, сулалісны торйӧн кык еджыд каменнӧй здание: ӧтиыс, ыджыдджыкыс, — Ворошилов нима школа, мӧдыс, ичӧтджыкыс, — детскӧй больнича. И школасӧ, и больничасӧ вӧлі эвакуируйтӧма, и зданиеясыс вӧліны тыртӧмӧсь.
— Люся, видзӧдлы, мый нӧ тайӧ? — друг шуис Елизавета Алексеевна да чужӧмнас ляскысис стеклӧ бердӧ.
Люся котӧртіс ӧшинь дорӧ. Буса туй кузя, коді нюжӧдчӧма шуйгавылын пустырь вомӧн тайӧ кык здание дортіыс, — тайӧ туй кузяыс кыссисны уна йӧз. Первойсӧ Люся весиг эз гӧгӧрво, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс. Мужчинаяс да нывбабаяс сьӧдов халатъясаӧсь, шапкатӧм-чышъянтӧм юръясаӧсь довгисны туй кузя, мукӧдыс муртса дзурликтісны кӧстыльяс вылын, мукӧдыс асьныс муртса лэпталісны кокъяссӧ да нӧсилкаяс вылын нуисны не то висьысьясӧс, не то раненӧйясӧс. Еджыд кӧсынкаяса да халатъяса нывбабаяс да прӧстӧ карса олысьяс асланыс быдлунъя паськӧмъясаӧсь нуисны мыш саяныс сьӧкыд нопъяс. Тайӧ йӧз чукӧрыс локтіс туй кузя карлӧн сійӧ юкӧнсьыс, коді эз тыдав ӧшиньсянь. Йӧз чукӧрмалісны детскӧй больничаса главнӧй вход дінӧ, кӧні гырысь параднӧй ӧдзӧсъяс дорын ноксисны еджыд халатъяса кык нывбаба, зілисны восьтыны ӧдзӧссӧ.
— Тайӧ карса больничаысь висьысьяс! Найӧс прӧстӧ вӧтлӧмаӧсь, — шуис Люся. — Тэ кывлін? Тэ гӧгӧрвоин? — вокыслань бергӧдчӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Да, да, ме кывлі, ме пыр жӧ думышті: а кыдзи нӧ висьысьясыс? Ӧд ме сэні куйлі. Сэні ӧд раненӧйяс вӧліны! — волнуйтчигтырйи висьталіс Володя.
Мыйкӧдыра Люся да Елизавета Алексеевна видзӧдісны, кыдзи висьысьяс мунісны выль местаӧ, да вашкӧдӧмӧн висьтавлісны Володялы, мый аддзисны асьныс, кытчӧдз эз торк найӧс немецкӧй салдатъяслӧн гора сёрни. Ефрейтор комнатаӧ чукӧртчӧмаӧсь, гӧлӧсъяс сертиыс, морт дас-дас кык. Шуны кӧ, ӧтияс мунавлісны, мӧдъяс воавлісны. Час сизим рытсянь найӧ заводитісны сёйны, и со дзикӧдз нин пемдіс, а найӧ пыр на сёйисны и сёйисны, и мыйкӧ пыр на жаритчис кухняын. Передньӧйын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны салдатскӧй ботинкияс. Ефрейтор комнатасянь кыліс кружкаясӧн троньӧдчӧм, тостъяс, серам. Сёрниыс то кыптыліс, то ланьтліс, кор вайлісны выль сёян. Гӧлӧсъяс лоины пыр кодӧсьджык да развязнӧйджыкӧсь.
Комнатаын, кӧні пукалісны кӧзяева, вӧлі душнӧ: кухнясянь пырис жар да чад, а кӧзяева важ мозыс эз лысьтны восьтыны ӧшиньяс. И вӧлі пемыд: сёрнитчытӧг сӧгласитчӧмӧн найӧ эз ӧзтыны лампаяс.
Пуксис пемыд июльскӧй вой, а найӧ пыр на пукалісны, вольпасьяс вольсавтӧг, да эз лысьтны водны узьны. Ӧшинь сайын пустырь вылын нинӧм нин оз вӧлі тыдав, сӧмын пустырсянь веськыдвылын кузь мыльклӧн сьӧд визьыс да сэні сулалысь районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс тыдалыштісны небесалӧн югыдджык фон вылас.
Ефрейтор комнатаын горӧдісны сьывны. Сьылісны, кыдзи сьылӧны оз прӧстӧ коддзӧм йӧз, а кыдзи сьылӧны коддзӧм немецъяс: дзик ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн, зэв ёна зэвтчӧмӧн, найӧ весиг киргисны да чирзісны — сэтшӧм окота вӧлі налы сьывны ӧттшӧтш и гораа и кыз гӧлӧсъясӧн. Сэсся найӧ бара чокайтчисны да сьылісны, и бара сёйисны, да мыйкӧдыра кежлӧ, сёйигкостіыс, бара лои чӧв-лӧнь.
Друг сьӧкыд ботинкияса кок шыяс кылісны передньӧйын, матыстчисны кӧзяева комнатаса дзик ӧдзӧс дорӧдзыс да сэтчӧ сувтісны, — сійӧ, коді матыстчис, кывзысис ӧдзӧс сайын.
Кыліс чуньӧн ӧдзӧсӧ гора таркнитӧм. Елизавета Алексеевна вӧчис знак не восьтыны, быттьӧкӧ найӧ водӧмаӧсь нин узьны. Бара кыліс таркнитӧм. Некымын секунда мысти ӧдзӧсӧ ёна кучкисны кулакӧн, сійӧ воссис, и ӧдзӧсӧд мыччысис сьӧд юр.
— Коді эм? — рочӧн юаліс ефрейтор. — Кӧзяйка?
Елизавета Алексеевна веськыда сувтіс улӧс вылысь да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— Мый тіянлы колӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс неуна сёйыштны миянкӧд... тэ да Луиза. Неуна, — объяснитіс сійӧ. — И зонмыс!.. Сылы ті верманныд жӧ вайны. Неуна.
— Ми сёйим нин, миянлы оз ков, — шуис Елизавета Алексеевна.
— Кӧні Луиза? — сылысь эз гӧгӧрво да юаліс ефрейтор, ачыс чушкис нырнас да горзьӧдліс; сы дінысь сідзи и ӧвтіс водка дукӧн. — Луиза! Ме аддза тіянӧс, — шуис сійӧ чужӧмтырнас шпыньмунӧм бӧрын. — Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс сёйыштны миянкӧд. И юыштны, онӧ кӧ ті возражайтӧй.
— Менам вокӧй ёна висьӧ, ме ог вермы сійӧс кольны, — шуис Люся.
— Гашкӧ, тіянлы колӧ идравны пызан вывсьыс? Мунам, ме отсала тіянлы, мунам. — И Елизавета Алексеевна смела кутіс ефрейторӧс соскӧдыс, сыкӧд петіс передньӧйӧ да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Синва петтӧдзыд синъястӧ сёйысь вижов-лӧз чад ӧшаліс кухняын, передньӧйын да сійӧ комнатаас, кӧні пируйтісны. И тайӧ чадас быттьӧ ру пиын тыдаліс мигайтысь виж югыдыс гӧгрӧс жестянӧй плошкаяслӧн, кытчӧ вӧлі кисьталӧма не то стеарин, не то стеарин кодь мӧд сэтшӧм жӧ еджыд вещество. Плошкаяс ӧзйисны и пызан вылын, и ӧшинь вылын кухняын, и вешалка вылын передньӧйын, и пызан вылын комнатаын, коді вӧлі тыр немецкӧй салдатъясӧн да кытчӧ пырис Елизавета Алексеевна ефрейторкӧд тшӧтш.
Немецъяс пукалісны пызан гӧгӧр, кодӧс вӧлі вештӧма крӧвать дорӧ. Топыда топӧдчӧмӧн найӧ пукалісны крӧвать вылас, улӧсъяс да табуреткаяс вылын, а вурыса плешка зумыш Фридрих пукаліс керпом вылын, код вылын поткӧдлывлісны пес. Пызан вылын сулаліс водка тыра некымын бутылка, и уна тыртӧм бутылка сулаліс и пызан вылын, и пызан улын, и ӧшинь вылын. Пызаныс вӧлі тыр няйт пӧсудаӧн, ыж да курӧг лыясӧн, нянь коркаясӧн.
Немецъяс пукалісны мундиръястӧг, улыс няйт дӧрӧмъясаӧсь, восьса морӧсъясаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, гӧнаӧсь, чунь йывсяньныс гырддзаӧдзныс госа киясаӧсь.
— Фридрих! — равӧстіс ефрейтор. — Тэ мый пукалан? Тэ ӧмӧй он тӧд, кыдзи колӧ ухаживайтны мича нывъяслӧн мамъяс бӧрся! — Сійӧ серӧктіс ещӧ нин гораа да гажаджыка садь юрӧн дорысь. И ставныс тожӧ серӧктісны.
Елизавета Алексеевна чувствуйтіс, мый тайӧ сералӧны сы вылын, да ещӧ на омӧльджыктор чайтіг, мый збыльысьсӧ шуис ефрейтор, чӧв олігтыр чышкаліс пызан вылысь мыльӧсъяссӧ тыртӧм няйт тасьтіӧ, ачыс кельдӧдӧма, чӧв олысь да страшнӧй.
— Кӧні тіян нылыд, Луизаыд? Юыштӧй миянкӧд, — шуаліс гӧрд чужӧма том код салдат, тіралысь кияснас пызан вылысь бутылка босьтігмоз да синъяснас чистӧй кружка корсигтыр. Сылы эз сюр сэтшӧмыс, и сійӧ кисьтіс аслас кружкаӧ. — Корӧй Луизатӧ татчӧ! Сійӧс корӧны немецкӧй салдатъяс. Висьталӧны, сійӧ пӧ гӧгӧрвоӧ немецкӧй ногӧн. Мед сійӧ велӧдас миянӧс сьывны русскӧй сьыланкывъяс...
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, кодӧн вӧлі кутӧ водка тыра бутылкасӧ, да, ёна зэлӧдчӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн, мӧдіс сьывны зэв кыз, ужаснӧй гӧлӧсӧн:
Wolga, Wolga, Russlands Fluss... ^Волга, Волга, мать родная, Волга, русская река/^
Сійӧ сувтіс да сьыліс, бутылканас сідзи дирижируйтігмоз, мый сэтысь солькъяліс салдатъяс вылӧ, пызан вылӧ, крӧвать вылӧ. Сьӧд ефрейтор серӧктіс да тшӧтш горӧдіс сьывны, и ставныс горӧдісны зэв кыз гӧлӧсъясӧн.
— Да, ми петам Волга вылӧ! — горзіс кӧтасьӧм синкымъяса зэв кыз немец, сьылысьяслысь гӧлӧсъяссӧ вевттьыны зілигмоз. — Волга — немецкӧй ю!
Найӧ сэтшӧма ылалісны сьылӧмнас, мый Елизавета Алексеевна, некод казявтӧм, мыльӧс тыра тасьтісӧ петкӧдіс кухняӧ. Сійӧ кӧсйис пожйыштны тасьтісӧ, но эз аддзы плита вылысь пуӧм ва тыра чайниксӧ. «Да найӧ жӧ оз юны чайсӧ», — думыштіс сійӧ.
Фридрих, коді киас кутіс ветек, ноксис плита дорын, босьтіс плита вылысь скӧвӧрда, кӧні гос пытшкын плавайтісны ыж яй торъяс, да петіс. «Ыжсӧ, тыдалӧ, Слоновъяслысь начкӧмаӧсь», — думыштіс Елизавета Алексеевна, ачыс кывзіс, кыдзи нестройнӧй ӧткодь код гӧлӧсъясӧн, немецкӧй кывйӧн сьылісны стариннӧй волжскӧй сьыланкыв. Но тайӧ, кыдзи и ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧр, вӧлі сылы дзик нин веськодь, сы вӧсна мый морт чувствояслӧн да поступокъяслӧн тайӧ мераыс, мыйӧ вӧлі велалӧмаӧсь сійӧ да сылӧн челядьыс обычнӧй олӧмас, эз нин лӧсяв ӧнія олӧм дінас, кытчӧ сійӧ да сылӧн челядьыс пырисны. Не сӧмын ортсынас, но и пытшкӧснас найӧ олісны нин мирын, коді сэтшӧм эз вӧв ӧткодь йӧз кост отношениеяслӧн велалӧм миркӧд, мый кажитчис выдуманнӧйӧн. Кажитчис, колӧ прӧстӧ восьтыны синъястӧ — и тайӧ мирыс вошӧ.
Елизавета Алексеевна шытӧг пырис Володя да Люся комнатаӧ. Найӧ сёрнитісны шӧпкӧмӧн и сы пыригӧн ланьтісны.
— Гашкӧ, тэныд бурджык вольсасьны да водны? Гашкӧ, бурджык, тэ кӧ кутан узьны? — шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме пола воднысӧ, — гусьӧник шуис Люся.
— Ещӧ кӧ ӧтчыд, сійӧ понйыс заводитлас, — крӧвать вылас кыпӧдчыштӧмӧн друг шуис Володя, коді вӧлі еджыд дӧрӧм-гача, — сійӧ кӧ сӧмын заводитлас, ме виа сійӧс, да, да, виа, мый лоӧ ло! — мӧдысь шуис сійӧ, ачыс еджыд, омӧлик, кияснас мыджсьӧма вольпасяс, и рӧмыдас югъялісны сылӧн синъясыс.
И тайӧ здукас бара кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм, да ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис. Ӧти киас плошка кутігтырйи, кодсянь мигайтана югыдыс уси сылӧн сьӧд пӧсялӧм чужӧм вылас, ефрейтор, брюкиас сюялӧм улыс дӧрӧма, тыдовтчис ӧдзӧс дорын. Мыйкӧдыра сійӧ, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдіс вольпась вылын пукалысь Володя вылӧ да вокыс кок дорын табурет вылын пукалысь Люся вылӧ.
— Луиза, — торжественнӧя шуис ефрейтор, — ті не долженӧсь брезгуйтны салдатъясӧн, кодъяс быд лун да час вермасны пӧгибнитны! Нинӧм лёксӧ ми огӧ вӧчӧй тіянлы. Немецкӧй салдатъяс — тайӧ благороднӧй йӧз, тайӧ рыцарьяс, шуи эськӧ ме. Ми корам тіянӧс пукыштны миян компаниеын, со и ставыс.
— Убирайтчы татысь! — лӧгпырысь сы вылӧ видзӧдігмоз шуис Володя.
— О, тэ збой зон, жаль, мый висян! — бурпырысь шуис ефрейтор: рӧмыдас сійӧ эз аддзы Володялысь чужӧмсӧ да эз гӧгӧрво, мый шуис мӧдыс.
Коді тӧдӧ, мый вермис эськӧ лоны тайӧ здукас, но Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис пиыс дінӧ, кутіс сійӧс, топӧдіс чужӧмсӧ сылысь аслас морӧс бердӧ да вынӧн водтӧдіс писӧ вольпась вылӧ.
— Чӧв ов, чӧв ов, — вашкӧдіс сійӧ Володялы пеляс кос, пӧсь вом доръяснас.
— Фюрер армияса салдатъяс виччысьӧны тіянлысь ӧтвет, Луиза! — торжественнӧя шуаліс улыс дӧрӧма, сьӧд гӧна морӧса, коддзӧм ефрейтор, коді киас кутіс плошка да шатласис ӧдзӧс дорын.
Люся пукаліс блед чужӧма, эз тӧд, мый сылы вочавидзны.
— Бур, зэв бур! Гут! — ярскӧб гӧлӧсӧн шуис Елизавета Алексеевна, тэрыба матыстчис ефрейтор дінӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Сійӧ пыр локтас, гӧгӧрвоан? Ферштейге? Вежас платьесӧ да воас. — И сійӧ петкӧдліс кияснас, быттьӧ пасьтасьӧ.
— Мама... — шуис Люся тіралан гӧлӧсӧн.
— Ланьт нин, ен кӧ вежӧртӧ эз сет, — шуаліс Елизавета Алексеевна, юрсӧ довкйӧдліг да ефрейторӧс колльӧдіг.
Ефрейтор петіс. Передньӧй пыр комнатаысь кылісны горӧдӧм шыяс, серам, кружкаясӧн троньӧдчӧм, и немецъяс выль кыпыдлунӧн горӧдісны сьывны ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн:
Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис гардероб дінӧ да бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
— Пыр гардеробас, ме тэнӧ томнала, кылан? — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— А кыдзи нӧ...
— Ми висьталам, мый тэ петін ывлаӧ...
Люся тювкнитіс гардеробӧ, мамыс томналіс ӧдзӧссӧ да пуктіс ключсӧ гардероб вылас.
Немецъяс лёк горшӧн сьылісны. Вӧлі нин сьӧд вой. Ӧшинь сайын оз нин вӧлі тыдавны ни школа да детскӧй больнича, ни кузь мыльк, кӧні вӧліны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс. Сӧмын ӧдзӧс увті передньӧйсянь комнатаӧ писькӧдчис би югӧрлӧн векньыдик визь. «Господьӧ енмӧ, да неужели тайӧ ставыс збыль?» — думыштіс Елизавета Алексеевна.
Немецъяс дугдісны сьывны, и на костын кыптіс код йӧзлӧн шмонитана спор. Ставныс, сералігтырйи, усьласисны ефрейтор вылӧ, а сійӧ дорйысис удал, некор шогӧ усьлытӧм салдатлӧн чирӧм гажа гӧлӧсӧн.
И вот сійӧ бара тыдовтчис ӧдзӧс дорын, киас кутіс плошка.
— Луиза?
— Сійӧ петіс ывлаӧ... ывлаӧ... — Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас.
Ефрейтор шатовмуніс, петіс посводзӧ, ас водзас нуис плошка да грымгис ботинкияснас. Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ грымгигтыр лэччис кильчӧ вывсянь. Салдатъяс, сералігтырйи, ещӧ недыр сёрнитыштісны, сэсся сідзжӧ петалісны ывлаӧ, передньӧйын да кильчӧ вылын ботинкияснас грымгигтыр. Лои чӧв-лӧнь. Передньӧйсянь пыран комнатаын кодкӧ, тыдалӧ Фридрих, троньӧдчис пӧсудаӧн, да кылӧ вӧлі, кыдзи салдатъяс кудзасьӧны ывлаын дзик кильчӧ дорас. Кодсюрӧыс регыд мысти бӧр пырисны, гораа, код гӧлӧсъясӧн сёрнитігтыр. Ефрейтор век на эз вӧв. Коркӧ сэсся сылӧн кок шыясыс кылісны кильчӧ вылын да посводзын. Комната ӧдзӧс воссис, и ефрейтор, плошкатӧг нин, тыдовтчис кухнясянь восьса ӧдзӧс пыр тыдалысь югыд да чад фон вылын.
— Луиза... — вашкӧдӧмӧн чукӧстіс сійӧ.
Елизавета Алексеевна, вуджӧр моз, сувтіс сы водзӧ.
— Кыдзи? Тэ сійӧс эн аддзы?.. Сійӧ эз волы, сійӧ абу, — шуаліс сійӧ, кинас да юрнас петкӧдлӧмӧн, мый Люся абу.
Ефрейтор аддзытӧм синъяснас кытшовтіс комнатасӧ.
— У-у-у... — друг код да ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн ымӧстіс сійӧ, гудыр сьӧд синъяссӧ Елизавета Алексеевна вылӧ сувтӧдӧмӧн. Тайӧ жӧ здукас ефрейтор пуктіс ассьыс госӧссьӧм зэв ыджыд ки лапасӧ сылы чужӧм вылас, топӧдіс чуньяссӧ, и тӧкӧтьӧ эз пычикты Елизавета Алексеевналысь синсӧ, сэсся йӧткис сійӧс ас дорсьыс да, шатовмунӧм бӧрын, петіс комнатаысь. Елизавета Алексеевна тэрыба бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
Немецъяс ещӧ ноксьыштісны да ызгыштісны код гӧлӧсъясӧн, сэсся найӧ унмовсисны, бисӧ кусӧдтӧг.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пукаліс Володялы паныд, коді пыр на жӧ эз узь. Найӧ кыкнанныс вӧлі зэв ёна мудзӧмаӧсь сьӧлӧмъяснас, но унмыс налӧн эз лок. Елизавета Алексеевна виччысьыштіс неуна да лэдзис Люсяӧс.
— Ме тӧкӧтьӧ эг пӧд, менам став мышкӧй ва и весиг юрсиӧй, — висьталіс Люся возбуждённӧя шӧпкӧмӧн. Тайӧ лоӧмторйыс кыдзкӧ бодритіс сійӧс. — Ме ньӧжйӧникӧн восьта ӧшинь. Ме пӧда.
Сійӧ шытӧг восьтіс койкасянь матысса ӧшиньсӧ да юрсӧ сюйис ӧшиньӧд. Войыс вӧлі душнӧй, но комнатаса пӧдтан воздух бӧрын да став бӧрас, мый вӧчсис керкаас, сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтыштіс пустырсянь, карын вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый кажитчис — и абу некутшӧм кар, сӧмын узьысь немецъяс тыра налӧн керкаыс ӧтнас сулаліс пемыд пустырь шӧрын. И друг яркӧя ыпмунӧм кӧнкӧ сэні, вылын, вуджанін мӧдарладорас, парк дінын, ӧти здук кежлӧ югдӧдліс небесасӧ, и став пустырсӧ, и мыльксӧ, и школасӧ, и больничасӧ. Здук мысти — мӧдысь ыпмунӧм, ещӧ на ёнджыка, и ставыс бара тыдовтчис пемыдсьыс, весиг комнатаын здук кежлӧ лолі югыд. И та бӧрын — эз взрывъяс, а быттьӧ ылысса взрывъясысь воздухлӧн кутшӧмкӧ шытӧм сыркакылӧмъяс, ӧти бӧрся мӧд лэбыштісны пустырь вомӧн, и бара пемдіс.
— Мый тайӧ? Мый тайӧ? — повзьӧмӧн юасис Елизавета Алексеевна.
И Володя кыпӧдчис вольпась вылас.
Гӧгӧрвотӧм сьӧлӧм тіпкӧмӧн Люся видзӧдіс пемыдас, сылань, кытысь тыдовтчылісны тайӧ ыпнитлӧмъясыс. Тасянь тыдавтӧм билӧн югыдыс, то слабмыштлӧмӧн, то ӧддзылӧмӧн, тіраліс кӧнкӧ сэні, мыльк вылас, то югдӧдліс пемыдсьыс, то бӧр пемдӧдліс райисполкомлысь да «бешенӧй баринлысь» керка вевтъяссӧ. И друг сійӧ местаас, кӧні тыдаліс тайӧ аслыссяма югыдыс, вывлань качисны би кывъяс, и сы весьтын став небесаыс лои багрӧвӧй рӧма, и югдіс став карыс и пустырыс, и комнатаын лои сэтшӧм югыд, мый кутісны тыдавны чужӧмъяс да керка пытшкӧсыс.
— Пӧжар!.. — комнаталань бергӧдчӧм бӧрын шуис Люся гӧгӧрвотӧм торжествоӧн да бара кутіс видзӧдны тайӧ джуджыд би кывъяс вылас.
— Пӧдлав ӧшиньсӧ, — повзьӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Всё равно некод оз аддзы, — шуис Люся, быттьӧ кӧдзыдла йӧжгыльтчӧмӧн.
Сійӧ эз тӧд, кутшӧм пӧжар тайӧ да мыйысь сійӧ лои. Но вӧлі мыйкӧ сьӧлӧмтӧ весалана, мыйкӧ возвышеннӧй да страшнӧй тайӧ джуджыд, буйнӧй, победнӧй биас. И Люся дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ, и асьсӧ сійӧс югдӧдіс ылысса би югӧрыс.
Пӧжарыс паськаліс не сӧмын кар шӧрас, но и ылӧдз гӧгӧр. Не сӧмын школа да детскӧй больнича тыдалісны лунын моз, позьӧ вӧлі аддзыны весиг карлысь пустырсайса ылысса районъяссӧ, кодъяс вӧліны 1-бис №-а шахта дорын. И тайӧ багрӧвӧй небесаыс, и пӧжар югӧрыслӧн керка вевтъяс вылӧ да мылькъяс вылӧ усьӧмыс вӧчлісны кутшӧмкӧ призрачнӧй да фантастическӧй и тайӧ жӧ кадас величественнӧй картина.
Чувствуйтчис, мый садьмис став карыс. Сэні, центрас, кыліс йӧзлӧн дугдывтӧм вӧрӧм, кылісны ӧтка гӧлӧсъяс, горӧдӧмъяс, кӧнкӧ жургисны грузӧвикъяс. Улича вылын, кӧні сулаліс керкаыс Осьмухинъяслӧн, и налӧн дворас садьмисны, кутісны ноксьыны немецъяс. Понъяс, — найӧс абу на ставсӧ удитӧмаӧсь лыйлыны, — лунся страхъяссӧ вунӧдӧмӧн, увтісны пӧжар вылӧ. Сӧмын коддзӧм немецъяс передньӧйсайса комнатаын нинӧм эз кывлыны да узисны.
Пӧжар бушуйтіс кык час гӧгӧр, сэсся кутіс чинны. Карлӧн ылысса районъясыс, мылькъяс бара кутісны шебрасьны пемыднас. Сӧмын билӧн ӧтка, медбӧръя ыпнитлӧмъясыс мукӧддырйи бара югдӧдлісны то мыльклысь гӧгрӧслунсӧ, то керка вевтъяс чукӧр, то терриконлысь сьӧд конуссӧ. Но парк весьтын небесаыс дыр на баграліс то слабджыка, то бара ӧддзӧдчылӧмӧнджык, и дыр на тыдалісны мыльк вылын районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс. Сэсся и найӧ мӧдісны саявны, и ӧшинь водзын пустырь пыр ёнджыка кутіс тырны пемыднас.
А Люся век на пукаліс ӧшинь дорын, возбуждённӧя видзӧдіс пӧжарлань, Елизавета Алексеевна да Володя эз жӧ узьны.
Друг Люсялы кажитчис, быттьӧкӧ кань вуджӧртчис пустырь кузя ӧшиньсянь шуйгавылын, сэсся мыйкӧ шаракывны кутіс фундамент дорын. Кодкӧ гусьӧник кыссис ӧшиньлань. Люся инстинктивнӧя вешйыштіс ӧшинь дорысь да кӧсйис нин пӧдлавны ӧшиньсӧ, но сійӧс дугӧдіс кодлӧнкӧ вашкӧдӧм. Сійӧс чуксалісны нимнас:
— Люся... Люся...
Сійӧ кынмис места вылас.
— Эн пов, тайӧ ме, Тюленин, — вашкӧдіс тайӧ гӧлӧсыс. И Серёжкалӧн кепкатӧм, чорыд читкыля юрсиа юрыс мыччысис ӧшиньвыв дорын. — Тіянын немецъяс олӧны?
— Олӧны, — повзьӧмӧн да радпырысь Серёжкалы сералысь да повтӧм синъяснас видзӧдігтырйи шӧпнитіс Люся. — А тіянын?
— Миянын абуӧсь на.
— Коді сэні? — юаліс повзьӧмысла кӧдзалӧм Елизавета Алексеевна.
Пӧжарлӧн ыпнитӧмыс югдӧдыштіс Сережкалысь чужӧмсӧ, и Елизавета Алексеевна да Володя тӧдісны сійӧс.
— Володя кӧні? — кынӧмнас ӧшинь вылӧ ӧшӧдчӧм мысти юасис Серёжка.
— Ме тані.
— А коді ещӧ кольччис?
— Толя Орлов. Ме сэсся ог тӧд, ме некытчӧ эг петавлы, менам аппендицит.
— Витька Лукьянченко тані и Любка Шевцова, — шуис Серёжка. — И Стёпка Сафоновӧс ме аддзылі, Горький нима школаын велӧдчысь.
— Кыдзи тэ воин миянӧ? Войнас? — юаліс Володя.
— Ме пӧжарсӧ видзӧді. Парксянь. Сэсся шанхайчикъясті куті мунны гортӧ да балкасянь аддзи, мый тіян ӧшиньыд восьса.
— Мый нӧ тайӧ сотчис?
— Трест.
— Но-о?
— Сэні налӧн штабыс вӧлі устроитчӧма. Улыс гач кежсьыс чеччышталісны, — гусьӧник серӧктіс Серёжка.
— Тэ чайтан — ӧзтісны? — юаліс Володя.
Серёжка чӧв олыштіс, синъясыс сылӧн пемыдас югъялісны каньлӧн моз.
— Да эз нин ачыс ӧзйы, — шуис сійӧ да бара гусьӧник серӧктіс. — Кыдзи тэ овнытӧ кӧсъян? — друг юаліс сійӧ Володялысь.
— А тэ?
— Быттьӧ он тӧд.
— Вот и ме сідзи жӧ, — личалӧм сьӧлӧмӧн шуис Володя. — Ме тэныд зэв рад. Тэ тӧдан, ме сэтшӧм рад...
— Ме тожӧ, — неокотапырысь шуис Серёжка: сійӧ терпитны эз вермы сьӧлӧмсянь сёрнияс. — Тіян немецъясыд скӧрӧсь?
— Юисны войбыд. Став курӧгъяснымӧс жаритісны. Некымынысь миян комнатаӧ сюйсьывлісны, — шуис Володя веськодьпырысь, сэки жӧ Сережка водзын быттьӧкӧ гордитчыштігтыр сыӧн, мый сійӧ ас вылас нин испытайтіс, кутшӧмӧсь немецъясыс. Сійӧ эз висьтав сӧмын, мый ефрейтор приставайтіс чойыс дінӧ.
— Сідзкӧ, немтор на, — спокойнӧя шуис Серёжка. — А больничаӧ овмӧдчисны эсесовецъяс, сэтчӧ раненӧйяс кольліны морт нелямын, нуӧдісны ставнысӧ Верхнедуваннӧй рощаӧ да — автоматъясысь. А врач Фёдор Фёдорович, кор найӧс кутісны нуӧдавны, эз вермы кутчысьнысӧ да кутіс дорйыны, и сійӧс найӧ веськыда коридорас и лыйисны.
— Ак, чӧрт!.. Ой-ой-ой!.. Кутшӧм бур морт вӧлі, — чукыртчыштліс да шуис Володя. — Ме ӧд сэні куйлі.
— Морт, кутшӧмыс этша, — шуис Серёжка.
— И мый нӧ тайӧ лоӧ, господи! — ойӧстӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме котӧрта, кытчӧдз эз на югды, — шуис Серёжка. — Пондам йитӧд кутны. — Сійӧ видзӧдліс Люся вылӧ, вӧчис кинас кутшӧмкӧ чукыль-мукыльяс да гажаа шуис: —
Сылӧн винёв, пельк, кос тушаыс тювкнитіс пемыдас, и пыр жӧ сійӧ эз кут ни тыдавны, ни кывны, — быттьӧ сійӧ сылі.
Дас ӧкмысӧд глава
Медся шензянаыс вӧлі сійӧ, кутшӧм ӧдйӧ найӧ сёрнитчисны.
— Мый нӧ тэ, нылӧ, лыддьысян? Краснодонӧ немецъяс локтӧны! Он ӧмӧй кыв, кыдзи машинаясыс равзӧны Верхнедуваннӧйын? — Валя кокъяс дорын сулалігӧн, лов шысӧ муртса кутігмоз висьталіс Серёжка.
Валя век на чуймӧм, спокойнӧй да рад выражениеӧн чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кытчӧ вӧлі тэ котӧртан? — юаліс сійӧ.
Здук кежлӧ Серёжка падмыліс. Но эз, эз вермы лоны, медым тайӧ нылыс вӧлі лёк нылӧн.
— Кӧсъя тіян школа вылӧ кайлыны, видзӧдлыны, мый сэні лоӧ...
— А кыдзи нӧ тэ каян? Тэ ӧмӧй вӧвлін миян школаын?
Серёжка висьталіс, мый сійӧ во кык кымын сайын ӧтчыд вӧлӧма на школаын, литературнӧй вечер вылын.
— Да кыдзкӧ-мыйкӧ кая нин, — шпыньмунӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Но ӧд немецъясыд вермасны медводз займитны школасӧ? — шуис Валя.
— Кор аддза, мый найӧ локтӧны, ме веськыда паркӧ, — вочавидзис Серёжка.
— Тэ тӧдан, медся бур видзӧдны чардаксянь, сэтысянь ставыс тыдалӧ, а миянӧс оз аддзыны, — шуис Валя, пуксис аслас шаль вылӧ да тэрыба лӧсьӧдыштіс кӧсаяссӧ да ковтасӧ. — Ме тӧда, кыдзи сэтчӧ веськавны, ме тэныд ставсӧ петкӧдла.
Серёжка друг падмыштліс.
— Аддзан, кутшӧм делӧыс, — шуис сійӧ: — немецъяс кӧ пырасны школаӧ, ковмас чеччыштны мӧд судтасянь.
— Мый нӧ вӧчан, — вочавидзис Валя.
— А верман?
— Юасян...
Сережка видзӧдліс сылӧн зарни рӧма ловгӧнъяса гожъялӧм крепыд кокъяс вылас. Пӧсь гы визьнитіс сы сьӧлӧм кузя. Но, дерт жӧ, тайӧ нылыс вермас чеччыштны мӧд судтасянь!
И вот найӧ кыкӧн нин котӧртісны школалань парк пыр.
Гӧрд кирпичысь вӧчӧм кык судта ыджыд школа, югыд классъяса, ыджыд гимнастическӧй зала, сулаліс паркса главнӧй воротаяс дорын, «Краснодонуголь» трест зданиелы паныд. Школаыс вӧлі тыртӧм да томана. Но сійӧ благороднӧй цельяс вӧснаыс, мыйла найӧ воисны татчӧ, Серёжка эз лыддьы лёкторйӧн чегъялӧм лапъяс отсӧгӧн жугӧдны стеклӧсӧ улыс судтаса ӧти ӧшиньысь, коді вӧлі петӧ паркӧ.
Налӧн сьӧлӧмъясныс благоговейнӧя кынмылісны, кор найӧ джодж плакаяс вывті кок чуньяс йылас тувччалігтыр прӧйдитісны ӧти классӧд улыс судтаса коридорӧ. Став тайӧ ыджыд зданиеас вӧлі чӧв-лӧнь, ичӧтика кышмунӧм, быд таркмунӧм гораа паськалісны гӧгӧр. Тайӧ кымынкӧ луннас унатор вешйис му вылын, и уна зданиеяс, кыдзи и йӧз, воштісны ассьыныс важ нимсӧ да назначениесӧ да ещӧ эз на аддзыны выльсӧ. Но всё-таки тайӧ вӧлі школа, кӧні велӧдлісны челядьӧс, школа, кӧні Валя колльӧдліс аслас олӧмысь уна долыд лунъяс.
Найӧ аддзисны ӧдзӧсъяс, кытчӧ вӧлі тувъявлӧма пӧвторъяс да гижалӧма: «Учительскӧй», мӧд ӧдзӧсын: «Директор», мукӧд ӧдзӧсъясын: «Врачлӧн кабинет», «Физическӧй кабинет», «Химическӧй кабинет», «Библиотека». Да, тайӧ вӧлі школа, тані гырысь йӧз, учительяс, велӧдлісны челядьӧс знаниеясӧ да сыӧ, кыдзи колӧ овны свет вылын.
И тайӧ куш партаяса тыртӧм классъяссьыс, помещениеяссьыс, кӧні кылӧ на вӧлі аслыспӧлӧс школьнӧй дук, и Серёжка вылӧ и Валя вылӧ друг ӧвтыштіс сійӧ мирнас, кӧні найӧ быдмисны, коді вӧлі наысь торйӧдны позьтӧмӧн да коді ӧні муніс, кажитчӧ, век кежлӧ. Тайӧ мирыс кажитчыліс коркӧ сэтшӧм быдлунъяӧн, нинӧмӧн торъявтӧмӧн, весиг гажтӧмӧн. И друг сійӧ сувтіс на водзын сэтшӧм чудеснӧйӧн, вӧльнӧйӧн, коді вӧлі тыр откровеннӧй, веськыд да чистӧй отношениеясӧн на костын, кодъяс велӧдісны да кодъяс велӧдчисны. Кӧні ӧні найӧ, и ӧтиясыс, и мӧдъясыс, кытчӧ разӧдіс найӧс судьбаыс? И Серёжкалӧн и Валялӧн сьӧлӧмъясныс здук кежлӧ тырлісны тайӧ мирсӧ сэтшӧма радейтӧмӧн да тайӧ мирыслӧн святость водзын смутнӧй благоговениеӧн, кодӧс найӧ коркӧ эз кужлыны донъявны.
Кыкнанныс найӧ испытайтісны ӧти и сійӧ жӧ чувствояс да кывъястӧг гӧгӧрволісны тайӧс, и тайӧ некымын минута чӧжнас найӧ лоины ёна матынӧсь мӧда-мӧдныслы.
Пытшкӧсса векньыдик пос кузя Валя катӧдіс Серёжкаӧс мӧд судтаас, а сэсся ещӧ вылӧ, ичӧтик ӧдзӧс дорӧ, коді пыртӧдіс чардакӧ. Ӧдзӧсыс вӧлі томана, но тайӧ эз падмӧд Серёжкаӧс. Гач зептас лукйысьыштӧм бӧрын сійӧ кыскис складнӧй пурт, кӧні вӧліны уна мукӧд колана предметъяс, сэні жӧ вӧлі и отвёртка.
Винтъяссӧ перйӧм бӧрын сійӧ босьтіс ӧдзӧс вугсӧ сідзи, мый томан розьыс сылӧн лои восьса.
— Бура уджалан, тыдалӧ, мый профессиональнӧй взломщик, — шпыньмуніс Валя.
— Взломщикъяс кындзи свет вылын эмӧсь ещӧ и слесарьяс, — шуис Серёжка да, Валялань бергӧдчӧм бӧрын, нюммуніс сылы.
Ключ розьын ичӧтик ӧжинӧн гудйысьыштӧм бӧрын сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и на вылӧ ӧвтыштіс шонді водзын доналӧм кӧрт вевт жарӧн, шоналӧм чардакса му дукӧн, бус да чераньвез дукӧн.
Копыртчӧмӧн, медым юрнаныс не зурасьны балкаясӧ, найӧ писькӧдчисны ёна бусӧссьӧм чардакса ӧти ӧшинь дорӧ да, буссӧ чышкышттӧг, медым найӧс эз аддзыны уличасяньыс, чужӧмъяснас ляскысисны стеклӧ бердас, налӧн банбокъясныс тӧкӧтьӧ эз инмыны ӧта-мӧд дінас.
Ӧшиньсяньыс налы тыдалӧ вӧлі Садӧвӧй уличаыс ставнас, коді помассьӧ парк ворота дорын, медся бура тыдаліс уличаыслӧн сыладорыс, кӧні сулалісны партия обкомса работникъяслӧн стандартнӧй керкаясыс. Веськыда на синъяс водзын улича пельӧсас вӧлі тыдалӧ «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта зданиеыс.
Сійӧ здуксяньыс, кор Сережка муніс Верхнедуваннӧй рощаысь, да сійӧ здукӧдзыс, кор найӧ Валякӧд асланыс чужӧмъяснас ляскысисны бусӧссьӧм чардак ӧшинь бердӧ, коли бура уна кад: немецкӧй частьяс удитісны пырны карӧ, Садовӧй улича пасьта жуисны машинаяс, и сэні и тані тыдалісны немецкӧй салдатъяс.
«Немецъяс... Со найӧ кутшӧмӧсь, немецъясыд! Немецъяс миян Краснодонын», — думайтіс Валя, и сьӧлӧмыс сылӧн чеччаліс, и морӧсыс сылӧн лыбаліс волнуйтчӧмысла.
А Серёжкаӧс ёнджыкасӧ интересуйтіс делӧыслӧн ортсыса практическӧй сторонаыс; сылӧн ёсь синъясыс аддзисны ставсӧ, мый тыдаліс чардак ӧшиньсянь, и Серёжка, ас тӧдлытӧгыс, запоминайтіс став посниторсӧ.
Школа зданиесянь трест зданиеӧдз костыс вӧлі дас метрысь не ыджыдджык. Трестлӧн зданиеыс вӧлі школасьыс ляпкыдджык. Серёжка аддзис ас водзсьыс кӧрт вевт, мӧд судтаса комнатаяслысь пытшкӧссӧ да улыс судтасьыс ӧшиньяс дорса джоджсӧ. Садовӧй улича кындзи Серёжкалы тыдалісны и мукӧд уличаяс, кодъясӧс кытъястікӧ сайӧдлісны сыысь керкаяс. Сылы тыдалісны дворъяс да керка сайяс, кӧні кӧзяйничайтісны немецкӧй салдатъяс. Вочасӧн Серёжка ассьыс аддзанторъяссӧ петкӧдліс и Валялы.
— Кустъяссӧ, кустъяссӧ кералӧны... Видзӧд, весиг подсолнухъяссӧ, — висьталіс Серёжка. — А тані, трестас, налӧн, тыдалӧ, штабыс лоӧ, аддзан, кыдзи кӧзяйничайтӧны...
Немецкӧй офицеръяс да салдатъяс — делопроизводительяс, писарьяс — кӧзяйственнӧя лӧсьӧдчалісны овны трестлӧн кыкнан судтаас. Немецъяс вӧліны кыпыдӧсь. Найӧ восьтісны трестлысь став ӧшиньяссӧ, видлалісны налы сюрӧм комнатаяс, лукйысисны пызан йӧръясын, куритісны, чигаркапомъяссӧ шыблалісны ичӧтик тыртӧм улича вылӧ, коді торйӧдіс школа зданиесӧ трест зданиеысь. Недыр мысти комнатаын тыдовтчисны русскӧй нывбабаяс, томъяс и олӧмаяс. Нывбабаяс ветекъясаӧсь да ведраясаӧсь. Подолъяс лэпталӧм бӧрын нывбабаяс пондісны мыськыны джоджъяс. Ӧкуратнӧй, чистӧй немецкӧй писарьяс шмонитісны на вылын.
Ставыс тайӧ вӧчсис сэтшӧм матын Валясянь да Серёжкасянь, мый кутшӧмкӧ абу на тырвыйӧ сознайтӧм мӧвп, лёк, мучительнӧй да тайӧ жӧ кадас сійӧс гажӧдысь, друг кучкис Серёжкалы сьӧлӧмас. Сійӧ весиг обратитіс вниманиесӧ сы вылӧ, мый чардакса ичӧтик ӧшиньясыс босьтассьӧны. Найӧ вӧліны кокньыдик рамааӧсь да ӧшйӧмаӧсь кӧсякъясас пӧлӧсӧн тувйыштӧм вӧсньыдик кӧрт тувъяс йылӧ.
Серёжка да Валя пукалісны чардакын сэтшӧм дыр, мый вермисны нин сёрнитны и мукӧдтор йылысь.
— Тэ Стёпка Сафоновӧс сы бӧрын эн аддзыв? — юаліс Серёжка.
— Эг.
«Сідзкӧ, сійӧ прӧстӧ нинӧм абу удитӧма висьтавны Стёпкалы», — радпырысь думыштіс Серёжка.
— Сійӧ ещӧ волас на, сійӧ асланым зон, — шуис Серёжка. — Кыдзи тэ думайтан овны водзӧ? — юасис сійӧ.
Валя самолюбивӧя лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Коді нӧ ӧні вермас висьтавны тайӧс? Некод жӧ оз тӧд, кыдзи ставыс тайӧ лоӧ.
— Тайӧ збыль, — шуис Серёжка. — Тэ ордӧ коркӧ позяс пыравны? Бать-мамыд оз кутны видчыны?
— Бать-мам!.. Пырав аски, кӧсъян кӧ. Ме и Стёпкаӧс кора.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Валя Борц.
Тайӧ здукас найӧ кылісны автоматъясысь кузь очередьяс, а сэсся ещӧ кымынкӧ дженьыд очередь — кӧнкӧ сэні, Верхнедуваннӧй рощаын.
— Лыйсьӧны. Кылан? — юаліс Валя.
— Миян тані пукалігкості, гашкӧ, коді тӧдӧ мый вӧчсьӧ карас, — серьёзнӧя шуис Серёжка. — Гашкӧ, немецъяс и тіян и миян квартираӧ овмӧдчисны нин гортаныс моз.
Сӧмын ӧні Валялы тӧд вылас уси, кутшӧм обстоятельствояс дырйи сійӧ муніс гортсьыс, да думыштіс сы йылысь, мый вермас лоны. Сережка прав, и мамыс и батьыс волнуйтчӧны сы вӧсна. Самолюбие вӧснаыс сійӧ эз решитчы шуны первойӧн, мый сылы кад мунны, но Сережка некор эз тӧждысьлы сы вӧсна, мый вермасны думыштны сы йылысь.
— Пӧра мунавны гортӧ, — шуис Серёжка.
И сійӧ жӧ туйӧдыс найӧ петісны школаысь.
Мыйкӧдыра найӧ ещӧ сулалыштісны забор дорын, сад дінын. Чардакын ӧтлаын пукалӧм бӧрын найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ неуна смутитчӧмаӧн.
— Сідзкӧ, ме аски пырала тэ ордӧ, — шуис Серёжка.
А гортас Сережка тӧдмаліс сы йылысь, мый йылысь бӧрынджык войнас сійӧ висьталіс Володя Осьмухинлы: больничаӧ кольӧм раненӧйясӧс нуӧдӧм йылысь да врач Фёдор Фёдорович гибель йылысь. Тайӧ ставыс лоӧма сылӧн Надя чойыс синъяс водзын, чойыс и висьталіс Серёжкалы, кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Больнича дорӧ воӧмаӧсь кык легкӧвӧй да кымынкӧ грузӧвӧй машинаяс, кӧні пукалісны эсесовецъяс, и Наталья Алексеевналы, коді встретитіс найӧс ывлаас, вӧлі предложитӧма час джын мысти прӧстмӧдны помещениесӧ. Наталья Алексеевна пыр жӧ сетіс распоряжение ставныслы, коді вермӧ ветлыны, вуджны детскӧй больничаӧ, но век жӧ пондіс корны, медым нюжӧдыштасны сроксӧ, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый сылӧн эмӧсь уна куйлысь висьысьяс и транспортыс абу.
Офицеръяс вӧлі пуксялӧны нин машинаясӧ.
— Фенбонг! Мый колӧ тайӧ нывбабаыслы? — шуис ӧти старшӧй офицер унтерлы, коді вӧлі зӧлӧтӧй пиньяса, югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, ыджыд кыз тушаа. И легкӧвӧй машинаяс мунісны.
Югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиыс вӧлі вӧчӧ эсесовскӧй унтерӧс эз кӧ учёнӧй кодьӧн, то век жӧ нин интеллигентнӧйӧн. Но кор Наталья Алексеевна шыасис сы дінӧ аслас просьбаӧн и весиг пондыліс сёрнитны сыкӧд немецкӧй ногӧн, унтерлӧн ӧчки пырыс видзӧдӧмыс муніс быттьӧкӧ Наталья Алексеевна дінті. Баба гӧлӧсӧн унтер чукӧстіс салдатъясӧс, и найӧ кутісны шыблавны висьысьясӧс дворӧ, эз виччысьны, кор кольӧ кӧсйысьӧм час джынйыс.
Найӧ кыскалісны висьысьясӧс матрацъяс вылын либӧ веськыда киняулӧдыс кутӧмӧн да шыблалісны газон вылӧ дворас. И сэки казялісны, мый госпитальын эмӧсь раненӧйяс.
Фёдор Фёдорович, коді висьтасьӧма больничаса врачӧн, пондылӧма объяснитны, мый тайӧ сьӧкыда ранитчӧмъяс, кодъяс некор нин оз кутны воюйтны да найӧс кольӧма гражданскӧй попечение улӧ. Но унтер шуис, мый найӧ кӧ военнӧй йӧз, то найӧ военнопленнӧйяс и найӧс пырысь-пыр нуӧдасны кытчӧ пӧлагайтчӧ. И раненӧйясӧс улыс бельё кежсьыс кутісны босьтавны вольпасьяс вывсьыс да шыблавны грузӧвикъяс вылӧ ӧта-мӧд выланыс, кыдзи веськалӧ.
Наталья Алексеевна тӧдіс Фёдор Фёдоровичлысь пузьысь характерсӧ да тшӧктіс сылы мунны, но сійӧ эз мун, а пыр сулаліс коридорын, ӧшиньяс костын. Сылӧн сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧмыс лои руд. Сійӧ дугдывтӧг быгльӧдліс вом доръяс костас чигаркапомсӧ, и сылӧн пидзӧсыс сэтшӧма сырмис, мый сійӧ корсюрӧ копыртчывліс да зыралышталіс сійӧс кинас. Наталья Алексеевна поліс вешйыны сы дінысь да корис Надяӧс сідзжӧ не мунны, кытчӧдз ставыс оз помась. Надялы вӧлі жаль да страшнӧ видзӧдны, кыдзи вирӧсь бинтъяса джынвыйӧ пасьтӧм раненӧйясӧс кыскалісны коридор кузя, мукӧддырйиыс веськыда джодж кузяыс кыскалісны. Сійӧ поліс бӧрдны, а синваыс ачыс сідзи и визувтіс синъяссьыс, но все-таки сійӧ эз мун, сы вӧсна мый ещӧ ёнджыка сійӧ поліс Фёдор Фёдорович вӧсна.
Кык немецкӧй салдат кыскисны раненӧйӧс, кодлысь кык недель сайын Фёдор Фёдорович вундіс мина осколокӧн жугӧдӧм почкасӧ. Бӧръя лунъясас раненӧйлы вӧлі тӧдчымӧн нин кокньыдджык, и Фёдор Фёдорович ёна гордитчис тайӧ операциянас. Салдатъяс кыскисны раненӧйӧс коридор кузя, и тайӧ здукас унтер Фенбонг чукӧстіс на пиысь ӧтисӧ. Салдат шыбитіс раненӧйӧс, кодӧс вӧлі кутӧ кокъясӧдыс, да котӧртіс палатаӧ, кӧні вӧлі унтерыс, а мӧд салдатыс кыскис раненӧйӧс джодж кузя.
Фёдор Фёдорович друг вешйис стен дорсьыс, и некод эз удит видзӧдлыны, кор сійӧ лои салдат дорын, коді кыскис раненӧйӧс. Тайӧ раненӧйыс, кыдзи и унджыкыс найӧ, мучитчӧм вылӧ видзӧдтӧг, эз ойзы, но кор аддзис Фёдор Фёдоровичӧс, сійӧ шуис:
— Аддзылін, Фёдор Фёдорович, мый вӧчӧны? Тайӧ ӧмӧй йӧз?
И бӧрддзис.
Фёдор Фёдорович мыйкӧ шуис салдатлы немецкӧй ногӧн. Буракӧ, сійӧ шуис, мый тадзи пӧ оз позь. И, буракӧ, шуис: вай пӧ ме отсышта. Но немецкӧй салдат серӧктіс да кыскис раненӧйӧс водзӧ. Тайӧ здукас унтер Фенбонг петіс палатаысь, и Фёдор Фёдорович муніс веськыда сы вылӧ. Фёдор Фёдорович дзикӧдз кельдӧдіс да став тушанас тіраліс. Сійӧ пӧшти дінӧдзыс матыстчис унтер дорӧ да скӧрысь мыйкӧ шуис сылы. Унтер, сьӧд мундира, коді складкаясӧн чукӧртчӧма сылӧн тшӧгӧм ыджыд туша вылас, морӧсас дзирдалысь металлическӧй значока, кытчӧ вӧлі изобразитӧма череп да лыяс, чирӧстіс Фёдор Фёдорович вылӧ да револьвернас тувкис сылы чужӧмас. Фёдор Фёдорович довъёвтіс да ещӧ мыйкӧ шуис сылы, тыдалӧ, зэв ӧбиднӧйӧс. Сэки унтер быльӧдіс синъяссӧ ӧчки улас да лыйис Фёдор Фёдоровичлы веськыда синъяс костас. Надя аддзыліс, кыдзи сылӧн синъяс костыс быттьӧ вӧйи, чепӧсйис вир, и Фёдор Фёдорович уси. А Наталья Алексеевна да Надя котӧрӧн петісны больничаысь, и Надя ачыс оз нин помнит, кыдзи воӧма гортас.
Надя пукаліс кӧсынкаа да халата, кыдзи сійӧ воӧма больничаысь, и выльысь и выльысь пондыліс висьтавлыны. Сійӧ эз бӧрд, чужӧмыс сылӧн вӧлі еджыд, а ичӧтик бандзибъясыс ломзисны биӧн, и югъялысь синъясыс сылӧн эз аддзыны найӧс, кодъяслы сійӧ висьтавліс.
— Кывлін, шляйтчысь? — зэв скӧрысь кызӧдіс Серёжка вылӧ батьыс. — Ей-богу, босьта да швачӧда плетьӧн. Немецъяс карын, а сійӧ шляйтчӧ, кӧні веськалӧ. Тӧкӧтьӧ мамтӧ гуӧдз эн вошты.
Мамыс кутіс бӧрдны.
— Менам нин сьӧлӧмӧй косьмис тэ вӧсна. Чайта, виисны.
— Виисны! — друг скӧрысь шуис Серёжка. — Менӧ эз вины. А раненӧйясӧс виисны. Верхнедуваннӧй рощаын. Ме ачым кывлі...
Сійӧ пырис горничаӧ да уськӧдчис крӧватяс пӧдушка вылӧ. Мститан чувство сырмӧдіс сылысь став тушасӧ, Серёжкалы сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ. Сійӧторйыс, коді сэтшӧма тӧмитіс да мучитіс сійӧс школа чардакын, ӧні аддзис петан туй. «Виччысьлӧй, мед сӧмын пемдас!» — крӧвать вылас пессигӧн думайтіс Серёжка. Некутшӧм вын нин эз вермы кутны сійӧс сыысь, мый думыштіс сійӧ.
Узьны водісны водз, биасьлытӧг, но ставныс вӧліны сэтшӧм возбуждённӧйӧсь, мый некод эз узь. Некыдз эз позь мунны гортсьыс некод тӧдлытӧг, — сійӧ петіс эрдын, быттьӧкӧ петӧ ывлаӧ, да тювкнитіс град йӧрӧ. Кияснас сійӧ кодйис ӧти гу, кытчӧ вӧлі дзебӧма горючӧй смеся бутылкаяс, — войнас опаснӧ вӧлі кодйысьны зырйӧн. Сійӧ кыліс, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧс, хатасьыс петіс Надя чойыс да ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧс некымынысь:
— Серёжа... Серёжа...
Чойыс виччысьыштіс неуна, чукӧстіс ещӧ ӧтчыд, да ӧдзӧс бара дзуркнитіс — чойыс муніс.
Серёжка сюйис кык бутылка гач зепъясас да ӧтиӧс питшӧгас и июль тӧлысся душнӧй вой пемыдын, шанхайчикъясӧд кар шӧрсӧ кытшовтӧм бӧрын, бара писькӧдчис паркӧ.
Паркын вӧлі чӧв-лӧнь, тыртӧм. Но торъя нин чӧв-лӧнь вӧлі школаын, кытчӧ сійӧ пырис ӧшинь пыр, кодӧс жугӧдіс луннас. Школаын вӧлі сэтшӧм шы ни тӧв, мый сылӧн быд воськов, кажитчӧ, кылӧ вӧлі не сӧмын зданиеас, но и став карас. Посвывса гырысь ӧшиньяс пыр ортсысянь пырыштіс кутшӧмкӧ муртса тӧдчыштысь югыд. И кор Серёжка воис татшӧм ӧти ӧшинь весьтӧ, сылы кажитчис, мый кодкӧ пемыд пельӧсас дзебсьӧма, ӧні аддзас сійӧс да кватитас. Но сійӧ веніс полӧмсӧ да регыд воис чардакса аслас наблюдательнӧй пунктӧ.
Мыйкӧдыра сійӧ пукаліс ӧшинь дорын, код пыр ӧні нинӧм вӧлі оз тыдав, пукаліс прӧстӧ сы могысь, медым ловсӧ вежны.
Сэсся кималаснас сійӧ корсяліс кӧрт тувъяс, кодъяс кутісны ӧшинь рамасӧ, кусыньталіс найӧс да надзӧник перйис рамасӧ. Ыркыд воздух пӧльыштіс сы вылӧ, чардакын век на вӧлі душнӧ. Школаса пемыд бӧрын да, медсясӧ, тайӧ чардакса пемыд бӧрас сійӧ вермис нин различайтны, мый вӧчсис сы водзын улича вылас. Сійӧ кыліс машинаяслысь кар кузя ветлӧм шыяс да аддзис фараясыслысь пемдӧдӧм, дзувъялысь бияссӧ. Верхнедуваннӧйсянь частьяс дугдывтӧг мунісны и войын. Сэні, туй кузялаыс, вӧлі тыдалӧны войнас югъялысь фараяс. Мукӧд машинаясыс ветлісны тыр светӧн, сійӧ друг чепӧсйыліс мыльк сайсянь вывлань, прожектор югӧр моз, ылӧдз поткӧдіс войся небесасӧ, югдӧдліс либӧ степлысь юкӧнсӧ либӧ рощалысь пуяссӧ, кодъяслӧн коръясыс вӧлі гугассьӧмаӧсь да еджыдӧсь.
Трест зданиеӧ главнӧй пыранін дінас муніс войся военнӧй олӧм. Воалісны машинаяс, мотоциклетъяс. Дугдывтӧг пыралісны и петалісны офицеръяс да салдатъяс, зёльӧдчисны оружиеяснас да шпораяснас, кыліс бокӧвӧй, тӧдтӧм сёрни. Но ӧшиньяссӧ трест зданиеын вӧлі тупкалӧма.
Серёжкалӧн став чувствоясыс вӧлі сэтшӧма зэвтчӧмаӧсь да найӧс вӧлі сідзи веськӧдӧма ӧти цельӧ, мый тайӧ выль, артыштӧмторйыс — мый ӧшиньяссӧ вӧлӧм пемдӧдӧма, — эз веж сылысь решениесӧ. Тадзи сійӧ пукаліс чардак ӧшинь дорас час кыкысь не этшаджык. Карын ставыс нин ланьтіс. Здание дорын ветлӧм-мунӧм дугдіс жӧ, но пытшкӧсас эз на узьны, — Серёжка аддзис тайӧс югыд визьяс серти, кодъяс писькӧдчисны сьӧд бумага доръяс костӧд. Но вот мӧд судтаса кык ӧшиньын би кусі, и кодкӧ пытшкӧссяньыс восьтіс ӧти ӧшинь, сэсся мӧдӧс. Тыдавтӧм морт сулаліс пемыд комната ӧшинь дорас, — Серёжка чувствуйтіс тайӧс. Би кусі и улыс судтаса ӧткымын ӧшиньясын, и тайӧ ӧшиньясыс сідзжӧ воссялісны.
—
— Лейтенант Мейер,
— Ме эськӧ эг сӧветуйт тіянлы восьтавны ӧшиньяс улыс судтаысь, — шуис гӧлӧс вылісянь.
— Дзик пӧдан, лолавны он вермы,
— Ог, ме ньӧти ог кӧсйы, медым ті пӧринныд жаритӧм яйӧ.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Серёжка кывзіс гӧгӧрвотӧм немецкӧй сёрни.
Ӧшиньясын кусӧдалісны бияс, лэпталісны шторыяс, и мӧда-мӧд бӧрся воссялісны ӧшиньяс. Мукӧддырйиыс сэтысянь кыліс сёрни, кодкӧ шутьляліс. Мукӧддырйи кодкӧ ӧзтыліс истӧг, здук кежлӧ югдӧдліс чужӧмсӧ, папироссӧ да чуньяссӧ, да сэсся папирослӧн би чутыс дыр на тыдаліс комната пытшкас.
— Кутшӧм ыджыд страна, сылы помыс абу,
Немецъяс водалісны узьны. Зданиеас и карас ставыс лӧнис. Сӧмын Верхнедуваннӧйладорсянь ещӧ локталісны на машинаяс, фара югӧръяснас поткӧдлывлісны войся небесасӧ.
Серёжка кыліс аслас сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ, кажитчӧ, сылӧн кучкалӧмыс кылӧ став чардак пасьтаыс. Тані век на вӧлі зэв жар, Серёжка дзикӧдз пӧсяліс.
Трестлӧн восьса ӧшиньяса зданиеыс, кодӧс шымыртӧма пемыд да ун, муртса тӧдчис сы син водзын. Сійӧ аддзис вылыс и улыс судтасьыс ӧшиньяслысь пемыд розьяссӧ. Да, тайӧс колӧ вӧлі вӧчны ӧні... Видлӧм могысь сійӧ некымынысь ӧвтыштіс кинас, медым артыштны, кыдзи позяс шеныштчыны да кӧть ылӧсас метитчыны.
Бутылкаясыс, кодъясӧс сійӧ татчӧ воӧм бӧрын пыр жӧ перйис зепъяссьыс да питшӧгсьыс, сулалісны сы бокын. Кималаснас сійӧ корсис ӧтиӧс, чорыда чабыртіс сійӧс юрӧдыс, лӧсьӧдчис бурджыка да вынӧн шыбитіс улыс судтаса восьса ӧшиньӧ. Ыпнитліс син ёрана би, югдӧдліс ӧшиньсӧ дзоньнас да весиг трест здание да школа здание костса уличасӧ, и тайӧ жӧ здукас зильмуніс стеклӧ, кыліс ичӧтик взрыв, — быттьӧкӧ жугалі электрическӧй лампочка. Ӧшиньсянь ыпнитіс би. Тайӧ жӧ здукас Сережка шыбитіс тайӧ ӧшиняс мӧд бутылка, би пытшкас бутылкаыс взорвитчис зэв гораа. Биыс бушуйтіс комната пытшкас нин, сотчисны ӧшинь рамаяс, и билӧн кывъясыс нюжӧдчисны нин стен кузяыс вывлань, тӧкӧтьӧ эз во мӧд судтаӧдзыс. Кодкӧ лёкысь омляліс да чирзіс тайӧ комнатаас, горзӧмъяс кылісны став здание пасьтаыс. Сережка кватитіс коймӧд бутылкасӧ да шыбитіс сійӧс мӧд судтаас, сылы паныда ӧшиньӧ.
Сійӧ кыліс шысӧ, кыдзи жугаліс бутылкаыс, да аддзыліс би ыпнитӧмсӧ. Биыс ыпнитіс сэтшӧм ёна, мый чардак пытшкӧсыс дзоньнас югдыліс, но сэки Сережка вӧлі ылын нин ӧшинь дорсьыс, сійӧ вӧлі чардакысь лэччан пос дорын нин. Сійӧ лэбыштіс тайӧ пос кузяыс да эз нин корсь сійӧ классӧ, кытысь вӧлі жугӧдӧма ӧшинь стеклӧсӧ — сылӧн та вылӧ эз нин вӧв кадыс. Сійӧ котӧрӧн пырис матысса комнатаӧ, — буракӧ, тайӧ вӧлі учительскӧй, — ӧдйӧ восьтіс ӧшиньсӧ, чеччыштіс паркӧ да, копыртчӧмӧн мӧдіс котӧртны парк пытшлань.
Сійӧ здуксяньыс, кор Серёжка шыбитіс коймӧд бутылкасӧ, да сійӧ здукӧдзыс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый котӧртӧ парк кузя, сійӧ ставсӧ вӧчис инстинктивнӧя да ӧдвакӧ вермис бӧрыннас стӧча висьтавны, кыдзи ставыс тайӧ вӧлі. Но ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ водны муӧ да шы ни тӧв куйлыштны ӧти здук да кывзысьыштны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи Серёжкасянь матын турун пӧвстын кышӧдчӧ шыр. Куйлан местасяньыс сылы эз тыдав биыс, но сэтысянь, улича вывсяньыс кылісны горзӧмъяс да котралӧм. Сійӧ чеччыштіс кок йылас да котӧртіс водзӧ, парк помлань, шахта терриконлань.
Тадзисӧ сійӧ вӧчис сійӧ случай вылӧ, кутасны кӧ кытшавны парксӧ, — тасянь сійӧ вермас мунны, кӧть мед мый эз ло.
Ӧні сійӧ аддзис небеса пасьта пыр ёнджыка паськалысь зэв ыджыд ыпъялысь билысь югӧрсӧ, коді чим гӧрд рӧмӧн югдӧдіс пӧжарсянь сэтшӧм ылын сулалысь стариннӧй да зэв ыджыд терриконсӧ да паркысь пу йывъяссӧ. Серёжка чувствуйтіс, мый сьӧлӧмыс сылӧн паськалӧ да лэбӧ. Став тушаыс сылӧн сырмис, сійӧ муртса кутчысис, медым эз серӧктыссьы гораа.
— Со тіянлы!
Парк весьтас небесасӧ краситігтырйи биыслӧн ыпъялӧмыс пыр ыдждіс, и кар шӧрас лыбӧм шызьӧмыс кутіс кывны весиг татчӧдз. Колӧ вӧлі мунны татысь. Серёжкалӧн кыптіс венны вермытӧм кӧсйӧм бара веськавны садйӧ, кытысь сійӧ талун аддзыліс эсійӧ нывсӧ, Валя Борцӧс, — да, ӧні сійӧ тӧдіс, кыдзи шуӧны нывсӧ.
Шытӧг пемыдас мунігмоз сійӧ петіс Деревяннӧй улича сайӧ, вуджис забор вомӧн садйӧ да кӧсйис нин калиткаӧдыс петны улича вылас, кор сылы кыліс дзик калитка дорас сулалысь йӧзлӧн ньӧжйӧник сёрнитӧм. Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый немецъяс абу на займитӧмаӧсь Деревяннӧй уличасӧ, олысьяс смелмӧдчӧмаӧсь да петалӧмаӧсь ывлаас видзӧдлыны пӧжар вылӧ. Серёжка мӧдар боксяньыс кытшовтіс керкасӧ, шытӧг чеччыштіс забор вомӧн да матыстчис калитка дорӧ. Сэні сулаліс пӧжар югыдӧн югдӧдӧм нывбаба чукӧр. На пӧвстысь сійӧ тӧдіс Валяӧс.
— Мый нӧ тайӧ сотчӧ? — юаліс сійӧ, медым сетны тӧдны Валялы ас йывсьыс.
— Кӧнкӧ Садовӧй вылын... А, гашкӧ, школа, — вочавидзис волнуйтчысь нывбаба гӧлӧс.
— Тайӧ трест сотчӧ, — ёсь гӧлӧсӧн, весиг кутшӧмкӧ вызовӧн шуис Валя. — Мама, ме муна узьны, — шуис сійӧ, нарошнӧ очсыштіс да пырис калиткаӧд.
Серёжка мӧдліс вӧтчыны сы бӧрся, но кыліс, кыдзи Валялӧн каблукъясыс котшкисны кильчӧ посъяс кузя да сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс.
Кызьӧд глава
Уна лунъяс чӧж Краснодон пыр да матысса каръяс да посёлокъяс пыр мунісны немецкӧй войскалӧн главнӧй вынъясыс: танкӧвӧй частьяс, машинаяс вылын пехота, сьӧкыд пушкаяс да гаубицаяс, связьлӧн частьяс, обозъяс, санитарнӧй да сапёрнӧй частьяс, гырысь да посни соединениеяслӧн штабъяс. Моторъяслӧн жургӧмыс ланьтлытӧг кыліс и небесаын и му вылын. Бус кымӧръяс тупкылісны карвесьтса да степьвесьтса небесасӧ.
Лыдтӧм войскалӧн да война орудиеяслӧн тайӧ сьӧкыд ритмичнӧй мунӧмас вӧлі аслас неумолимӧй порядок —
Зэв гырысь кӧлесаясӧн мусӧ топӧдігмоз плавнӧя да грузнӧя исковтісны вагонъяс кодь джуджыд грузӧвикъяс, кодъяс нуисны боеприпасъяс да продовольствие, бензин тыра ляпкыд да паськыд цистернаяс. Видзӧднысӧ салдатъяс вӧліны бур да лӧсьыда вурӧм обмундированиеаӧсь. Офицеръяс вӧліны наряднӧйӧсь. Немецъяскӧд тшӧтш мунісны румынъяс, венгръяс, итальянецъяс. Тайӧ армияыслӧн пушкаяс вылас, танкъяс, самолётъяс вылас вӧліны Европаса став заводъяслӧн клеймоясыс. Мортлӧн, коді тӧдіс не сӧмын русскӧй грамота, син водзас вераліс грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс заводъяслӧн маркаяссьыс, и сылы лолі шуштӧм сыысь, кутшӧм ыджыд производственнӧй вын Европаса унджык странаяслӧн снабжайтіс немецкӧй армияӧс, коді муніс ӧні донецкӧй степь пыр, моторъяснас жургигтыр, небесасӧ пемыдӧн тупкысь, чудовищнӧй бус пиын.
Весиг медся ичӧтик морт, коді этша гӧгӧрволіс война делӧяссӧ, чувствуйтіс да аддзис, кыдзи тайӧ вын водзас сӧветскӧй армияяс бӧрыньтчисны асыввывлань да асыв-лунвывлань, пыр ылӧджык, мукӧдлы кажитчис — бӧр бергӧдчывтӧм вылӧ, — Новочеркассклань, Ростовлань, лӧнь Дон сайӧ, Волгалань, Кубаньлань. И коді нин тӧдӧ правдасӧ, кытӧнӧсь ӧні найӧ... И сӧмын нин немецкӧй сводкаяс серти да немецкӧй салдатъяслӧн сёрнияс серти позьӧ дӧгадайтчыны, кӧні, кутшӧм рубеж дорын тышкасьӧ, а гашкӧ, пуктіс нин юрсӧ рӧднӧй му вӧсна пиыд тэнад, батьыд, мужикыд, вокыд.
Сійӧ кадас, кор карӧд век на мунісны немецкӧй частьяс, саранча моз бырӧдісны ставсӧ, мый абу на вӧлі бырӧдӧма водзджык мунысь частьясӧн, Краснодонын, кыдзи освоитӧм домын нин, кӧзяйственнӧя да зумыда овмӧдчалісны наступайтысь немецкӧй армияяслӧн ылыс тылъясыс, налӧн штабъясыс, снабжение отделъяс, резервнӧй частьяс.
Немецъяс власть улын тайӧ первой лунъясас олігӧн татчӧс олысьяс пиысь некод эз разбирайтчы сыын, кутшӧм немецкӧй начальство тані временнӧй, кутшӧм постояннӧй, кутшӧм власть пуксис карас да мый требуйтчӧ карса олысьяссянь, сыысь кындзи, мый вӧчисны сы ордын пыр мунысь салдатъяс да офицеръяс асланыс произвол серти. Быд семья оліс торйӧн, да, пыр ёнджыка аслас положениелысь сьӧкыдлунсӧ да ужассӧ сознавайтігӧн, быдӧн ас ногыс зілис кыдзкӧ ладмӧдчыны тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас.
Бабушка Вера да Елена Николаевна олӧмын выльӧн да ужаснӧйӧн вӧлі сійӧ, мый на ордӧ расположитчис ӧти немецкӧй штаб, кӧні главнӧйыс вӧлі генерал барон фон Венцель аслас адъютантыскӧд да рыжӧй юра да рыжӧй беринъяса денщикыскӧд. Ӧні на керка дорын пыр сулаліс немецкӧй часӧвӧй. Ӧні налӧн керкаыс пыр вӧлі тыр свободнӧя, кыдзи аслас керкаӧ, пырысь да петысь, то совещайтчысь, то прӧстӧ юысь да сёйысь немецкӧй генералъясӧн да офицеръясӧн, немецкӧй сёрниӧн да радио пыр кылысь немецкӧй маршъясӧн да немецкӧй сёрниӧн. А керкаса кӧзяеваыс, бабушка Вера да Елена Николаевна, йӧршитчисны ичӧтик комнатаӧ, кӧні вӧлі душнӧ орчча кухняын дугдывтӧг ломтысьысь плитасянь петысь жар вӧсна, и найӧ водз асывсянь сёр войӧдз обслуживайтісны немецкӧй генералъясӧс да офицеръясӧс.
Ещӧ тӧрыт на бабушка Вера Васильевна вӧлі сиктын уджӧн аслыс общественнӧй ним заслужитысь персональнӧй пенсионерка, Донбасса зэв ыджыд трестын уджалысь геологлӧн мам, а Елена Николаевна — тӧдчана сӧветскӧй работниклӧн, Каневын земельнӧй отделӧн заведуйтысьлӧн дӧва, краснодонскӧй школаын медбур учениклӧн мам, — тӧрыт на кыкнанныс найӧ вӧліны быдӧнлы тӧдса да быдӧнӧн уважайтана йӧз. А ӧні найӧ вӧліны рыжӧй беринъяса немецкӧй денщиклӧн кыв шутӧг подчиняйтчысьяс.
Генерал барон фон Венцель вӧлі сэтшӧм занят война делӧясӧн, мый эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс. Сійӧ быдса часъясӧн пукавліс карта дорын, гижаліс, кырымавліс бумагаяс, кодъясӧс сетліс сылы адъютантыс, да мукӧд генералъяскӧд юис коньяк. Мукӧддырйи генерал скӧрмыліс да горзіс сідзи, быттьӧ командуйтіс плац вылын, и мукӧд генералъяс сулалісны сы водзын, кык визя гӧрд лампасъяс дорас кияснысӧ нюжӧдӧмӧн. И бабушка Вералы и Елена Николаевналы вӧлі яснӧ, мый генерал фон Венцель воля серти мунӧны Краснодон пыр страна пытшкӧсӧ немецкӧй войска танкъясӧн, самолётъясӧн, пушкаясӧн и генераллы важнӧ вӧлі буретш тайӧ, медым найӧ мунісны да воисны пыр ас кадын да сійӧ местаас, кытчӧ налы индӧма. А ставыс сійӧ, мый найӧ вӧчисны местаясас, кыті найӧ прӧйдитісны, тайӧ эз интересуйт генерал фон Венцельӧс, кыдзи сійӧс эз интересуйтлы сійӧторйыс, мый сійӧ олӧ бабушка Вера ордын да Елена Николаевна ордын.
Генерал фон Венцель приказ серти либӧ сылӧн чӧв олігтыр кӧдзыда сӧгласитчӧм серти сы дінын да сы гӧгӧрын вӧчсисны уна сё да тысяча омӧль да лёк поступокъяс. Быд керкаын мыйкӧ да мырддялісны, мырддялісны и бабушка Вералысь да Елена Николаевналысь салӧ, ма, кольк, вый, но тайӧ эз мешайт сылы вылын новлӧдлыны ассьыс малиновӧй голяа векньыдик юрсӧ, коді увереннӧя пукаліс пальмӧвӧй веткаяс костын, мый кажитчис — нинӧм омӧльыс да няйтыс оз вермы воны генерал вежӧрӧдз.
Генерал вӧлі зэв чистоплотнӧй морт; кыкысь лун, асылын и водӧм водзвылын, мыссьыліс пӧсь ваӧн юрсяньыс кок улӧдзыс. Генераллӧн векньыдик чужӧм вылас чукыръяссӧ да голясӧ пыр вӧлі мичаа бритӧма, мыськалӧма да душитӧма. Сылы вӧлі вӧчӧма торъя уборнӧй, кодӧс бабушка Вералы вӧлі тшӧктӧма быдлун мыськыны, медым генерал вермис вӧчны ассьыс делӧяссӧ лажыньтчытӧг. Генерал ветлывліс уборнӧйӧ асывъясын пыр ӧти кадӧ, а денщик караулитіс неылын да, генераллысь кызӧктыштӧм кылӧм бӧрын, мыччывліс сылы специальнӧй вафельнӧй бумага. Но тайӧ чистоплотнӧй генералыс эз яндысьлы бабушка Вера дырйи да Елена Николаевна дырйи гора горзьӧдлыны сёйӧм бӧрын, а сійӧ кӧ вӧвлі аслас комнатаын ӧтнас, сійӧ лэдзліс аслас сювъясысь лёк воздухсӧ сы йылысь тӧждысьтӧг, мый бабушка Вера да Елена Николаевна пукалӧны орчча комнатаын.
А кузь кокъяса адъютант быдторйын зілис лоны генерал кодьӧн. Кажитчис, сійӧ, адъютантыс, весиг быдмӧма татшӧм кузясӧ сӧмын сы вӧсна, медым лоны аслас кузь генерал кодьӧн. И сідзи жӧ, кыдзи и генерал, сійӧ зілис не казявны ни бабушка Вераӧс, ни Елена Николаевнаӧс.
Ни генераллы, ни сылӧн адъютантлы бабушка Вера да Елена Николаевна эз существуйтны не сӧмын кыдзи йӧз, но весиг кыдзи предметъяс. А ӧні денщик вӧлі на вылын полновластнӧй начальник да кӧзяин.
И тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас велаліг бабушка Вера первой лунъяссяньыс жӧ аддзис, мый сійӧ оз вермы миритчыны тайӧ положениеыскӧд. Мудер бабушка Вера гӧгӧрвоис, мый рыжӧй беринъяса денщик абу сэтшӧм ыджыд властя аслас начальникъяс дырйи, медым лысьтіс вины сійӧс, бабушка Вераӧс. И лунысь лунӧ сійӧ пыр повтӧгджык пинясис денщиккӧд, а кор денщик горзыліс сы вылӧ, бабушка Вера ачыс горзіс денщик вылӧ. Ӧтчыд, скӧрмӧм бӧрын, денщикыс аслас ыджыд каблукнас чужйис бабушка Вералы коскас, но бабушка мыйвынсьыс кучкис сылы юрас скӧвӧрдаӧн, и, кӧть кутшӧм тешкодь тайӧ вӧлі, лёкысла гӧрдӧдӧм денщик быттьӧ виньдіс. Татшӧм тешкодь да сложнӧй отношениеяс лоины бабушка Вералӧн рыжӧй беринъяса денщиккӧд. А Елена Николаевна век на быттьӧкӧ измӧма кодь да, пышнӧй русӧй юрсиӧн кытшалӧм неуна чатӧра юрсӧ вӧрзьӧдтӧг новлӧдлігӧн, чӧв олігтырйи, вӧчис сійӧс, мый сылы тшӧктылісны.
Ӧти татшӧм лунӧ Елена Николаевна муніс Садовӧйлы параллельнӧй улича кузя вала да друг аддзис сылы паныд локтысь тӧдса подвода, кытчӧ вӧлі доддялӧма буланӧй вӧлӧс, да подводакӧд орччӧн тувччалысь Олег писӧ.
Елена Николаевна беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр, уськӧдіс кисьыс ведраяссӧ да карнансӧ и, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, уськӧдчис пиыс дінӧ.
— Олежка... пиукӧй... — шуаліс сійӧ, то сылы морӧс бердас чужӧмнас топӧдчылігмоз, то сылысь еджыд, русӧй, шондінас зарниассьӧм юрсисӧ малышталігмоз, то прӧстӧ ки пыдӧснас сылы морӧсас, пельпомъясас, мышкуас инмӧдчылігмоз.
Олег вӧлі быдса юрӧн ыджыдджык сыысь; тайӧ бӧръя лунъясас сійӧ ёна гожъялӧма, омӧльтчӧма чужӧм вылас, возмужайтӧма; но тайӧ возмужайтӧм пырыс воддза серти ёнджыка тӧдчисны пиыслӧн сылы нэм кежлас кольӧм чертаясыс, кодъясӧс мамыс тӧдіс сыын, кор сійӧ сӧмын на заводитіс дзольгыны первой кывъяссӧ да аслас кызіник, гожъялӧм гӧгрӧс кокъяснас вӧчаліс первой воськовъяс и сійӧс тӧлӧн моз нуліс бокӧ. Сійӧ збыль вӧлі ещӧ сӧмын на ыджыд кагаӧн. Сійӧ кутліс мамсӧ аслас гырысь ён кияснас, а сылӧн синъясыс паськыд еджыд синкымъяс увтіыс сідзи сияйтісны, кыдзи найӧ сияйтісны мамыслы став тайӧ дас квайт во да джын чӧжыс, — чистӧй, сӧдз светӧн, и сійӧ дугдывтӧг долис:
— Мама... мама... мама...
Некод и нинӧм эз существуйт налы тайӧ кымынкӧ здук чӧжыс: ни кык немецкӧй салдат, кодъяс матысса дворсянь видзӧдісны на вылӧ, — абу-ӧ таын мыйкӧ порядок,
Сьӧкыд вӧлі тайӧ лунъясас налы, кодъяс эновтісны рӧднӧй местаяссӧ, гортсӧ, матысса йӧзсӧ. Но найӧ, кодъяс удитісны пышйыны немецысь, мунісны нин асланыс, сӧветскӧй му кузя. А ёна сьӧкыдджык вӧлі сылы, коді став вынъяссӧ пуктіс, медым пышйыны немецысь, но кодлӧн весь вошины став тайӧ зільӧмъясыс да коді аддзыліс смерть ас водзсьыс и ӧні довгис рӧднӧй местаясті, кодъяс тӧрыт на вӧліны ас местаясӧн, а со лоины немецкӧйясӧн, — довгис сёйтӧг, юрсюянінтӧг, ӧткӧн, дзикӧдз жугыльмӧм, паныдасьысь немец-победитель милӧсть вылӧ эновтӧм, быттьӧкӧ сы водзын сійӧ преступник.
Сійӧ здукас, кор паськыд югыд степын Олег да сылӧн ёртъясыс аддзисны веськыда на вылӧ локтысь немецкӧй танкъяс, налӧн сьӧлӧмъясныс дрӧгмуніны, кор первойысь паныдасисны смертькӧд. Но смертьыс ӧні кежлӧ эз на во.
Немецъяс-мотоциклистъяс кытшалісны ставнысӧ, кодъяс эз удитны ю вомӧн вуджны, да йӧршитісны ӧтилаӧ Донец дорӧ. И тані бара ӧтлаасисны ӧтлаӧ и Олег ёртъяскӧд, и Ваня Земнухов Клавакӧд да сылӧн мамыскӧд, и 1-бис №-а шахтаса директор Валько. Валько вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧма — гачсӧ да пинжаксӧ кӧть пыдзырт, — сылӧн хромӧвӧй сапӧгъясас булькакыліс ва.
Тайӧ минутаясас, кор ставныс вӧлі шӧйӧвошӧмаӧсь, некод эз обращайт ӧта-мӧд вылас внимание, но Валько вылӧ видзӧдігӧн быдӧн думайтісны: «Со и эталы абу удайтчӧма вартчыны Донец вомӧн». А сійӧ кутшӧмкӧ скӧр, сьӧд, бритчытӧм цыганскӧй чужӧма пуксис муӧ, пӧрччис ассьыс бур сапӧгъяссӧ, кисьтіс васӧ, пыдзыртіс нямӧдъяссӧ, бӧр кӧмасис, сэсся бергӧдіс том йӧзлань ассьыс зумыш чужӧмсӧ да друг, оз позь шуны мый мигнитіс, а неуна чукыртліс сьӧд синлапъяссӧ: эн пӧ полӧй, ме тіянкӧд.
Сьӧд шлёма-берета немецкӧй офицер-танкист, сьӧдасьӧм да скӧр чужӧма, дзугӧм русскӧй кывйӧн тшӧктіс став военнӧйясыслы петны йӧз чукӧрысь. Военнӧйяс, оружиетӧмӧсь нин, петалісны йӧз чукӧрысь группаясӧн и ӧткӧн. Налы мышканыс прикладъяснас тувкӧдігтыр немецкӧй салдатъяс нуӧдалісны найӧс бокӧ, и регыд мысти йӧз чукӧрсянь неылын артмис степын мӧд, ичӧтджык чукӧр военнӧйясысь. Кутшӧмкӧ сьӧлӧмад йиджмӧн шог вӧлі чужӧмъясас, видзӧдласъясас тайӧ йӧзыслӧн, кодъяс жмитчисны ӧта-мӧд бердас асланыс важ няйт гимнастёркаясаӧсь да бусӧссьӧм сапӧгъясаӧсь шондіӧн ойдӧдӧм яркӧй степын.
Военнӧйясӧс стрӧитісны колоннаӧ да вӧтлісны Донец катыд. А став гражданскӧй йӧзсӧ лэдзалісны гортаныс.
И йӧз заводитісны разӧдчавны степь кузя Донецсянь быдладорӧ. Унджыкыс мӧдӧдчисны туй пӧлӧн рытыввыв, хутор пыр, кӧні узисны Ваня да Жора, Лихӧйлань.
Виктор Петровлӧн батьыс да дед, коді нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, сійӧ здукас, кор аддзисны степысь немецкӧй танкъяс, ӧтлаасисны подводаяснас ас йӧз дінӧ. И налӧн группаыс дзоньнас, кӧні вӧлі ӧні и Клава Ковалёва мамыскӧд, ӧтлаасисны йӧз да подводаяс потоккӧд, кодъяс мунісны рытыввылӧ Лихӧйлань.
Мыйкӧдыра йӧз пиысь некод эз верит, мый ставыс буретш тадзи и лоӧ, лэдзисны найӧс да таын абу некутшӧм пӧръялӧм, — ставныс полігтырйи видзӧдлывлісны туй кузя налы паныд дугдывтӧг локтысь немецкӧй салдатъяс вылӧ. Но мудзӧм, пӧсялӧм, буснас няйтӧссьӧм чужӧма салдатъяс, кодъяс ёнджыка думайтісны сы йылысь, мый найӧс виччысьӧ водзын, пӧшти эз видзӧдлыны русскӧй беженецъяс вылӧ.
Кор прӧйдитіс первой шӧйӧвошӧмыс, кодкӧ неувереннӧя шуис:
— Та вылӧ эм немецкӧй командованиелӧн приказ — местнӧй олысьясӧс не ӧбижайтны...
Валько, кодсянь шонді водзас вӧв вылысь моз петіс ру, зумыша нюммуні да, чӧртъяс моз няйтӧссьӧм скӧр немецкӧй салдатъяс колонна вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Он аддзы, налӧн кадыс абу. А то сетісны эськӧ тэныд юыштны ватор!
— А тэ, кажитчӧ, юыштӧмыд нин? — друг гажаа шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧс, сэтшӧм гӧлӧсъяс пиысь ӧти, кодъяс некор оз гажтӧмчыны да олӧмлӧн быдсяма, весиг медся лёк условиеяс дырйи обязательнӧ сюрӧны, кор чукӧртчӧны русскӧй йӧз.
— Ме юышті нин, — зумыша сӧгласитчис Валько да, думыштӧм бӧрын, содтіс: — Да эг на помӧдзыс.
Збыльысьсӧ со мый лои Валькокӧд, кор сійӧ, том йӧзӧс берег вылӧ кольӧм бӧрын, лэччис вуджӧдчанінӧ. Аслас зэв скӧр видӧн сійӧ век жӧ заставитіс вуджӧдчӧмӧн распоряжайтчысь ӧти военнӧйӧс сёрнитны аскӧдыс. Военнӧйсянь Валько тӧдмаліс, мый вуджӧдчӧм кузя командованиеыс ю мӧдарладорас. «Ме сійӧс заставита, медым сійӧ аслас дышпозъясыскӧд порядоксӧ меным лӧсьӧдіс!» — зэв скӧрысь думайтіс Валько, наплавнӧй пос вывті мунысь машинаяс дінті ӧти понтон дорсянь мӧд дор вылӧ чеччалігтырйи. Тайӧ здукас уськӧдчисны немецкӧй пикировщикъяс, и сылы, сыкӧд тшӧтш чеччалысь йӧз моз жӧ, лои водны. Сэсся кучкис немецкӧй артиллерия, понтонъяс вылыті заводитчис паника. И сэки Валько падмис.
Аслас положение сертиыс сылӧн эз сӧмын вӧв право, а сійӧ вӧлі обязан пӧльзуйтчыны медбӧръя позянлуннас вуджны Донец мӧдарладорӧ. Но кыдзи тайӧ овлывлӧ весиг зэв ён да рассудительнӧй йӧзлӧн, кодъяслӧн пӧсь вирыс тыдавтӧг пуӧ сӧнъясас, мукӧддырйи частнӧй, ичӧтджык, но матысса долг венӧ общӧй, главнӧй, но ылысса долгсӧ.
Мыйӧн Валько представитіс аслыс, мый вермасны думыштны сы йылысь сылӧн рабочӧйясыс, сылӧн другыс, Григорий Ильич Шевцов, ребята-комсомолецъяс, кодъяс колины берег вылӧ, — мыйӧн Валько представитіс аслыс тайӧс, став вирыс кайис сылы сьӧд чужӧмас, и сійӧ бергӧдчис бӧр. Сэки наплавнӧй пос пасьталаыс нин оръявлытӧм лавинаӧн котӧртісны сылы паныд йӧз. Сэки сійӧ паськӧмнас шыбитчис ваӧ да заводитіс вартчыны береглань.
Сэки, кор немецъяс лыйлісны нин артиллерияысь да кытшалісны Донецлысь тайӧ берегсӧ и садьсӧ воштӧм йӧз котӧртісны тайӧ берегсяньыс понтонъяс кузя мӧдар берегас да косясисны понтонъяс дінӧ лэччанінын да дасъясӧн да сёясӧн вартчӧмӧн вуджалісны мӧдар берегас, — гыяссӧ аслас ён кияснас поткӧдлігтыр Валько вартчис тайӧ берегланьыс. Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ первойяс лыдын, кодъяскӧд немецъяс расправитчасны, а вартчис сы вӧсна, мый мӧд ногӧнсӧ вӧчны эз лэдз сылӧн сӧвестьыс.
Асланыс беда вылӧ немецъяс эз вины Валькоӧс, а лэдзисны сійӧс мукӧдкӧд ӧтлаын. И вот сы пыдди, медым мунны асыввывлань, Саратовлань, кытчӧ сійӧ вӧлі должен явитчыны служба кузя да кӧні вӧліны сылӧн гӧтырыс да челядьыс, беженецъяс чукӧрын Валько муніс рытыввывлань.
Лихӧйӧдз вотӧдз на беженецъяслӧн тайӧ сборнӧй колоннаыс пондіс чинны. Валько вӧзйис краснодонсаяслы торйӧдчыны колоннасьыс, кытшовтны Лихӧйсӧ да мунны Краснодонлань миртуйяссянь ылітіджык, туй вожъясӧд либӧ веськыда туйтӧг.
Кыдзи тайӧ пыр овлывлӧ народъяс да государствояс олӧмлӧн сьӧкыд кадъясӧ, весиг медся рядӧвӧй мортлӧн сьӧлӧмас аслас судьба йылысь мӧвпъясыс топыда йитчӧны став народлӧн да став государстволӧн судьба йылысь мӧвпъяскӧд.
Тайӧ первой лунъясас сы бӧрын, мый найӧ переживайтісны, и гырысь йӧзлӧн и том йӧзлӧн настроениеыс вӧлі зэв лёк и найӧ пӧшти эз сёрнитны мӧда-мӧдныскӧд. Найӧс мучитіс эз сӧмын сійӧ, мый виччысис найӧс водзын, но и сійӧ, мый лоӧ ӧні став сӧветскӧй мукӧд. Но быдӧн переживайтіс тайӧс ас ногыс.
Медся спокойнӧя став лоӧмтор вылас видзӧдіс Мариналӧн куим арӧса пиыс, Олеглӧн ичӧтик воча вокыс. Некутшӧм сомнение сылӧн эз вӧв, мый мирыс, кӧні сійӧ оліс, устойчивӧй, кор мамыс да батьыс пыр вӧліны сы дінын. Сылы, збыльысь, страшнӧ лолі ӧти здукӧ, кор кодкӧ равӧстіс да гымыштіс небесаын и гӧгӧр сэтшӧма грымакыліс да котӧртісны йӧз. Но сійӧ быдмис сэтшӧм кадӧ, кор гӧгӧр пыр грымакыліс да пыр кытчӧкӧ котӧртісны йӧз, та вӧсна сійӧ неуна бӧрдыштіс да успокоитчис. И ӧні ставыс нин вӧлі бур. Сӧмын сылы кажитчис, мый налӧн путешествуйтӧмыс неуна нюжаліс. Медся ёна тайӧс чувствуйтіс сійӧ лун шӧр кадӧ, кор эбӧссьыс петтӧдз пӧжліс сійӧс, и сійӧ заводитліс няргыны, дыр-ӧ нин оз во гортас бабушка дінас. Но кор вӧлі сувтасны шойччыны и сійӧ сёйыштас роктор да беддьӧн зурӧдыштас суслик гуӧ да, боквыв тувччалігмоз, почтительнӧя чатрасигтыр, кытшовтас гнедӧй вӧвъяс гӧгӧр, кодъяс вӧліны пӧшти быдӧн кык пӧв ыджыдджыкӧсь налӧн буланӧй вӧв дорысь, а сэсся, юрсӧ мамыс пидзӧсъяс вылӧ пуктӧмӧн, чӧскыда узьыштас, — и ставыс бӧр лолі аслас местаясас, и мирыс бара тырлі чудесаясӧн да прелестьясӧн.
Дед-ямщик думайтіс сы йылысь, мый ӧдвакӧ сы олӧмлы, ичӧтик пӧрысь морт олӧмлы, грӧзитӧ опасность немецъяс дырйи. Но сійӧ поліс, мый немецъяс туй вылас на мырддясны сылысь вӧвсӧ. Таысь кындзи, сійӧ думайтіс сы йылысь, мый немецъяс оз кутны сетны сылы пенсиясӧ, кодӧс сійӧ получайтліс нелямын во шахтаясын возчикӧн уджалӧмысь, и оз сӧмын дугӧдны пособие сетӧм, кодӧс сійӧ получайтліс куим фронтовик-пиян вӧснаыс, а ещӧ, пӧжалуй, мӧдасны дзескӧдны сыысь, мыйла сылӧн сы мында пи Краснӧй Армияын. И сійӧс ёна волнуйтіс вопрос сы йылысь, победитас-ӧ Россия войнаас. Сы серти, мый сійӧ аддзыліс ас синъяснас, сійӧ ёна поліс, мый Россия оз победит. И сэки сійӧ, ичӧтик дед, кодлӧн руд юрсиыс балябӧжас пашкыртчӧма воробей гӧн моз, ёна жалитіс сы йылысь, мый эз кув колян тӧв, кор сылӧн, кыдзи висьталіс сылы доктор, лолі «приступ». Но мукӧддырйи сійӧ казьтыліс ассьыс став олӧмсӧ да войнаяс, кодъясын ачыс участвуйтліс, казьтыліс, мый Россия зэв ыджыд, озыр, а бӧръя дас вонас лои ещӧ озырджыкӧн, — неужели жӧ немецлӧн сюрӧ вын победитны сійӧс, Россияӧс? И кор дед думайтіс тадзи, сійӧ ловзьыліскодь, гыжйыштавліс шондісьыс сьӧдӧдӧм кос кок шегсӧ, вом доръяссӧ челядь моз чургӧдӧмӧн чмокайтіс аслас буланӧй вӧв вылас да тэрмӧдлыштіс сійӧс вӧжжинас.
Николай Николаевичлы, Олег дядялы, медся ӧбиднӧ вӧлі сійӧ, мый трестын сэтшӧм бура заводитчӧм уджыс сылӧн — том геологлӧн, коді выдвинитчис первой воясӧ жӧ вывті удачнӧй разведкаясӧн, — друг ори татшӧм виччысьтӧм да лёк ногӧн. Сылы кажитчис, мый немецъяс непременнӧ виасны сійӧс, а оз кӧ вины, сылы уна вын ковмас пуктыны, медым кыдзкӧ мынтӧдчыны немецъяс ордын служитӧмысь. А сійӧ тӧдіс, мый став условиеяс дырйи оз мун служитны немецъяслы, сы вӧсна мый немецъяслы служитӧм сылы кажитчис сэтшӧм жӧ лӧсявтӧмторйӧн да тешкодьӧн, кыдзи ветлӧдлыны бауӧн.
А томиник тьӧтушка Марина арталіс, кутшӧм доходъяс вылӧ найӧ овлісны немецъясӧдз. И артмӧ вӧлі, мый немецъясӧдз налӧн олӧм вылӧ доходъясыс вӧліны татшӧмӧсь: Николай Николаевичлӧн заработокыс, Елена Николаевналӧн пенсияыс, кодӧс сійӧ получайтліс кулӧм мужиксьыс — Олеглӧн дядьысь, бабушка Вера Васильевналӧн пенсия, трестлӧн налы сетӧм квартира да град йӧр, кодӧс найӧ вӧдитлісны керка дінас. И артмӧ вӧлі сідзи, мый немецъяс локтӧм бӧрын первой куим доходыс налӧн, дерт нин, оз ло и, гашкӧ, оз лоны и мукӧдыс. Сійӧ пыр казьтыліс вуджӧдчанінын виӧм челядьӧс и найӧс жалитӧмсӧ вуджӧдліс аслас кага вылӧ да заводитліс бӧрдны. Сылы волісны юрас сы йылысь висьтавлӧмъяс, мый немецъяс грубӧя приставайтӧны нывбабаяс дінӧ да насильничайтӧны, и сэки сылы дум вылас усьлі, мый сійӧ мича нывбаба и сы дінӧ, дерт нин, кутасны приставайтны немецъяс, и сійӧ то усьлі шогӧ, то бурӧдіс асьсӧ сійӧн, мый нарошнӧ кутас пасьтасьны прӧстӧйджыка да вежас прическасӧ, сэки, гашкӧ, ставыс кыдзкӧ мунас бура.
Виктор Петровлӧн батьыс, лесничӧй, тӧдіс, мый гортас бӧр воӧмыс грӧзитӧ сылы, кыдзи сэтшӧм мортлы, кодӧс районын тӧдӧны 1918 воын немецъяслы паныд тышын участвуйтӧм серти, и сылӧн пиыслы-комсомолецлы смертельнӧй опасностьӧн. Но сійӧ дзикӧдз падмыліс, кор думайтіс сы йылысь, мый сылы ӧні вӧчны. Сійӧ тӧдіс, мый партийнӧй йӧз пиысь кодӧскӧ да дерт кольӧма подпольнӧй да партизанскӧй тыш организуйтӧм могысь. Но ачыс сійӧ, олӧмакодь нин морт, нэм чӧжыс уджаліс честнӧя рядӧвӧй лесничӧйӧн да вӧлі думайтӧ, мый нэм чӧжыс лоӧ лесничӧйӧн. Сійӧ мечтайтіс сетны бур образование пиыслы да нылыслы да мед лоӧны наысь прамӧй йӧз. Но кор сылы юрас воліс мӧвп сы йылысь, мый сылӧн важ олӧмыс вермас кольны немецъяслы тӧдтӧмӧн да сылӧн лоӧ позянлун сідзи жӧ служитны лесничӧйӧн немецъяс дырйи, — сійӧс босьтліс сэтшӧм шог да зывӧктӧм, мый сылы, ыджыд, ён мортлы, окота вӧлі косясьны.
Дзик тайӧ жӧ кадас сылӧн пиыслы, Викторлы, зэв ӧбиднӧ да оскорбитана вӧлі Краснӧй Армия вӧсна. Сійӧ челядьдырсяньыс ёна радейтліс Краснӧй Армияӧс да сылысь командиръяссӧ да война первой лунъяссянь гӧтӧвитчис сы вылӧ, медым участвуйтны войнаын кыдзи Краснӧй Армияса командир. Сійӧ руководитіс школаас военнӧй кружокӧн, нуӧдіс военнӧй занятиеяс да физическӧй упражнениеяс кружокын зэр улын и кӧдзыд вылын, кыдзи велӧдліс Суворов. Краснӧй Армиялӧн поражениеяс, дерт, эз вермыны Виктор синъяс водзын уськӧдны Краснӧй Армиялысь престижсӧ. Но вӧлі ӧбиднӧ, мый сылы ас кадын эз удайтчы веськавны Краснӧй Армияӧ командирӧн, а вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Краснӧй Армияса командирӧн, сійӧ, Краснӧй Армияыс, дерт эськӧ, эз веськав татшӧм сьӧкыд да лёк положениеӧ. А немецъяс дырйи аслас судьба йылысь Виктор прӧстӧ эз думайт, тырвыйӧ надейтчис батьыс вылӧ да аслас друг Анатолий Попов вылӧ, коді став сьӧкыд случайяс дырйи кужліс корсьны мыйкӧ виччысьтӧмӧс да дзик правильнӧйӧс.
А сылӧн другыс Анатолий став сьӧлӧмнас висис отечество вӧсна да, чӧв олігтыр гыжсӧ курччаліг, туй чӧжыс думайтіс сы йылысь, мый жӧ ӧні вӧчны сылы, Анатолийлы? Война кадӧ комсомольскӧй собраниеяс вылын сійӧ лыддис зэв уна докладъяс социалистическӧй отечество дорйӧм йылысь, но ни ӧти докладын сійӧ эз на вермы выразитны отечествосӧ чувствуйтӧм, кыдзи мыйкӧ зэв ыджыдӧс да сьылысьӧс, кутшӧмӧн вӧлі сылӧн, Анатолийлӧн, мамыс, Таисья Прокофьевна, аслас ыджыд, кыз тушанас, банйӧм бур чужӧмнас да зэв мича стариннӧй казачӧй сьыланкывъяснас, кодъясӧс сійӧ сьывлывліс сылы ичӧтсяньыс на. Отечествоӧс тайӧ чувствуйтӧмыс пыр овліс сы сьӧлӧмын да петавліс сылӧн синваыс рӧднӧй сьыланкывлысь шыяссӧ кылігӧн либӧ талялӧм нянь вылӧ, сотӧм керка вылӧ видзӧдігӧн. И вот отечествоыс веськаліс бедаӧ, сэтшӧм бедаӧ, мый ни аддзыны тайӧс, ни думайтны та йылысь оз вӧлі позь сьӧлӧм доймытӧг. Колӧ вӧлі действуйтны, действуйтны пырысь-пыр, но — кыдзи, кӧні, кодкӧд?
Татшӧм сяма мӧвпъясыс кутшӧмакӧ волнуйтісны сылысь став ёртъяссӧ.
И сӧмын Улялӧн эз вӧвны вынъясыс думайтны ни рӧднӧй мулӧн судьба йылысь, ни аслас личнӧй судьба йылысь. Ставсӧ, мый сійӧ переживайтіс сійӧ кадсяньыс, кыдзи аддзис 1-бис №-а шахталысь нёровтчӧм копёрсӧ: радейтана пӧдругаыскӧд да мамыскӧд прӧщайтчӧм, шондіӧн сотӧм, талялӧм степь кузя тайӧ туйсӧ да, медбӧрын, вуджӧдчанінсӧ, кӧні гӧрд чышъяна нывбабалӧн вирӧссьӧм тушаас да син гуранъяссьыс петӧм синъяса детинкаын быттьӧ вӧлі ӧтлаасьӧма, чукӧрмӧма сылӧн став переживайтӧмторйыс, — ставыс тайӧ выльысь и выльысь, то кинжал моз ёся, то мельнича изки моз сьӧкыда-сьӧкыда бергӧдчылісны Улялӧн вирӧн ойдӧм сьӧлӧмас. Туй чӧжыс сійӧ восьлаліс телегакӧд орччӧн, быттьӧ спокойнӧй, и сӧмын сы синъясын, нырбордъясын, вом доръясын тӧдчысь мрачнӧй вынлӧн чертаясыс висьталісны, кутшӧм бушковъяс гыясӧн ветлісны сы сьӧлӧмын.
Зато Жора Арутюнянцлы вӧлі дзик яснӧ, кыдзи сійӧ кутас овны немецъяс дырйи. И сійӧ зэв авторитетнӧя рассуждайтіс кывмӧн:
— Каннибалъяс! Миян народ ӧмӧй вермас накӧд миритчыны, да? Миян народ, кыдзи и водзджык немецъясӧн оккупируйтӧм местаясын, кыв шутӧг босьталас оружие. Менам батьӧй — рам морт, но ме ог сомневайтчы — сійӧ босьтас оружие. А мамӧй, аслас характернас, сійӧ кыв шутӧг босьтас оружие. Миян старикъяс кӧ тадзи вӧчӧны, мый нӧ ми, том йӧз, долженӧсь вӧчны? Ми, том йӧз, долженӧсь босьтны учёт вылӧ — тӧдмавны, сэсся босьтны учёт вылӧ, — поправитіс асьсӧ Жора, — став том йӧзсӧ, кодъяс эз мунны, да пырысь-пыр йитчыны подпольнӧй организациякӧд. Ме тӧда, мый Краснодонӧ колины Володя Осьмухин да Толя Орлов — найӧ ӧмӧй кутасны весь пукавны? А Люся, Володялӧн чойыс, тайӧ зэв прамӧй нылыс, — пӧся шуис Жора, — сійӧ, дерт нин, кыв шутӧг оз кут весь пукавны.
Ваня Земнухов бӧрйис кад, кор найӧс некод, Клаваысь кындзи, эз вермы кывны, шуис Жоралы:
— Кывзы, тэ, абрек! Збыльысь, тэкӧд ставныс сӧгласенӧсь. Но... кутышт кывтӧ. Ӧти-кӧ, тайӧ быдӧнлӧн аслас сӧвестьлӧн делӧ. А, мӧд-кӧ, тэ жӧ он вермы став вӧснаыс пӧручитчыны. А друг кодкӧ кыдзкӧ болтнитас, мый сэки лоӧ — и тэныд и миянлы ставнымлы?
— Мыйла тэ менӧ шуин абрекӧн? — юаліс Жора, кодлӧн сьӧд синъясас тыдовтчис кыпыд-самодовольнӧй выражение.
— Сы вӧсна мый тэ сьӧд да действуйтан наездник моз.
— Тэ тӧдан, Ваня, кор ме вуджа подпольеӧ, ме збыль босьта аслым кличка «Абрек», — вашкӧдӧмӧн шуис Жора Арутюнянц.
Ванялӧн вӧліны Жора Арутюнянцлӧн кодь жӧ настроениеяс да мӧвпъяс. Но быдторйӧ, кӧть мый йылысь Ваня эз думайт ӧні, вынӧн пырліс шудлӧн чувство Клава дінын матыслунысь да гордостьлӧн чувство, кор сійӧ казьтыліс вуджӧдчанін дорын ассьыс поведениесӧ, да выльысь кывліс Ковалёвлысь кывъяссӧ: «Ваня, спасит найӧс» — и чувствуйтіс асьсӧ Клаваӧс спаситысьӧн. Шудлӧн тайӧ чувствоыс вӧлі ещӧ нин ён сы вӧсна, мый Клавалӧн вӧлі сэтшӧм жӧ чувство. Эз кӧ эськӧ вӧв бать вӧсна тӧждысьӧмыс да мамыслӧн нора лыддьӧдлӧмъясыс, Клава Ковалёва эськӧ вӧлі веськыда да прӧстӧ шуда любитана морткӧд тані, шондіӧн югдӧдӧм донецкӧй степын, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый то сэні, то тані горизонт вылын мыччысявлісны немецкӧй танкъяслӧн башняясыс, зениткаяслӧн стволъясыс да немецкӧй салдатъяслӧн каскаяс, каскаяс, каскаяс, кодъяс тӧвзисны зарниа шобді весьтті моторъяс жургӧм улын да бус пиын.
Но став тайӧ йӧз пӧвстас, кодъяс сэтшӧм разнӧя думайтісны аслас судьба йылысь да став народ судьба йылысь, вӧлі кык морт, сідзи жӧ зэв разнӧйӧсь характер сертиыс да арлыд сертиыс, но кодъяс шензьӧдана ӧткодьӧсь вӧліны сыӧн, мый кыкнанныс вӧліны тырӧсь вӧвлытӧм моральнӧй кыпыдлунӧн да энергическӧй деятельностьӧн. Ӧти мортыс тайӧ вӧлі Валько, а мӧдыс — Олег.
Валько вӧлі этша сёрниа морт, и некод некор эз тӧд, мый вӧчсьӧ ортсысяньыс цыган кодь тайӧ морт сьӧлӧмас. Кажитчис, мый сы судьбаын ставыс вежсис лёклань. А сійӧс некор на эз аддзывны татшӧм гажаӧн да тэрыбӧн. Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн, тӧждысис быдӧн вӧсна, окотапырысь панліс сёрни ребятакӧд, то ӧтикӧд, то мӧдкӧд, быттьӧ найӧс испытывайтігмоз, да пыр частӧджык шутитіс.
А Олеглы эз жӧ пукавсьы бричкаын. Сійӧ кывмӧн висьталіс ассьыс нетерпениесӧ, кор жӧ нин сійӧ аддзас мамсӧ, бабушкасӧ. Сійӧ зэв радпырысь ниртіс чунь йывъяссӧ, кор кывзіс Жора Арутюнянцлысь, а то друг пондыліс шмонитны Ваня да Клава вылын либӧ мыкталыштігмоз бурӧдіс Уляӧс, либӧ видзис куим арӧса воксӧ, либӧ объясняйтчис любитӧмын тьӧтушка Маринакӧд, либӧ панліс кузь политическӧй сёрнияс дедкӧд. А мукӧддырйи сійӧ восьлаліс бричкакӧд орччӧн, чӧв олысь, резкӧя тӧдчысь кузяланога чукырӧсь плешка, челядь сяма складкаӧсь кызіник упрямӧй вом доръяса, кӧні муртса тӧдчыштіс нюммунӧм, кытчӧкӧ водзлань думыштчӧмӧн видзӧдысь, скӧр-нежнӧй выражениеа синъяса.
Найӧ вӧліны нин Краснодонсянь ӧти шойччӧг кост мунӧм ылнаын, кор друг зурасисны немецкӧй салдатъяслӧн ас йӧз дінсьыс торъялӧм кутшӧмкӧ командакӧд. Немецкӧй салдатъяс делӧвитӧя — весиг эз зэв грубӧя, а буретш делӧвитӧя — шобисны кыкнан подводасӧ, Марина да Уля чемоданъясысь босьтісны став шӧвк паськӧмсӧ, пӧрччисны Виктор батьлысь да Вальколысь сапӧгъяссӧ да босьтісны Вальколысь стариннӧй зӧлӧтӧй часісӧ, коді кӧть и купайтчис, но муніс зэв бура.
Душевнӧй напряжениеыс, кодӧс найӧ испытывайтісны, кор первойысь зурасисны немецъяскӧд, кодъясысь ставныс виччысисны омӧльджыкӧс, лои мӧда-мӧдысь яндысьӧм кодь, а сэсся ставныс лӧсявтӧма варовмисны — ставныс мӧда-мӧд вежмӧн нерисны немецъясӧс, кыдзи найӧ лукйысисны подводаясын, эльтісны Маринаӧс, коді ёна шогсис шӧвк чулкияс вӧсна, и весиг эз бокӧ кольны Валькоӧс да Викторлысь батьсӧ, кодъяс мукӧд серти ёна омӧльджыка чувствуйтісны асьнысӧ бриджи гачнас да тапочкинас. И сӧмын Олег эз радлы тайӧ лӧжнӧй гажлун вылас: чужӧмас сылӧн дыр тӧдчис зумыш, скӧр выражение.
Краснодон дорӧ найӧ воисны войнас, и Валько сӧвет серти, коді чайтіс, мый войын ветлӧм карын запретитӧма, эз пырны карас, а узьмӧдчисны балкаӧ. Войыс вӧлі тӧлыся. Ставныс волнуйтчисны да дыр эз вермыны унмовсьны.
Валько муніс тӧдмавны, кытчань мунӧ балкаыс. И друг сійӧ кыліс ас бӧрвывсьыс кок шыяс. Сійӧ бергӧдчис, сувтіс да тӧлысь югыд водзас тӧдіс Олегӧс.
— Валько ёрт, меным зэв ёна колӧ тіянкӧд сёрнитыштны. Ёна колӧ, — шуис Олег рам гӧлӧсӧн, неуна мыкталігтыр.
— Бур, — шуис Валько. — Сӧмын сувтсӧн ковмас, зэв нин лысваа. — Сійӧ шпыньмуніс.
— Отсалӧй меным аддзыны карын кодӧскӧ миян подпольщикъяс пиысь, — Вальколы ӧтлаасьӧм синкымъясувса муӧ лэдзӧм синъясас видзӧдігмоз шуис Олег.
Валько друг лэптіс юрсӧ да мыйкӧдыра сюся видзӧдіс Олег чужӧм вылӧ.
Сы водзын сулаліс выль, медся том поколениеса морт.
Медся, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаяс — мечтательность да действенность, фантазируйтӧм да практицизм, душалӧн паськыдлун да трезвӧй расчёт, мувывса гажлун радейтӧм да асьнысӧ ограничивайтӧм, — тайӧ, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаясыс ӧтлаын создайтісны тайӧ поколениеыслысь неповторимӧй ӧбликсӧ.
Валько бура тӧдіс тайӧ поколениесӧ, сы вӧсна мый тайӧ поколениеыс вӧлі ассьыс сыысь торйӧдӧмторйӧн.
— Подпольщикыс тэныд быттьӧкӧ сюри нин, — шпыньмунӧмӧн шуис Валько, — а мый миянлы водзӧ вылӧ вӧчны, сы йылысь ми ӧні и сёрнитыштам.
Олег чӧв олігтыр виччысис.
— Ме аддза, тэ эн нин талун решитчы, — шуис Валько.
Сійӧ вӧлі прав. Мыйӧн лои Ворошиловградлы веськыд угроза, Олег, первойысь мамсьыс гусьӧн, муніс комсомол райкомӧ да вӧзйысис, медым сійӧс используйтасны подпольнӧй группаяс организуйтігӧн.
Сійӧс ёна ӧбидитісны, кор некутшӧм помкаяс висьтавтӧг сылы шуисны примернӧ тадзи:
— Со мый, хлопец: чукӧрт вай ассьыд кӧлуйтортӧ да мун татысь бурӧн, да ӧдйӧджык.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, мый комсомол райком эз лӧсьӧдав ассьыс подпольнӧй группаяс, а комсомолецъяссӧ, кодъясӧс кольлісны подпольнӧй организация распоряжениеӧ, вӧлі индалӧма нин водзвыв. Та вӧсна ӧтветыс, кодӧс сійӧ получитіс райкомын, ньӧти эз вӧв грубӧйӧн, а вӧлі весиг, кутшӧмкӧ, ёрт дінӧ внимание петкӧдлӧмӧн. И сылы лои мунны.
Но буретш тайӧ здукас, кор прӧйдитіс вуджӧдчанінын лоӧмтор бӧрын первой напряжениеыс и Олеглы лои яснӧ, мый пышйыны эз удайтчы, сылы сідзи и кучкис юрас мӧвп: ӧні сылӧн мечтаыс осуществитчас! Пышйӧмлӧн, мамкӧд торйӧдчӧмлӧн, сійӧ судьба неясностьлӧн став сьӧкыдлуныс вешйис сы сьӧлӧм вылысь. И сы сьӧлӧмлӧн став вынъясыс, став страстьясыс, мечтаясыс, надеяясыс, томлунлӧн став пӧсьлуныс да напорыс — ставыс тайӧ петіс вӧля вылӧ.
— Та вӧсна тэ тадзи и подтянитчин, мый решитчин, — водзӧ висьталіс Валько. — Менам аслам татшӧм характер. Тӧрыт на — муна, а некыдзи менам паметьысь оз пет: то, кыдзи ми шахта взрывайтім, то, аддза, армия отступайтӧ, беженецъяс, челядь мучитчӧны. И сэтшӧм меным сьӧкыд сьӧлӧм вылын! — зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс Валько. — Должен вӧлі радуйтчыны, мый кӧть семьяӧс аддзыла, война заводитчӧмсянь эг аддзыв, — а сьӧлӧмын пыр кучкалӧ: «Но, а водзӧсӧ мый?..» Тадзи вӧлі тӧрыт. А мый жӧ талун? Миян армия муніс. Немец миянӧс босьтіс. Семьяӧс ме ог аддзыв. Гашкӧ, некор ог аддзыв. А сьӧлӧм вылын менам кокньыдджык. Мый вӧсна? Сы вӧсна, мый менам ӧні ӧти туй, чумаклӧн моз. А ми вокыслы тайӧ медся главнӧйыс.
Олег чувствуйтіс, мый ӧні Краснодон бердса балкаын, лысва вылын чуднӧя дзирдалысь тӧлысь югӧр улын, цыганлӧн кодь ӧтлаасьӧм синкымъяса тайӧ стрӧг, сдержаннӧй мортыс сёрнитӧ сыкӧд, Олегкӧд, сэтшӧм откровеннӧя, кыдзи сійӧ, гашкӧ, эз сёрнитлы некодкӧд.
— Тэ со мый: тэ тайӧ ребятаыскӧд йитӧдсӧ эн вошты, тайӧ ас йӧз, — висьталіс Валько. — Асьтӧ эн выдавайт, а йитӧдсӧ накӧд кут. Да приметитав ещӧ ребятаӧс, кодъяс туясны делӧ вылӧ, сэтшӧмъясӧс, кодъяс биаиз кодьӧсьджык. Но сӧмын видзӧд, ме тӧдлытӧг нинӧм эн вӧч, — сюран. Ме тэныд висьтала, кор да мый тэныд вӧчны...
— Ті тӧданныд, кодъясӧс колисны карас? — юаліс Олег.
— Ог тӧд, — веськыда висьтасис Валько. — Ог тӧд, но аддза.
— А меным кыдзи тіянӧс корсьны?
— Тэныд менӧ корсьны оз ков. Менам кӧ эськӧ вӧлі квартира, ме эськӧ всё равно тэныд эг висьтав, а менам, веськыда висьтавны, сійӧ ӧні абу на.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд вайны мужик да бать гибель йылысь шог юӧр, но Валько решитіс первойсӧ дзебсьыны Шевцов семья ордӧ, кӧні тӧдісны да радейтісны Валькоӧс. Сэтшӧм отчаяннӧй ныв отсӧгӧн, кутшӧмӧн вӧлі Любка, сійӧ надейтчис установитны связьяс да корсьны квартира кыськӧ йӧзтӧминысьджык.
— Тэ лучше вай меным ассьыд адрестӧ, ме тэнӧ корся.
Валько кымыныськӧ гораа шуис Олеглысь адрессӧ, кытчӧдз эз запомнит бура.
— Тэ эн пов, ме тэнӧ аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Валько. — И регыд мысти кӧ ме йылысь он кыв, эн тэрмась, виччысь... А ӧні мун, — шуис сійӧ да аслас паськыд кипыдӧснас кокньыдика йӧткыштіс Олегӧс пельпомӧдыс.
— Аттьӧ тіянлы, — муртса кывмӧн шуис Олег.
Гӧгӧрвотӧм волнениеӧн, коді быттьӧкӧ нуис сійӧс лысваа турун вывті, матыстчис сійӧ лагерь дорӧ. Ставныс нин узисны, сӧмын вӧвъяс мурчкисны турун. Да Ваня Земнухов пукаліс узьысь Клава да сылӧн мам юръяс дінын, ёсь пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн.
«Ваня, муса другӧй», — думыштіс Олег небзьӧм чувствоӧн, коді вӧлі ӧні сылӧн став йӧз дінас. Сійӧ матыстчис ёртыс дінӧ да волнуйтчигтырйи пуксис сыкӧд орччӧн уль турун вылӧ.
Ваня бергӧдіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, коді вӧлі кажитчӧ кельыдӧн тӧлысь югӧр водзас.
— Но, кыдзи? Мый сійӧ висьталіс тэныд? — тэрыба юаліс Ваня аслас кызкодь гӧлӧснас.
— Тэ мый йылысь юалан? — ӧтпырйӧ и шензигмоз и яндысьыштігмоз шуис Олег.
— Мый шуис Валько? Тӧдӧ оз сійӧ мыйкӧ?
Олег падмыштӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Он-ӧ кӧсйы тэ мекӧд гораньӧн ворсны? — шуис Ваня дӧзмӧмпырысь. — Абу жӧ нин ми поснияс, збыльысь!
— К-кыдзи тэ тӧдмалін? — пыр ёнджыка чуймӧмӧн, другыс вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдігтыр, вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор тӧдмавны тэнсьыд подпольнӧй связьястӧ, найӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и менам, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — Неужели тэ чайтан, мый ме эг жӧ думайтлы та йылысь?
— Ваня!.. — Олег аслас гырысь кияснас крепыда топӧдліс Земнуховлысь векньыдик кисӧ, коді пыр жӧ вочавидзис сылысь кисӧ чорыда топӧдлӧмӧн. — Сідзкӧ, ӧтлаын?
— Дерт, ӧтлаын.
— Нэм кежлӧ?
— Нэм кежлӧ, — шуис Ваня зэв ньӧжйӧник да серьёзнӧя. — Кытчӧдз вир ветлӧ менам сӧнъясын.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс, синъясныс налӧн югъялісны.
— Тэ тӧдан, сійӧ ӧні нинӧм на оз тӧд. Но висьталіс — аддза пӧ. И сійӧ аддзас, — гордостьӧн висьталіс Олег. — Тэ, видзӧд, Нижньӧй Александровкаад эн сибды...
— Тэ та йылысь эн думайт, — ньӧти падъявтӧг юрсӧ пыркнитӧм бӧрын шуис Ваня. Сійӧ неуна яндысьыштіс. — Ме сӧмын тайӧясӧс устроита.
— Любитан сійӧс? — Ванялы дзик чужӧм бердӧдзыс копыртчӧмӧн да вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Татшӧмторъяс йывсьыс ӧмӧй сёрнитӧны?
— Тэ эн яндысь. Тайӧ жӧ ӧд бур, тайӧ жӧ зэв бур. Сійӧ
— Да, сы мында лоӧ переживайтны и миянлы и став йӧзыслы, а олӧмыс век жӧ зэв мича, — шуис близорукӧй Ваня.
—
Недельысь неуна унджык коли сійӧ кадсяньыс, кор судьба ӧтлаӧдіс степын став тайӧ уна сикас йӧзсӧ: и ребятаӧс и гырысьясӧс. Но вот медбӧръяысь ставнысӧ ӧтлаын югдӧдіс найӧс шонді, коді кыпӧдчис степь весьтӧ, и кажитчис, мый быдса нэм коли на пельпомъяс сайын, — сэтшӧм мелілунӧн, и гажтӧмлунӧн, и волнуйтчӧмӧн тырины налӧн сьӧлӧмъясныс, кор воис кад янсӧдчыны.
— Но, хлопецъяс да нывъяс... — заводитліс эськӧ Валько, коді ӧтнас коли балка шӧрын бриджиа да тапочкиа, а сэсся ӧвтыштіс гожъялӧм кинас да нинӧм эз шу.
Ребята сеталісны мӧда-мӧдныслы ассьыныс адресъяссӧ, кӧсйысисны кутны связь, прӧститчисны. И дыр на найӧ аддзисны ёрта-ёртсӧ сы бӧрын, кор разӧдчисны степь кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ. Оз-оз да и ӧвтыштас кодкӧ кинас либӧ чышъяннас. Но вот ӧти, сэсся мукӧдъяс вошины мыльк сайӧ либӧ балкаӧ. Быттьӧ эз и вӧвлы тайӧ ӧтувъя туйыс великӧй шуштӧм воӧ, пӧжысь шонді улын...
Тадзи Олег Кошевой воськовтіс немецъясӧн займитӧм рӧднӧй керка порог вомӧныс.
Кызь ӧтиӧд глава
Марина ичӧтик пиыскӧд овмӧдчис кухнякӧд орчча комнатаӧ бабушка Веракӧд да Елена Николаевнакӧд ӧтлаӧ. А Николай Николаевич да Олег вӧчисны пӧвъясысь аслыныс кык топчан да кыдзкӧ муртса устроитчисны дворын пес видзан ичӧтик сарайӧ.
Бабушка Вера, коді ёна нин дӧзмис сыкӧд сёрнитысьястӧг олӧмысь (эз жӧ вермы сійӧ лыддьыны аслыс сёрнитан ёртӧн рыжӧй беринъяса денщикӧс!), сразу висьталіс налы карса став выльторъяссӧ.
Лун кык кымын сайын медся гырысь шахтаясӧ пыран будкаяс вылӧ, Горький нима да Ворошилов нима школа зданиеяс вылӧ, райисполком здание вылӧ да ещӧ кытчӧсюрӧ вӧлі клеиталӧма киӧн гижӧм большевистскӧй листовкаяс. Листовкаяс текст улас вӧлі гижӧд: «ВКП(б)-лӧн Краснодонса районнӧй комитет». Шензяна вӧлі сійӧ, мый листовкаясыскӧд орччӧн вӧлі клеиталӧма «Правда» газеталӧн важ воясса номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс. Слухъяс серти, немецкӧй салдатъяс сёрниясысь кывсис, мый областьса разнӧй районъясын, медся нин Донец кузя, Ворошиловградскӧй да Ростовскӧй областьяс граница вылын, Боково-Антрацитовскӧй да Кременскӧй районъясын партизанъяс нападайтӧны немецкӧй транспортъяс вылӧ да воинскӧй частьяс вылӧ.
Ӧнӧдз ни ӧти коммунист да ни ӧти комсомолец эз явитчыны немецкӧй комендант ордӧ специальнӧй регистрация вылӧ («Да медым ме ачым налы горшаныс пыри, — мед найӧ сэні виньдасны!» — шуис бабушка Вера), но унаӧс эрдӧдӧмаӧсь нин да арестуйтӧмаӧсь. Ни ӧти предприятие да учреждение оз уджав, но немецкӧй комендант приказ серти йӧз обязанӧсь волывлыны уджалан местаас да пукавны положеннӧй часъяс чӧж. Бабушка Вера висьталӧм серти «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петӧмаӧсь инженер-механик Бараков да Филипп Петрович Лютиков. Слухъяс серти найӧс не сӧмын абу вӧрзьӧдӧмаӧсь, а Бараковӧс пуктӧмаӧсь мастерскӧйясса директорӧн, а Лютиковӧс кольӧмаӧсь важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
— И коді эськӧ вермис виччысьны татшӧм йӧзсянь? Тайӧ жӧ партияса важ членъяс! Бараков фронт вылын вӧлі, ранитчӧма вӧлі! А Лютиков — сэтшӧм общественник, сійӧс жӧ быдӧн тӧдӧны! Мый нӧ найӧ йӧймӧмаӧсь, али мый? — шӧйӧвошӧмӧн да лӧгпырысь висьталіс бабушка Вера.
Бабушка висьталіс ещӧ сы йылысь, мый немецъяс куталӧны карысь еврейясӧс да нуӧдалӧны Ворошиловград дорӧ, кӧні быттьӧкӧ пӧ лӧсьӧдӧма «гетто», но унаӧн шуӧны, мый збыльысьсӧ еврейясӧс нуӧдалӧны сӧмын Верхнедуваннӧй рощаӧдз да сэні виалӧны да гуалӧны. И Мария Андреевна Борц зэв ёна полӧ аслас мужик вӧснаыс, медым эськӧ кодкӧ эз выдайт сійӧс.
Сійӧ кадсяньыс, кор Олег воис гортас, Елена Николаевналысь быдтор дінӧ веськодьлунсӧ, коді вӧлі сылӧн Олег мунӧмсянь, а медся нин немецъяс воӧмсянь, быттьӧкӧ волшебнӧй киӧн босьтісны сы вылысь. Ӧні сылӧн став душевнӧй вынъясыс пыр вӧлі зэвтчӧмаӧсь и сійӧ вӧлі тыр тайӧ энергическӧй деятельностьнас, коді сэтшӧма лӧсяліс сы натуралы. Кыдзи орлица позсьыс усьӧм орлёнок весьтын, сійӧ бергаліс аслас пи весьтын. И частӧ-частӧ Олег казявліс ас вывсьыс сылысь внимательнӧй беспокоитчысь видзӧдлассӧ: «Кыдзи тэ, пиукӧй? Тырмас-ӧ тэнад выныд терпитны тайӧс ставсӧ, пиукӧй?»
А Олеглы сійӧ нравственнӧй кыпыдлун бӧрас, кодӧс испытывайтліс туйын, друг ставыс лои веськодь. Ставыс эз вӧв сідзи, кыдзи сійӧ представляйтліс аслыс.
Том мортлы, коді пырӧ на тышӧ, тайӧ тышыс сувтӧ сы мечтаясын, кыдзи насилиелы да став лёкыслы паныд подвигъяс вӧчалӧм. Но тайӧ лёкыс вӧлӧма неуловимӧйӧн да кутшӧмкӧ терпитны позьтӧмӧдз будничнӧйӧн.
Кузь гӧна, сьӧд, раминик понйыс, кодкӧд Олег сэтшӧма радейтліс дурыштны, эз нин вӧв ловъя. Дворъясысь да палисадникъясысь кералӧм кустъяса да пуяса уличаыс кажитчис пасьтӧмӧн. И тайӧ пасьтӧм уличаӧдыс, кажитчӧ, ветлӧдлісны пасьтӧм немецъяс.
Генерал барон фон Венцель сідз жӧ эз казявлы Олегӧс, Маринаӧс да Николай Николаевичӧс, кыдзи эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс.
Бабушка Вера, збыльысьсӧ, нинӧм эз аддзыв аслыс оскорбитанасӧ генерал поведениеысь.
— Да тайӧ жӧ налӧн выль порядокыс, — шулывліс бабушка. — А ме пӧрысь нин да тӧда аслам дедсянь на, мый тайӧ ёна важ порядок, коді вӧвлі миян крепостнӧй право дырйи. Крепостнӧй право дырйи миян вӧліны жӧ немецъяс — помещикъяс, татшӧм жӧ ышнясьысьӧсь да татшӧм жӧ разбойникъяс, кутшӧм этайӧ бароныс, мед сылӧн бугыльясыс петасны. Мый нӧ меным сы вылӧ ӧбижайтчынысӧ? Сійӧ всё равно лоӧ татшӧмӧн, кытчӧдз оз воны миян йӧз да оз орӧдны сылысь голясӧ...
Но Олеглы генералыс сылӧн векньыдик югъялысь ботинкинас да чистӧя мыськалӧм голянас вӧлі медся главнӧй мыжаӧн тайӧ терпитны позьтӧм унижениеяссьыс, кутшӧмӧ веськалісны Олег, сылӧн матысса йӧз да став йӧзыс сы гӧгӧр. Мездысьны тайӧ унижениесьыс, кажитчӧ, позьӧ вӧлі сӧмын немецкӧй генералӧс виӧм бӧрын, но тайӧ генерал местаӧ воас мӧд, дзик жӧ татшӧм — чистӧя мыськалӧм голяа да югъялысь ботинкиа.
Кузь кокъяса адъютант кутіс обращайтчыны Маринакӧд вежливӧя, кӧдзыда да пыр частӧджык тшӧктывліс сылы прислуживайтны аслыс да генераллы. Сылӧн быгалӧм синъясас, кор сійӧ видзӧдіс Марина вылӧ, вӧлі зывӧктана да тайӧ жӧ кадас мальчишескӧй любопытнӧй выражение, быттьӧ сійӧ видзӧдіс экзотическӧй животнӧй вылӧ, коді вермас сетны уна развлечение, но оз тӧд, кыдзи сы дінӧ матыстчыны.
Ӧні адъютантлӧн радейтана занятиеӧн вӧлі — конфеткаӧн ылӧдлӧмӧн корны ас дінас Мариналысь ичӧтик писӧ, а кор детинка воліс сы дінӧ да нюжӧдліс кызіник кисӧ, адъютант тэрыба сюйліс конфеткасӧ аслыс вомас. Адъютант вӧчліс тайӧс ӧтчыд, и мӧдысь, и коймӧдысь, кытчӧдз детинка эз заводитлы бӧрдны. Сэки, детинка водзӧ аслас кузь кокъяс йылӧ лажыньтчӧмӧн, адъютант нюжӧдліс ассьыс кывсӧ, код помын вӧлі конфетка, тяпйӧдлӧмӧн нёняліс да курччаліс конфеткасӧ да, быгалӧм синъяссӧ быльӧдӧмӧн, дыр сераліс.
Сійӧ вӧлі зывӧк Мариналы ставнас — кузь кокъяссяньыс да неестественнӧй еджыд гыжъясӧдзыс. Мариналы сійӧ вӧлі эз нин эськӧ мортӧн, а весиг эз скӧтинаӧн. Марина зывӧктіс сійӧс, кыдзи миян йӧз зывӧктӧны лягушаясӧс, лёкгагъясӧс, тритонъясӧс. И кор сійӧ заставляйтліс Маринаӧс прислуживайтны аслыс, Мариналӧн кыптыліс и зывӧктӧм и ӧттшӧтш зэв ёна полӧм сыысь, мый сійӧ ӧні тайӧ существоыслӧн власть улын.
Но коді збыльысь вӧчліс том йӧзлысь олӧмсӧ терпитны позьтӧмӧн, тайӧ рыжӧй беринъяса денщик. Денщиклӧн вӧлі шензьымӧн уна прӧст кад: сійӧ вӧлі главнӧйӧн генералӧс обслуживайтысь мукӧд денщикъяс, пӧваръяс, кӧзяйственнӧй командаса салдатъяс пӧвстын. И став прӧст кадыс денщиклӧн вӧлі мунӧ сы вылӧ, медым выльысь и выльысь юасьны том йӧзлысь, кыдзи найӧ кӧсйылісны мунны немецъясысь да кыдзи налы эз удайтчы тайӧ, и, кымынӧдысь нин, висьтавліс налы ассьыс мӧвпъяс сы йылысь, мый сӧмын дзик бӧбъяс либӧ йӧйяс вермасны кӧсйыны мунны немецъясысь.
Сійӧ преследуйтіс том йӧзӧс и пес видзан сарайын, кӧні найӧ кадсӧ коллялісны, и дворын, кытчӧ найӧ петавлісны лолыштны свежӧй воздухӧн, и керкаын, кор эз вӧв генерал. И сӧмын бабушкалӧн воӧмыс мездывліс найӧс денщик преследуйтӧмысь.
Кӧть тайӧ и тешкодь, но гӧрд кияса, зэв ыджыд тушаа денщик, коді бабушкакӧд асьсӧ кутіс быттьӧ сідзи жӧ развязнӧя, кыдзи и ставыскӧд, поліс бабушка Вераысь. Немец-денщик и бабушка Вера сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд русскӧй да немецкӧй кывъяс лӧсявтӧма гудралӧмӧн, тайӧ сёрнисӧ вынсьӧдлісны чужӧмнаныс, кияснаныс да став тушанас петкӧдлӧмӧн, коді век вӧлі зэв стӧчӧн да ядӧвитӧйӧн бабушкалӧн да пыр зэв грубӧйӧн, глупӧйӧн да лёкӧн денщиклӧн. Но найӧ зэв бура гӧгӧрволісны мӧда-мӧдсӧ.
Ӧні семьяыс ставнас чукӧртчывліс пес видзан сарайӧ завтракайтны, ӧбедайтны да ужнайтны, и ставыс тайӧ вӧчсьыліс быттьӧ гусьӧникӧн. Сёйлісны кослунъя борщьяс, град выв пуктас, пуӧм картупель да — нянь пыдди — бабушкалысь шобді пызьысь ловзьӧдтӧг пӧжалӧм лепёшки. Бабушкалӧн вӧлі дзеблалӧма ещӧ уна быдпӧлӧс добрасӧ. Но сы бӧрын, кор немецъяс жӧритісны ставсӧ, мый вӧлі абу дзебӧма, бабушка пуис-пӧжаліс сӧмын кослунъяӧс, медым петкӧдлыны немецъяслы, мый сэсся нинӧм и абу. Войнас, кор немецъяс узисны, бабушка гусьӧн вайлывліс сарайӧ салӧ тор либӧ уль кольк, и таын бара жӧ вӧлі мыйкӧ унизительнӧй — сёйны лун югыдысь дзебсьӧмӧн.
Валько нинӧм эз юӧртлы ас йывсьыс. И Ваня эз волы. И сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, кыдзи найӧ встретитчасны. Быд керкаын олісны немецъяс. Найӧ сюся видзӧдісны быд воысь морт бӧрся. Весиг прӧстӧй паныдасьӧм, уличаын сёрнитӧм кыпӧдліс подозрение.
Мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм, юр улас пуктӧм киясӧн топчан вылын куйлігӧн, кор гӧгӧр ставныс узисны да степысь ыркыд воздухыс пырис восьса ӧдзӧсӧд сарайӧ да пӧшти тыр тӧлысь сявкйис ассьыс югӧрсӧ ылӧ небеса пасьта да дзирдалысь прямоугольникӧн куйліс му джоджын, дзик кок улын, — мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм сы йылысь, мый тані жӧ, карын, олӧ Лена Позднышева. Сылӧн образыс, смутнӧй, торъявлӧм, ӧтлаӧдны позьтӧм, шлывъяліс сы весьтын: синъясыс быттьӧкӧ вишняяс, войын тӧлыссянь зарни чутъясаӧсь, — да, Олег аддзыліс тайӧ синъяссӧ тулыснас паркын, а гашкӧ, найӧ вӧтӧн усьліны сылы, — серамыс, быттьӧ ылісянь, ставнас посньыдик эзысь шыяса, быттьӧ весиг искусственнӧй, сідзи торъявліс ӧти шытор мӧдсьыс, быттьӧкӧ посни паньясӧн зёльӧдчисны стена сайын. Олег томитчис сылысь матыслунсӧ сознавайтӧмысь да сыкӧд янсалӧмысь, кыдзи томитчӧны сӧмын томдырйи — страстьтӧг, сӧвесть мучиттӧг, — сӧмын сійӧс аслыс представляйтӧмӧн, видениелӧн ӧти шудӧн.
Сійӧ часъясас, кор эз вӧвны гортын ни генерал, ни сылӧн адъютантыс, Олег да Николай Николаевич пыравлісны рӧднӧй керкаас. Нырас налы кучкылісны уна сикас парфюмернӧй дукъяс, заграничнӧй табаклӧн дукыс да ещӧ гӧтыртӧм йӧзлӧн аслыссикас дукыс, кодӧс оз вермыны вевттьыны ни духияслӧн, ни табакъяслӧн дукъясыс да коді ӧткодя кылӧ и генералъяс оланінсянь, и салдатъяс оланінысь, кор найӧ олӧны семьяысь бокын.
Ӧти татшӧм лӧнь часӧ Олег пырис керкаас видлыны мамсӧ. Немецкӧй салдат-пӧвар да бабушка Вера чӧв олігтыр пуисны-пӧжалісны плита вылын — кыкнанныс ассьыныс. А горничаын, коді вӧлі столӧвӧй пыдди, диван вылын куйліс ботинкиа да пилоткаа денщик, куритіс да, тыдалӧ, гажтӧмчис. Сійӧ куйліс буретш сійӧ диван вылас, код вылын коркӧ узьлывліс Олег.
Муртса на Олег пырис комнатаӧ, денщиклӧн дыш, гажтӧмчысь синъясыс сувтісны сы вылӧ.
— Сулав! — шуис денщик. — Тэ, кажитчӧ, заводитан ныртӧ лэптавны — да, да, ме пыр ёнджыка казяла тайӧс! — кыз пӧдметкиа зэв гырысь ботинкисӧ джоджӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ да пуксис. — Лэдз киястӧ
Олег, коді гӧгӧрвоис, мый висьталӧ денщик, чӧв олігтыр видзӧдіс сылӧн рыжӧй беринъяс вылӧ, друг вӧчис повзьӧм чужӧм, зэв ӧдйӧ лажыньтчис, кучкис аслыс пидзӧсъясас да горӧдіс:
— Генерал локтӧ!
Тайӧ жӧ здукас денщик вӧлі кок йылас нин. Мунігмозыс сійӧ удитіс нетшыштны вомсьыс сигареткасӧ да чабравны сійӧс кулакас. Сылӧн дыш чужӧмыс друг лои подобострастнӧй да бӧб. Сійӧ котшнитіс каблукнас да, кияссӧ бокъясас топӧдӧм бӧрын, кынмис места вылас.
— То-то, холуй! Чергӧдчӧмыд диван вылӧ, кор барин абу... Вот тадзи и сулав ӧні, — шуис Олег, гӧлӧссӧ лэптытӧг, наслаждайтчиг, мый сійӧ вермӧ висьтавны тайӧс денщиклы сыысь повтӧг, мый мӧдыс гӧгӧрвоас сылысь, да прӧйдитіс мамыс комнатаӧ.
Юрсӧ чатӧртыштӧмӧн мамыс сулаліс ӧдзӧс дорас, кельдӧдӧм чужӧма, киас кутіс вурсян: сійӧ ставсӧ кывлӧма.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ, пиукӧй... — заводитліс сійӧ.
Но тайӧ здукас равзігтырйи денщик пырис комнатаӧ.
— Бӧр пет!.. Татчӧ!.. — садьтӧгыс равзіс сійӧ.
Чужӧмыс сылӧн сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг беринъясыс эз тыдавны.
— Эн
— Татчӧ!.. Порсь! — равзіс денщик.
Друг сійӧ уськӧдчис Олег вылӧ, кватитіс кыкнан кинас пинжак пӧлаӧдыс да лёкысь кутіс пыркӧдны Олегӧс, ачыс видзӧдіс сы вылӧ гӧрдӧдӧм чужӧмвывса дзик еджыд синъяснас.
— Оз ков... оз ков! Олежек, но, уступит сылы, мыйла тэныд... — аслас ичӧтик кияснас денщиклысь зэв гырысь гӧрд кияссӧ пи морӧссьыс нетшыштны зілигтыр шуаліс Елена Николаевна.
Тожӧ ставнас гӧрдӧдӧм Олег кыкнан кинас кватитіс денщикӧс мундирувса тасмаӧдыс, и сылӧн югъялысь синъясыс сэтшӧм лӧглунӧн сатшкысисны денщик чужӧмӧ, мый мӧдыс здук кежлӧ падмыліс.
—
Денщик лэдзис сійӧс. Найӧ кыкнанныс сулалісны мӧда-мӧдныслы паныд, сьӧкыда лолалігтырйи.
— Мун, пиукӧй... Мун... — долис Елена Николаевна.
— Дикарь... Дикарьяс пиысь медомӧльыс, — кыдзи вермис зывӧкпырысьджык шуаліс ассьыс кывъяссӧ денщик, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, — ставнытӧ тіянӧс колӧ велӧдны плетьӧн, понъясӧс моз!
— Тайӧ тэ дикарьяс пиысь медомӧльыс, сы вӧсна мый тэ дикаръяслӧн холуй, тэ сӧмын и кужан гусявлыны курӧгъясӧс, лукйысьны нывбаба чемоданъясын да ветлысь-мунысь йӧзлысь пӧрччавны сапӧгъяссӧ, — ыджыд лӧглунӧн денщиклы еджыд синъясас веськыда видзӧдігмоз шуаліс Олег.
Денщик сёрнитіс немецкӧй кывйӧн, а Олег рочӧн, но ставсӧ, мый найӧ висьталісны, сэтшӧм лӧсьыда петкӧдліс налӧн чужӧмыс да позаясыс, мый кыкнанныс зэв бура гӧгӧрвоисны мӧда-мӧдныслысь. Кор Олег шуис бӧръя кывъяссӧ, денщик аслас сьӧкыд кипыдӧснас сэтшӧм ёна кучкис Олеглы банбокас, мый Олег тӧкӧтьӧ эз усь.
Некор на, дас квайт во да джын олӧм чӧжӧн, некодлӧн киыс — ни скӧрмӧмпырысь, ни накажитӧм могысь — эз инмӧдчыв Олег бердӧ. Ачыс воздухыс, кодӧс сійӧ лолаліс ичӧтысяньыс и семьяас и школаас, вӧлі ордйысьӧмлӧн чистӧй воздух, кӧні грубӧй физическӧй насилие вӧлі сэтшӧм жӧ позьтӧмтор, кыдзи гусясьӧм, морт виӧм, клятвопреступление. Бешенӧй вир кучкис Олеглы юрас. Сійӧ уськӧдчис денщик вылӧ. Денщик чепӧсйис ӧдзӧслань. Мамыс ӧшйис пиыс пельпомъяс вылӧ.
— Олег! Ӧвсьы!.. Сійӧ виас тэнӧ!.. — пыр топыдджыка пи бердас топӧдчигмоз шуаліс мамыс, кос синъясыс сылӧн югъялісны.
Зык шы вылӧ воисны бабушка Вера, Николай Николаевич, поварскӧй шапочкаа да салдатскӧй мундир вылас еджыд халата пӧвар-немец. Денщик равзіс ишак моз. А бабушка Вера, цветӧсь паськыд сосъяса кос кияссӧ шевгӧдӧмӧн, горзіс да чеччаліс денщик водзын пияна курӧг моз, сійӧс столӧвӧйӧ зыригтырйи.
— Олежек, пиӧй, кевмыся тэныд... Ӧшиньыс восьса, пышйы, пышйы!.. — пӧся вашкӧдіс Елена Николаевна пиыслы пеляс.
— Ӧшиньӧд? Ог кут ме ветлыны ӧшинь пыр аслам керкаын! — шуис Олег, сылӧн нырбордъясыс да вом доръясыс самолюбивӧя дрӧгнитлывлісны. Но сійӧ воис нин садяс. — Эн пов, мама, лэдз — ме и сідзи муна... Ме муна Лена ордӧ, — друг шуис сійӧ.
Решительнӧя тувччалігтырйи сійӧ петіс столӧвӧйӧ. Ставныс кежыштісны сыысь.
— И порсь жӧ тэ, порсь! — денщиклань бергӧдчӧмӧн шуис Олег. — Нӧйтан сэки, кор тӧдан, мый водзӧссӧ тэныд оз позь сетны... — И тэрмасьтӧг восьлалігтыр петіс керкаысь.
Банбокыс сылӧн сотчис. Но сійӧ чувствуйтіс, мый шедӧдіс моральнӧй победа: сійӧ не сӧмын нинӧмын эз уступит немецлы, — немец повзис сыысь. Эз вӧв окота думайтны, мый вермас лоны аслас тайӧ поступок бӧрын. Всё равно! Бабушка вернӧ висьталӧ: пыдди пуктыны налысь «выль порядоксӧ»? Чӧрту! Олег кутас вӧчны сідзи, кыдзи сылы колӧ. Видзӧдлам на, коді кодӧс!
Сійӧ петіс калитка пыр Садӧвӧйлы параллельнӧй улича вылӧ. И пӧшти дзик керка дорас паныдасис Стёпа Сафоновкӧд.
— Тэ кытчӧ? А ме тэ дінӧ, — шуис еджыд юра ичӧтик Стёпа, зэв радпырысь, кыкнан кинас Олеглысь ыджыд кисӧ пыркӧдігтыр.
Олег падмис:
— Неылӧ, ӧти местаӧ...
Сійӧ весиг кӧсйис содтыны: «гортса делӧясӧн», но кывйыс сылӧн эз бергӧдчы.
— Мый нӧ тэнад банбокыд сэтшӧм гӧрд? — Олеглысь кисӧ лэдзӧм бӧрын чуймӧмӧн юаліс Стёпа. Быттьӧ сійӧ медасьӧма вӧлі юасьны мый оз ков.
— Немецкӧд косяси, — шуис Олег да нюммуніс.
— Мый тэ шуан?! Здорово!.. — Стёпа уважениеӧн видзӧдліс Олеглы гӧрд банбок вылас. — Тайӧ и бурджык. Висьтавны кӧ, ме тэ дінӧ локта вӧлі мыйкӧ мында тайӧ делӧ кузяыс жӧ.
— Кутшӧм нин делӧ кузя? — серӧктіс Олег.
— Мунам, ме тэнӧ колльӧда, а то, кутам кӧ сулавны, ещӧ кӧвъясяс кутшӧмкӧ фриц... — Стёпа Сафонов босьтіс Олегӧс сойбордйӧдыс.
—
— Гашкӧ, тэ верман мыйкӧдыра кежлӧ эновтлыны ассьыд делӧтӧ да ветлыны мекӧд?
— Кытчӧ?
— Валя Борц ордӧ.
— Валя ордӧ?.. — Олег чувствуйтіс, мый сійӧс неуна мучитӧ сӧвестьыс сыысь, мый ӧнӧдз эз ветлы видлыны Валяӧс. — На ордын немецъясыс олӧны?
— Оз. Сыын и делӧыс, мый оз. Ме, веськыда кӧ висьтавны, локта вӧлі тэ ордӧ Валя тшӧктӧм серти.
Кутшӧм тайӧ вӧлі шуд — друг веськавны керкаӧ, кӧні эз вӧвны немецъяс! Веськавны тӧдса садйӧ, кытчӧ оз инмы гожйыс, садйӧ, кодӧс мехӧн моз дорӧсалӧма клумбаӧн, коді вӧлі дзик Мономах шапка кодь, да кӧні вӧлі уна вожа пӧрысь акация аслас югыдвеж прошви кодь коръяснас, кодъяс сэтшӧм вӧрзьӧдчывтӧмӧсь, быттьӧ найӧс вӧлі вурӧма степнӧй лӧз небесаас.
Мария Андреевналы аслас школаса став ученикъясыс пыр на кажитчисны посньыдикъясӧн. Сійӧ дыр кутліс да окаліс Олегӧс, шумитіс:
— Вунӧдін важ другъястӧ? Кор нин воин, а ныртӧ он петкӧдлы — вунӧдін! А кӧні тэнӧ медся ёна любитӧны? Коді пукавлывліс миян ордын часъясӧн, плешсӧ чукыртӧмӧн, кор сылы ворслывлісны пианиноӧн? Код библиотекаӧн тэ пӧльзуйтчылін асладӧн моз?.. Вунӧдӧмыд, вунӧдӧмыд! Ок, Олежка-дролежка! А миян... — Сійӧ кутчысис юрас. — Кыдз жӧ — дзебсясьӧ! — страшнӧй синъяс вӧчӧм бӧрын висьталіс сійӧ вашкӧдігтырйи, коді петіс сыысь паровознӧй пар моз да кыліс став улича пасьтаыс. — Да, да, весиг тэныд ог висьтав — кӧні... Сэтшӧм унизительнӧ да страшнӧ дзебсясьны аслад керкаын! И, буракӧ, ковмас сылы мунны мӧд карӧ. Сылӧн чужӧм сертиыс оз ёна тӧдчы, мый сійӧ еврей, кыдзи тэ ногӧн? Тані сійӧс прӧстӧ выдайтасны, а Сталиноын миян эмӧсь вернӧй другъяс, менам рӧдня, русскӧй йӧз... Да, ковмас сылы мунны, — висьталіс Мария Андреевна, и чужӧмыс сылӧн лои жугыль, весиг шогсяна, но Мария Андреевналӧн вывті нин бур здоровье вӧсна шог чувствояс эз вермыны бура тӧдчыны сы чужӧм вылын: Мария Андреевналӧн зэв сьӧлӧмсяньыс сёрнитӧм вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис, мый сійӧ притворяйтчӧ.
Олег муртса мездысис сы кутлалӧмысь.
— И, збыль, кутшӧм свинство тэладорсянь, — кызкодь вылыс вом дорсӧ самолюбивӧя лэптыштӧмӧн висьталіс Валя, — кор нин воин, а эн пырав!
— И
— Тэ кӧ чайтан, мый нывъяс асьныс кутасны тэ ордӧ волывлыны, тэ пӧрысь кежлад верман ӧткӧн кольны! — гораа шуис Мария Андреевна.
Олег гажаа видзӧдліс сы вылӧ, и найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ті тӧданныд, сійӧ косясьӧма нин фрицкӧд — аддзанныд, кутшӧм гӧрд сылӧн банбокыс! — радпырысь висьталіс Стёпа Сафонов.
— Збыль, косясин? — любопытствоӧн видзӧдіс Валя Олег вылӧ. — Мама, — друг бергӧдчис сійӧ мамыслань, — меным кажитчӧ, тэнӧ керкаын виччысьӧны...
— Господи, кутшӧм конспираторъяс! — ассьыс топыд кияссӧ вывлань лэптігмоз гораа шуис Мария Андреевна. — Муна, муна...
— Офицеркӧд? Салдаткӧд? — допытывайтчис Олеглысь Валя.
Валя да Стёпа Сафонов кындзи садйын вӧлі Олеглы тӧдтӧм томиник зон, омӧлик, кӧмтӧм, кудриа еджгов чорыд юрсиа, кодӧс поткӧдӧма боктіыс да неуна водзлань чургӧдӧм вом доръяса. Том зон чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын да Олег воӧмсянь эз вештыв сы вылысь выражение сертиыс чорыд, пытливӧй синъяссӧ. Сылӧн тайӧ видзӧдӧмас да асьсӧ кутны став манераясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый внушайтіс сы дінӧ уважение, и Олег тожӧ видзӧдлывліс сылань.
— Олег! — шуис Валя, кор мамыс пырис керкаас, чужӧм вылас и гӧлӧсас сылӧн вӧлі решительнӧй выражение. — Отсав миянлы установитны связь подпольнӧй организациякӧд... Энлы, тэ сулав, — шуис сійӧ, кор казяліс, кыдзи Олег чужӧм вылын лои быттьӧкӧ нинӧм тӧдтӧм, веськодь выражение. Но сэки жӧ сійӧ простодушнӧя нюммуніс. — Ӧд тэ жӧ, буракӧ, тӧдан, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ! Тіян ордӧ пыр волывлісны уна партийнӧйяс, и ме тӧда, мый тэ ёнджыка дружитан гырысьяскӧд, ребятакӧд дорысь.
— Ог тӧд, зэв жаль, но став связьяссӧ ме вошті, — нюмъялігтыр вочавидзис Олег.
— Висьтав кодлыкӧ мӧдлы, тані ставыс ас йӧз... Да! Тэ, гашкӧ, сыысь видзчысян? Тайӧ жӧ Серёжа Тюленин! — горӧдіс Валя да тэрыба видзӧдліс том зон вылӧ, коді чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын.
Валя сэсся нинӧм эз содты Серёжа Тюленин характеристика дінӧ, но тайӧ вӧлі дзик тырмымӧн.
— Ме висьтала збыль, — шуис Олег, Серёжа Тюленин дінӧ нин шыасигмоз да ньӧти сомневайтчытӧг сыын, мый буретш сійӧ, Серёжа Тюленин, и вӧлі тайӧ сёрнисӧ панысьӧн. — Ме тӧда, мый подпольнӧй организация существуйтӧ. Ӧти-кӧ, листовкаяс лэдзисны. Мӧд-кӧ, ме ог сомневайтчы, мый трест да баня ӧзтӧм — тайӧ сылӧн делӧ, — висьталіс Олег и эз казяв, мый тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Валя синъясын югнитіс кутшӧмкӧ бикинь-дичинка да нюммуныштӧм вӧрзьӧдыштіс сылысь кызкодь вылыс гӧрд вом дорсӧ. — И менам эмӧсь сведениеяс, мый миянлы, комсомолецъяслы, воасны индӧдъяс, мый миянлы вӧчны.
— Кадыс мунӧ... Кияс лудӧны! — шуис Серёжка.
Найӧ кутісны сёрнитны нывъяс да зонъяс йылысь, кодъяс вермисны лоны карын. Стёпа Сафонов — общительнӧй зонка, коді дружитіс став карса зонъяскӧд да нывъяскӧд, — налы ставныслы сеталіс сэтшӧм отчаяннӧй характеристикаяс, мый Валя, Олег да Серёжка вунӧдісны немецъяс йылысь да сы йылысь, мый могысь найӧ чукӧртчисны татчӧ, да куснясьӧмӧн сералісны.
— А кӧні Ленка Позднышева? — друг юаліс Валя.
— Сійӧ тані! — горӧдіс Стёпа. — Меным сійӧ улича вылын паныдасис. Мунӧ сэтшӧм расфуфыреннӧй, юрсӧ со тадзи нуӧ, — и Стёпа беринӧсь чангыль нырнас быттьӧ кывтны пондіс садті. — Ме сылы: «Ленка, Ленка!», а сійӧ сӧмын юрнас довкнитіс, со тадзи, — петкӧдліс Стёпа.
— И ньӧти абу сы моз! — Олег вылӧ мудера кӧсӧйтчӧмӧн сераліс Валя.
— Помнитан, кутшӧм чуднӧя ми сьывлім сы ордын? Куим недель сайын, сӧмын куим недель сайын, думыштны сӧмын! — шуис Олег да, жугыля нюммунӧм бӧрын, видзӧдліс Валя вылӧ. Олег пыр жӧ кутіс тэрмасьны мунны.
Найӧ петісны Серёжкакӧд ӧтлаын.
— Меным Валя уна висьтавліс тэ йылысь, Олег, да ме, кыдзи сӧмын аддзи тэнӧ, и ачым сьӧлӧмсянь надейтча тэ вылӧ, — Олег вылӧ неуна яндысигтыр тэрыба видзӧдлӧм бӧрын шуис Серёжка. — Висьтала тэныд та йылысь тадзи, медым тэ тӧдін, и сэсся сёрнитны водзӧ та йылысь ог кут. А делӧыс со мыйын: трестсӧ да банясӧ эз некутшӧм подпольнӧй организация ӧзты, а ме ӧзті...
—
— Ачым, ӧтнам...
Мыйкӧдыра найӧ мунісны чӧв олігтыр.
—
— А подпольнӧй организация эм, ме тӧда ог сӧмын листовкаяс серти, — Олег замечание вылӧ шыасьтӧг водзӧ висьталіс Серёжка. — Ме эськӧ след вылас веськавлі, да... — Серёжка дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, — эг вермы крукасьны...
Сійӧ висьталіс Олеглы Игнат Фомин ордӧ волӧм йылысь да сэні вӧлӧм ставтор йывсьыс, эз соссьы, мый сылы лои сетны Фомин ордын дзебсясьысь мортлы лӧжнӧй адрес.
— Валялы та йылысь тэ висьтавлін жӧ? — друг юаліс Олег.
— Эг, Валялы ме тайӧс эг висьтавлы, — спокойнӧя шуис Сережка.
—
— Сыын и делӧыс, мый ог вермы, — шуис Серёжка, и сылӧн пыктыштӧмкодь вом доръяс дінас артмис чорыд чукыр. — Тайӧ мортсӧ сылӧн кӧзяиныс, Игнат Фомин, немецъяслы выдайтӧма. Фомин абу сразу выдайтӧма сійӧс, а сідзи витӧд, квайтӧд лунас сы бӧрын, кор воисны немецъяс. Шанхайын сёрнитӧны, мый быттьӧ тайӧ морт пырыс Фомин кӧсйылӧма став организациясӧ выдайтны, а сійӧ, тыдалӧ, осторожнӧй вӧлӧма. Фомин виччысьӧма, виччысьӧма да и выдайтӧма сійӧс, а ачыс мунӧма полицияӧ служитны.
— Кутшӧм полицияӧ? — чуймӧмӧн горӧдіс Олег: пес видзан сарайын пукалігкостіыс со кутшӧм делӧяс вӧлӧм вӧчсьӧны карын!
— Тӧдан, райисполком сайысь, улісьыс бараксӧ, кӧні миян милиция вӧлі?.. Сэні ӧні немецкӧй полевӧй жандармерия, и найӧ ас берданыс лӧсьӧдӧны полиция русскӧйясысь. Шуӧны, аддзӧмаӧсь кутшӧмкӧ сволочӧс начальник местаӧ — кутшӧмкӧ Соликовский. Служитлӧма десятникӧн ичӧтик шахтаын, кӧнкӧ районын. А ӧні сы отсӧгӧн быдсяма шпанаысь чукӧртӧны полицейскӧйясӧс.
— Кытчӧ сійӧс воштӧмаӧсь? Виӧмаӧсь? — юасис Олег.
— Дуракъяс кӧ, дерт, виисны нин, — шуис Серёжка, — а ме чайта, видзӧны на. Налы колӧ сысянь ставсӧ тӧдмавны, а сійӧ абу сэтшӧмъяс пиысь, медым висьтавны. Буракӧ, видзӧны сійӧ жӧ баракас да мучитӧны. Сэні и ещӧ на эмӧсь арестуйтӧмаяс, сӧмын ог вермы тӧдмавны, кодъяс сэтшӧмъясыс...
Олеглӧн сьӧлӧмыс друг топаліс страшнӧй мӧвпысь: кор сійӧ виччысьӧ юӧръяс Валькосянь, цыганскӧй синъяса тайӧ ыджыд сьӧлӧма мортыс, гашкӧ, пукалӧ нин эсійӧ нӧрысувса баракас пемыд да дзескыд каморкаын, и сійӧс тожӧ мучитӧны, кыдзи шуис Серёжка.
— Аттьӧ... Аттьӧ, мый ставсӧ тайӧс висьталін, — кыз гӧлӧсӧн шуис Олег.
И сійӧ, ньӧти падъявтӧг, мый нарушайтӧ Вальколы сетӧм кывсӧ, сӧмын целесообразность соображениеясӧн руководствуйтчӧмӧн, висьталіс Серёжкалы аслас сёрни йылысь Валькокӧд, а сэсся Ваня Земнуховкӧд.
Найӧ ньӧжйӧникӧн мунісны Деревяннӧй улича кузя, — кӧмтӧм Серёжка — катласигтырйи, а Олег аслас пыр ӧкуратнӧя весалӧм ботинкиа кокньыда да зумыда буса туй кузя тувччалігтырйи, — и Олег висьтавліс ёртыслы ассьыс действуйтан плансӧ: видзчысьӧмӧн, гусьӧник, медым не вредитны делӧыслы, корсьны и корсьны большевистскӧй подпольеӧ туй, тайӧ жӧ кадас тӧдмавны том йӧзӧс, босьтавны тӧд вылӧ медся вернӧй, стойкӧй, делӧ вылӧ туян войтырӧс, тӧдмавны, кодӧс арестуйтӧма карын да районын, кӧні пукалӧны, корсьны позянлун сетны налы отсӧг; дугдывтӧг тӧдмавны немецкӧй салдатъяс пыр командованиеыслысь став военнӧй да гражданскӧй мероприятиеяссӧ.
Сережка сразу быттьӧ ловзис да вӧзйис заводитны чукӧртны оружие: бойяс да отступление бӧрын уна оружие туплясис став округын, весиг степын.
Найӧ кыкнанныс гӧгӧрволісны, кутшӧм будничнӧйӧсь став тайӧ делӧясыс, но тайӧ вӧліны выполнитны позяна делӧяс, — кыкнанныслӧн чужи реальность чувство.
— Ставсӧ, мый ми висьталім ёрта-ёртлы, ставсӧ, мый ми тӧдмалам да вӧчам, не должен тӧдны, миян кындзи, некод, кӧть мед кутшӧм матынӧсь эз вӧвны тайӧ йӧзыс миянлы, кодкӧд кӧть огӧ ми дружитӧй — висьталіс Олег, ас водзас югъялысь паськӧдӧм синъяснас видзӧдігмоз. — Дружба дружбаӧн, а... тані в-вирӧн делӧыс пакнитӧ, — вынӧн шуис сійӧ. — Тэ, Ваня, ме и — ставыс... А установитам связь, сэки миянлы висьталасны, мый вӧчны...
Серёжка чӧв оліс: сійӧ эз радейтлы кывйӧн клянитчӧмъяс да быдсямапӧлӧс кӧсйысьӧмъяс.
— Мый ӧні паркас? — юаліс Олег.
— Немецкӧй автопарк. И зениткаяс быдлаын. Порсьяс моз лукйисны став мусӧ!
— Коньӧр парк миян!.. А тіян ордын немецъяс олӧны?
— Сідз, пыр мунігмоз: налы миян оланінным оз во сьӧлӧм вылас, — нюммуніс Серёжка. — Ме ордын встречайтчыны оз позь, — Олеглысь юасьӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис сійӧ: — миянын олысьясыс унаӧн.
— Связь кутны мӧдам Валя пыр.
— Бур, — радпырысь шуис Серёжка.
Найӧ воисны вуджанінӧдз да тані крепыда топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ. Найӧ вӧліны пӧшти ӧти арлыдаӧсь и тайӧ дженьыдик сёрни чӧжнас сразу быттьӧ лоины зэв матынӧсь ёрта-ёрт дінас. Налӧн настроениеыс вӧлі мужественнӧя кыпыд.
Позднышевъяслӧн семьяыс оліс
Леночкалӧн гӧлӧс шыыс да пианинолӧн шыясыс друг сэтшӧма шызьӧдісны Олегӧс, мый сійӧ мыйкӧдыра эз вермы заставитны асьсӧ пырны керкаас. Найӧ, тайӧ шыясыс, бара казьтыштісны сылы шуда рытъяс тані жӧ, Лена ордын, ёртъяс пӧвстын, кодъяс, кажитчис, сэки вӧлі сэтшӧм унаӧн... Валя аккомпанируйтіс, а Леночка сьыліс, а Олег видзӧдіс сылӧн неуна волнуйтчысь чужӧм вылӧ, видзӧдіс очарованнӧй да шуда сылӧн волнуйтчӧмӧн, сылӧн гӧлӧс шыӧн да пианинолӧн сьӧлӧмас нэмыс кежлӧ йиджӧм шыясӧн, кодъяс тыртлісны аснас сы томлунлысь став мирсӧ.
Ок, некор кӧ эськӧ сійӧ сэсся эз воськовтлы тайӧ керка порог вомӧныс! Нэм кежлас кӧ эськӧ коли сьӧлӧмас музыкалӧн, томлунлӧн да медводдза любовлӧн тайӧ ӧтторъя ощущениеыс!
Но сійӧ пырис нин посводзас, а посводзсянь кухняӧ. Тайӧ пемыдіник кухняас, коді вӧлі керкаыслӧн гожсайладорас, зэв мирнӧя да привычнӧя, кыдзи найӧ, тыдалӧ, оз нин первойысь вӧчны тадзсӧ, ичӧтик кухоннӧй пызан дорын пукалісны косіник, важ модаа сьӧд платьеа да буклияса важ модаа причёскаа, Леналӧн мамыс да немецкӧй салдат сэтшӧм жӧ рыжӧй юра, кутшӧм сійӧ денщикыс, кодкӧд косясис Олег, но беринъястӧм, ичӧт тушаа, кыз, — став сертиыс денщик жӧ. Найӧ пукалісны табуреткаяс вылын ӧта-мӧдныслы паныд, и немецкӧй салдат, самолюбивӧя да вежливӧя нюмъялігтыр, весиг кутшӧмкӧ кокетствоӧн видзӧдлывліг, мыйкӧ кыскаліс рюкзакысь, кодӧс сійӧ кутіс пидзӧсъяс вылас, да тайӧ мыйкӧсӧ сеталіс Лена мамлы. А сійӧ буклияса да косіник чужӧма, дамскӧй старушечӧй выражениеа, коді петкӧдліс, мый сійӧс тайӧн козиналӧны, да ӧттшӧтш леститчана да угодливӧя нюмъялігтырйи, дрӧжжитысь кияснас босьталіс мыйкӧсӧ да пукталіс аслыс водзас. Найӧ вӧлі сэтшӧма ылалӧмаӧсь тайӧ прӧстӧй, но кыкнаннысӧ ёна интересуйтысь делӧнас, мый эз кывлыны, кыдзи пырис Олег. И сійӧ аддзис, мый куйліс Лена мамлӧн водзас: сардины тыра ляпкыдик жӧч кӧрӧбка, плитка шоколад да векньыдик, нёль пельӧса, литрджынъя жӧч банка, винтитчан пробкаа, синмӧ чеччана вижа-лӧза этикеткаа, — татшӧм банкаяссӧ Олег аддзывліс немецъяслысь ас ордсьыс, — тайӧ вӧлі провансскӧй вый.
Леналӧн мамыс аддзис Олегӧс да невольнӧя тэрыба шеныштіс кинас, быттьӧкӧ кӧсйис тупкыны сійӧс, мый куйліс сылӧн водзас, и денщик тожӧ аддзис Олегӧс да веськодьпырысь дзоргис сы вылӧ, ачыс кутіс рюкзаксӧ.
Тайӧ жӧ здукас орчча комнатаын ланьтісны пианинолӧн шыясыс да Леночкалӧн сьылӧмыс, и кыліс сылӧн сералӧм, и мужчинаяслӧн сералӧм, и немецкӧй сёрни. И Леночка, аслас гӧлӧслысь ӧти эзысь шытор мӧдсьыс торйӧдлӧмӧн, шуис:
— Абу, абу тадзи, ме выльысь висьтала,
И сійӧ ачыс ӧти кинас, аслас вӧсньыдик чуньяснас котӧртіс клавишаяс кузя.
— Тайӧ тэ, Олежек? Тэ ӧмӧй эн мун татысь? — шочиник синкымъяссӧ чуймӧмпырысь лэптӧм бӧрын шуис Леналӧн мамыс фальшивӧй мелі гӧлӧсӧн. — Тэ кӧсъян аддзывны Леночкаӧс?
Виччысьтӧм пелька сійӧ дзебис водзас куйланторсӧ кухоннӧй пызанса улыс йӧрас, вӧрӧдыштіс кос чуньяснас буклияссӧ, абу-ӧ торксьӧмаӧсь найӧ, да, юрсӧ куткыртӧмӧн и нырсӧ да щӧкасӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, пырис комнатаӧ, кысянь кылісны пианино шыяс да Леночкалӧн гӧлӧсыс.
Олеглӧн став вирыс воши чужӧм вывсьыс, сійӧ ӧшӧдіс гырысь кияссӧ, друг лои укшальӧн да сулаліс кухня шӧрын, немецкӧй денщик веськодьпырысь видзӧдіс сы вылӧ.
Комнатаын кыліс Леналӧн горӧдӧм, кӧні вӧлі ӧтпырйӧ и чуймӧм и яндысьӧм. Чинтӧм гӧлӧсӧн сійӧ мыйкӧ шуис комнатаса мужчинаяслы, быттьӧ извинитчис, и сылӧн каблукъясыс котӧрӧн топсьӧдісны комната вомӧн. Леночка тыдовтчис кухня ӧдзӧс дорын руд, пемыд узора, вӧсньыдик фигура вылас сьӧкыдакодь пукалысь платьеа, вӧсньыдик куш сьыліа, мугыд ключицаяса да мугыд куш сойяса, кияснас сійӧ кутчысис кӧсякас.
— Олег?.. — шуис сійӧ да сэтшӧма яндысис, мый сылӧн мугыд чужӧмыс гӧрдӧдіс. — А ми тані...
Но вӧлӧмкӧ, мый сылӧн дзик нинӧм абу дасьтӧма сійӧс объяснитӧм могысь, мый «найӧ тані». И сійӧ дзик нывбаба непоследовательностьӧн, неестественнӧя нюммунӧм бӧрын котӧрӧн матыстчис Олег дінӧ, пондіс кыскыны сійӧс киӧдыс ас бӧрсяыс, сэсся лэдзис да шуис: «мунам, мунам», и порог дорас нин бара бергӧдчыліс копыртӧм юрӧн, ещӧ ӧтчыд корис сійӧс.
Олег пырис сы бӧрся комнатаас да тӧкӧтьӧ эз зурась Лена мамкӧд, коді тювкнитіс сы дінті. Кык немецкӧй офицер ӧткодь руд мундиръясаӧсь, — ӧти офицерыс, восьса пианино дорын улӧс вылын пукалігмоз, а мӧдыс, ӧшинь да пианино костын сулалігмоз, — видзӧдісны Олег вылӧ любопытствотӧг, но и дӧзмытӧг, прӧстӧ кыдзи мешайтчысь вылӧ, кодкӧд кӧсъян кӧть он кӧсйы, а лоӧ миритчыны.
— Тайӧ миян школаысь, — шуис Леночка аслас эзысь гӧлӧснас. — Пуксьы, Олег... Тэ ӧд помнитан тайӧ романссӧ? Ме быдса час нин вийся, медым найӧ тайӧс велӧдісны. Ми тайӧс ставсӧ повторитам, господа! Пуксьы, Олег...
Олег лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кодъяс джынвыйӧ вӧлі тупкысьӧмаӧсь зарни синлысъясӧн, да шуис ярскӧба, сідзи, мый сылӧн быд кыв быттьӧ кучкаліс сылы чужӧмас:
— М-мыйӧн нӧ найӧ мынтӧны тэныд? Кажитчӧ, постнӧй выйӧн? Тэ д-донтӧг асьтӧ вузалӧмыд!..
Сійӧ бергӧдчис каблукъяс вылас да Лена мам дінті да стандартнӧй рыжӧй юра кыз денщик дінті петіс ывлаӧ.
Кызь кыкӧд глава
И сідз, Филипп Петрович Лютиков воши да явитчис мӧд мортӧн нин.
Мый вӧлі сыкӧд тайӧ кад чӧжнас?
Ми помнитам, мый сійӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ кольӧм арын на. Сэки Филипп Петрович соськис тайӧс гӧтырсьыс да вӧлі зэв дӧвӧлен аслас предусмотрительностьнас: оккупациялӧн угрозаыс ылысмис.
Но Филипп Петрович помнитіс та йылысь, помнитіс век. Да и Иван Фёдорович Проценко, предусмотрительнӧй морт, поддерживайтіс сійӧс татшӧм состояниеас — пыр лоны дасьӧн:
— Коді сійӧс тӧдӧ, мый сэні лоӧ! А миян тэкӧд делӧыс пионерскӧй: «Ло дасьӧн!» — «Пыр дась!»...
Кольӧм арын индӧм йӧзысь сідз жӧ кольліс аслас пост вылын Полина Георгиевна Соколова, домашньӧй кӧзяйка, беспартийнӧй, кодӧс тӧдлісны карын кыдзи нывбабаяс пӧвстын удж кузя активисткаӧс. Лютиковӧс, городскӧй сӧветса депутатӧс, зэв бура тӧдісны краснодонса став олысьяс, — подполье условиеясын сылы вӧлі эськӧ зэв сьӧкыд и йӧзкӧд волысьӧмын, и накӧд связь кутӧмын. Полина Георгиевна должен вӧлі лоны сылӧн синъясӧн, киясӧн, кокъясӧн, — сійӧс вӧлі индӧма Лютиковлы связнӧй пыдди.
Сійӧ кадсяньыс, кор Соколова сӧгласитчис кольччыны тайӧ удж вылас, сійӧ, Лютиков сӧвет серти, дзикӧдз вешйис общественнӧй уджысь. Нывбабаяс пӧвстын, аслас пӧдругаяс пӧвстын, первойсӧ тайӧ кыпӧдіс шӧйӧвошӧм, сэсся шуасьӧмъяс: мыйла рӧдиналы татшӧм сьӧкыд кадӧ нывбаба, коді пыр вӧлі сэтшӧм активнӧй, вешйис общественнӧй уджысь? Но ӧд, думыштны кӧ, сійӧс некод эз назначитлы, эз выдвигайтлы удж вылас, сійӧ уджаліс ас вӧлясьыс, кытчӧдз сійӧ сьӧлӧм вылас воліс сылы. Мыйыс сӧмын оз овлы йӧзкӧд? Вот босьтіс морт да дзикӧдз сетчис аслас гортса уджас. А гашкӧ, войнадырся олӧмлӧн сьӧкыдлунъясыс тойыштісны сійӧс та вылӧ? И вочасӧн ставныс вунӧдісны Полина Георгиевнаӧс.
Сійӧ ньӧбис мӧс, — ньӧбис кӧпейкаӧн-кӧпейкаӧн чукӧртӧм аслас деньга вылӧ, случай серти асыввылӧ эвакуируйтчысь кутшӧмкӧ семьялысь, — и заводитіс ветлӧдлыны керкаясті, вузавлыны йӧв. Оз нин сэтшӧм уна йӧв вӧлі ков Филипп Петрович семьялы, — олісны найӧ куимӧн: гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дас кык арӧса ныв, Раиса, да ачыс, Филипп Петрович. Но кӧзяйкаыслӧн, Пелагея Ильиничналӧн, вӧлі куим челядь, пӧрысь мамыс оліс сыкӧд, — и кӧзяйкаыс тожӧ пондіс ньӧбны йӧвсӧ Полина Георгиевналысь. И став соседъясыс велалісны, мый быд асыв, муртса заводитӧ югдыштны, прӧстӧя пасьтасьӧм, деревенскӧй ногӧн кӧрталӧм еджыд чышъяна, русскӧй бур чужӧма нывбаба тэрмасьтӧг матыстчӧ Пелагея Ильинична керка дінӧ, пӧвъяс косттіыс вӧсньыдик кузь чуньяссӧ сюйӧмӧн ачыс бергӧдӧ каличсӧ да восьтӧ калиткасӧ, сэсся ньӧжйӧник таркӧдӧ кильчӧдорса ӧшиняс. Ӧдзӧссӧ восьтлывліс Пелагея Ильиничналӧн мамыс, коді чеччывліс мукӧдъяс дорысь водзджык. Соколова меліа здоровайтчыліс, пыравліс керкаӧ, а мыйкӧдыра мысти петавліс тыртӧм бидона.
Лютиковлӧн семьяыс тайӧ керкаас оліс уна во нин. Лютиковлӧн гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дружитіс Пелагея Ильиничнакӧд. Ӧти арлыда нывкаяс, Рая да кӧзяйкаыслӧн ыджыдджык нылыс Лиза, велӧдчисны ӧти школаын, ӧти классын. Кӧзяйкаыслӧн мужикыс, коді война первой лунсяньыс воюйтіс фронт вылын, вӧлі томджык Филипп Петровичысь ар дас витӧн, — столярнӧй мастер, младшӧй офицер запасын, артиллерист, лыддис асьсӧ Филипп Петровичлӧн воспитанникӧн да относитчис сы дінӧ, кыдзи учитель дінӧ ученик.
Кольӧм арнас на Филипп Петрович тӧдмаліс, мый Пелагея Ильинична аслас ыджыд семьянас мужиктӧгыс оз вермы эновтны овмӧссӧ да мунны карысь, воасны кӧ немецъяс. И буретш сэки Филипп Петровичлы воис юрас мӧвп — ковмас кӧ, мӧдӧдны ассьыс семьясӧ асыввылӧ, а аслыс кольччыны важ квартираас.
Сылӧн кӧзяйкаыс, Пелагея Ильинична, вӧлі сійӧ прӧстӧй, честнӧй да чистӧй нывбабаяс пӧвстысь, кодъясӧн сэтшӧм озыр миян народ. Филипп Петрович тӧдіс, мый сійӧ нинӧм йылысь оз юав сылысь, Филипп Петровичлысь, а весиг нарошнӧ вӧчас вид, быттьӧ и тӧдны нинӧм оз кӧсйы. Тадзисӧ спокойнӧджык да лӧсьыдджык сы сӧвестьлы: некутшӧм обязательствояс эз сетлы, сідзкӧ и юасьны сылысь нинӧм. А чӧв овны сійӧ кутас да дзебас сійӧс, и весиг пыткаяс улын оз выдайт, — мортлы ёна веритӧм вӧсна, сылӧн делӧяслы сочувствуйтӧм вӧсна да прӧстӧ нывбаба сьӧлӧмлӧн бурлун да жалитӧмлун вӧсна.
И квартираыс сылӧн вӧлі удобнӧй Филипп Петровичлы. Пелагея Ильиничналӧн керкаыс вӧлі сійӧ посньыдик первой пу керкаяс пиысь, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма шахтёр Чурилинлӧн коркӧ тані ӧткӧн сулалысь лёкиник керка дінӧ, — да став тайӧ районыс сідзи и шусьыліс ӧнӧдз «Чурилино». Керка бӧрладорас заводитчыліс ылӧ степӧ нюжалысь балка, коді сідзжӧ шусьыліс «Чурилинскӧйӧн». Тайӧ районыс ӧнӧдз на лыддьыссьыліс эновтӧм, бокын сулалысь районӧн, — сійӧ и вӧлі эновтӧм, бокын сулалысь районӧн.
Июль тӧлысся сійӧ грознӧй часас, кор Филипп Петровичлы век жӧ ковмис висьтасьны гӧтырыслы, Евдокия Федотовна бӧрддзис да шуис сылы:
— Тэ пӧрысь, висьысь... Мун райкомад, сёрнитышт — тэнӧ ӧд лэдзасны... Мунам Кузбассӧ, — друг шуис сійӧ, и сы синъясын тыдовтчис Филипп Петровичлы тӧдса выражение, коді лолывліс, кор гӧтырыс казьтывліс томдырся вояс йылысь, бур йӧз йылысь, мыйкӧ сьӧлӧмыслы матыссатор йылысь. Кузбассӧ война лунъясӧ эвакуируйтісны уна донецкӧй шахтёръясӧс семьяяснас, на пӧвстын вӧліны Филипп Петровичлӧн другъясыс, гӧтырыслӧн ичӧтдырся пӧдругаясыс. — Мунам Кузбассӧ! — шуис сійӧ сідзи, быттьӧкӧ ӧні Кузбассын налы вермас лоны сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кутшӧм вӧлі коркӧ тані, рӧдинаас, кор кыкнанныс найӧ вӧліны томӧсь.
Коньӧр нывбаба, — быттьӧ сійӧ эз тӧд ассьыс Филипп Петровичсӧ!
— Некор эн шу сэсся меным та йылысь. Вопроссӧ решитӧма, — шуис сійӧ, сэтшӧм стрӧга гӧтырыслы кевмысян синъясас видзӧдігмоз, мый вӧлі яснӧ: оз кут терпитны сійӧ ни гӧтырыслысь кевмысьӧмсӧ, ни синвасӧ. — А тіянлы татчӧ кольччыны оз позь: мешайтны меным кутанныд. И сьӧлӧмӧй менам мӧдас висьны тіян вылӧ видзӧдігӧн... — И сійӧ окаліс гӧтырсӧ да дыр эз лэдз морӧс бердсьыс ассьыс радейтана, ӧтка нывсӧ.
Кыдзи и уна мукӧд семьяяс, сылӧн семьяыс петіс вывті сёрӧн да бӧр лоӧма бергӧдчыны весиг Донецӧдз волытӧг. Но Филипп Петрович сідзи эз и разрешит гӧтырыслы да нылыслы кольччыны сыкӧд ӧтлаӧ: сійӧ устроитіс найӧс хуторӧ, карсяньыс ылӧджык.
Куим недель чӧжӧн, кодъяс вежисны фронт вылын положениесӧ немецкӧй армияяслы пӧльза вылӧ, партиялӧн областнӧй комитетын да Краснодонскӧй райкомын муніс ыджыд удж подпольнӧй организацияясӧ да партизанскӧй отрядъясӧ выль йӧзӧс бӧръялӧм кузя. Лютиковлы распоряжение улӧ сідзжӧ вӧлі сетӧма Краснодонскӧй да мукӧд районъясса руководящӧй работникъяслысь ыджыд группа.
Эсійӧ памятнӧй лунас, кор Филипп Петрович прӧститчис Проценкокӧд, сійӧ воис гортас кыдзи и мукӧд лунъясӧ, — тайӧ вӧлі час, кор век волывліс мастерскӧйясысь. Челядь ворсісны ывлаын, старука вӧлі дзебсьӧма жарсьыс пӧдса ставеньяса джынвыйӧ пемыд комнатаӧ. Пелагея Ильинична пукаліс кухняын, сӧнъяса гожъялӧм кияссӧ ӧти вылас мӧдсӧ пуктӧмӧн. Сэтшӧм ёна думыштчӧм тыдаліс сылӧн абу на пӧрысь мичаник чужӧм вылас, мый весиг Филипп Петровичлӧн воӧмыс эз друг пальӧд сійӧс: мыйкӧдыра сійӧ видзӧдіс Филипп Петрович вылӧ да эз аддзы сійӧс.
— Кымын во ола ме тіян ордын, а первойысь аддза тіянлысь тадзи нинӧм вӧчтӧг пукалӧмсӧ, — шуис Филипп Петрович. — Шогсянныд? Энӧ шогсьӧй.
Сійӧ нинӧм шутӧг лэптыліс сӧнъяса кисӧ да бара пуктіс сійӧс мӧд ки вылас.
Филипп Петрович мыйкӧдыра сулалыштіс кӧзяйка дорас, сэсся сьӧкыда да ньӧжмыда тувччалігтырйи прӧйдитіс горничаас. Мыйкӧдыра мысти сійӧ бӧр петіс кепкатӧм нин, галстуктӧм, туфлиа, но отложнӧй воротника еджыд дӧрӧм вылас век сійӧ жӧ выль сьӧд пинжака. Турунвиж ыджыд расчёскаӧн сійӧ мунігмозыс сыналіс ассьыс сук, кытсюрӧ дзорсора юрсисӧ.
— Со мый ме кӧсъя юавны тіянлысь, Пелагея Ильинична, — шуис сійӧ, тайӧ жӧ расчёсканас ассьыс дженьыдик чорыд уссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ тэрыба сыныштӧм бӧрын: — Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор менӧ примитісны партияӧ, — тысяча ӧкмыссё кызь нёльӧд воын, ленинскӧй призыв серти, — ме выписывайта «Правда» газета. И став номеръяссӧ чукӧрті. Удж вылын сійӧ меным ёна ковмывлӧ вӧлі... Эсійӧ сундукыс, коді менам горничаас, ті, гашкӧ, думайтлінныд, кӧлуй тыра? А тайӧ газетаясӧй менам сэні, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс. Сійӧ эз частӧ нюмъявлы, да, гашкӧ, сы вӧсна нюмыс сразу вежліс сылысь чужӧмсӧ, коді лолі шоча овлысь мелі. — И мый нӧ ӧні меным сыкӧд вӧчны? Дас сизим во чукӧрті. Жаль сотнысӧ... — И сійӧ юалӧм сямӧн видзӧдліс Пелагея Ильинична вылӧ.
Мыйкӧдыра кыкнанныс найӧ чӧв олісны.
— Кытчӧ эськӧ найӧс дзебны? — юаліс Пелагея Ильинична быттьӧкӧ ассьыс. — Найӧс позьӧ гуавны. Войнас позьӧ кодйыны град йӧрӧ гу да веськыда сэтчӧ сундукнас и гуавны, — Лютиков вылӧ видзӧдтӧг шуис сійӧ.
— А ковмасны кӧ найӧ? Вермасны ковмыны, — шуис Филипп Петрович.
Кыдзи сійӧ и чайтіс, Пелагея Ильинична эз юав, мыйла сылы вермасны ковмыны немецъяс дырйи сӧветскӧй газетаяс, весиг сылӧн чужӧмыс эз веж ӧтдор выражениесӧ. Сійӧ бара чӧв олыштіс, сэсся юаліс:
— Ті, Филипп Петрович, сэтшӧм важӧн нин оланныд миянын, ставсӧ тӧдмалінныд, приметитінныд, а ме тіянлысь юала: ті кӧ эськӧ пыринныд миян керкаӧ, пыринныд нарошнӧ корсьны мыйкӧ, казялінныд-ӧ ті эськӧ миян кухняысь мыйкӧ сэтшӧмӧс?
Филипп Петрович зэв збыльысь да сюся гӧгӧр видзӧдаліс кухнясӧ: ичӧтик сӧстӧм кухня ичӧтик провинциальнӧй керкаын. Кыдзи мастерӧвӧй мортлы, Филипп Петровичлы син улас уси сӧмын сійӧ, мый краситӧм пу джоджсӧ вӧчӧма абу кузяланог пукталӧм плакаясысь, а паськыд, топыд, дженьыдик пӧвъясысь, кодъясӧс вольсалӧма радӧн-радӧн ӧти перевединасянь мӧдӧдз да сюйӧма стыкӧн. Керкасӧ стрӧитысьыс вӧлӧма бур кӧзяин. Татшӧм джоджсӧ вӧлі вӧчӧма крепыдджык вӧсна, — медым эз лайкнитчы кухня пач сьӧктаӧн, медым дырджык эз сісьмы сэтшӧм помещениеын, коді ёна ёгӧссьӧ да кодӧс сы вӧсна частӧджык мыськалӧны.
— Нинӧм сэтшӧмсӧ ог аддзы, Пелагея Ильинична, — шуис Лютиков.
— Тані кухня улас важ кӧбрег... — Пелагея Ильинична чеччис табурет вывсьыс да гудйыштіс ӧти джодж плака вылысь муртса тӧдчыштысь сьӧд чут. — Со тані вӧлі кольча. Сэні и постор эм...
— Позьӧ видзӧдлыны? — юаліс Филипп Петрович.
Пелагея Ильинична каличаліс ӧдзӧссӧ да пач увсьыс перйис чер. Но Филипп Петрович ӧткажитчис черысь, медым эз лоны джоджас некутшӧм пасъяс. Найӧ вооружитчисны — Лютиков кухоннӧй пуртӧн, а Пелагея Ильинична прӧстӧй столӧвӧй пуртӧн — да ӧкуратнӧя весалісны нёльнан боксяньыс гӧбӧч ӧдзӧс щельяссӧ. Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь лэптісны ӧтлаӧ тувъялӧм куим дженьыд плака.
Кӧбрегӧ пыранінын вӧлі нёль тшупӧда ичӧтик пос. Филипп Петрович лэччис, ӧзтіс истӧг: кӧбрегын вӧлі кос. Ӧні вӧлі весиг сьӧкыд водзвыв тӧдны, мыйта пӧльза сетас сылы тайӧ ичӧтик чуймӧдана кӧбрегас.
Филипп Петрович пос кузяыс кайис кухняӧ да видзчысьӧмӧн тупкис ӧдзӧссӧ.
— Ті ме вылӧ энӧ нин скӧрмӧй, ме кӧсъя ещӧ ӧтитор юавны тіянлысь, — шуис сійӧ. — Ме, дерт, бӧрынджык устроитча, немецъяс менӧ оз вӧрзьӧдны. А первой лунъясас, кор воасны, пола, медым менӧ пӧсьвывсьыс эз вины. Сідзкӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ, ме татчӧ, — и чуньнас сійӧ индіс джоджӧ.
— А ме ордӧ кӧ салдатъяс овмӧдчасны?
— Тіянӧ оз вайӧдны: Чурилино... А ме абу гордӧй морт, пукалышта сэні... Да ті энӧ смущайтчӧй, — шуис Филипп Петрович, кодӧс асьсӧ неуна смутитіс Пелагея Ильинична чужӧмлӧн веськодь выражениеыс.
— Ме ог смущайтчы, менам делӧ ичӧтик...
— Немецъяс кӧ юаласны, кӧні пӧ сэтшӧм Лютиковыс, висьталӧй: тані олӧ, муніс сиктӧ сёянтор ньӧбны да обязательнӧ бӧр воас... А дзебсясьнысӧ меным Лиза да Петька отсаласны. Ме кута найӧс луннас дежуритны сувтӧдавны, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс.
Пелагея Ильинична видзӧдліс сы вылӧ син бӧжнас да друг томногӧн довкнитіс юрнас да серӧктіс. Видзӧднысӧ сэтшӧм стрӧг Филипп Петрович вӧлі зэв бур воспитательӧн, сійӧ тӧдіс да радейтліс челядьӧс да кужліс найӧс мевйӧдны ас дінас. Челядь ёна радейтісны сійӧс. Накӧд сійӧ асьсӧ кутіс гырысьяскӧд моз жӧ. Сійӧ вӧлі быдтор вӧчны мастер, вермис на дырйи вӧчны мый колӧ — кутшӧмкӧ чачасянь да овмӧсын коланторйӧдз, — и вӧчны тайӧс нинӧмсьыс. Йӧз пӧвстын татшӧмъяссӧ шуӧны «быдтор вӧчны кужысьясӧн».
Сійӧ дзик нинӧмын эз торйӧдлы кӧзяйскӧй челядьсӧ аслас нылысь, и став челядьыс домас радпырысь вӧчлісны быдтор, кӧть мед мый сійӧ эз тшӧктыв, сулалӧ вӧлі сӧмын чуньсӧ вӧрзьӧдны.
— Тэ найӧс лучше аслыд босьт, дядя Филипп, тэ сэтшӧма найӧс мевйӧдін — найӧ тэнӧ рӧднӧй батьсьыс дорысь ёнджыка пыдди пуктӧны! — шулывліс коркӧ Пелагея Ильиничналӧн мужикыс. — Мунанныд дядя Филипп ордӧ овны? — челядь вылас скӧрысь видзӧдлігмоз юавлывліс сійӧ.
— Огӧ мунӧй! — ӧтвылысь горзісны найӧ, но асьныс быдладорсянь кытшавлісны Филипп дядьсӧ да топӧдчылісны сы бердӧ.
Уджлӧн разнӧй юкӧнъясын позьӧ встретитны зэв унапӧлӧс характеръяс партийнӧй руководительлысь, кодлӧн эм ӧти либӧ мӧд медся тӧдчысь, синмӧ шыбитчысь черта. На пӧвстын ӧдвакӧ абу медся уна партийнӧй работник-воспитательлӧн тип. Сёрниыс тані мунӧ оз сӧмын да весиг оз сы мында работникъяс йылысь, кодъяслӧн основнӧй уджыс эм партийнӧй воспитание, политическӧй просвещение, а буретш партийнӧй работник-воспитательлӧн тип йылысь, мед кӧть кутшӧм удж вылын сійӧ эз уджав, — хозяйственнӧй, военнӧй, административнӧй либӧ культурнӧй удж вылын. Буретш татшӧм работник-воспитательӧн вӧлі Филипп Петрович Лютиков.
Сійӧ не сӧмын радейтліс да лыддьыліс коланаӧн воспитывайтны йӧзӧс, тайӧ вӧлі сылы естественнӧй потребностьӧн да быть коланаторйӧн, тайӧ вӧлі сылӧн мӧд натураӧн — велӧдны да воспитывайтны, сетны ассьыд знаниеяс да ассьыд опыт.
Збыль, Лютиковлӧн уна высказываниеяс вӧліны велӧдӧмъяс кодьӧсь. Но Лютиковлӧн велӧдӧмъясыс эз вӧвны дӧзмӧдана-дидактическӧйӧн, кӧвъяланаӧн, найӧ вӧліны сы уджлӧн да думъяслӧн плодъясӧн да буретш тадзи и гӧгӧрволісны тайӧс йӧзыс.
Лютиковлӧн аслыспӧлӧслунӧн, кыдзи и вообщӧ татшӧм типа руководительяслӧн, вӧлі кывсӧ да делӧсӧ торйӧдны позьтӧма сочетайтӧм. Быд кыв делӧӧ пӧртны кужӧм, буретш тайӧ делӧ гӧгӧрыс дзик разнӧй йӧзӧс сплотитны да тайӧ делӧыслӧн смыслнас тайӧс вдохновитны кужӧм и вӧлі сійӧ главнӧй чертанас, коді вӧчліс Филипп Петрович Лютиковӧс дзик выль типа воспитательӧн. Сійӧ вӧлі бур воспитательӧн буретш сы вӧсна, мый вӧлі мортӧн-организаторӧн, мортӧн — олӧмлӧн кӧзяинӧн.
Сылӧн велӧдӧмъясыс эз кольлыны веськодьӧн, и медся нин эз йӧткывны ас дінсьыс, найӧ кыскылісны сьӧлӧмъяс, а торйӧн нин том йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ, сы вӧсна мый том йӧз сымын ёнджыка ӧзйӧны мӧвпӧн, кымын ёнджыка вынсьӧдӧма мӧвпсӧ пример вынӧн.
Мукӧддырйи тырмымӧн вӧлі сылы сӧмын кыв шуны либӧ весиг прӧстӧ видзӧдлыны. Чужӧмсяньыс сійӧ эз вӧв уна сёрниа, а весиг чӧв олысь. Первой видзӧдлӧм серти быттьӧ ньӧжмыд, — мукӧдъяслы весиг кажитчис дышӧн, — збыльвылас сійӧ пыр вӧлі кутшӧмкӧ удж вылын, уджсӧ нуӧдіс спокойнӧя, разумнӧя, организованнӧя. Производство кындзи став прӧст кадсӧ сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн юкліс общественнӧй да физическӧй удж костын, лыддьысьӧм да шойччӧм костын, мый ставсӧ век удитліс вӧчны.
Йӧзкӧд сёрнитігӧн-волысигӧн Филипп Петрович вӧлі спокойнӧй, эз лэптыв гӧлӧссӧ, сёрнитігӧн кужліс чӧв олыштны, кывзыштны мортлысь — йӧзлӧн зэв шоча овлан качество. Та вӧсна сійӧс артавлісны бур собеседникӧн, бур сьӧлӧма мортӧн: унаӧн висьтавлывлісны сылы асланыс сэтшӧм общественнӧй да личнӧй делӧяс йылысь, кодъяс йылысь некор эськӧ эз решитчыны сёрнитны весиг матысса йӧзкӧд.
Та дырйи сійӧ ньӧти эз вӧв сійӧн, мый шусьӧ бур мортӧн, дерт, эз нин вӧв небыд сьӧлӧма мортӧн. Сійӧ вӧлі стрӧг да, ковмыліс кӧ, эз сетлы некутшӧм пӧщада.
Ӧтияс уважайтісны сійӧс, мӧдъяс радейтісны, а вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс полісны сыысь. Вернӧджык шуны, став йӧзыслӧн, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь сыкӧд, на лыдын и гӧтырыслӧн да ёртъясыслӧн, налӧн характеръяс серти, вӧліны сы дінӧ став тайӧ чувствоясыс, ӧтияслӧн вӧлі унджык ӧтиыс, мӧдъяслӧн — мӧдыс, коймӧдъяслӧн — коймӧдыс. Юклыны кӧ йӧзсӧ арлыд серти, то позьӧ шуны, мый пӧрнӧй йӧз и уважайтісны, и радейтісны, и полісны сыысь, том йӧз радейтісны и уважайтісны, а челядь прӧстӧ радейтісны.
Со мый вӧсна Пелагея Ильинична серӧктіс, кор Филипп Петрович шуис: «Лиза да Петька отсаласны меным».
И збыль, немецъяс локтӧм бӧрын первой лунъясас, кор Филипп Петрович дзебсясис, челядь ӧчередьӧн дежуритісны ывлаын да видзисны сійӧс.
Сылы везитіс. Ни ӧти немецкӧй салдат эз овмӧдчы Пелагея Ильинична ордӧ: карын весиг насянь матысь позьӧ вӧлі аддзыны бурджык, гырысьджык керкаяс. Немецъясӧс повзьӧдліс керкасайса балкаыс: полісны партизанъясысь. Немецкӧй салдатъяс, збыль, мукӧддырйиыс пыравлісны видзӧдлыны квартирасӧ да сӧтны мый синъяс уланыс усьӧ. Филипп Петрович быд раз дзебсьыліс кухняса джодж улӧ. Но некод эз юасьлы сы йылысь.
Быд асыв, кыдзи и век, волывліс Полина Георгиевна, прӧстӧй, рам, сиктса нывбабаяс моз кӧрталӧм еджыд чистӧй чышъяна. Сійӧ кисьтліс йӧвсӧ кык сёй кринчаӧ да аслас бидоннас пыравліс Филипп Петрович ордӧ. Сы ордын пукалігкості Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс вӧліны кухняын. Челядь сэки узисны на. Лютиков ордысь петӧм бӧрын Полина Георгиевна мыйкӧдыра сёрнитыштліс ещӧ кухняын нывбабаяскӧд.
Тадзи коли недель, а гашкӧ, неуна унджык. Ӧтчыд Полина Георгиевна, Лютиковлы уличаса выльторъяс висьтавтӧдз на, ньӧжйӧник шуис:
— Удж вылӧ корӧны тіянӧс, Филипп Петрович...
Сійӧ друг ставнас вежсис: спокойлӧн да веськодьлунлӧн выражениеыс, ньӧжмыд вӧрасыс, мукӧддырйи неподвижностьыс, — ставыс тайӧ, мый Филипп Петрович нарошнӧ лэдзліс ас вылас, кор оліс сійӧ тані некодлы тыдавтӧм, быри сылӧн ӧти здукӧн.
Сійӧ зэв ӧдйӧ чеччыштіс ӧдзӧс дорӧ да видзӧдліс орчча комнатаӧ. Сэні, кыдзи век, некод эз вӧв.
— Ставнымӧс корӧны? — юаліс сійӧ.
— Ставнытӧ...
— Николай Петрович?
— Сійӧ...
— А воліс сійӧ?.. — Соколовалы синъясас сюся видзӧдігтыр юаліс Филипп Петрович.
Оз вӧлі ков объясняйтӧм Полина Георгиевналы, кӧні Бараков, — ставсӧ тайӧс Полина Георгиевна тӧдіс, тайӧ став йывсьыс налӧн Филипп Петровичкӧд вӧлі условитчӧма водзджык нин.
— Воліс, — муртса кывмӧн шуис Полина Георгиевна.
Филипп Петрович эз кут ноксьыны, эз кыпӧд гӧлӧссӧ, — эз, но сылӧн став сьӧкыд тушаыс, увлань госсялӧм чужӧмыс, синъясыс да гӧлӧсыс — ставыс тайӧ тыри энергияӧн, быттьӧ сы пытшкын веськаліс кутшӧмкӧ зэлыда гартӧм пружина.
Ортсыса морӧс зептас сійӧ сюйис кык чорыд, куснясьтӧм да тайӧ жӧ кадас аслас мастерӧвӧй точнӧй чуньяссӧ, кыскис зэв ичӧтик посньыда гижӧм бумага тор да сетіс Полина Георгиевналы.
— Аски кежлӧ, асыв кежлас... И унджык!
Полина Георгиевна пыр жӧ дзебис бумага торсӧ питшӧгас.
— Недыр виччысьыштӧй столӧвӧйын. Пыр жӧ ме тіян дінӧ кӧзяйкаясӧс ыста...
Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс пырисны орчча горничаас, кытчӧ пырис и Полина Георгиевна аслас бидоннас. Сулалігмозыс найӧ сёрнитісны выльторъяс йылысь. Сэсся Филипп Петрович кухнясянь чукӧстіс Соколоваӧс, и сійӧ петіс Филипп Петрович дінӧ.
Филипп Петрович кутіс киас гартыштӧм газет чукӧр. Полина Георгиевна чужӧм вылын тӧдчис чуймӧм: тайӧ вӧліны «Правда» газеталӧн нёль пӧв куснялӧм да кыз трубкаӧ гартыштӧм номеръяс.
— Бидонад, — шуис Филипп Петрович. — Мед клеиталасны сэтчӧ жӧ, медся тыдалана местаясас.
Полина Георгиевналӧн весиг сьӧлӧмыс мӧдіс тіпкыны: кӧть кутшӧм лӧсявтӧм тайӧ эз вӧв, сылы первой здукас кажитчис, мый Филипп Петрович получитӧма свежӧй «Правда». Полина Георгиевна эз вермы терпитнысӧ да бидонас сюйтӧдз видзӧдліс числӧ вылас.
— Важъяс, — эз вермы дзебны ассьыс разочаруйтчӧмсӧ да шуис сійӧ.
— Абу важъяс. Большевистскӧй правда оз важмы, — шуис Лютиков.
Полина Георгиевна тэрыба листыштіс кымынкӧ номер. Унджыкыс найӧ вӧліны разнӧй воясса праздничнӧй номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс: Лютиковлӧн замыселыс сылы лои гӧгӧрвоана. Сійӧ топыдджыка гартыштіс газетаяссӧ трубкаӧ да сюйис бидонас.
— Медым не вунӧдны, — шуис Филипп Петрович: — Мед Остапчук петас жӧ удж вылӧ. Аски...
Полина Георгиевна нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас. Сійӧ эз тӧд, мый Остапчук — сійӧ Матвей Шульга, и эз тӧд, кӧні сійӧ дзебсясьӧ, — сійӧ тӧдіс сӧмын квартирасӧ, кӧні колӧ вӧлі висьтавны Лютиковлысь распоряжениесӧ: тайӧ квартираас сійӧ тожӧ нулывліс йӧв.
— Аттьӧ. Ставыс... — Филипп Петрович сетіс ассьыс ыджыд кисӧ да бӧр пырис комнатаӧ.
Сійӧ сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ, паськӧдӧм чуньяса кипыдӧсъяснас мыджсис пидзӧсъясас да мыйкӧдыра пукыштіс тадзи. Видзӧдліс часі вылӧ: вӧлі кӧкъямысӧд час. Тэрмасьтӧг, спокойнӧя сійӧ пӧрччис новлӧм дӧрӧмсӧ, судзӧдіс выльӧн на песлалӧм еджыд дӧрӧм, кӧрталіс галстук, сыналіс юрсисӧ, коді вӧлі медся ёна дзормӧма кӧсичаясӧдыс да водзладорыс, пасьталіс пинжаксӧ да петіс кухняӧ, кӧні Полина Георгиевна мунӧм бӧрын бара мошкоритчисны Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс.
— Мый нӧ, Пелагея Ильинична, вайыштӧй меным винатор юыштны да няньтор, эм кӧ. Удж вылӧ муна, — шуис сійӧ.
Минута дас мысти, ӧкуратнӧя да чистӧя пасьтасьӧм, сьӧд кепкаа, аслас обычнӧй туйӧд, некодысь дзебсясьтӧг, сійӧ восьлаліс карса уличаяс кузя «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйяслань.
Кызь коймӧд глава
Немецкӧй армиялӧн да сы бӧрся локтысь «выль порядок» администрациялӧн уна лыда чинъяс пӧвстын Краснодонӧ воис лейтенант Швейде, олӧма нин, зэв кос, дзормыштӧм немец, сідз шусяна горноруднӧй батальонса техник. Краснодонсаяс некод эз помнитны сылысь локтан лунсӧ: кыдзи и став чинъясыс, сійӧ вӧлі стандартнӧй военнӧй формаа, код вылын вӧліны гӧгӧрвотӧм различие знакъяс.
Сійӧ овмӧдчис нёль квартираа ыджыд стандартнӧй керкаӧ. Сэні вӧлі нёль кухня, и став нёльнан кухняыслы господин Швейде локтан первой лунсяньыс жӧ сюри тырмымӧн удж. Сійӧ вайӧдіс аскӧдыс бура уна мукӧд немецкӧй чинъясӧс, но ставныс найӧ овмӧдчисны сыысь торйӧн, а сыкӧд ӧтилаӧ ӧти керкаӧ овмӧдчисны некымын немец-пӧвар, немка-экономка да денщик. Но регыд мысти прислугаыслӧн лыдыс содіс, воалісны
Дерт, тайӧ эськӧ эз нин сэтшӧма торйӧд горноруднӧй батальонса лейтенантӧс мукӧд немецкӧй чинъясысь. Но сы йылысь заводитісны сёрнитны карын. Господин Швейде да сыкӧд воысь мукӧд чиновникъяс займитісны паркын сулалысь Горький нима школа. И школа пыдди лои карын выль учреждение — 10 №-а дирекцион.
Тайӧ военизируйтӧм учреждениеыс, кыдзи выяснитчис, вӧлі медся главнӧй административно-хозяйственнӧй управлениеӧн, кодлы ӧні подчиняйтчисны став шахтаясыс да Краснодон районса накӧд йитчӧм став предприятиеясыс налӧн став имуществонас да оборудованиенас, кодӧс абу удитӧмаӧсь нуны либӧ взорвитны, да став рабочӧйяснас, кодъяс абу удитӧмаӧсь либӧ абу вермӧмаӧсь мунны. Тайӧ учреждениеыс вӧлі уна пиысь ӧти ответвлениеӧн частнӧй капитала ыджыд акционернӧй обществолӧн, кодлӧн вӧлі аслыссяма зэв кузь ним: «Из шом да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя асыввывса общество». Обществоыслӧн правлениеыс вӧлі Сталино карын, коді ӧні шусьыліс бара важ мозыс — Юзовск. Сідз шусяна «Асыввывса общество» опирайтчис «Горнӧй да металлургическӧй предприятиеяслӧн окружнӧй управлениеяс вылӧ». 10 №-а дирекцион мукӧд дирекционъяскӧд тшӧтш подчиняйтчис Шахты карса окружнӧй управлениелы.
Ставсӧ тайӧс вӧлі сэтшӧм бура лӧсьӧдӧма да сыысь на бурджыка планируйтӧма, мый сӧветскӧй Донбасса из шомлы да металлы кольлі сӧмын паськыд юӧн визувтны немецкӧй «Асыввывса общество» зепъясӧ. И господин Швейде сетіс индӧд, медым вӧвлӧм «Краснодонуголь» трестса шахтаясысь да заводъясысь став рабочӧйяс, служащӧйяс да инженерно-техническӧй работникъяс пыр жӧ заводитісны уджавны.
Мыйта сьӧкыд думъяс мучитісны тайӧ кадас рабочӧй мортлысь душасӧ сыӧдз, кор сылы быть ковмис решитны петны удж вылӧ, кор рӧднӧй шахтаяс да заводъяс лоины рӧдина врагъяслӧн собственностьӧн, кор пияныс да вокъясыс, мужикъясыс да батьясыс пуктылісны ассьыныс олӧмъяснысӧ рӧдина врагъяслы паныд бой мунан поле вылын! Центральнӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петысь рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн чужӧмъясныс вӧліны ӧттшӧтш зумышӧсь да яндысянаӧсь, йӧз эз видзӧдны мӧда-мӧдныслы синъясас, пӧшти эз сёрнитны.
Медбӧръя эвакуация лунсяньыс мастерскӧйяс вӧліны гурйыв восьсаӧсь. Некод найӧс эз томнавлы, некод эз видз, сы вӧсна мый быдӧнлы вӧлі веськодь, кольӧ сэні ставыс дзоньӧн али ставсӧ кыскаласны. Мастерскӧйяс вӧліны восьсаӧсь, но некод эз мун цехъясӧ. Рабочӧйяс весиг эз чукӧръясӧн, а ӧткӧн, шоча нин кыкӧн-кыкӧн, сувталісны либӧ пуксялісны дворас быдсяма хлам пӧвстӧ да сёрниттӧг виччысисны начальствоӧс.
И сэки локтіс инженер-механик Бараков, статя, ён да зэв на том аслас комын вит арӧс вылӧ видзӧдтӧг, чужӧмыс самоувереннӧй выражениеа. Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма абу сӧмын опрятнӧя, а весиг зэв мичаа. Сылӧн вӧлі бобув модаа сьӧд галстук. Шляпасӧ сійӧ кутіс киас, и сылӧн шыльыда бритӧм юрыс югъяліс шонді водзас. Бараков матыстчис дворын кӧнсюрӧ сулалысь да пукалысь рабочӧйяс дінӧ, вежливӧя здоровайтчис, здук кежлӧ быттьӧ падмыштліс да решительнӧй воськовъясӧн пырис главнӧй корпусас. Рабочӧйяс, сылӧн здоровайтчӧм вылӧ вочавидзтӧг, чӧла колльӧдісны сійӧс синъяснаныс да аддзылісны восьса ӧдзӧсӧдыс, кыдзи сійӧ муніс механическӧй цех пыр контораӧ.
Немецкӧй начальство эз тэрмась. Вӧлі жар нин, кор дворӧ проходнӧй будкаӧд пырисны Швейделӧн заместительыс господин Фельднер да джуджыд причёскаа русскӧй нывбаба-переводчик.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, господин Фельднер аслас физическӧй качествояснас да темпераментнас вӧлі дзик мӧд нога аслас начальник серти. Лейтенант Швейде косіник, недоверчивӧй, абу варов. Фельднер — ичӧтик тушаа, гӧгрӧс, горзысь да зэв больгысь. Сылысь гӧлӧссӧ, коді уджаліс став интонацияяс вылас, позьӧ вӧлі кывны ылісянь на, и век кажитчис, мый тайӧ локтӧ оз ӧти немец, а мӧда-мӧдныскӧд споруйтысь некымын немец.
Господин Фельднер вӧлі военнӧй формаа, крагиа, водзсяньыс вылӧ лыбӧм лэба руд фуражкаа.
Фельднер да переводчикыс матыстчисны рабочӧйяс дінӧ, — найӧ ӧти бӧрся мӧд сувталісны, и тайӧ сылы воис сьӧлӧм вылас. Некутшӧм пауза вӧчлытӧг сы костын, мый сійӧ ӧні на висьталіс переводчиклы, да сы костын, мый кӧсйис ӧні висьтавны рабочӧйяслы, сійӧ лолыштлытӧг висьталіс ӧти кузь фраза, а гашкӧ, некымын дженьыдик немецкӧй фразаяс. Сэк кості, кор нывбабаыс переведитіс рабочӧйяслы сылысь кывъяссӧ, сійӧ горзіс водзӧ. Тыдалӧ, сійӧ ньӧти эз вермы чӧв овны. Позьӧ вӧлі чайтны, мый сэксянь, кор сійӧ первойысь горӧдіс мам кынӧмсьыс петӧм бӧрын, сійӧ эз нин ланьтлыв да, став олӧм чӧжыс ньӧти дугдывтӧг, горзіс унаногӧн.
Сійӧ интересуйтчис, абу-ӧ тані кодкӧ важ администрацияысь, сэсся тшӧктіс рабочӧйяслы мунны цехъясӧ да колльӧдны сійӧс, Фельднерӧс. Некымын рабочӧй колльӧдісны водзын мунысь горзысь немецӧс переводчикыскӧд механическӧй цехса конторкаӧ, кӧні вӧлі Бараков. Рушкусӧ водзӧ чургӧдӧмӧн да вылӧ лыбӧм лэба фуражкаа юрсӧ чатӧртӧмӧн Фельднер яя кулакнас йӧткыштіс ӧдзӧссӧ да пырис конторкаӧ. Нывбаба пырис сы бӧрся да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. Рабочӧйяс сувтісны ӧдзӧс дорас кывзыштны.
Первой кылӧ вӧлі сӧмын Фельднерлӧн горзӧмыс, быттьӧ пинясисны некымын немец. Виччысисны, мый вот-вот переводчик висьталас, мый йылысь сійӧ всё-таки горзӧ, но найӧ ставныс чуймисны, кор кылісны, мый Бараков ачыс заводитіс сёрнитны немецкӧй ногӧн. Сійӧ сёрнитіс вежливӧя, спокойнӧя да, кыдзи вермисны казявны конторкадорса рабочӧйяс, бура тӧдіс тайӧ бокӧвӧй кывсӧ.
Сы вӧсна-ӧ, мый Бараков сёрнитіс немецкӧй ногӧн, либӧ сылӧн висьталӧмыс кажитчис немецлы, но Фельднерлӧн горзӧмыс вочасӧн пыр лои гортӧмджык. И друг лои чудо: немец чӧв ланьтіс. Ланьтіс и Бараков. Недыр чӧв олыштӧм бӧрын немец горӧдіс дзик нин мирнӧй ногӧн. Найӧ петісны конторкаысь — водзвылас Фельднер, сы бӧрся Бараков, медбӧрын переводчик. Бараков видзӧдліс рабочӧйяс вылӧ кӧдзыд, гажтӧм синъясӧн да висьталіс, мый оз ков разӧдчыны, а колӧ виччысьны, кор сійӧ, Бараков, бӧр воас. И найӧ цех пыр мӧдӧдчисны петанінлань; та дырйи мича да ён Бараков котӧртлывліс бӧрсяньыс да индаліс ичӧтик гӧгрӧс, карикатурнӧй немецлы, кыті лӧсьыдджык мунны. Сьӧкыд вӧлі видзӧдны та вылӧ!
Мыйкӧдыра мысти Бараков пукаліс нин Горький нима школаса учительскӧйын, ӧні 10 №-а дирекционса начальник господин Швейде кабинетын. Фельднер да тӧдтӧм нывбаба-переводчик сэні жӧ вӧліны сёрнитігас, но переводчиклы сідзи эз и ковмыв петкӧдлыны немецкӧй кыв кузя ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.
Кыдзи ми висьталім нин, экспансивнӧй Фельднер вӧлі больгысь, а лейтенант Швейде эз вӧв варов. Сёрнитны кужтӧм вӧснаыс сійӧ кажитчис весиг зумышӧн, кӧть эськӧ збыльысьсӧ эз вӧв зумыш, а радейтліс олӧмыслысь став гажлунъяссӧ да наслаждениеяссӧ. Зэв омӧль кос морт, сійӧ сёйис вывті уна. Сьӧкыд вӧлі весиг гӧгӧрвоны, кытчӧ тӧрӧ вӧлі став сёянторйыс, кодӧс сійӧ сӧвтліс, да кыдзи ставыс тайӧ мунӧ сы организм пыр. Сійӧ садь воштытӧдзыс радейтліс и
— Лӧсьӧдӧй унджык!
И збыль, кор сійӧ пӧшти ньӧти эз кужлы сёрнитны, тайӧ вӧлі дзик ӧтиторйӧн, мыйӧн господин Швейде вермис пленитны сійӧ сорта
Торъя кывъяссӧ фразаясӧ йитлыны кужтӧмлун вӧснаыс господин Швейде вӧлі недоверчивӧй став сэтшӧм йӧз дінас, кодъяс тайӧс кокниа вӧчлісны. Эз дӧверяйтлы сійӧ весиг аслас заместитель Фельднерлы. Позьӧ аслыд представитны, кутшӧм недӧверчивӧя относитчис Швейде мукӧд нацияясса йӧз дінӧ!
Та боксянь Бараков веськаліс зэв омӧль положениеӧ. Но, ӧти-кӧ, Бараков чуймӧдіс господин Швейдеӧс сійӧн, мый кокниа йитліс кывъяссӧ фразаясӧ эз русскӧй кывйӧн, а немецкӧй кывйӧн. А мӧд-кӧ, Бараков ньӧбис Швейдеӧс леститчӧмӧн. Господин лейтенантлы нинӧм эз коль мӧдтор, кыдзи сӧмын примитны тайӧ лестьсӧ.
— Ме важ Россияса привилегированнӧй класслӧн ловйӧн кольӧм неуна лыда представительясысь ӧти, — господин Швейде вылысь синъяссӧ вештывтӧг висьталіс Бараков, — ме челядьдырсянь ёна радейта германскӧй генийӧс, медсясӧ овмӧс кузя, веськыда кӧ висьтавны, производство кузя... Менам батьӧй вӧлі директорӧн важ Россияын бура тӧдса «Сименс-Шуккерт» обществолӧн ӧти ыджыд предприятиеын. Немецкӧй кыв вӧлі мӧд рӧднӧй кывйӧн миян семьяын. Менӧ воспитайтісны немецкӧй техническӧй культура вылын. И вот ӧні меным уси шуд уджавны сэтшӧм ыджыд специалист веськӧдлӧм улын, тіян, господин Швейде, веськӧдлӧм улын. Ме вӧча ставсӧ, мый ті меным тшӧктанныд...
Бараков друг казяліс, мый нывбаба-переводчик видзӧдӧ сы вылӧ сэтшӧма чуймӧмӧн, кодӧс сійӧ весиг эз вермы дзебнысӧ. Чӧртыс тӧдӧ, кытысь немецъяс гудйыштӧмаӧсь татшӧм лёзь стервосӧ! Бараковлӧн шыльыда бритӧм юр вылас чепӧсйис пӧсь.
Кор Бараков сёрнитіс, господин Швейде чӧв олігтыр мӧвпнас вӧчис кутшӧмкӧ удж, коді, веськыда кӧ висьтавны, ньӧти эз тӧдчы сы чужӧм вылын, сэсся шуис не то вынсьӧдӧм могысь, не то юалӧм могысь:
— Ті коммунист...
Бараков ӧвтыштіс кинас. Тайӧ ӧвтыштӧмсӧ да ӧттшӧтш чужӧмыслысь выражениесӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны тадзи: «Кутшӧм ме коммунист!», либӧ тадзи: «Асьныд тӧданныд, мый ми ставным обязанӧсь вӧлі лоны тані коммунистъясӧн». Либӧ весиг тадзи: «Да, коммунист, но сымын тіянлы бурджык, ме кӧ локта тіян ордӧ уджавны».
Тайӧ ӧвтыштӧмыс мыйкӧдыра кежлӧ бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ господин Швейделысь. Колӧ вӧлі объяснитны тайӧ русскӧй инженерыслы, кутшӧм важнӧ лэдзны Центральнӧй мастерскӧйяссӧ, медым на отсӧгӧн восстановитны шахтаяслысь оборудованиесӧ. Тайӧ сложнӧй мӧвпсӧ господин Швейде висьталіс отрицаниеясӧн.
— Нинӧм абу.
Фельднер, коді зэв ёна страдайтіс сыысь, мый ковмис та дыра чӧв овны начальник дырйи, начальникыслысь мӧвпсӧ вынсьӧдӧм могысь автоматически горӧдіс став «абусӧ»:
— Механизмъяс абуӧсь! Транспорт абу! Инструментъяс абуӧсь! Крепление вылӧ вӧр абу! Рабочӧйяс абуӧсь! — горзіс сійӧ.
Сылы весиг вӧлі жаль, мый оз вермы шуны ещӧ мыйкӧ, мый «абу».
Швейде удовлетворитчӧмӧн довкнитіс юрнас, думыштіс да сьӧкыдпырысь шуис рочӧн:
— Нинӧм абу, —
Сійӧ чатӧртчис улӧс бӧр вылӧ да видзӧдліс первой Бараков вылӧ, сэсся Фельднер вылӧ. Фельднер гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдлӧмсӧ сідзи,мый ӧні позьӧ действуйтны, да горӧдіс сы йылысь, мый жӧ, медбӧрын, виччысьӧ «Асыввывса общество» Бараковсянь.
Бараков муртса корсис тайӧ дорвыв горзӧмсьыс зэв ичӧтик кост, кор сылы удайтчис сюйыштны фраза сы йылысь, мый сійӧ пондас вӧчны ставсӧ, мый вермас вӧчны вынъяс сертиыс.
Тані господин Швейделӧн бара кыптіс недоверие.
— Ті коммунист, — мӧдысь шуис сійӧ.
Бараков чужӧмсӧ вежыньтлӧмӧн шпыньмуніс да важ мозыс ӧвтыштіс кинас.
Мастерскӧйясӧ воӧм бӧрын Бараков ӧшӧдіс ворота вылӧ ыджыд объявление сы йылысь, мый сійӧ, 10 №-а дирекционлӧн Центральнӧй мастерскӧйясса директор, тшӧктӧ став рабочӧйяслы, служащӧйяслы да инженеръяслы локны асланыс местаясӧ да принимайтӧ удж вылӧ став желайтысьясӧс сэтшӧмтӧ и сэтшӧмтӧ специальностьяс кузя.
Весиг медся бӧрӧ кольӧм йӧзлы, кодъяс асланыс сӧвестьлы паныд решитісны петны удж вылӧ, ёна эз кажитчы, мый инженер Бараков, финскӧй да Отечественнӧй войнаяс вылын участвуйтысь, ас вӧлясьыс сӧгласитчӧма лоны немецъяслы зэв важнӧй предприятиеын директорӧн. Но эз на удит косьмыны краскаыс объявление вывсьыс, кыдзи мастерскӧйясӧ воис эз кодкӧ мӧд, а Филипп Петрович Лютиков, — сійӧ Лютиковыс, кодӧс эз сӧмын мастерскӧйясын, а краснодонса партийнӧй организацияын ставнас шулісны коммунистическӧй сӧвестьӧн.
Сійӧ воис асывнас некодысь дзебсясьтӧг, чистӧя пасьтасьӧма да шыльыда бритчӧма, сьӧд пинжак улас еджыд дӧрӧма да праздничнӧй галстука. И пыр жӧ сійӧс зачислитісны мастерскӧйӧ важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
Мастерскӧйясын удж заводитчӧмкӧд тшӧтш петіс партия подпольнӧй районнӧй комитетлӧн первой листовкаясыс. Листовкаяссӧ вӧлі ляскалӧма медся тыдаланінъясас «Правда» газеталӧн важ номеръяскӧд ӧтлаын. Большевикъяс эз эновтны судьба произвол вылӧ ичӧтик Краснодонӧс, найӧ водзӧ нуӧдісны тыш да чуксалӧны тышӧ став населениесӧ, — вот мый висьталісны тайӧ листовкаясыс! И уна йӧзлы, кодъяс тӧдлісны Бараковӧс да Лютиковӧс бурджык кадъясӧ, унаысь воліс юрас: кыдзи нӧ найӧ лысьтасны бӧрын, кор воасны миян йӧз, видзӧдлыны асланыс ёртъяслы чистӧй синъясас?
Правда, некутшӧм удж мастерскӧйясын, збыльвылас, эз вӧв. Бараков пыр ёнджыка бергаліс немецкӧй начальство дорын да омӧля интересуйтчис сійӧн, мый вӧчсьӧ мастерскӧйясын. Рабочӧйяс сёрмывлісны удж вылӧ, весьшӧрӧ довъялісны станок дінсянь станок дінӧ, часъясӧн коллялісны кадсӧ куритчигмоз, кытчӧкӧ эжа вылӧ двор пельӧсӧ чукӧртчӧмӧн. Лютиков, тыдалӧ, сы могысь, медым бурӧдны рабочӧйясӧс, лэдзавліс найӧс сиктъясӧ отпускӧ да сетавліс официальнӧй бумагаяс, быттьӧ йӧз мунӧны командировкаӧ мастерскӧй делӧяс кузя. Рабочӧйяс мыйсюрӧ вӧчалісны населениелы, медым неуна нажӧвитчыны. Медся уна вӧчалісны зажигалкаяс: истӧг быдлаысь быри, а бензин позьӧ вӧлі судзӧдны продуктаяс вылӧ немецкӧй салдатъяслысь.
Быд лун некымынысь мастерскӧйясӧ пыравлісны офицеръяслӧн денщикъясыс сливочнӧй вый тыра либӧ ма тыра консервнӧй банкаясӧн да тшӧктылісны паяйтны банкаяссӧ, медым мӧдӧдны Германияӧ.
Кодсюрӧ рабочӧйяс пиысь заводитлісны сёрнитны Лютиковкӧд, — Бараковӧдз найӧ эз сибавлыны, — кыдзи нӧ сійӧ всё-таки муніс уджавны немецъяс вылӧ да кыдзи нӧ всё-таки овны водзӧ? Заводитлісны ылісянь да пыр кытшлалісны матігӧгӧрас. Но Филипп Петрович пыр жӧ эрдӧдліс налысь манёврсӧ да стрӧга шулывліс:
— Немтор, ми на вылӧ уджалыштам...
Либӧ грубитіс:
— А тайӧ, зонмӧ, абу тэнад вежӧрлы делӧыс. Тэ ачыд удж вылас сувтін? Сувтін. Тэ ме вылын начальник, али ме тэ вылын? Ме тэ вылын... Сідзкӧ, ме тэнсьыд юавны кута, а он тэ менсьым. Мый ме тэныд тшӧкта, сійӧс тэ и кутан вӧчны. Гӧгӧрвоин?
Быд асыв Филипп Петрович пӧдӧм висьӧмӧн висьысьлӧн ньӧжмыд, сьӧкыд походкаӧн муніс удж вылӧ став кар вомӧныс, а рытнас бӧр воліс удж вылысь. И некодлы эз вермы эськӧ юрас воны, кутшӧм ыджыд энергияӧн да тэрыба и сэки жӧ ставсӧ артыштӧмӧн Филипп Петрович развёртывайтіс ассьыс сійӧ главнӧй уджсӧ, коді бӧрынджык вайис из шом перйысь ичӧтик карлы, Краснодонлы, мирӧвӧй слава.
Кутшӧма Лютиковлӧн тайӧ уджыс, сылӧн ыдждалун вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі стрӧга конспирируйтӧма, позьӧ аддзыны сы серти, мый романын описывайтӧм событиеяссянь сӧмын уна вояс кольӧм бӧрын, вочасӧн ставсӧ тӧдмаліс, став посни подробностьяссӧ сличайтіг, удайтчис помӧдз тӧдмавны да гӧгӧрвоны тайӧ уджсӧ.
Коді вермас висьтавны ӧні, мый переживайтліс тайӧ кӧрт воляа да ыджыд душевнӧй сӧстӧмлуна скромнӧй мортыс, кор аслас удж заводитчигӧн сійӧ друг кывліс, мый сылӧн медматысса отсасьысьяссьыс ӧти, Матвей Шульга, тӧдлытӧг воши.
Кыдзи подпольнӧй райкомса секретарлы, Филипп Петровичлы вӧлі тӧдсаӧсь карас да районас став дзебсян квартираясыс да явка местаясыс. Тӧдіс сійӧ и Иван Кондратовичлысь да Игнат Фоминлысь квартираяссӧ, кытчӧ вермис волыны Шульга, но Филипп Петровичлӧн эз вӧв право мӧдӧдны тайӧ квартираясас райкомса ни ӧти связнӧйӧс, медся нин Полина Георгиевнаӧс. Шульгаӧс кӧ вӧлі выдайтӧма немецъяслы тайӧ квартираяссьыс ӧтиын, сылӧн кӧзяеваыс кӧ эськӧ аддзылісны связнӧйӧс, сы следъяс кузя вермисны корсьны Лютиковӧс и райкомса мукӧд членъясӧс.
Шульгакӧд кӧ эськӧ нинӧм эз ло, сійӧ эськӧ важӧн нин тӧдмаліс главнӧй явочнӧй квартираын, кад абу на сылы петны удж вылӧ мастерскӧйясӧ. Сылы весиг оз вӧлі ков пыравны сійӧ квартираас, а сӧмын мунны сы дінті. Сійӧ лунас, кор Полина Георгиевна висьталіс тайӧ квартираас Филипп Петровичлысь распоряжениесӧ, сэки жӧ ӧдзӧссяньыс первой ӧшинь вылас вӧлі сувтӧдӧма герань цвета гырнич. Но Евдоким Остапчук — сійӧ жӧ Шульга — удж вылӧ эз пет.
Сӧмын бура уна кад кольӧм бӧрын Филипп Петрович, коді чукӧрталіс сведениеяс немецкӧй полицияӧ служба вылӧ пырысь став предательяс йылысь, тӧдмаліс, коді сэтшӧмыс Игнат Фомин. Тыдалӧ, Фомин и предайтӧма Шульгаӧс. Но кыдзи тайӧ лои, кытӧні ӧні Матвей Костиевич да мый сыкӧд лои?
Эвакуация лунъясӧ Проценко индӧд серти партияса районнӧй комитет гуаліс паркӧ районнӧй типографиялысь шрифтъяссӧ, и Лютиковлы медбӧръя здукас нин сетісны план, кӧні вӧлі стӧча индӧма шрифт гуалан местасӧ. Лютиков ёна тӧждысис, мый шрифтсӧ вермасны аддзыны немецкӧй зенитчикъяс да автопаркса салдатъяс. Кӧть мед мый, а шрифтъяссӧ колӧ вӧлі корсьны да перйыны немецкӧй часӧвӧйяс ныр улын. Коді тайӧс вермас вӧчны?
Кызь нёльӧд глава
Первой военнӧй тӧлын, бать кулӧм бӧрас, Ворошилов нима школаса медбӧръя, дасӧд классын велӧдчӧм пыдди Володя Осьмухин уджаліс слесарӧн «Краснодонуголь» трестса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехын. Уджнас руководитіс Лютиков, коді вӧлі зэв бура тӧдса сылӧн мам семьяыскӧд, Рыбаловъяс семьякӧд, да бура тӧдіс Володяӧс. Володя уджаліс цехас сійӧ лунӧдзыс, кор сійӧс аппендицитӧн висьмӧм вӧсна нуисны больничаӧ.
Немецъяс воӧм бӧрын Володя, дерт, эз лӧсьӧдчы мунны уджавны цехӧ. Но кор петіс Бараковлӧн приказ да паськалі сёрни, мый уджалӧмысь став пышъялысьяссӧ мӧдӧдасны Германияӧ, а медся нин сы бӧрын, кор петіс удж вылӧ Филипп Петрович, Володя костын да сылӧн медбур другыс Толя Орлов костын заводитчисны сьӧлӧмтӧ дойдана сёрнияс, — мый вӧчны.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзлы, сы йылысь вопрос, петны али не петны немецъяс власть дырйи удж вылӧ, Володялы да Толялы вӧлі сӧвестьлӧн ӧти медся сьӧкыд вопросӧн. Петны удж вылӧ — тайӧ вӧлі медся кокни способ получитны кӧть мыйкӧ сы могысь, медым вермыны овны да такӧд тшӧтш мынтӧдчыны репрессияясысь, кодъяс усьлісны сӧветскӧй морт вылӧ, кор сійӧ ӧткажитчыліс уджавны немецъяслы. Тайӧ этша на, — уна йӧзлӧн опытыс петкӧдліс, мый позьӧ и не уджавны, а сӧмын вӧчны вид, мый уджалан. Но, кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, асланыс став воспитаниенас Володяӧс да Толяӧс моральнӧя вӧлі дасьтӧма медводз сы вылӧ, мый враг вылӧ уджавны оз позь ни уна, ни этша, мӧдарӧ — сы воӧм бӧрын колӧ шыбитны уджсӧ, колӧ тышкасьны врагкӧд быдногыс, мунны подпольеӧ, партизанавны. Но кӧні найӧ, тайӧ подпольщикъясыс да партизанъясыс? Кытысь найӧс корсьны? А кытчӧдз найӧ оз сюрны, кыдзи да мыйӧн овны став тайӧ кад чӧжыс?
И Володя, коді заводитіс нин ветлӧдлыны висьӧм бӧрас, и Толя, кыкнанныс кӧнкӧ степын шонді водзын туплясигӧн, сӧмын и сёрнитісны на олӧмлӧн тайӧ медся главнӧй вопрос йывсьыс, — мый жӧ налы ӧні колӧ вӧчны?
Ӧтчыд рытъядор Осьмухинъяс квартираӧ воис ачыс Филипп Петрович Лютиков. Сійӧ воис сэки, кор керкаас тырыс вӧліны немецкӧй салдатъяс — эз найӧ, кодъяс вӧліны збой ефрейтор дырйи, коді сэтшӧма вӧтлысис Люся бӧрся, а мӧдъяс либӧ коймӧдъяс нин: Осьмухинъяс олісны сійӧ районас, код пыр исковтіс немецкӧй войскалӧн главнӧй потокыс. Филипп Петрович кайис кильчӧ вылас сьӧкыд, ньӧжмыд походкаӧн, кыдзи морт, коді тӧдӧ ассьыс донсӧ, пӧрччис кепкасӧ, вежливӧя здоровайтчис кухняын салдаткӧд да таркӧдчис комнатаӧ, кӧні важ моз олісны куимӧн Елизавета Алексеевна, Люся да Володя.
— Филипп Петрович! Миянӧ?.. — Елизавета Алексеевна уськӧдчис сы дінӧ да босьтіс сійӧс кыкнан киӧдыс аслас пӧсь кос кияснас.
Елизавета Алексеевна вӧлі Краснодонын сэтшӧм йӧз пиысь, кодъяс эз вӧйпны Филипп Петровичӧс удж вылӧ мастерскӧйясӧ бӧр пырӧмысь. Сійӧ сэтшӧм бура тӧдіс Лютиковӧс, мый весиг эз лыддьы коланаӧн юасьны, мыйла сійӧ тадзсӧ вӧчис. Филипп Петрович кӧ тадзи вӧчис, сідзкӧ, мӧд петан туй эз вӧв, а гашкӧ, тадзи вӧлі колӧ.
Филипп Петрович вӧлі первой матысса морт, коді воліс Осьмухинъяс ордӧ немецъяс воӧм бӧрын, и сійӧс аддзӧмысла став радлуныс сявкнитіс Елизавета Алексеевналӧн сы дінӧ тайӧ уськӧдчӧмас. Лютиков гӧгӧрвоис тайӧс да сьӧлӧмнас благодаритіс сійӧс.
— Локті петкӧдны тіянлысь питӧ удж вылӧ, — шуис сійӧ, чужӧм вылас сылӧн вӧлі обычнӧй стрӧг выражение. — Ті Люсякӧд пукалыштӧй миянкӧд йӧз син водзас, а сэсся петалӧй быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн, а ми сыкӧд неуна тӧлкуйтыштам... — И сійӧ нюммуніс куимнанныслы, и сылӧн чужӧмыс кыдзкӧ друг небзис.
Сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ пырис, Володя эз вештыв сы вылысь синъяссӧ. Толякӧд сёрнитігӧн Володя унаысь нин висьтавліс ассьыс дӧгадкасӧ, мый Лютиков эз мырдӧн тшӧктӧм вӧсна, и эз нин полӧм вӧсна бӧр лок удж вылӧ мастерскӧйясӧ, — эз вӧв сійӧ сэтшӧм морт. Тыдалӧ, сылӧн вӧліны гырысьджык соображениеяс, и, мыйӧн тӧдан, — гашкӧ, тайӧ соображениеясыс абу нин сэтшӧм ылынӧсь сэтшӧмъясысь, кутшӧмъяс унаысь волісны юраныс Володялы да Толялы. Всё-таки тайӧ вӧлі морт, кодлы позьӧ повтӧг висьтавны ассьыд мӧвпъястӧ.
Мыйӧн Елизавета Алексеевна да Люся петісны комнатасьыс, Володя первойӧн заводитіс сёрнисӧ:
— Удж вылӧ! Ті шуинныд — удж вылӧ!.. А меным дзик веськодь — кута ме уджавны али ог: и ӧти ногыс и мӧд ногыс менам ӧти цель. Менам цель — тыш, пӧщадатӧм тыш. Ме кӧ муна уджавны, то сӧмын сы могысь, медым маскируйтчыны, — кутшӧмкӧ весиг вызовӧн шуис Володя.
Том зонлӧн смеллуныс, сылӧн наивностьыс, сьӧлӧмыслӧн пӧсьлуныс, кодъясӧс сійӧ муртса кутіс, сы вӧсна мый ӧдзӧс сайын вӧліны немецкӧй салдатъяс, кыпӧдісны Филипп Петрович сьӧлӧмын эз том морт вӧсна полӧм, эз дӧсада, эз лёк серам, эз — нюммунӧм. Но сэтшӧм нин сійӧ вӧлі морт, мый сылӧн чувствоясыс эз тыдовтчыны сы чужӧм вылын, сійӧ весиг синкымсӧ эз вӧрзьӧдлы.
— Зэв бур, — шуис сійӧ. — Тэ тайӧс быдӧнлы висьтав, кӧть коді пыралас, со кыдзи ме. А ещӧ бурджык — пет ывлаӧ да быд паныдасьысьлы висьтав: «Муна пӧ пӧщадатӧм тыш вылӧ, кӧсъя маскируйтчыны, отсалӧй!»
Володя гӧрдӧдіс.
— Ті жӧ абу быд паныдасьысь, — шуис сійӧ да друг зумыштчис.
— Ме, гашкӧ, и абу, но ӧнія кадӧ тэ тайӧс он вермы тӧдны, — шуис Лютиков.
Володя гӧгӧрвоис, мый Филипп Петрович ӧні жӧ заводитас велӧдны сійӧс. И Лютиков збыль заводитіс велӧдны Володяӧс.
— Татшӧм делӧясад веритчӧмнад верман ловтӧ пуктыны — кадыс вежсис. Сэсся ӧд шулывлӧны: и стенаяслӧн пӧ эмӧсь пельяс. И эн думайт, мый найӧ сэтшӧм бӧбӧсь, найӧ мудерӧсь ас ногыс. — И Лютиков довкнитыштіс юрнас ӧдзӧслань. — Но, тэнад шуд вылӧ, ме быдӧнлы тӧдса морт, менам эм задание быдӧнӧс бӧр коравны удж вылӧ мастерскӧйясӧ, та могысь и тэ ордӧ вои. Тэ тайӧс и мамыдлы и чойыдлы висьтав. И налы висьтав. — И сійӧ бара юрнас довкнитіс ӧдзӧслань. — Ми на вылӧ уджалыштам... — шуис сійӧ да Володя вылӧ лэптіс ассьыс стрӧг синъяссӧ.
Володя сразу гӧгӧрвоис ставсӧ, — сійӧ весиг кельдӧдіс.
— Коді аслад ребята пиысь, код вылӧ позьӧ надейтчыны, коли карӧ? — юаліс Филипп Петрович.
Володя висьталіс найӧс, кодъясӧс тӧдіс ачыс: Толя Орловӧс, Жора Арутюнянцӧс да Ваня Земнуховӧс.
— И ещӧ на эмӧсь, — шуис сійӧ.
— Установит йитӧдъяс первой накӧд, кодъяс вылӧ, тэ ногӧн, позьӧ тырвыйӧ надейтчыны, да эн ставныскӧд ӧтпырйӧ, а быдӧнкӧд торйӧн. Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян...
— Найӧ миян, Филипп Петрович...
— Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян, — водзӧ висьталіс Лютиков, быттьӧ эз и кывлы Володялысь замечаниесӧ, — ӧкуратнӧя гарышт, миян пӧ эмӧсь позянлунъяс, сӧгласенӧсь-ӧ...
— Найӧ сӧгласенӧсь, сӧмын быдӧн юаласны: а мый ме должен вӧчны?
— Висьтав: получитан задание. А тэныд ме и ӧні заданиесӧ сета... — И Лютиков висьталіс Володялы паркӧ гуалӧм шрифт йылысь да стӧча индіс местасӧ. — Тӧдмав, позьӧ оз перйыны. Оз кӧ позь — доложитан меным.
Володя думыштчис. Филипп Петрович эз тэрмӧдлы сійӧс ӧтветнас: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Володя оз падъяв, а прӧстӧ, кыдзи серьёзнӧй морт, думайтӧ делӧ йывсьыс. Но Володя думайтіс эз сы йылысь, мый висьталіс сылы ӧні Лютиков.
— Ме тіянлы дзик веськыда висьтала, — шуис Володя. — Ті шуинныд, мый меным колӧ сёрнитны ребятакӧд ӧткӧн-ӧткӧн, тайӧс ме гӧгӧрвоа. Но и ӧткӧн сёрнитігӧн меным ковмас налы сетны гӧгӧрвоны, код нимсянь ме сёрнита... Ӧти делӧ, ме кӧ кута действуйтны единоличник моз, мӧд делӧ, ме кӧ висьтала, мый ме получиті задание мортсянь, коді йитчӧма организациякӧд. Тіянлысь нимтӧ ме ог висьтав, да ребята некод оз и юавны, — оз ӧмӧй найӧ гӧгӧрвоны? — Володя шуис тадзи, медым Филипп Петрович эз шу паныд, но Лютиков нинӧм эз шу паныд, сійӧ сӧмын кывзіс Володялысь. — Дерт, ме кӧ эськӧ сёрнитышті ребятакӧд прӧстӧ кыдзи Осьмухин, найӧ веритісны жӧ эськӧ меным... Но ӧд найӧ всё равно мӧдісны эськӧ корсьны позянлун и метӧг йитчыны подпольнӧй организациякӧд, — ме ӧд налы абу указ, сэні эмӧсь меысь гырысьджыкъяс и... — Володя кӧсйис шуны «меысь вежӧраджыкъяс». — Вообщӧ ребята пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс ёнджыка интересуйтчӧны политикаӧн да бурджыка сыын разбирайтчӧны. Сы вӧсна бурджык висьтавны ребяталы, мый ме ог ассянь действуйт, а организациясянь. Тайӧ — ӧти, — шуис Володя. — Мӧд: медым выполнитны типография йылысь тіянлысь заданиетӧ, колӧ некымын морт. А налы и быть нин ковмас висьтавны, мый тайӧ заданиеыс серьёзнӧй да кытысянь сійӧ. И тані менам бара вопрос тіянлы. Менам эм куим друг: ӧти важ друг — Толя Орлов, мукӧд кыкыс выльяс, но тайӧ ребятаыс меным и войдӧр вӧліны бура тӧдсаӧсь да беда дырйи прӧверитӧм йӧз, ме налы сідзжӧ верита, кыдзи ачым аслым, — тайӧ Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц. Верма ме найӧс чукӧртлыны ӧтлаӧ, сӧветуйтчыны?
Лютиков мыйкӧдыра чӧв оліс, видзӧдіс аслас сапӧгъяс вылас, сэсся лэптіс синъяссӧ Володя вылӧ да нюммуныштіс, но чужӧмыс пыр жӧ бара лои стрӧг.
— Ладнӧ, чукӧрт тайӧ ребятасӧ да веськыда висьтав, кодсянь действуйтан — дерт, овсӧ он висьтав.
Володя муртса вермис кутны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, сӧмын довкнитіс юрнас.
— Тэ зэв бура думыштӧмыд: колӧ сетны гӧгӧрвоны быд ас мортлы, мый миян став делӧяс сайын сулалӧ партия, — водзӧ висьталіс Филипп Петрович, сійӧ быттьӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс. Сылӧн тӧлка, стрӧг синъясыс веськыда да спокойнӧя видзӧдісны Володялы дзик сьӧлӧмас. — А сэсся тэ правильнӧ гӧгӧрвоӧмыд, мый миян партийнӧй организация бердын бур вӧлі эськӧ лӧсьӧдны молодёжнӧй группа. Веськыда кӧ шуны, ме та могысь и вои тэ ордӧ. И ми кӧ тэкӧд та кузя сёрнитчим нин, тіянлы ӧти сӧвет, а колӧ кӧ — приказ: мекӧд сӧветуйтчытӧг дзик нинӧм не вӧчны, — верманныд и асьнытӧ пӧгубитны и миянӧс подведитны. Ме ӧд и ачым ог ӧтнам действуйт, а сӧветуйтча. Сӧветуйтча и аслам ёртъяскӧд, и йӧзкӧд, кодъясӧс пуктӧмаӧсь миян вылӧ, — эмӧсь миян татшӧм йӧзыс Ворошиловградскӧй областьын. Тэ тайӧс висьтав аслад куимнан другыдлы, и ті тожӧ сӧветуйтчӧй ас костаныд. Ӧні, быттьӧкӧ, ставыс. — Лютиков нюммуніс да чеччис. — Аски лок удж вылӧ.
— Сідзкӧ, аскомысь нин, — нюммунігмоз шуис Володя. — А Толя Орловӧс позьӧ аскӧд вайӧдны?
— Кӧсйи ӧтиӧс агитируйтны уджавны немецъяс вылӧ, а получиті ӧтпырйӧ кыкӧс, — шпыньмуніс Лютиков. — Вайӧд — таысь бурджыкыс нинӧм абу!
Филипп Петрович петіс кухняӧ Елизавета Алексеевна да Люся дінӧ да немецкӧй салдат дінӧ, ещӧ шутитыштіс накӧд да регыд мысти муніс. Володя гӧгӧрвоис, мый тайӧ гусяторсӧ, кодӧс ӧні сылы висьталісны, оз позь вӧлі висьтавны гортсаясыслы. Но сылы сьӧкыд вӧлі дзебны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, мамыслӧн да чойыслӧн радейтана синъясысь.
Володя заводитіс нарошнӧ очсавны, висьталіс, мый сылы аски колӧ водз чеччыны и вообщӧ зэв ёна унмыс локтӧ. Елизавета Алексеевна нинӧм йылысь эз юав сылысь, и тайӧ туналіс омӧльтор: Володя подозревайтіс, мый мамыс дӧгадывайтчӧ сы йылысь, мый Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд эз сӧмын мастерскӧйясын удж йылысь. А Люся веськыда юаліс:
— Мый йылысь ті сэтшӧм дырсӧ?
— Мый йылысь, мый йылысь! — скӧрмис Володя. — Ачыд тӧдан, мый йылысь.
— И тэ мунан?
— А мый нӧ вӧчны?
— Уджавны немецъяс вылӧ!..
Люся гӧлӧсын кыліс сэтшӧм чуймӧм да дӧзмӧм, мый Володя весиг эз куж, мый висьтавны.
— Ми на вылӧ уджалыштам... — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ Филипп Петрович кывъясӧн да, Люся вылӧ видзӧдтӧг, мӧдіс пӧрччысьны.
Кызь витӧд глава
Жора Арутюнянц, удайтчытӧм эвакуацияысь бӧр воӧм бӧрын, пыр жӧ кутіс эрдын дружитны Володякӧд да Толя Орловкӧд. Сӧмын Люся Осьмухинакӧд сылӧн отношениеясыс артмисны зэвтчӧма-официальнӧйӧсь. Жора оліс ичӧтик керкаын выселкиын, немецъяс эз радейтны тайӧ местаяссӧ. И другъяс унджыкысьсӧ аддзысьлісны Жора Арутюнянц ордын.
Мӧд лунас, сы бӧрын, кор Лютиков сетіс Володялы задание тӧдмавны, важ местаас-ӧ шрифтъяс, куимнанныс чукӧртчисны Жора Арутюнянц ордӧ, кодлӧн вӧлі зэв ичӧтик, кытчӧ муртса тӧрлісны крӧвать да ичӧтик письменнӧй пызан, но век жӧ торъя комната. И татчӧ найӧс суис Ваня Земнухов, коді бӧр воӧма Нижне-Александровскӧй хуторысь. Ваня ещӧ на ёнджыка вӧлі омӧльтчӧма, паськӧмыс сылӧн киссьӧма, ачыс тырӧма бусӧн, — сійӧ абу на пыралӧма гортас. Но сылӧн настроениеыс вӧлі зэв кыпыд, деятельнӧй.
— Эм тэнад позянлун ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны сійӧ мортыскӧд? — юаліс сійӧ Володялысь.
— А мыйла?
— А сыла, мый колӧ корны сылысь разрешение пыр жӧ кыскыны миян группаӧ Олег Кошевойӧс.
— Сійӧ шуис, мый миян группаӧ некодӧс на оз ков кыскыны, а колӧ сӧмын бӧрйыны туяна ребятаӧс.
— Ме и шуа, мися колӧ юавны разрешение, — шуис Ваня. — Эн-ӧ эськӧ вермы тэ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд талун, шуам, рытӧдзыс?
— Ог гӧгӧрво, мыйла сэтшӧма тэрмасьнысӧ? — неуна ӧбидитчӧмӧн шуис Володя.
— А со мыйла... Ӧти-кӧ, Олег настоящӧй морт, мӧд-кӧ, сійӧ менам медбур друг, — сідзкӧ, надежнӧй морт. Коймӧд-кӧ, сійӧ Жора дорысь бурджыка тӧдӧ Горький нима школаысь ребятаӧс сизимӧд классянь ӧкмысӧд классӧдз, а ӧд найӧ медунаӧн колины карас.
Жора тэрыба чӧвтліс ассьыс биа сьӧд синъяссӧ Володя вылӧ да шуис:
— Удайтчытӧм эвакуацияысь воӧм бӧрын ме сеті тэныд Олег вылӧ характеристикасӧ дзоньнас. Колӧ сідзжӧ артыштны, мый сійӧ олӧ самӧй парк дорас да ставсьыс бура вермас отсавны миянлы получитӧм задание выполнитігӧн...
Жоралӧн ассьыс мӧвпъяссӧ правильнӧй кывъясӧн висьтавны кужӧмлун вӧсна мӧвпыс лолывлі сэтшӧм официальнӧйӧн, мый вӧлі директива кодь. Володя падмыштіс. Но век жӧ сійӧ помнитіс, мый йылысь предупреждайтіс Лютиков да эз вермы уступитны.
— Ладнӧ, — шуис Ваня, — ме верма вайӧдны тэныд ещӧ ӧти довод, но сӧмын ӧтнаным дырйи. Ті онӧ ӧбидитчӧй? — Сійӧ нюммунӧмӧн, ӧттшӧтш и мужественнӧйӧн и яндысьыштанаӧн, бергӧдчис Жоралань да Толя Орловлань да лӧсьӧдіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Конспирация условиеясын оз вермы лоны и не должен лоны некутшӧм личнӧй ӧбидаяс, медся вылын должен лоны целесообразность, — шуис Жора да Толя Орловкӧд тшӧтш петіс комнатаысь.
— Ме докажита, мый ме дӧверяйта тэныд унджык сы серти, мыйта дӧверяйтан тэ меным, — шуис Ваня нюммунӧмӧн, коді ӧні эз нин вӧв яндысянаӧн да вӧлі сӧмын мужественнӧй нюммунӧмӧн решительнӧй да смел мортлӧн, кутшӧмӧн збыльвылас вӧлі Ваня Земнухов. — Тэныд Жора Арутюнянц висьтавліс, мый миянкӧд ӧтлаын бӧр локтіс Валько?
— Висьтавліс.
— А тэ эн висьтав та йылысь эсійӧ ёртыслы?
— Эг...
— Сідзкӧ вот, кут тӧд вылад, мый Олег кутӧ связь Валькокӧд, а Валько корсьӧ связьяс большевистскӧй подпольекӧд... Тэ висьтав тайӧс эсійӧ ёртыслы. И ӧттшӧтш миянлысь просьбанымӧс висьтав. Шу, мый ми Олег вӧсна ручайтчам...
Тадзи вӧлі сиӧма Володялы явитчыны Центральнӧй мастерскӧйясӧ водзджык сы дорысь, кор сійӧ кӧсйысьліс Лютиковлы.
А Володя ветлігкості Ваня ыстіс Толя «Гым гымалӧӧс» тӧдмавны гусьӧник, олӧны оз Кошевойяс ордын немецъяс да позьӧ оз волыны сы ордӧ.
Садовӧй уличаладорсянь Кошевойяс керка дінӧ матыстчигӧн «Гым гымалӧ» аддзис, кыдзи керкасьыс, код бердын сулаліс немецкӧй часӧвӧй, бӧрдігтырйи котӧрӧн петіс пушистӧй сьӧд юрсияса, кӧмтӧм, гирйысьыштӧм нин платьеа мича нывбаба да саялі пес видзан ичӧтик сарайӧ, кытысянь кылісны сылӧн бӧрдӧмыс да сійӧс успокаивайтысь мужскӧй гӧлӧс шыяс. Гожъялӧм омӧлик старука петіс посводзас, сӧнӧсь киас сійӧ кутіс ведра, гумовтіс васӧ веськыда пельсасьыс да ӧдйӧ бӧр пырис горничаас. Керкаас кыліс кутшӧмкӧ ноксьӧм, кыліс немецлӧн дӧзмӧм барственнӧй том гӧлӧс да нывбабаяслӧн быттьӧ извиняйтчысь гӧлӧсъяс. Толя эз вермы дыр сулавны, медым сійӧс эз казявны, да, парк дорті став тайӧ кварталсӧ кытшовтӧм бӧрын, матыстчис керка дінас Садовӧйлы параллельнӧ мунысь уличаладорсянь. Но тасянь сылы нинӧм нин оз вӧлі тыдав да оз кыв. Но орчча дворас, кыдзи и Кошевойяс дворын, калиткаясыс вӧлі петӧны кыкнан улича вылас, и Толя муніс орчча керкаса град йӧр пырыс, здук сулалыштіс град йӧрӧ петысь сарай бӧрладор стен бердын.
Сарайын ӧні кылісны куим нывбаба гӧлӧс да ӧти мужскӧй. Том нывбаба гӧлӧс, бӧрдігтырйи, шуаліс:
— Кӧть виасны, ог пыр керкаӧ!..
А мужскӧйыс зумыша уговаривайтіс:
— Ӧд жӧ делӧ! А Олегсӧ кытчӧ? А кагаыд?..
«Вузӧс лов!.. Литр джын прованскӧйысь! Вузӧс лов!.. Тэ ещӧ ме йылысь кывлан, да, тэ кывлан ме йылысь, тэ жалитны на кутан ме йылысь!» — тайӧ кадас шуаліс Лена Позднышева ордысь мунысь Олег, коді мучитчис вежӧктӧмысла да самолюбиеысла. Рытланьӧ бердысь гӧрд, жар шондіыс веськыда швачкис сылы синмас, и гӧрд кытшъясын, кодъяс быттьӧ тэчсялісны ӧта-мӧд вылас, пыр выльысь и выльысь кыптыліс сы водзын Леналӧн смуглӧй чужӧмыс да эсійӧ сьӧд рисунока сьӧкыд платьеыс сылӧн, и пианино дорын руд немецъяс. Сійӧ дугдывтӧг долис: «Вузӧс лов!.. Вузӧс лов!..» И пӧшти челядь сяма шогысла сійӧ мӧдліс пӧдны.
Сарайӧ сійӧ суис Маринаӧс. Кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, пушистӧй сьӧд юрсиа юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс. Сы гӧгӧр сулалісны гортсаыс.
Генерал ветлігкості кузь кока адъютантлы окота лоӧма ыркӧдчыштны кӧдзыд ваӧн, и сійӧ тшӧктӧма Мариналы вайны комнатаас таз да ведра ва. Кор тазъя да ва тыра ведраа Марина восьтӧма столӧвӧйӧ ӧдзӧссӧ, адъютант сулалӧ вӧлӧм сы водзын дзик пасьтӧм. Сійӧ вӧлі кузь, еджыд — «дзик ков кодь», — бӧрдігтырйи висьталіс Марина. Немец сулалӧма диван дорын ылыс пельӧсын, и Марина абу сразу аддзӧма сійӧс. Друг сійӧ лои пӧшти орччӧн Маринакӧд. Немец видзӧдліс сы вылӧ любопытствоӧн, зывӧкпырысь да наглӧя. И Марина сэтшӧма повзис да сэтшӧм зывӧктӧм кыптіс сыын, мый сійӧ уськӧдіс тазсӧ да ва ведрасӧ. Ведраыс путкыльтчис да ваыс киссис джоджас. А Марина пышйис сарайӧ.
Ставныс виччысисны ӧні мыйкӧ лоӧм Мариналӧн неосторожнӧй поступок вӧсна.
— Но мый тэ бӧрдан? — грубӧя шуис Олег. — Тэ чайтан, сійӧ кӧсйис мыйкӧ вӧчны тэкӧд? Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ тані главнӧй, сійӧ эськӧ эз сет тэныд пӧщада. Ещӧ и денщиксӧ эськӧ корис отсӧг вылӧ. А сійӧ кӧсйис прӧстӧ мыссьыны. А тэнӧ встретитіс пасьтӧг сӧмын сы вӧсна, мый сылы и юрас эз пырав, мый тэысь позьӧ яндысьны! Ӧд ми тайӧ скӧтъясыслы дикарьясысь омӧльджыкӧсь. Висьтав ещӧ пасибӧ, мый найӧ оз кудзасьны да асмогасьны миян син водзын, кыдзи тайӧс вӧчӧны эсесовскӧй салдатъяс да офицеръяс постой вылын олігӧн! Найӧ кудзасьӧны да асмогасьӧны миян йӧз дырйи, быттьӧкӧ тадзи и колӧ. О-о, ме тӧдмалі нин тайӧ чванитчысь, няйт фашистскӧй пӧрӧдасӧ, — абу, найӧ абу скӧтъяс, найӧ омӧльджыкӧсь, найӧ — выродокъяс! — зэв лӧгпырысь висьталіс Олег. — И сійӧ, мый тэ бӧрдан и мый ми татчӧ ставным чукӧртчим, — ок, кутшӧм событие! — тайӧ ӧбиднӧ да унизительнӧ! Ми долженӧсь зывӧктыны тайӧ выродокъяссӧ, ми кӧ ӧні огӧ на вермӧй найӧс нӧйтны да бырӧдавны, да, да, зывӧктыны, а не унижайтчыны бӧрдӧмӧдз да бабьей сплетняӧдз! Найӧ ассьыныс получитасны на! — висьталіс Олег.
Сійӧ зэв ёна скӧрмис да петіс сарайысь. И кутшӧм жӧ зывӧк кажитчис сылы бара и бара аддзыны тайӧ куш палисадникъяссӧ, парксянь кӧрт туй вомӧн вуджанінӧдз став уличасӧ, кодӧс быттьӧкӧ пасьтӧг пӧрччӧдӧмаӧсь, да сэтысь немецкӧй салдатъясӧс!
Елена Николаевна петіс сы бӧрся.
— Ме волнуйтчи зэв ёна, зэв дыр тэ эн во. Кыдзи олӧ Леночкаыд? — сюся пиыслы зумыштчӧм чужӧм вылас видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Ыджыд кагалӧн моз Олеглӧн дрӧгмуніны вом доръясыс.
— Вузӧс лов! Некор сэсся эн висьтав меным сы йылысь...
И, кыдзи тайӧ пыр вӧвлі, сійӧ ас казявтӧгыс висьталіс мамыслы ставсӧ — и сійӧс, мый аддзыліс Лена квартираысь, и мый сійӧ вӧчис.
— А мый нӧ, збыльысь!.. — горӧдіс сійӧ.
— Тэ эн жалит сы йылысь, — небыда шуис мамыс. — Тэ сы вӧсна татшӧма волнуйтчан, мый жалитан сы йылысь, а тэ эн жалит. Сійӧ кӧ вермис тадзи вӧчны, сідзкӧ, сійӧ век вӧлі эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн... ми думайтлім. — Сійӧ кӧсйис шуны: «кутшӧмӧн тэ думайтлін», но решитіс шуны: «кутшӧмӧн ми думайтлім». — Но тайӧ висьталӧ лёкторсӧ сы йылысь, а оз миян йылысь...
Степнӧй ыджыд тӧлысь гожся моз ӧшаліс улын лунвылын. Николай Николаевич да Олег эз водлыны, чӧв олігтыр пукалісны сарайын восьса ӧдзӧс дорын да видзӧдісны небесаӧ.
Паськӧдӧм синъясӧн Олег видзӧдіс рытъя лӧз небесаас ӧшалысь тайӧ тыр тӧлысь вылас, кодӧс кытшалӧма быттьӧ заревоӧн, кодсянь югыдыс уси кильчӧ дорын сулалысь немецкӧй часӧвӧй вылӧ и град йӧрса тыква коръяс вылӧ, — Олег видзӧдіс тӧлысь вылӧ да быттьӧкӧ аддзис сійӧс первойысь. Сійӧ велалӧма вӧлі овны ичӧтик степнӧй карын, кӧні ставыс вӧлі восьса да ставыс вӧлі тӧдса, мый вӧчсьӧ и му вылын и небесаын. И вот ставыс нин муніс сы бокті: и кыдзи чужи том тӧлысьыс, и кыдзи содіс, и кыдзи петіс, медбӧрын, лӧз небесаӧ тайӧ тыр тӧлысьыс. И коді тӧдӧ, воас-ӧ бӧр олӧмыслӧн сійӧ шуда кадыс, кор беззаветнӧя да тырвыйӧ сӧльнитчан ставыскӧд, мый вӧчсьӧ мирас прӧстӧйыс, бурыс да чудеснӧйыс?
Мундиръяснас шура-шаракылігтырйи генерал барон фон Венцель да адъютант чӧв олігтыр пырисны керкаас. Гӧгӧр ставыс узис. Сӧмын часӧвӧй ветлӧдліс керка дорас. Николай Николаевич пукалыштіс да тожӧ водіс узьны. А Олег паськӧдӧм челядь синъяса пыр на пукаліс восьса ӧдзӧс дорын, тӧлысьыс лышкыда койис сы вылӧ югӧръяссӧ.
Друг ас бӧрладорсьыс, пӧвйысь вӧчӧм сарай стен сайысь, коді вӧлі петӧ соседса град йӧрӧ, сійӧ кыліс шаракылӧм.
— Олег... Тэ узян? Чеччы, — сарайса щель бердӧ топӧдчӧмӧн вашкӧдіс кодкӧ.
Олег ӧти здукӧн воис тайӧ стен дорас.
— Коді тайӧ? — шӧпнитіс сійӧ.
— Тайӧ ме... Ваня... Тэнад ӧдзӧсыд восьса?
— Ме абу ӧтнам. И часӧвӧй ветлӧдлӧ.
— Ме абу жӧ ӧтнам. Верман петны миян дінӧ?
— Верма...
Олег виччысьыштіс, кор часӧвӧй муніс мӧд уличаса калитка дорӧ, да, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, ортсысяньыс кытшовтіс сарайсӧ. Град йӧр бокын, турун пӧвстын, кытчӧ вӧлі усьӧ сарайсянь тӧлысь вуджӧрыс, ӧтарӧ юръяснас кынӧм выланыс куйлісны куимӧн — Ваня Земнухов, Жора Арутюнянц да — коймӧд на кодь жӧ кузь тушаа том морт, кепкаа, коді пемдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
— Тьпу, чӧрт! Сэтшӧм югыд войыс, муртса писькӧдчим тэ ордӧ! — шуис Жора, синъясыс да пиньясыс сылӧн югнитісны, — Володя Осьмухин, Ворошилов школаысь. Верман сы вылӧ веритчыны сідз жӧ, кыдзи и ме вылӧ, — шуис Жора, коді чайтіс, мый сетӧ медся бур аттестация, кутшӧмӧс позьӧ сетны сӧмын ёртлы.
Олег водіс Жора да Ваня костӧ.
— Веськыда кӧ шуны, ме ньӧти эг виччысь тэнӧ тайӧ запретитӧм часас, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр вашнитіс Ванялы Олег.
— Налӧн правилӧяс серти кӧ овны, гажтӧмысла джагалан, — шуис Ваня шпыньмунӧмӧн.
— О, тэ жӧ менам бур зон! — серӧктіс Кошевой да аслас ыджыд кинас кутіс Ваняӧс пельпомӧдыс. — Устроитін найӧс? — вашнитіс сійӧ Ванялы дзик пеляс.
— Верма ме югдытӧдзыс пукыштны тэнад сарайын? — юаліс Ваня — Ме ӧд гортын эг на вӧв, ми ордын, вӧлӧмкӧ, немецъяс олӧны...
— Ме жӧ тэныд висьталі, мый позьӧ миянын узьны! — дӧзмӧмпырысь шуис Жора.
— Тіянӧдз зэв ылын... Тайӧ тэныд Володякӧд югыд войыс, а ме нэм кежлӧ пропадита кутшӧмкӧ васӧд шурфын!
Олег гӧгӧрвоис, мый Ваня кӧсйӧ сёрнитны сыкӧд ас кежаныс.
— Югдытӧдз позьӧ, — Ванялысь пельпомсӧ топӧдыштігмоз шуис сійӧ.
— Миян исключительнӧй выльтор, — муртса кывмӧн вашнитіс Ваня: — Володя йитчӧма ӧти подпольщиккӧд да получитӧма нин сысянь задание... Да тэ ачыд висьтав.
Нинӧм эськӧ сэтшӧма эз кыпӧд Олеглысь визув, пыр мыйкӧ вӧчны требуйтысь натурасӧ, кыдзи войын ребяталӧн тайӧ виччысьтӧг воӧмыс да медся нин сійӧ, мый висьталіс сылы Володя Осьмухин. Здук кежлӧ сылы весиг кажитчис, мый тайӧ эз кодкӧ мӧд, а Валько вермис сетны Осьмухинлы татшӧм заданиесӧ. И Олег, чужӧмнас пӧшти Володя чужӧм бердӧ топӧдчӧмӧн да сылы векньыдик сьӧд синъясас видзӧдігмоз, кутіс юасьны:
— Кыдзи тэ аддзин сійӧс? Коді сійӧ?
— Висьтавны сылысь овсӧ менам абу право, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Володя. — Тэ тӧдан, кыдзи немецъяс расположитчӧмаӧсь паркын?
— Ог...
— Ми Жоркакӧд кӧсъям ӧні вӧчны разведка, да кыкнад, дерт, сьӧкыд. Вӧзйысис Толя Орлов, да сійӧ зэв ёна кызӧ, — нюммуныштіс Володя.
Олег мыйкӧдыра чӧв оліг видзӧдіс сы дінті кытчӧкӧ бокӧ.
— А ме эськӧ эг сӧветуйт вӧчны тайӧс талун, — шуис сійӧ. — Быд морт, коді локтӧ парк дінӧ, зэв бура тыдалӧ, а мый вӧчсьӧ паркас, оз тыдав. Кокньыдджык тайӧс вӧчны луннас, некутшӧм фокусъястӧг.
Парксӧ вӧлі потшӧма ӧтторъя заборӧн, и нёльнан бокӧдыс мунісны уличаяс. И Олег, сылы лӧсялана практическӧй сюсьлунӧн, вӧзйис аски жӧ мӧдӧдны нёльнан уличаӧдыс разнӧй кадӧ ӧти пода мортӧн, медым найӧ тӧдмалісны да сӧмын запомнитісны, кӧні стӧч сулалӧны улича дінас медся матысса зениткаясыс, блиндажъясыс да автомашинаясыс.
Действуйтны ыджыд кӧсйӧмыс, коді вӧлі, кор ребята локтісны Олег ордӧ, неуна чині. Но оз вӧлі позь не сӧгласитчыны Олеглӧн прӧстӧй доводъяскӧд.
Лолывлі-ӧ тэныд, лыддьысьысь, войын ылавны сьӧд вӧрӧ, либӧ ӧтнадлы веськавны бокӧвӧй муӧ, либӧ паныдасьны опасностькӧд ӧткӧн, либӧ веськавны сэтшӧм бедаӧ, мый весиг матысса йӧзыд эновтісны тэнӧ, либӧ йӧзлы тӧдтӧм, выльтор корсигӧн дыр овны, кор тэнӧ некод оз гӧгӧрво да оз признавайт? Вӧвлі кӧ тэнад татшӧм сяма бедаыс либӧ сьӧкыдлуныс, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм ыджыд, мужественнӧй радлун, кутшӧм висьтавны позьтӧм благодарность сьӧлӧм пытшкӧссянь, кутшӧм венны позьтӧм вынъяслӧн содӧм шымыртӧны мортлысь сьӧлӧмсӧ, кор сійӧ паныдасяс другыскӧд, кодлӧн кывйыс, кодлӧн верностьыс, кодлӧн мужествоыс да преданностьыс абу вежсьӧмаӧсь! Тэ абу нин ӧтнад свет вылын, тэкӧд орччӧн тіпкӧ мортлӧн сьӧлӧм!.. Буретш татшӧм бур чувствояслӧн потокыс, наӧн морӧс тырӧмсӧ испытайтіс Олег, кор сійӧ коли Ванякӧд кыкӧн, небесаӧдыс вешйӧм степнӧй тӧлысь югыд водзын аддзис другыслысь спокойнӧй, насмешливӧй, вдохновеннӧй чужӧмсӧ, близорукӧй синъяссӧ, кодъяс югъялісны силаӧн да бурлунӧн.
— Ваня! — Олег сывйыштіс сійӧс гырысь кияснас, топӧдіс морӧс бердас да серӧктіс шуда рам серамӧн. — Аддзи жӧ медбӧрын ме тэнӧ! Мый нӧ тэ сэтшӧм дыр? Ме т-тэтӧг дзикӧдз гажтӧмчи! Ак тэ, ч-чӧрт эстшӧм! — мыкталыштӧ да бара сійӧс морӧс бердас топӧдлігмоз висьталіс Олег.
— Лэдз, тэ менсьым ордлыясӧс чегъялін — ме ӧд абу ныв, — сы кутлалӧмысь мынтӧдчигмоз ньӧжйӧник сераліс Ваня.
— Эг чайтлы ме, мый сійӧ тэнӧ чеп йылӧ кӧрталас, — мудера висьталіс Олег,
— Кыдзи тэныд абу яндзим, збыль, — яндысьыштіс Ваня, — верми ӧмӧй ме став бӧрас, мый лои, эновтны найӧс устроиттӧг, тӧдтӧг, мый налы оз грӧзит некутшӧм опасность? А сэсся ӧд тайӧ абу мукӧд ныв кодь. Кутшӧм душевнӧй ясностьыс, кутшӧм обширнӧйӧсь взглядъясыс сылӧн! — увлечениеӧн висьталіс Ваня.
Збыль, кымынкӧ лун чӧжӧн, кор Ваня оліс Нижне-Александровкаын, сійӧ удитіс висьтавны Клавалы ставсӧ, мый сійӧ думайтіс, прочувствуйтіс да гижис стихъясын аслас олӧмлӧн дас ӧкмыс во чӧжӧн. И Клава, зэв бур сьӧлӧма ныв, коді вӧлі ёна радейтӧ Ваняӧс, чӧв олігтыр да терпеливӧя кывзіс сылысь. И кор Ваня мыйкӧ юавліс, ныв окотапырысь довкйӧдліс юрсӧ, быдторйын сӧглашайтчис сыкӧд. Эз вӧв нинӧм шензянаыс сыын, мый кымын унджык кад Ваня колльӧдіс Клавакӧд, сымын обширнӧйджыкӧсь кажитчисны сылы Клавалӧн взглядъясыс.
— Аддза, аддза, т-тэ пленӧ сюрӧмыд! — мыкталыштігмоз висьталіс Олег друг вылас сералана синъясӧн видзӧдігтыр. — Тэ эн скӧрмы, — друг серьёзнӧя шуис сійӧ, кор казяліс, мый тайӧ сёрниыс Ванялы абу приятнӧй, — ме ӧд сідз, ышми, а ме рад тэнад шудлы. Да, ме рад, — шуис Олег сьӧлӧмсяньыс, и сылӧн плеш вылас лоины чукыръяс, и сійӧ мыйкӧдыра видзӧдіс кытчӧкӧ Ваня дінті бокӧ.
— Висьтав веськыда, тайӧ абу Валько сетӧма Осьмухинлы заданиесӧ? — юаліс сійӧ мыйкӧдыра мысти.
— Абу. Тайӧ мортыс тшӧктӧма Володялы тӧдмавны, кыдзи аддзыны Валькоӧс. Ме, шуны кӧ, та вӧсна и кольччи тэ ордӧ.
— Сыын и омӧльыс, мый ме ог тӧд. Ме пола сы вӧсна, — шуис Олег. — Но, вай пырам сарайӧ...
Найӧ пӧдлалісны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да пӧрччысьтӧг водісны кыкнанныс векньыдик топчан вылӧ да дыр на вашкӧдчисны пемыдінас. Кажитчис, насянь неылын абу немецкӧй часӧвӧй да абуӧсь на гӧгӧрын некутшӧм немецъяс. Кымынысь нин шулісны:
— Но, тырмас, тырмас, колӧ неуна узьыштны...
И бара заводитлісны вашкӧдчыны.
Олег садьмис сэки, кор дядя Коляыс чуксаліс сійӧс. Земнухов эз нин вӧв.
— Тэ нӧ мый паськӧмӧн узян? — юаліс дядя Коля, синъясас да вом доръясас сылӧн муртса тӧдчыштіс шпыньмунӧм.
— Ун личкис багатырӧс... — нюжмасигтыр шутитыштіс Олег.
— Мися жӧ багатырӧс! Кывлі ме тіянлысь став заседаниетӧ ёг турун пӧвстын сарай бокын. И мый ті Земнуховкӧд больгинныд...
— Т-тэ кывлін? — Олег унзіля шӧйӧвошӧм чужӧмӧн пуксис топчан вылӧ. — Мый нӧ тэ сигнал эн сет, мый он узь?
— Медым не мешайтны...
— Эг виччысь ме тэсянь!
— Тэ ещӧ унатор на месянь он виччысь, — висьталіс Николай Николаевич аслас ньӧжмыд гӧлӧснас. — Тӧдан-ӧ тэ, например, мый менам эм радиоприёмник, веськыда немецъяс улын, джодж плака улас?
Олег сэтшӧмӧдз шӧйӧвоши, мый чужӧмыс сылӧн лои бӧблӧн кодь.
— К-кыдзи? Тэ эн сдайтлы сійӧс?
— Эг сдайт.
— Сідзкӧ, соськин сӧветскӧй властьысь?
— Соськи.
— Но, Коля, збыль... Эг тӧд ме, мый тэ сэтшӧм лукав, — шуис Олег, да эз тӧд, серавны-ӧ сылы либӧ ӧбижайтчыны.
— Ӧти-кӧ, тайӧ приёмникнас менӧ премируйтісны бур уджысь, — висьталіс дядя Коля, — мӧд-кӧ, сійӧ заграничнӧй, сизим лампаа...
— Приёмниксӧ жӧ бӧр вӧлі кӧсйӧны сетны!
— Кӧсйылісны. И ӧні эськӧ сійӧ вӧлі немецъяс ордын, а сійӧ — миян джодж плака улын. И ме, кор войнас кывзі тэнсьыд, гӧгӧрвои, мый сійӧ миянлы ёна ковмас. Артмӧ, мый ме гӧгӧр прав, — нюмъявтӧг висьталіс дядя Коля.
— Век жӧ молодец тэ, дядя Коля! Вай мыссям да завтракайттӧдз ворсыштам шахматӧн... Власть миян немецкӧй, и уджавны: миянлы всё равно некод вылӧ! — шуис зэв бур настроениеа Олег.
И тайӧ здукас найӧ кыкнанныс кылісны, кыдзи нывлӧн гора гӧлӧс став двор пасьта юаліс:
— Кывзы тэ, балда: Олег Кошевой оз тайӧ керкаас ов?
—
— Аддзылін тэ, Ниночка, татшӧм балдасӧ? Ни чӧрта рочӧн оз гӧгӧрво. Сідзкӧ, лэдз миянӧс либӧ кор кутшӧмкӧ настоящӧй русскӧй мортӧс, — висьталіс нывлӧн гора гӧлӧс.
Дядя Коля да Олег, ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, мыччисны юръяссӧ сарайысь.
Немецкӧй часӧвӧй водзын, коді вӧлі неуна весиг шӧйӧвошӧма, самӧй кильчӧ дорас сулалісны кык ныв. Сійӧ, коді сёрнитіс часӧвӧйкӧд, видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм синмӧ шыбитчана, мый и Олег и Николай Николаевич кутісны видзӧдны сы вылӧ медся войдӧр. Синмӧ шыбитчананас сылӧн вӧлі уна сера платьеыс: небеса рӧма гӧлубӧй крепдешин вылын вӧліны кутшӧмкӧ гӧрд вишенкаяс, турунвиж анькытшъяс да ещӧ кутшӧмкӧ виж да гӧрдов дзирдъяс. Асъя шондіыс югъяліс сылӧн юрсиас, кодӧс водзсяньыс лӧсьӧдӧма вӧлі зарниасян валӧн и лэччис сьылі да пельпомъяс вылас вӧсньыдик да, тыдалӧ, кык зеркалӧ костын бура думайтӧмӧн лӧсьӧдӧм кудриясӧн. А яркӧй платьеыс сэтшӧм лӧсьыда пукаліс сылӧн талия вылас да сэтшӧм кокниа, воздушнӧя кытшаліс сылысь кызіник стройнӧй кокъяссӧ, кодъяс вӧліны телеснӧй рӧма чулкиа да джуджыд каблукъяса кремӧвӧй изящнӧй туфлиа, мый нылыс ставнас кажитчис кыдзкӧ зэв естественнӧйӧн, визулӧн, кокниӧн, воздушнӧйӧн.
Сійӧ здукас, кор Олег да дядя Коля видзӧдлісны сарайсянь, ныв кӧсйис кайны кильчӧ вылӧ, а часӧвӧй, коді вӧлі сулалӧ кильчӧ бокас да ӧти киас кутіс автомат, мӧд кинас потшис сылы туйсӧ.
Ныв, ньӧти падмытӧг, небрежнӧя кучкис аслас ичӧтик кинас часӧвӧйлы няйт киас, тэрыба кайис кильчӧ вылӧ да, пӧдруга дінас бергӧдчӧм бӧрын, шуис:
— Ниночка, лок, лок.
Пӧдругаыс падмыштіс. Часӧвӧй чеччыштіс кильчӧ вылас да, кыкнан кисӧ шевгӧдӧмӧн, потшис нывлы ӧдзӧссӧ. Автоматыс волыс йылын ӧшаліс сылӧн кыз сьылі вылас. Немецлӧн бриттӧм чужӧм вылас тыдаліс самодовольнӧ-глупӧй нюм, сы вӧсна мый сійӧ выполняйтіс ассьыс долгсӧ, и заискивайтана, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сӧмын сэтшӧм ныв, кодлӧн эм право, вермас тадзи обращайтчыны сыкӧд.
— Ме — Кошевой, локтӧй татчӧ, — шуис Олег да петіс ичӧтик сарайысь.
Ныв тэрыба бергӧдіс сылань юрсӧ, ӧти здук видзӧдіс сы вылӧ читкыртыштӧм гӧлубӧй синъяснас да пӧшти тайӧ жӧ здукас, аслас кремӧвӧй каблукъяснас котшкӧдчигтыр, котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
Олег, ыджыд тушаа, увлань лэдзӧм кияса, виччысис сійӧс, ачыс видзӧдіс веськыда сы вылӧ наивнӧ-юалана, бур выражениеӧн, быттьӧ висьталіс: «Со ме и эм Олег Кошевой... Сӧмын объяснитӧй меным, мыйла ме тіянлы кола: бур вылӧ кӧ, то пожалуйста, а лёк вылӧ кӧ, то мыйла нӧ менӧ бӧрйинныд?..» Ныв матыстчис сы дінӧ да мыйкӧдыра видзӧдіс сы вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сличайтіс фотографиякӧд. Мӧд нылыс, код вылӧ Олег пыр на эз видзӧдлы, матыстчис пӧдруга бӧрсяыс да сувтіс бокӧджык.
— Правильнӧ: Олег... — быттьӧ ачыс аслыс, радпырысь вынсьӧдіс первой нылыс. — Миянлы эськӧ сёрнитыштны ӧтнанымлы, — муртса казявмӧн сійӧ мигнитыштіс Олеглы гӧлубӧй синнас.
Олег, волнуйтчиг да смутитчӧмӧн, лэдзис водзвылас сарайӧ кыкнан нывсӧ. Синмӧ шыбитчана платьеа ныв сюся видзӧдліс дядя Коля вылӧ читкыртыштӧм синъяснас да чуймӧм-юалана выражениеӧн вештіс найӧс Олег вылӧ.
— Верманныд сёрнитны сы дырйи сідзи жӧ, кыдзи и ме дырйи, — шуис Олег.
— Оз позь, миян делӧыс любовнӧй — збыль, Ниночка? — пӧдругаыслань бергӧдчӧм бӧрын неуна нюммуныштӧмӧн шуис сійӧ.
Олег да дядя Коля тожӧ видзӧдлісны мӧд ныв вылас. Чужӧмыс сылӧн вӧлі гырысь чертаяса, ёна гожъялӧма шонді водзын; гырддзаӧдзыс куш, сьӧдӧдз гожъялӧм киясыс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь; зэв сук, быттьӧ бронзаысь кисьтӧм, сьӧкыд кудрияса сьӧдов юрсиыс дорӧсаліс чужӧмсӧ, лэччис гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас. И паськыд чужӧм вылас сылӧн ӧттшӧтш вӧлі необычайнӧй простоталӧн выражение — кӧнкӧ кызкодь вом доръясас, небыд щӧкаас, зэв прӧстӧйиник нырас, — и зэв ыджыд вынлӧн, страстьлӧн, вызовлӧн выражение, — кӧнкӧ синкымъяс вылысса рӧчторъясас, паськыд, карӧй, веськыд, отважнӧй видзӧдласа синъясас.
Олеглӧн синъясыс кыдзкӧ кӧсйытӧгыс дырджык сувтлісны тайӧ ныв вылас, — водзӧ сёрнитігӧн сійӧ пыр чувствуйтліс сылысь присутствуйтӧмсӧ да кутіс мыктавны.
Виччысьыштӧм бӧрын, кор дядя Колялӧн кок шыясыс ылысмисны дворын, гӧлубӧй синъяса ныв матыстіс ассьыс чужӧмсӧ Олег дінӧ да шуис:
— Ме — дядя Андрейсянь...
— Смела, ті...
— Нинӧм, холуй радейтӧ, кор сійӧс нӧйтӧны... — Сійӧ серӧктіс.
— А
— Любка, — шуис синмӧ шыбитчана душитӧм крепдешин платьеа ныв.
Кызь квайтӧд глава
Любовь Шевцова вӧлі сійӧ комсомолкаяс да комсомолецъяс группаысь, кодъясӧс вӧлі кольӧм во арын на индӧма партизанскӧй штаб распоряжение улӧ враг тылын используйтӧм могысь.
Сійӧ вӧлі помалӧ военно-фельдшерскӧй курсъяс да лӧсьӧдчис нин мунны фронт вылӧ. Но сійӧс вуджӧдісны радистӧ велӧдчан курсъяс вылӧ сэні жӧ, Ворошиловградын.
Штаб индӧм серти, сійӧ гусьӧн видзис тайӧс гортсаяссьыс да ёртъяссьыс да ставлы висьтавліс и гортас гижліс, мый водзӧ велӧдчӧ военнӧй фельдшеръясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылын. Сійӧторйыс, мый сылысь олӧмсӧ ӧні вӧлі кытшалӧ тайна, ёна воис сьӧлӧм вылас Любкалы. Сійӧ вӧлі «Любка-артистка, руч кодь мудер», сійӧ нэм чӧжыс ворсіс.
Кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик нывкаӧн, сійӧ вӧлі докторӧн. Сійӧ ӧшинь пыр шыблавліс став чачаяссӧ да пыр ветлӧдліс гӧрд креста сумкаӧн, кытчӧ тырыс вӧлі пукталӧма бинтъяс, марля, вата, — гӧлубӧй синъяса да банбокъясас гуранторъяса еджыдіник, кызіник нывка. Сійӧ перевязывайтліс ассьыс батьсӧ да мамсӧ, и став тӧдсаяссӧ, гырысьясӧс и челядьӧс, и став понъяссӧ да каньяссӧ.
Сыысь ыджыдджык кӧмтӧм детинка чеччыштіс забор вывсянь да жугалӧм бутылка стеклӧӧн кырыштіс кокпыдӧссӧ. Детинкаыс вӧлі ылысса керкаысь, тӧдтӧм, и гырысьяс некод эз вӧвны гортаныс, медым отсавны сылы, а квайт арӧса Любка мыськис сылысь коксӧ, кисьтіс ранаас йод да кӧрталіс бинтӧн. Детинкалӧн нимыс вӧлі Серёжа, овыс — Левашов. Но сійӧ эз петкӧдлы Любка дінӧ некутшӧм интерес, весиг пасибӧсӧ эз висьтав. Сійӧ некор сэсся эз волы на дворӧ, сы вӧсна мый вообщӧ сылӧн лӧгыс петіс нывкаяс вылӧ.
А кор Любка заводитіс велӧдчыны школаын, сійӧ велӧдчис сэтшӧм кокниа, гажаа, быттьӧ сійӧ збыльысьсӧ эз велӧдчы, а ворсіс ученицаӧн. Но сылы эз нин окота вӧв лоны докторӧн либӧ учительӧн, либӧ инженерӧн, а окота вӧлі лоны гортса кӧзяйкаӧн, и кӧть мед мый бердӧ эз кутчысьлы керка пытшкӧсса уджӧ — мыськыліс джоджъяс либӧ гӧтӧвитліс сёян — ставыс артмыліс сылӧн кыдзкӧ пелькджыка, гажаджыка мамыслӧн дорысь. Шуны кӧ, сійӧ кӧсйыліс лоны и Чапаевӧн, именнӧ Чапаевӧн, а эз Анка-пулемётчицаӧн, сы вӧсна мый, кыдзи тыдовтчис, сылӧн тожӧ лӧгыс петліс нывкаяс вылӧ. Сотӧм пробкаӧн сійӧ рисуйтліс аслыс чапаевскӧй ус да косясьліс детинкаяскӧд победнӧй помӧдз. Но кор Любка неуна быдмыштіс, сійӧ кутіс радейтны танцы: бальнӧйясӧс — русскӧйясӧс и заграничнӧйясӧс, да народнӧйясӧс — украинскӧйясӧс да кавказскӧйясӧс. Сэтчӧ жӧ сылӧн вӧлӧма мича гӧлӧс, и ӧні вӧлі яснӧ нин, мый сійӧ лоӧ артисткаӧн. Сійӧ выступайтіс клубъясын да паркын, а кор заводитчис война, сійӧ зэв окотапырысь выступайтіс военнӧйяс водзын. Но сійӧ ньӧти эз вӧв артисткаӧн, сійӧ сӧмын ворсіс артисткаӧс, сійӧ прӧстӧ эз вермы аддзыны асьсӧ. Сы пытшкын пыр быттьӧ мыйкӧ уна рӧма вераліс, ворсіс, сьыліс, а то друг би моз бушуйтліс. Кутшӧмкӧ живчик эз сетлы сылы покой; сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс окота вӧлі шедӧдны слава, асьсӧ жертвуйтны кутшӧмкӧ бур делӧ вылӧ. Зэв ыджыд отвага да челядь сяма ышман шудлунлӧн чувство — ставыс чуксаліс и чуксаліс сійӧс водзӧ, пыр вылӧджык, медым век вӧлі мыйкӧ выльтор, медым пыр колӧ вӧлі кытчӧкӧ стремитчыны. Ӧні сійӧ узигас и олігас думайтліс фронт вылын подвигъяс йылысь: сійӧ лоӧ лётчикӧн либӧ кӧть нин военнӧй фельдшерӧн, — но тыдовтчис, мый сійӧ лоӧ радист-разведчикӧн враг тылын, и тайӧ, дерт, вӧлі медся бур.
Зэв тешкодь вӧлі, мый краснодонса комсомолецъяс пӧвстысь Любкакӧд тшӧтш веськалі радистъяслӧн курсъяс вылӧ самӧй сійӧ Серёжа Левашовыс, кодлы сійӧ ичӧтдырйиыс сетіс медицинскӧй отсӧг да коді сэки отнеситчис сы дінӧ сэтшӧм веськодя. Ӧні Любкалӧн вӧлі позянлун мынтыны сылы водзӧс, сы вӧсна мый Серёжа пыр жӧ влюбитчис Любкаӧ, а сійӧ, дерт, эз, кӧть эськӧ Серёжалӧн вӧліны мича вом доръяс да мича пельяс и вообщӧ сійӧ вӧлі шань том морт. Ухаживайтны сійӧ ньӧти эз куж, сійӧ пукавліс Любка дінын, ачыс паськыд пельпомъяса, чӧв оліс да видзӧдіс сы вылӧ покорнӧй выражениеӧн. Любка вермис серавны сы вылын да мучитны сійӧс, мыйта колӧ.
Кор Любка велӧдчис курсъяс вылын, унаысь вӧвлі, мый то ӧти, то мӧд курсант дугдылісны волывлыны занятиеяс вылӧ. Ставныс тӧдісны, мый тайӧ значитӧ: сійӧс лэдзисны срокӧдз водз да шыбитісны немецъяслы тылас.
Вӧлі май тӧлысся душнӧй рыт; тӧлысь югыдӧн киськалӧм карса сад лётмунӧма тайӧ пӧдтана воздухсьыс, дзордзалісны акацияяс, юр бергӧдчис насянь паськалысь дуксьыс. Любка, коді радейтліс, медым гӧгӧр пыр вӧлі уна йӧз, дугдывтӧг нуӧдлывліс Сергейӧс киноӧ либӧ «шуркнитны» Ленинскӧй кузя. А сійӧ шулывліс:
— Видзӧдлы, кутшӧм лӧсьыд гӧгӧр. Неужели тэныд абу лӧсьыд? — И сылӧн синъясыс гӧгӧрвотӧм вынӧн югъялісны аллея рӧмыдас.
Найӧ ещӧ и ещӧ кытшовтлісны садті, и Любка дӧзмис нин Сергейлӧн чӧв олӧм вылӧ да сы вылӧ, мый сійӧ эз кывзысь Любкалысь.
А тайӧ кадас карса садйӧ, сералігтыр да шумӧн, пырисны нывъяс да зонъяс. На пӧвстын ӧти вӧлі курсъяс вылысь, ворошиловградса Борька Дубинский, коді радейтліс жӧ Любкаӧс да пыр петкӧдліс сылысь серамсӧ «трамвайнӧй движение видзӧдлас боксянь» аслас трепайтчӧмнас.
Любка горӧдіс:
— Борька!
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Любкаӧс гӧлӧс сертиыс, котӧрӧн матыстчис Любка да Сергей дінӧ да пыр жӧ заводитіс сідзи сёрнитны, мый сійӧс сьӧкыд нин вӧлі дугӧдны.
— Кодъяскӧд тэ? — юаліс Любка.
— Тайӧ миян нывъяс да зонъяс типографияысь. Тӧдмӧдны?
— Дерт жӧ! — шуис Любка.
Найӧ сэні жӧ тӧдмасисны, и Любка ставнысӧ кыскис Ленинскӧй вылӧ. А Сергей шуис, мый сійӧ оз вермы. Любка думыштіс, мый сійӧ ӧбидитчис, да нарошнӧ, медым сійӧ эз ышнясь, босьтіс сойбордйӧдыс Борька Дубинскийӧс, и найӧ ӧтлаын, нёль кокӧн быдсяма фигураяс вӧчалігтырйи, котӧрӧн петісны паркысь, сӧмын платьеыс сылӧн вуджӧртліс пуяс костӧд.
Асывнас общежитиеын завтракайтігӧн сійӧ эз аддзыв Сергейӧс. Сергей эз вӧв и занятиеяс вылын, и ӧбед дырйи, и ужнайтігӧн, и нинӧм вӧлі юасьны, кытчӧ сійӧ воши.
Дерт, Любка ньӧти эз думайт сы йылысь, мый тӧрыт вӧлі карса садйын, — «ыджыд тай, думайтантор! Но рытъядорыс сылы друг лои гажтӧм гортсаяссьыс, дум вылас сылы усины батьыс и мамыс, и сылы кажитчис, мый сійӧ некор нин оз аддзыв найӧс. Сійӧ чӧв-чӧв куйліс койка вылын общежитие комнатаын, кӧні сыкӧд ӧтлаын олісны ещӧ вит пӧдруга. Ставныс нин узисны, ӧшиньясысь затемнениесӧ вӧлі уберитӧма, тӧлысьлӧн югыдыс сявкйис матысса восьса ӧшиньӧ, и Любкалы вӧлі зэв гажтӧм.
А мӧд лунас Сергей Левашов нэм кежлас быри сы паметьысь, кыдз быттьӧ сійӧ эз и вӧвлы.
Июль квайтӧд лунӧ Любкаӧс корис курсъясса начальник да висьталіс, мый делӧяс фронт вылын омӧльӧсь, курсъяс эвакуируйтчӧны, а сійӧс, Любкаӧс, кольӧны областнӧй партизанскӧй штаб распоряжениеӧ: мед мунас гортас, Краснодонӧ, да виччысяс, кытчӧдз сійӧс оз корны. Воасны кӧ немецъяс, сійӧ должен асьсӧ сідзи кутны, медым эз кыпты некутшӧм подозрение. И сылы сетісны адрес Каменнӧй Брод дорысь, кытчӧ сылы тшӧктісны пыравны мунтӧдзыс на, медым тӧдмасьны кӧзяйкаыскӧд.
Любка ветліс Каменнӧй Брод дорӧ да тӧдмасис кӧзяйкаыскӧд. Сэсся сійӧ пукталіс ассьыс кӧлуйсӧ чемоданчикӧ, «гӧлӧсуйтіс» матысса туйвежын, и Краснодон пыр мунысь первой машинаыс жӧ босьтіс ёсь кывъя, еджыд юрсиа нылӧс.
Аслас спутникъясыскӧд торйӧдчӧм бӧрын Валько лунтыр куйліс степын и, сӧмын кор пемдіс, балкаӧд петіс «Шанхай» ылыс помӧ да чукля уличаясӧд да закоулокъясӧд воис 1-бис № шахта районӧ. Сійӧ бура тӧдіс карсӧ, кӧні быдмис.
Сійӧ поліс сыысь, мый Шевцовъяс ордын олӧны немецъяс, да гусьӧник, керка сайясӧд, забор вомӧн пырис дворас да дзебсис посни стрӧйбаяс дорӧ, надейтчис, мый кодкӧ да петас керкасьыс. Тадзи виччысис сійӧ бура дыр да кутіс нин воштыны терпениесӧ. Медбӧрын дзуркмуні ортсыса ӧдзӧсыс и ведраа нывбаба ньӧжйӧник прӧйдитіс Валько дінті. Сійӧ тӧдіс Шевцовлысь гӧтырсӧ, Ефросинья Мироновнаӧс, да петіс сылы паныд.
— Коді тайӧ, ыджыд милӧсьта енмӧй! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Валько матыстіс сы дінӧ сьӧд, тошкассьӧм чужӧмсӧ, и нывбаба тӧдіс сійӧс.
— Тайӧ нӧ ті? А кӧні нӧ... — заводитліс сійӧ. Эз кӧ эськӧ вӧв войся пемыдыс, кодӧс вӧсньыдик руд кымӧръяс вӧсна муртса югдӧдыштіс тӧлысьлӧн югыдыс, позис эськӧ аддзыны, кыдзи Ефросинья Мироновналӧн чужӧмыс кельдӧдіс.
— Виччысьышт неуна... И овӧс менсьым вунӧд. Шу менӧ дядько Андрей. Тіян ордын немецъяс олӧны? Оз?.. Пырам хатаад, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько, кодлы сьӧкыд вӧлі сыысь, мый сійӧ должен висьтавны Ефросинья Мироновналы.
Любка — абу сійӧ вӧччӧм, синмӧ шыбитчана платьеа да джуджык каблукъяса туфлиа Любка, кодӧс Валько пыр аддзывліс клубса сцена вылын, — а прӧстӧй, гортса, донтӧминик ковтаа да дженьыдик юбкаа, кӧмтӧм, сувтіс сылы паныд крӧвать вылысь, кӧні сійӧ вӧлі пукалӧ да вурсьӧ. Зарни рӧма юрсиыс сылӧн лёзьнитчӧма сьылі вылас да пельпомъяс вылас. Читкыртыштӧм синъясыс сылӧн, кодъяс пызан весьтын ӧшалысь шахтёрскӧй лампа югыд водзын кажитчисны сьӧдӧн, шензьытӧг кутісны дзоргыны Валько вылӧ.
Валько эз выдержит сылысь видзӧдӧмсӧ да рассеяннӧя чӧвтліс синъяссӧ комната пытшкӧс вылас, кӧні тӧдчӧны на вӧлі, мый кӧзяеваыс овлӧмаӧсь бура. Видзӧдласыс сылӧн сувтыштліс открытка вылӧ, коді ӧшаліс крӧватьдорса стенын юр весьтас. Тайӧ открытка вылас вӧлі Гитлерлӧн портретыс.
— Энӧ думайтӧй мыйкӧ омӧльӧс, Валько ёрт, — шуис Любкалӧн мамыс.
— Дядько Андрей, — ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Да, збыль, дядя Андрей, — нюммунтӧг шуис сійӧ.
Любка спокойнӧя бергӧдчыліс Гитлер открыткалань да лӧгпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тайӧс немецкӧй офицер ӧшӧдіс, — висьталіс Ефросинья Мироновна. — Миянын быд лун на кык немецкӧй офицер олісны, сӧмын тӧрыт мунісны Новочеркассклань. Кыдзи сӧмын пырисны, та дінӧ уськӧдчисны — «русскӧй ныв мича, еджыд», сералӧны, пыр сылы шоколад, печенье вайӧны. Видзӧда, босьтӧ, чӧртовкаыд, а ачыс нырсӧ лэпталӧ, грубитӧ, либӧ серӧктас, а сэсся бара грубитӧ — со кутшӧм ворсӧм паніс! — шуис мам, нывсӧ бурпырысь вӧйпигмоз да Валько дінӧ тырвыйӧ дӧвериеӧн, мый сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас кыдзи колӧ. — Ме сылы шуа: «Эн ворс биӧн». А сійӧ меным: «Тадзи колӧ». Тадзи колӧ сылы — со кутшӧм ворсӧм паніс! — бара шуис Ефросинья Мироновна. — И верманныд представитны, Валько ёрт...
— Дядько Андрей, — бара ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Дядя Андрей... Эз тшӧкты меным висьтавны, мый ме сылӧн мам, висьталіс менӧ аслас экономкаӧн, а асьсӧ — артисткаӧн. «А бать-мамӧй менам, — шуӧ, — промышленникъяс, владейтлісны рудникъясӧн, да найӧс сӧветскӧй власть Сибирӧ ыстіс». Аддзылінныд, мый думыштӧма?
— Да, думыштӧма тай, — спокойнӧя шуис Валько, ачыс сюся видзӧдліс Любка вылӧ, коді сулаліс сылы воча, киас кутіс вурсян да неопределённӧя шпыньмунӧмӧн видзӧдіс дядя Андрей вылӧ.
— Офицерыс, коді узьліс тайӧ крӧвать вылас, — тайӧ Любкалӧн крӧватьыс, а ми сыкӧд узьлім кыкӧн эсійӧ горничаас, — кутіс корсьысьны чемоданас, бельё сылы вӧлӧм колӧ ли, мый ли, — водзӧ висьталіс Ефросинья Мироновна, — а сэсся кыскис со эсійӧ портретсӧ да ӧшӧдіс стенӧ. А тайӧ, — онӧ вермӧй думыштны, Валько ёрт, — веськыда сы дінӧ, да — раз! Портретсӧ нетшыштіс. «Тайӧ, — шуӧ, — менам крӧватьыс, а абу тіян, ог кӧсйы, медым Гитлер менам крӧвать весьтын ӧшаліс». Ме чайті, сійӧ сэтчӧ и виас Любкаӧс, а сійӧ кватитіс тайӧс киӧдыс, бертовтіс, портретсӧ мырддис да бара стенӧ. И мӧд офицерыс сэні жӧ. Сералӧны, весиг стеклӧяс зильгӧны. — «Ай, — шуӧны, — русскӧй ныв лёк!..» Видзӧда, Любка збыль скӧрмӧма, весиг гӧрдӧдӧма. Кыдзи уськӧдчас миян комнатаӧ, весиг подолыс вылӧ качліс. И мый ті думайтанныд? Лэбис бӧр пуляӧн и — сылӧн киас Сталинлӧн портрет!
Пырис, и кнопкаӧн сійӧс, Сталинлысь портретсӧ, тувъяліс мӧд стенас. Тувъяліс, сувтіс портрет дорас, чабыртіс кулакъяссӧ — повзьӧмла ме тӧкӧтьӧ эг кув. И збыль, ёна нин налы нылыс воис сьӧлӧм выланыс, либӧ найӧ дзик дуракъяс вӧліны, сӧмын сулалӧны найӧ, гӧрдлӧны да горзӧны: «Сталин — лёк!» А Любка каблукъяснас джоджӧ зымӧдӧ да горзӧ: «Абу, Сталин бур морт!.. Тайӧ тіян Гитлерныд урӧдина, вир юысь, сійӧс колӧ нужникӧ вӧйтны!» И ещӧ сэтшӧмӧс шуаліс, мый ме, збыль висьтала, думышті — вот перъяс сійӧ револьверсӧ да лыяс... Сідзи эз и сет налы нетшыштны. Ме ачым нин бӧр босьті да дзеби ылӧджык. А Гитлерсӧ, кор найӧ мунісны, Любка эз тшӧкты нетшыштны: «Мед, — шуӧ, — ӧшалыштас, тадзи колӧ...»
Любкалӧн мамыс эз на вӧв сэтшӧм пӧрысь, но кыдзи уна олӧма прӧстӧй нывбабаяс, кодъяс томысянь неудачнӧя кага вайлӧмаӧсь, сылӧн вӧлі кызӧмаӧсь коскыс да бекъясыс и кокъясыс пыктӧмаӧсь кок шег дортіыс. Ньӧжмыд гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс Вальколы став тайӧ историясӧ да тайӧ жӧ кадас видзӧдлывліс сы вылӧ юасяна, полысь, весиг кевмысяна синъясӧн, а Валько зілис не паныдасьны сыкӧд синъяснас. Ефросинья Мироновна дугдывтӧг висьталіс и висьталіс, быттьӧ зілис нюжӧдны сійӧ здуксӧ, кор Валько висьталас сылы сійӧс, мый сійӧ поліс кывны. Но ӧні сійӧ висьталіс ставсӧ да виччысигмоз, волнуйтчигтырйи да полігтырйи видзӧдліс Валько вылӧ.
— Гашкӧ, коли тіян, Ефросинья Мироновна, кутшӧмкӧ мужскӧй паськӧм, прӧстӧйджык, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — А то меным быттьӧкӧ татшӧм пинжакнас да гачнас, тапочкинас абу зэв лӧсьыд — сразу тыдалӧ, мый ответственнӧй, — шпыньмуніс сійӧ.
Мыйкӧ сэтшӧм вӧлі Валько гӧлӧсын, мый Ефросинья Мироновна бара кельдӧдіс и Любка лэдзис вурсянсӧ кутысь кияссӧ.
— Мый нӧ сыкӧд лои? — муртса кывмӧн юаліс мам.
— Ефросинья Мироновна, и тэ, Люба! — ньӧжйӧник, но чорыд гӧлӧсӧн шуис Валько. — Эг думайтлы ме, мый судьба вайӧдас менӧ тіянӧ лёк юӧрӧн, но пӧръявлыны тіянӧс ме ог кӧсйы, а бурӧдны тіянӧс меным нинӧмӧн. Тіян мужикыд да тэнад батьыд, Люба, и менам другӧй, кодысь бурджыкыс менам некод эз вӧв, Григорий Ильич, пӧгибнитіс, пӧгибнитіс бомбаысь, кодӧс шыбитісны мирнӧй йӧз вылӧ проклятӧй разбойникъяс... Мед лоас сылы вечнӧй память да слава миян йӧз сьӧлӧмъясын!..
Мамыс, горӧдтӧг, синъяс бердас топӧдіс чышъян пельӧссӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма юрсӧ, да ньӧжйӧник бӧрддзис. А Любкалӧн чужӧмыс лои дзик еджыд, быттьӧ кынмис. Сійӧ сулалыштіс тадзи недыр да друг кыдзкӧ кусыньтчис да садьтӧгыс уси джоджӧ.
Валько лэптіс сійӧс кияс вылас да пуктіс крӧвать вылӧ.
Любка характер серти сійӧ виччысис сысянь шоглысь взрывсӧ, бӧрдӧмӧн, синваӧн, и, гашкӧ, сылы вӧлі эськӧ кокньыдджык. Но Любка куйліс крӧвать вылын вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, кынмӧм да еджыд чужӧма, и сылӧн ыджыд вом пельӧсъясас мамыслӧн моз тӧдчыштіс курыд шог чукыр.
А мамыс выражайтіс ассьыс шогсӧ сэтшӧм естественнӧя, рама, прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс, кыдзи тайӧ овлывлӧ сӧмын прӧстӧй русскӧй нывбабаяслӧн. Синваыс ачыс визувтіс сы синъясысь, сійӧ чышкаліс синвасӧ чышъян помнас либӧ ӧвтыштліс кинас, либӧ зырыштліс кипыдӧснас, кор сійӧ визувтіс сылы вом дор вылас либӧ щӧка вылас. Но буретш сы вӧсна, мый шогыс сылӧн вӧлі сэтшӧм естественнӧй, сійӧ, кыдзи обычнӧ, вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧчны кӧзяйкалы, кор сы ордын эм гӧсть. Сійӧ сетіс Вальколы мыссьыны, ӧзтіс сылы дзузган да сундукысь перйис мужикыслысь важ гимнастёркасӧ, пинжаксӧ да гачсӧ, кодъясӧс сійӧ новлывліс гортас.
Валько босьтіс дзузгансӧ, петіс мӧд комнатаӧ да вежис паськӧмсӧ. Ставыс тайӧ вӧлі неуна дзескыдджык сылы, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйджыка, кор пасьталіс тайӧ паськӧмсӧ: ӧні сійӧ вӧлі мастерӧвӧй кодь, кутшӧмъясыс вӧлі уна.
Сійӧ заводитіс висьтавлыны Григорий Ильич гибельлысь подробностьяссӧ, ачыс тӧдіс, мый, кӧть мед кутшӧм сьӧкыдӧсь эз вӧвны тайӧ подробностьясыс, сӧмын найӧ вермасны ӧні кокньӧдыштны, бурӧдыштны матысса йӧзӧс тайӧ ыджыд курыд шогсьыс. Кӧть кутшӧма эз волнуйтчы да шогсьы ачыс Валько, но сійӧ дыр да уна сёйис да юис дзонь графин водка. Сійӧ лунтыр абу сёйлӧма да ёна мудзӧма, но век жӧ лэптіс Любкаӧс, чеччӧдіс вольпась вывсьыс, медым сёрнитыштны делӧ йылысь.
Найӧ петісны орчча комнатаас.
— Тэнӧ татчӧ миян йӧз кольӧдӧмаӧсь удж вылӧ, тайӧ сразу тыдалӧ, — шуис Валько да быттьӧ эз казяв, кыдзи Любка вешйис сы дінысь да кыдзи вежсис чужӧм вывсьыс. — Энлы, — сьӧкыд кисӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ, кор Любка пондыліс сылы мыйкӧ паныд шуны, — коді тэнӧ кольӧдіс да кутшӧм удж вылӧ, сы йылысь ме тэнсьыд ог юав, и тэ меным та йылысь ни подтверждайтны, ни опровергайтны абу обязан. Кора отсавны меным... А ме тэныд тожӧ згӧдитча.
И сійӧ корис, медым Любка кытчӧкӧ дзебис сійӧс сутки кежлӧ да ӧтлаӧдліс Кондратовичкӧд — самӧй сыкӧд, кодкӧд ӧтлаын найӧ взорвитісны 1-бис № шахта.
Любка чуймӧмӧн видзӧдіс Вальколӧн мугыд гожъялӧм чужӧм вылас. Сійӧ важӧн тӧдліс, мый тайӧ ыджыд да вежӧра морт. Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ дружитліс сылӧн батьыскӧд, кыдзи равнӧйкӧд, Любкалы пыр вӧлі кажитчӧ, мый тайӧ мортыс вылын, а сійӧ, Любка, улын. И ӧні сійӧс чуймӧдіс сылӧн тэрыба гӧгӧрвоӧмыс.
Сійӧ водтӧдіс Валькоӧс турун сарайӧ, чардакӧ, тайӧ сарайыс вӧлі орчча керкаса соседъясыслӧн: соседъясыс видзлӧмаӧсь кӧзаясӧс, но соседъясыс эвакуируйтчисны, а кӧзаяссӧ сёйисны немецъяс, — и Валько чорыда унмовсис.
А мам да ныв, кор колины ӧтнаныс, бӧрдісны мам крӧвать вылас пӧшти югдытӧдзыс.
Мамыс бӧрдіс сы вӧсна, мый сылӧн став олӧмыс, нывбабалӧн олӧмыс, коді вӧлі томысянь йитчӧма ӧти Григорий Ильичкӧд, помасис нин. И сійӧ казьтыліс став тайӧ олӧмсӧ самӧй сійӧ кадсяньыс, кор ачыс уджавліс прислугаӧн Царицынын, а Григорий Ильич, том матрос, плавайтіс Волга кузя пароход вылын и найӧ аддзысьлывлісны шондіӧн киськалӧм пристань вылын либӧ карса садйын, пароход грузитчигкості, и кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы первой кадас, кор найӧ гӧтрасисны, а Григорий Ильич эз на вермы корсьны аслыс профессиясӧ. А сэсся найӧ воисны татчӧ, Донбассӧ, и первойсӧ эз жӧ вӧв кокни, а сэсся Григорий Ильич мӧдіс кыптыны и кыптыны, и сы йылысь кутісны гижны газетаясын, и сетісны куим комнатаа тайӧ квартирасӧ, и на ордӧ пырис бура олӧм, и найӧ радлісны, мый налӧн Любканыс быдмӧ царевна моз.
И тайӧ ставыслы воис пом. Григорий Ильич сэсся эз нин вӧв, а найӧ кык беспомощнӧй нывбаба, том да пӧрысь, колины немецъяс ки улӧ. И синва ачыс сідзи киссис и киссис Ефросинья Мироновна синъясысь.
А Любка дугдывтӧг долис сылы таинственнӧя вашкӧдӧмӧн:
— Эн бӧрд, мама, мусаӧй менам, ӧні менам эм квалификация. Немецъясӧс вӧтласны, война помасяс, муна уджавны радиостанцияӧ, лоа знаменитӧй радисткаӧн, и пуктасны менӧ станцияса начальникӧн. Ме тӧда, тэ он радейт шум, и ме тэнӧ видзны кута станциябердса ас квартираын — сэні пыр шы ни тӧв, гӧгӧр кышӧма небыдӧн, ни ӧти шы оз пыр сэтчӧ, да и йӧзыс абу уна. Квартира лоӧ чистӧй, уютнӧй, и кутам ми овны тэкӧд кыкӧн. Станция бердас ӧшинь улас ме вӧча газон, цветъяс садита, а кор озырмыштам — курӧг видзанін лӧсьӧда, кутан тэ меным леггорнъясӧс да кохинхинъясӧс быдтыны да вӧдитны, — таинственнӧя шӧпкӧдіс сійӧ, синъяссӧ куньтыртӧмӧн, мамсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн, ачыс пемыдінас тыдавтӧг ӧвтыштлывліс вӧсньыдик гыжъяса ичӧтик еджыд кинас.
И тайӧ кадас кыліс зэв ньӧжйӧникӧн ӧшиньӧ чуньӧн таркнитӧм. И мам и ныв ӧттшӧтш кылісны тайӧ таркнитӧмсӧ, лэдзисны кияснысӧ, да, бӧрдны дугдӧм бӧрын, кыкнанныс кутісны кывзыны.
— Абу немецъяс? — вашкӧдӧмӧн, покорнӧя юаліс мамыс.
Но Любка тӧдіс, мый немецъяс эськӧ эз тадзи таркӧдчыны. Кӧмтӧг сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс эшкын пельӧссӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма ӧшиньсӧ. Тӧлысь вӧлі лэччӧма нин, но пемыд комнатасянь сійӧ вермис аддзыны палисадниксьыс куим мыгӧр: мужчиналысь, дзик ӧшинь дорсьыс, да кык нывбабалысь, неуна ылысьджык.
— Мый колӧ? — гораа юаліс Любка ӧшинь пырыс.
Мужчина ляскысис чужӧмнас стеклӧ бердӧ. И Любка тӧдіс тайӧ чужӧмсӧ. Быттьӧ пӧсь гы ылькнитіс сылы горш дінас. Колӧ жӧ вӧлі, медым сійӧ воис буретш ӧні, татшӧм кадӧ, олӧмас медся сьӧкыд здукӧ!..
Сійӧ эз помнит, кыдзи котӧртіс комнатаяс пыр, сійӧс быттьӧ тӧлӧн лэбӧдіс кильчӧ вывсьыс, и став благороднӧй, шудтӧм сьӧлӧмсяньыс сійӧ топыда кутіс зонмӧс сьыліӧдыс аслас пельк ён кияснас и, бӧрдӧм, джынвыйӧ пасьтӧм, мамыс кутлалӧм бӧрын пӧсь, топӧдчис сы бердӧ став тушанас.
— Ӧдйӧджык... Ӧдйӧджык... — сы дінысь мынтӧдчӧм бӧрын да киӧдыс сійӧс босьтӧм бӧрын шуис Любка да кутіс нуӧдны сійӧс кильчӧ вылӧ. И тӧд вылас усины сылӧн спутницаясыс. — Тайӧ нӧ кодъяс тэкӧд? — нывъяс вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ. — Оля! Нина!.. Мусаясӧй ті менам!.. — И сійӧ, кыкнаннысӧ аслас ён кияснас сывйыштӧм бӧрын да налысь юръяссӧ ас бердас топӧдӧм бӧрын, кутіс пӧся окавны чужӧмъяссӧ ӧтиыслысь и мӧдыслысь. — Татчӧ, татчӧ... ӧдйӧджык... — лихорадочнӧя шӧпкӧдіс Любка.
Кызь сизимӧд глава
Найӧ сулалісны порог дорын, эз лысьтны пырны комнатаас, — сэтшӧм няйтӧсь да бусӧссьӧмаӧсь вӧліны найӧ, — Сергей Левашов, бритчытӧм, не то шофёр, не то монтёр паськӧма, и нывъяс, Оля да Нина, кыкнанныс ёнӧсь, сӧмын Нинаыс ыджыдджык тушаа, кыкнанныс бронзӧвӧй чужӧмаӧсь да быттьӧ руд бусӧн пудритӧм сьӧдов юрсиаӧсь, кыкнанныс ӧткодь сьӧд платьеаӧсь, мышку саяс вещевӧй мешӧкъясаӧсь.
Тайӧ вӧліны воча чойяс Иванцоваяс, кодъясӧс пӧшти ӧткодь овъяс вӧснаыс пыр сорлалісны «Первомайкаса» Иванихина чойяскӧд, Лилякӧд да Тонякӧд. Вӧлі весиг сэтшӧм поговорка: «Иванцова чойяс пиысь кӧ тэ аддзан ӧтисӧ еджыдӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс» (Лиля Иванихина, самӧй сійӧ, коді война заводитчӧмсяньыс муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн да воши
Оля да Нина Иванцоваяс олісны стандартнӧй керкаын, неылын Шевцовъяссянь, налӧн батьясныс уджавлісны Григорий Ильичкӧд ӧти шахтаын.
— Мусаясӧй ті менам! Кысянь нӧ ті? — ассьыс еджыдик кияссӧ воча-воча кучкалігмоз юасис Любка: сійӧ чайтіс, мый Иванцоваяс локтӧны Новочеркассксянь, кӧні ыджыдджыкыс, Оляыс, велӧдчис индустриальнӧй институтын. Но вӧлі тешкодь, кыдзи Сергей Левашов веськалі Новочеркасскас.
— Кӧні вӧлім, сэні ми абуӧсь, — видзчысьӧмӧн шуис Оля, сылӧн косьмӧм вом доръясыс вежыньтчылісны шпыньмунӧмысла, и бусӧссьӧм синкымъяса да синлысъяса чужӧмыс сылӧн лёкысь чукыртчыліс. — Он тӧд, миян ордын немецъяс олӧны? — юаліс сійӧ скитайтчан кад чӧжӧн артмӧм привычка сертиыс тэрыба, синъяснас комнатасӧ кытшовтігмоз.
— Олісны, кыдзи и миян ордын, талун асывнас мунісны, — шуис Любка.
Олялӧн чужӧмыс ещӧ на ёнджыка чукыртчыліс не то насмешкаӧн, не то зывӧктӧмӧн; сійӧ аддзис стенсьыс Гитлерлысь портретсӧ.
— Перестрахуйтчӧм могысь?
— Мед ӧшалыштас, — шуис Любка. — Тіян, кӧнкӧ, кынӧмныд сюмалӧ?
— Оз, квартира кӧ свободнӧй, гортӧ мунам.
— Кӧть и абу свободнӧй, тіянлы мый повнысӧ? Ӧні унаӧн, кодъясӧс немецъяс бӧр бергӧдісны Дон дорсянь либӧ Донец дорсянь, бӧр воалӧны гортаныс... А то висьталӧй веськыда — гӧститім Новочеркасскын, ӧні бӧр воим гортӧ, — тэрыба висьталіс Любка.
— Ми огӧ и полӧй. Сідзи и висьталам, — зэв видзчысьӧмӧн шуис Оля.
На сёрнитігкості Нина, ичӧтджыкыс, чӧв олігтыр, вызывающӧя чӧвтлывліс ассьыс паськыд синъяссӧ то Любка вылӧ, то Оля вылӧ. А Сергей, коді шыбитіс джоджӧ шонді водзын вушйӧм рюкзаксӧ, сулаліс пач бердӧ нёровтчӧмӧн, мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, да синъясас муртса тӧдчысь нюмӧн видзӧдіс Любка бӧрся.
«Абу, найӧ абу Новочеркасскын вӧлӧмаӧсь», — думыштіс Любка.
Иванцова чойяс мунісны. Любка босьтіс ӧшинь тупкӧдъяссӧ да кусӧдіс пызан весьтысь шахтёрскӧй лампа. Комнатаын ставыс лои руд: и ӧшиньяс, и мебель, и чужӧмъяс.
— Мыссьыны кӧсъян?
— А миян гортсаяс ордын немецъяс олӧны, он тӧд? — юасис Сергей сэк кості, кор Любка, комнатасянь посводзӧ да посводзсянь бӧр комнатаӧ тэрыба ветлӧдлігмоз, вайис ва тыра ведра, таз, кружка, майтӧг.
— Ог тӧд. Ӧтияс мунӧны, мӧдъяс локтӧны. Да тэ пӧрччы ассьыд форматӧ, эн яндысь!
Сійӧ вӧлі сэтшӧм няйт, мый ваыс сы киясысь да чужӧмсьыс визувтіс тазйӧ дзик сьӧд. Но Любкалы вӧлі долыд видзӧдны сылӧн паськыд ён кияс вылӧ да сы вылӧ, кыдзи сійӧ энергичнӧй мужскӧй движениеясӧн майтӧгаліс найӧс да, содзсӧ лӧсьӧдӧмӧн, мыськис. Сылӧн вӧлі гожъялӧм сьылі, гырысь да мича пельяс да мужественнӧй да мича вом доръяс, и синкымъясыс сылӧн эз вӧвны быдлаті ӧткодьӧсь, найӧ кызджыкӧсь да сукджыкӧсь вӧліны нырланьыс, весиг дзик ныр весьтас быдмисны юрсияс, а синкымъясыслӧн бордъясыс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь да эз сэтшӧм сукӧсь да неуна лыбыштӧмаӧсь мегырӧн, и тані, бордъяс помъясас, артмӧмаӧсь плеш вылас гырысь чукыръяс. И Любкалы вӧлі приятнӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ мыськис ассьыс чужӧмсӧ гырысь паськыд кияснас, шочиника чӧвтлывліс синъяссӧ Любка вылӧ да нюмъяліс сылы.
— Кытысь нӧ тэ Иванцоваяссӧ крукалін? — юасис Любка.
Сергей пызйысис, кояліс васӧ аслас чужӧм вылӧ да нинӧм эз висьтав Любкалы.
— Тэ жӧ ме ордӧ воин, сідзкӧ, веритін. Мый нӧ ӧні сэсся нюжмасян? Ми тэкӧд ӧти пувывса коръяс, — висьталіс сійӧ ньӧжйӧникӧн да вкрадчивӧя.
— Вай кичышкӧд, пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ.
Любка чӧв ланьтіс да сэсся нинӧм йылысь эз юав сылысь. Сылӧн гӧлубӧй синъясыс лоины кӧдзыд выражениеаӧсь. Но сійӧ пыр ӧтмоз ухаживайтіс Сергей бӧрся, ӧзтіс керосинка, сувтӧдіс чайник, лӧсьӧдіс гӧстьлы сёйыштны да кисьтіс графинчикӧ водка.
— Вот тайӧс некымын тӧлысь нин эг видлы, — Любкалы нюммунӧм бӧрын шуис сійӧ.
Сійӧ юыштіс да горша пондіс сёйны.
Югдыштіс нин. Кизьӧриник руд тшын сайын асыввылыс пыр ёнджыка гӧрдӧдіс да лои зарниакодь нин.
— Эг чайт ме суны тэнӧ татысь. Пыри наугад, а тайӧ — со тайӧ кыдзи... — надзӧник размышляйтіс сійӧ кывмӧн.
Сы кывъясын быттьӧ вӧлі юалӧм, кутшӧм ногӧн Любка, коді сыкӧд ӧтлаын велӧдчис радист курсъяс вылын, воис ас гортас. Но Любка эз ӧтветит тайӧ юалӧм вылас. Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Сергей, коді тӧдіс сійӧс важӧн, вермис думыштны, мый сійӧ, взбалмошнӧй нывка, капризничайтӧ, а збыльвылас, сійӧ страдайтіс, сылӧн сьӧлӧмыс доймис.
— Тэ жӧ абу ӧтнад тані? Кӧні батьыд, мамыд? — юасис Сергей.
— Тэныд ӧмӧй абу веськодь? — кӧдзыда вочавидзис Любка.
— Лои мыйкӧ?
— Сёй, сёй, — шуис Любка.
Мыйкӧдыра Сергей видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара кисьтіс аслыс стӧканӧ, юис да кутіс сёйны чӧв олігтыр нин.
— Пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ сёйны помалӧм бӧрын да соснас чышкыштчӧм бӧрын. Любка казяліс, кутшӧма сійӧ огрубейтӧма скитайтчигас, но эз тайӧ грубостьыс оскорбляйт сійӧс, а сылӧн недӧвериеыс сы дінӧ.
— Куритны тіян, дерт, абу? — юаліс сійӧ.
— Эм... — Любка петаліс кухняӧ да вайис колян вося табак-самосадлысь коръяссӧ. Батьыс быд во пуктывліс сійӧс град вылӧ, босьтліс вонас кымынкӧ урожай, косьтыліс да, колӧм серти, посньыда шырліс бритваӧн, медым позис куритны каллянӧн.
Найӧ, Сергей, ставнас тшын пиын, да Любка, чӧв олігтыр пукалісны пызан сайын. Комнатаын, кытчӧ Любка колис мамсӧ, вӧлі пыр чӧв-лӧнь, но Любка тӧдіс, мый мамыс оз узь, бӧрдӧ.
— Ме аддза, тіян ордӧ шог пырӧма. Чужӧм сертиыд аддза. Некор тэ татшӧмӧн эн вӧвлы, — ньӧжйӧник шуис Сергей. Видзӧдласыс сылӧн вӧлі пӧсь чувствоа да нежнӧй, коді эз лӧсяв сылӧн грубоватӧй мича чужӧмлы.
— Быдӧнлӧн ӧні шог, — шуис Любка.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мыйта ме тайӧ каднас вирсӧ аддзылі! — шуис Сергей зэв шогпырысь да ставнас тупкысис тшынӧн. — Шыбитісны миянӧс парашютъясӧн Сталинскӧй областьын... Йӧзсӧ сэк кежлӧ сы мында вӧлі арестуйтӧмаӧсь, мый ми весиг чуймим, мый миянлысь явкаяснымӧс абу на эрдӧдӧмаӧсь. Арестуйталісны эз сы вӧсна, мый кодкӧ предайтӧма, а сы вӧсна, мый сійӧ, немецыс, тшӧкыд кӧвтымӧн кӧвтіс — тысячаясӧн, и мыжаясӧс и мыжтӧмъясӧс, — гӧгӧрвоана, кодӧс мыйкӧ мында подозревайтлісны, сійӧ сюрлі тайӧ кӧвтымас... Шахтаясын стволъясыс тырӧмаӧсь шойясӧн! — волнуйтчигтыр висьталіс Сергей. — Уджалім ми торйӧн, но йитӧд вӧлі кутам, а сэсся и помъяссӧ оз позь вӧлі аддзыны. Менам напарниклысь чегъялісны кияссӧ да вундісны кывсӧ, и меным эськӧ вӧлі пом, эг кӧ получит ме приказ мунны да Сталиноын кӧ улича вылын меным эз паныдась Нинка. Сійӧс и Ольгаӧс, кор ещӧ Сталинскӧй обком вӧлі миянын на, Краснодонын, босьтлӧмаӧсь связнӧйясӧн, — найӧ ӧні мӧдысь нин вӧлі локтӧмаӧсь Сталиноӧ. Сэки буретш кывсис, мый немецъяс Дон дорынӧсь нин. Найӧ, нывъясыс, тӧдісны нин, мый сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс ыстісны, Краснодонын абуӧсь нин. Передатчикӧс ме сдайті, приказ серти, подпольнӧй обкомӧ, налӧн радистлы, и решитім ми ӧтлаын мунны гортӧ, и вот мунім... Тэ вӧсна ме кутшӧма волнуйтчи! — друг шусис сылӧн дзик сьӧлӧмсяньыс. — А мый, думайта, шыбитісны кӧ тэнӧ, миянӧс моз жӧ, враглы тылӧ и колин тэ ӧтнад? А то, гашкӧ, тэ сюрин налы киясас да кӧнкӧ застенокын мучитӧны тэнӧ, — асьсӧ кутігтыр ньӧжйӧник висьталіс Сергей, и сылӧн видзӧдласыс эз нин пӧсьлунӧн да нежнӧя, а страстьӧн сідзи и сутшкаліс Любкаӧс.
— Серёжа! — шуис Любка. — Серёжа! — И ассьыс зарни рӧма юрсӧ пуктіс кияс вылас.
Ыджыд, польтчӧм сӧнъяса кинас Сергей видзчысьӧмӧн малыштіс Любкалысь юрсӧ да кисӧ.
— Колисны менӧ татчӧ, тэ ачыд гӧгӧрвоан, мыйла... Тшӧктісны виччысьны приказ, и со регыд тӧлысь нин, а некод и нинӧм, — юрсӧ лэптывтӧг ньӧжйӧник висьталіс Любка. — Немецкӧй офицеръяс лезитӧны, быттьӧ ма вылӧ гутъяс, первойысь нэмын ачымӧс петкӧдлі мӧд пыдди, чӧртыс тӧдӧ мыйсӧ ме эг вӧч, изворачивайтчи, зывӧк, и сьӧлӧмӧй висьӧ ас вӧсна. А тӧрыт эвакуацияысь бӧр воысь йӧз висьталісны: батьӧс немецъяс виӧмаӧсь Донец дорын бомбёжка дырйи, — ассьыс гӧрд вом доръяссӧ курччалігтыр висьталіс Любка.
Шонді петіс степь весьтӧ, и син ёрысь югӧръясыс сылӧн отражайтчисны лысваӧсь этернитӧвӧй керка вевтъясысь. Любка чатӧртіс юрсӧ, пыркнитіс кудрияссӧ.
— Тэныд колӧ мунны. Кыдзи думайтан овны?
— Кыдзи и тэ. Ачыд жӧ висьталін, ӧти пувывса коръяс пӧ ми, — нюмъялігтыр шуис Сергей.
Керка сайясӧд Сергейӧс колльӧдӧм бӧрын Любка тэрыба пасьтасис кыдзи позьӧ прӧстӧйджыка: сійӧ мӧдӧдчис «Гулю позъясӧ», пӧрысь Иван Гнатенко ордӧ.
Сійӧ муніс буретш ас кадӧ. На керка ӧдзӧсӧ кутісны зэв ёна таркӧдны. Керкаыс сулаліс матын ворошиловградскӧй шоссесянь, тайӧ таркӧдчисны овны локтысь немецъяс.
Лунтыр Валько пукаліс сарай чардакын сёйтӧг, сы дінӧ некыдз вӧлі оз позь пырны. А войнас Любка петіс мамыс комната ӧшинь пыр да колльӧдіс дядя Андрейӧс «Сенякиӧ», кӧні тӧдса дӧва, вернӧй морт, квартираын назначитіс сылы свидание Иван Кондратович.
Тані Валько и тӧдмаліс Кондратовичлысь Шульгакӧд паныдасьлӧмлысь став историясӧ. Валько тӧдліс Шульгаӧс и томдырйиыс, кыдзи краснодонса землякӧс, и бӧръя вояс чӧжыс областьын удж кузя. И Вальколӧн ӧні эз вӧв некутшӧм сомневайтчӧм сыын, мый Шульгаӧс вӧлі кольӧмаӧсь краснодонса подпольеӧ. Но кыдзи вӧлі корсьны сійӧс?
— Эз верит, сідзкӧ, сійӧ тэныд? — грубоватӧя шпыньмунӧмӧн юаліс Валько Кондратовичлысь. — Вот йӧйыд! — Сійӧ эз гӧгӧрво Шульгалысь поступоксӧ. — А кодӧскӧ мӧдӧс подпольщикъяс письыс тэ он тӧд?
— Ог тӧд...
— А пиыд кыдзи? — зумыштчӧмӧн Валько мигнитіс.
— А коді сійӧс тӧдӧ, — синъяссӧ увлань лэдзис Кондратович. — Ме сылысь веськыда юалі: «Мунан немецъяс ордӧ служитны? Висьтав меным, батьыдлы, честнӧя, медым ме тӧді, мый ме тэысь верма виччысьны?» А сійӧ: «Мый ме, — шуӧ, — дурак — служитны налы? Ме и сідзи ола на дырйи ог омӧльджыка!..»
— Сразу тыдалӧ, мортыс вежӧра, абу батьыс кодь, — нюммуніс Валько. — А тэ тайӧс используйт. Быдлаын висьтавлы, мый сӧветскӧй власть дырйи сійӧс судитлісны. И сылы лӧсьыд, и тэныд сы дінын спокойнӧджык лоӧ немецъясысь.
— Эк, дядя Андрей, эг чайтлы ме, мый тэ менӧ татшӧм шуткаяс вылӧ кутан велӧдны! — дӧзмӧмпырысь шуис Кондратович аслас кыз гӧлӧсӧн.
— А-а, зонмӧ, а тэ — пӧрысь морт, а кӧсъян немецъясӧс венны еджыд дӧрӧмӧн!.. Уджавнытӧ тэ петін, эн?
— Кутшӧм нӧ удж? Шахтасӧ жӧ взорвитӧма!
— Но, кыдз шуӧны, служитан местаад явитчин?
— Мыйкӧ ме ог гӧгӧрво тэнӧ, директор ёрт... — Кондратович весиг шӧйӧвоши, сэтшӧма Вальколӧн висьталӧмторйыс паныд муніс сылы, кыдзи сійӧ, Кондратович, думайтіс овны немецъяс дырйи.
— Сідзкӧ, эн явитчы. А тэ явитчы, — спокойнӧя шуис Валько. — Уджавнытӧ ӧд унаног позьӧ. А миянлы важнӧ видзны ассьыным йӧзӧс.
Валько сідзи и кольччис тайӧ дӧва ордас, но мӧд вояс вежис квартирасӧ. Выль оланінсӧ сылысь тӧдіс сӧмын ӧтнас Кондратович, кодлы Валько помтӧг веритіс.
Некымын лун чӧж Кондратович да Любка отсӧгӧн, а сідзжӧ Сергей Левашов да Иванцова чойяс отсӧгӧн, кодъясӧс сылы рекомендуйтіс Любка жӧ, Валько тӧдмаліс, мый вӧчӧны карас немецъяс, да лӧсьӧдаліс связьяс карӧ кольччысь партияса членъяскӧд да сылы тӧдса беспартийнӧй йӧзкӧд. Но сідзи эз и вермы аддзыны Шульгаӧс либӧ подпольеӧ уджавны кольӧм мукӧд йӧзӧс. Дзик ӧти сунисторйӧн, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, вермис йитны сійӧс областнӧй подпольекӧд, вӧлі Любка. Но Любка характер серти да сылӧн поведение серти Валько дӧгадывайтчис, мый сійӧ разведчица да кадӧдз-пӧраӧдз нинӧм оз висьтав сылы. Сійӧ решитіс действуйтны ӧтнас, надейтчис, мый ӧтилаӧ нуӧдысь став туйясыс, коркӧ ӧтлаасясны. И мӧдӧдіс Любкаӧс Олег Кошевой дінӧ, коді вермис ӧні сылы згӧдитчыны.
— Ме в-верма ачым аддзӧдлыны дядя Андрейӧс? — ассьыс волнуйтчӧмсӧ дзебны зілигтыр юасис Олег.
— Оз, аслыд аддзӧдлыны сійӧс оз позь, — загадочнӧя нюмъялігтыр висьталіс Любка. — Миян ӧд, збыль, делӧыс любовнӧй... Ниночка, матыстчы, тӧдмась том мортыскӧд...
Олег да Нина яндысьӧмпырысь сетісны ӧта-мӧдныслы кияссӧ, и ӧтиыс и мӧдыс гӧрдӧдісны.
— Нинӧм, ті регыд велаланныд, — висьталіс Любка. — Ме тіянӧс ӧні коля, а ті прӧйдитчӧй кодарӧкӧ сойбордъясӧдныд кутчысьӧмӧн да сёрнитыштӧй сьӧлӧмсяньныд, кыдзи кутанныд овны... Сиа тіянлы шудаа коллявны кадсӧ! — шуис сійӧ, лукав синъясыс сылӧн югнитісны, сэсся вуджӧртчис аслас яркӧй платьенас да петіс сарайысь.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд: Олег — шӧйӧвошӧма да яндысьыштӧм, Нина — задорнӧй чужӧма.
— Татчӧ кольччыны миянлы оз позь, — шуис Нина быттьӧкӧ мырдысь, но спокойнӧя, — лучше кытчӧкӧ мунам... И лоӧ, збыль, бурджык, кутан кӧ тэ менӧ сойбордйӧд...
Дворӧд ветлӧдлысь дядя Колялӧн невозмутимӧй чужӧм вылас тыдовтчис зэв ёна чуймӧм, кор сійӧ аддзис дворысь петысь племянниксӧ, коді сойбордйӧдыс кутӧма тайӧ тӧдтӧм нывсӧ.
Найӧ, и Олег и Нина, вӧліны сэтшӧм на неопытнӧйӧсь да томӧсь, мый дыр эз вермыны мынтӧдчыны мӧда-мӧдсьыс яндысьыштӧм чувствоысь. Ӧта-мӧд дінас быд инмӧдчылӧмысь налӧн бырлі кывворныс. Воча кутчысьӧм киясныс кажитчисны налы доналӧм кӧртӧн.
Ребятакӧд тӧрытъя сёрнитчӧм серти, Олег должен вӧлі тӧдмавны парклысь сыладорсӧ, кӧні помасьліс Садовӧй улича, и сійӧ нуӧдіс Нинаӧс тайӧ маршрутӧдыс. Садовӧй улича кузя и парк пӧлӧн пӧшти став керкаясас олісны немецъяс, но, мыйӧн найӧ петісны калитка сайӧ, Нина пыр жӧ заводитіс сёрнитны делӧ йылысь, — гусьӧник, быттьӧкӧ сійӧ висьталіс мыйкӧ интереснӧйтор йылысь:
— Дядя Андрейӧс тэныд аддзывны оз позь, тэ мӧдан связь кутны мекӧд... Та вылӧ эн ӧбижайтчы, ме тожӧ ни ӧтчыд эг аддзыв сійӧс... Дядя Андрей тшӧктіс тӧдмавны: абу-ӧ тэнад сэтшӧм зонъяс, коді эськӧ вермис тӧдмавны, кодӧс миян йӧз пиысь арестуйтӧмаӧсь немецъяс...
— Ӧти зон, зэв боевӧй, кӧсйис тӧдмавны, — тэрыба шуис Олег.
— Дядя Андрей тшӧктіс, медым тэ висьтавлін меным ставсӧ, мый тэ тӧдан... И асланым йӧз йылысь, и немецъяс йылысь.
Олег висьталіс Ниналы сійӧс, мый кывліс Тюленинсянь подпольщик йылысь, кодӧс выдайтӧма Игнат Фомин да сійӧс, мый войнас висьталіс сылы Володя Осьмухин, и сійӧс, мый шуис Земнухов: мый подпольщикъяс корсьӧны Валькоӧс. И сэки жӧ сетіс Ниналы Жора Арутюнянцлысь адрессӧ.
— Дядя Андрей тырвыйӧ вермас дӧверитны сылы ассьыс оланінсӧ. Да сійӧ ӧд тӧдӧ Жора Арутюнянцӧс! А Володя Осьмухин пыр Жора ставсӧ передайтас, кытчӧ колӧ... Т-тэкӧд сёрнитігкості, — нюммунӧмӧн шуис Олег, — ме к-куим зенитка лыдди, школаысь веськыдвылынджык, эстӧні, пыдіасджык, а орччӧн б-блиндаж, а автомашинаяс оз тыдавны...
— А счетвереннӧй пулемётыс да кык немецыс — школа вевт вылас? — друг юаліс Нина.
— Ме эг аддзыв, — чуймӧмӧн шуис Олег.
— А сэсянь вевт вывсяньыс став паркыс зэв бура тыдалӧ, — шуис Нина весиг неуна дивитыштӧмпырысь.
— Сідзкӧ, тэ видзӧдін жӧ ставсӧ, тӧдмалін? Тэныд ӧмӧй поручитісны жӧ? — допытывайтчис югъялысь синъяса Олег.
— Эз, ме ачым. Привычка серти, — шуис Нина, сэсся кватитчис да тэрыба задорнӧя видзӧдліс Олег вылӧ аслас паськыда шевкнитӧм синкымъяс увтіыс — эз-ӧ вывті эрдӧд сійӧ асьсӧ.
Но Олег вӧлі зэв на наивнӧй, медым кутшӧмкӧ подозрение лои сы йылысь.
— А-а... со машинаясыс — быдса рад! Ныръяснас муӧ кодйысьӧмаӧсь, сӧмын кузов доръясыс тыдалӧны, и сэні налӧн походнӧй кухня тшыналӧ! Аддзан? Сӧмын тэ эн видзӧд сэтчань, — увлечениеӧн висьталіс Олег.
— И абу некутшӧм коланлун видзӧднысӧ: кытчӧдз школа вылысь оз вештыны наблюдательнӧй постсӧ, шрифтъястӧ он перйы, — спокойнӧя шуис Нина.
— В-вернӧ... — Олег зэв радпырысь видзӧдліс Нина вылӧ да серӧктіс.
Найӧ велалісны нин мӧда-мӧд дінас, мунісны тэрмасьтӧг, и Ниналӧн гӧгрӧс ыджыд женственнӧй киыс дӧверчивӧя куйліс Олег ки вылын. Паркыс коли нин на бӧрвылӧ. Насянь веськыдладорас улича пӧлӧн, стандартнӧй посни керкаяс дорын, сулалісны немецкӧй машинаяс, то разнӧй маркаа грузӧвӧйяс, то легкӧвӧйяс, то походнӧй радиостанция, то санитарнӧй автобус, и быдлаын тыдалісны немецкӧй салдатъяс. А шуйгаладорас нюжӧдчӧма пустырь, кӧні пыдіас казарма кодь каменнӧй керка дорын, еджыд канта гӧлубӧй погонъяса немецкӧй сержант велӧдіс немецкӧй ружьеясӧн вооружитчӧм, гражданскӧй паськӧма русскӧй йӧз чукӧрӧс. Найӧ то строитчисны, то разӧдчавлісны, кыссисны, заводитлісны рукопашнӧй бой. Ставныс найӧ олӧма йӧз нин. Сосъясас налӧн вӧліны свастикаа повязкаяс.
— Фрицевскӧй жандарм... Велӧдӧ полицайясӧс, кыдзи миянкоддемсӧ кыйны, — шуис Нина, синъясыс сылӧн югнитісны.
— Кытысь тэ тӧдан? — юаліс Олег, кор сылы тӧд вылас уси, мый висьтавлывліс Тюленин.
— Ме найӧс аддзывлі нин.
— Кутшӧм сволочь! — шуис Олег зывӧктана лӧгпырысь. — Татшӧмъяссӧ лямӧдавны и лямӧдавны...
— Сулалӧ эськӧ вӧлі, — шуис Нина.
— Тэныд окота эськӧ лоны партизанӧн? — немвиччысьтӧг юаліс Олег.
— Окота эськӧ.
— А тэ тӧдан, мый сійӧ партизаныс? Партизаныдлӧн уджыс ньӧти абу показнӧй, но кутшӧм благороднӧй! Сійӧ виас ӧти немецӧс, виас мӧдӧс, виас сёӧс, а сё ӧтиӧдыс вермас вины сійӧс. Сійӧ выполнитас ӧти задание, мӧдӧс, дасӧдӧс, а дас ӧтиӧдас вермас сюрны. Тайӧ делӧыд требуйтӧ самоотверженность!.. Партизан некор оз донъяв ассьыс личнӧй олӧмсӧ. Сійӧ некор оз пукты ассьыс олӧмсӧ рӧдиналӧн шуд дорысь вылӧджык. И колӧ кӧ выполнитны рӧдина водзын долгсӧ, сійӧ некор оз жалит ассьыс олӧмсӧ. И сійӧ некор оз вузав и оз выдайт ёртсӧ. Ме эськӧ кӧсйи лоны партизанӧн! — висьталіс Олег сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, наивнӧй увлечениеӧн, мый Нина лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кӧні тыдовтчыліс мыйкӧ зэв прӧстӧй да дӧверчивӧй.
— Кывзы, неужели ми кутам тэкӧд аддзӧдчывны сӧмын делӧ кузя? — друг шуис Олег.
— Мыйла, ми вермам аддзӧдчывны... кор прӧстӧсь, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Нина.
— Кӧні тэ олан?
— Тэ ӧні прӧст?.. Гашкӧ, тэ колльӧдан менӧ? Ме кӧсйи эськӧ тӧдмӧдны тэнӧ аслам ыджыдджык чойкӧд, Олякӧд, — шуис сійӧ, кӧть ачыс и эз вӧв увереннӧй, мый сылы колӧ буретш тайӧ.
Оля да Нина чойяс олісны районын, коді прӧстӧ шусьыліс «Восьмидомики». Стандартнӧй домса ӧти джынъяс олісны Ниналӧн бать-мамыс, мӧд джынъяс — Олялӧн. Нина пыртӧдіс Олегӧс ас ордас да колис мамыс дінӧ.
Олег, коді вӧлі не арлыд сертиыс развитӧй, да кодӧс сэтчӧ жӧ вӧлі воспитайтӧма аслас украинскӧй семьяын ыджыдджыкъясӧс уважайтан сямӧн, кокньыда паніс сёрни варов да видзӧднысӧ том на Варвара Дмитриевнакӧд. Сэтчӧ жӧ Олеглы окота вӧлі сьӧлӧм вылас воны Нина мамлы.
Нина воигкежлӧ сійӧ тӧдіс нин ставсӧ Иванцовъяслӧн семьяяс йылысь. Олялӧн да Ниналӧн батьясныс, рӧднӧй вокъяс, шахтёръяс, ӧні вӧлӧмаӧсь фронт вылын. Найӧ волӧмаӧсь Орловскӧй губерняысь, коркӧ уджавлӧмаӧсь батракъясӧн озыр крестьяна ордын, а сэсся локтӧмаӧсь Донбассӧ да тані кыкнанныс гӧтрасьӧмаӧсь украинкаяс вылӧ. Сӧмын Олялӧн мамыс вӧлӧма ылысь, Черниговскӧй губерняысь, а Варвара Дмитриевна вӧлӧма татчӧс, донецкӧй, Рассыпнӧй сиктысь. Томдырйиыс Варвара Дмитриевна уджавлӧма шахтаясын жӧ, и тайӧ аслысногӧн отразитчӧма сы вылӧ. Сійӧ ньӧти эз вӧв прӧстӧй домашньӧй кӧзяйка кодь. Повтӧм, самостоятельнӧй нывбаба, сійӧ бура разбирайтчис йӧзын. Сійӧ пыр гӧгӧрвоис, мый зонка абу весьшӧрӧ воӧма татчӧ, и, вежӧра лукав синъяснас сы вылӧ сюся видзӧдігмоз, Олег казявлытӧг, сійӧ тӧдмаліс сылысь дзик ставсӧ.
Веськыда кӧ шуны, найӧ кыкнанныс вӧліны ӧткодьӧсь. Кор Нина бӧр воис, найӧ вӧлі орччӧн пукалӧны лабичын, кухняын, да зэв варова сёрнитӧны. Олег гажаа бовйӧдліс ӧшӧдӧм кокъяссӧ и, юрсӧ чатӧртӧмӧн да чунь йывъяссӧ зыралігтырйи, сераліс сэтшӧм заразительнӧя, мый Варвара Дмитриевна эз вермы не серавны сыкӧд тшӧтш. Нина видзӧдліс на вылӧ, швачнитіс кияснас да тожӧ серӧктіс, — куимнанныслы налы лои сэтшӧм лӧсьыд да кокни, быттьӧ найӧ вӧліны дружнӧйӧсь уна во.
Нина висьталіс, мый Оля ӧні оз эшты, но ёна корӧ, медым Олег виччысьыштас сійӧс. Оля локтӧдз кык час чӧж Олег беспечнӧя варовитіс. А тайӧ вӧліны збыльвылӧ решайтана часъяс, кор йитчисны, медбӧрын, краснодонса подпольелӧн став звеноясыс. Тайӧ каднас Оля удитӧма ветлыны Валько дінӧ, коді оліс неылын «Восьмидомикисянь», ичӧтик «шанхайчикъясысь» ӧтиын, да висьтавны сылы ставсӧ, мый Нина тӧдмаліс Олегсянь.
Оля локтӧм бӧрын гажыс, коді вӧлі чойыс квартираын, неуна чиныштіс. Правда, Оля отнеситчис Олег дінӧ сьӧлӧмсяньыс, меліа, коді шоча овлӧ сы характер серти, — паськыд бур нюм ловзьӧдыштіс сылысь неправильнӧй резкӧй чертаяса пыр неуна зумыш чужӧмсӧ, — сійӧ весиг пуксис сыкӧд орччӧн лабичӧ, Нина местаӧ. Но Олялы сьӧкыд вӧлі суитчыны налӧн сёрниӧ, кодӧс эз вермы эськӧ гӧгӧрвоны бокысянь кывзысь некутшӧм морт. Сӧмын на Валько дінсянь воысь Олялӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма дзик мӧд чувствоясӧн. Оля вӧлі серьёзнӧйджык Нинаысь — эз переживаниеяслӧн джудждалун боксянь, а мӧвпъяс да чувствояс практическӧй жизненнӧй делӧӧ сразу пӧртны кужӧм боксянь. Таысь кындзи Оля вӧлі ыджыдджык, и сійӧ кадъяссяньыс на, кор найӧ кыкнанныс уджалісны Сталинскӧй обкомын связнӧйясӧн, чой дорсьыс ёнджыка сійӧс тӧдмӧдлісны делӧнас, мыйӧн найӧ занимайтчисны.
Сійӧ пуксис Олегкӧд орччӧн, пӧрччис чышъянсӧ, код улысь тыдовтчис сылӧн сьӧдов юрсиыс, кодӧс вӧлі ыджыд ёкмыльӧ гартӧма балябӧжас, да ланьтіс. Кӧть кыдзи эз зіль сійӧ лоны гажаӧн да нюмъявны, сылӧн синъясыс видзӧдісны веськодьпырысь. Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ тані медся ыджыд, весиг ыджыдджык Нина мамысь.
Но Варвара Дмитриевна вӧлӧма чуткӧй да дипломатичнӧй нывбаба.
— А мый нӧ ми пукалам тані, кухняын? — шуис сійӧ. — Пырам комнатаас да ворсыштам подкиднӧйысь!..
Найӧ петісны столӧвӧйӧ. Варвара Дмитриевна тэрыба пыраліс орчча комнатаӧ, кӧні сійӧ узьліс Нинакӧд, да вайис карті колода, картіясыс вӧлі сьӧдасьӧмаӧсь да кызӧмаӧсь найӧс чорыд киясӧн унаысь босьтлывлӧмысь.
— Ниночка, дерт, Олегкӧд параын? — быттьӧкӧ ас тӧдлытӧгыс шусис Олялӧн.
— Ог, ме мамакӧд! — Нина гӧрдӧдіс да скӧрысь чӧвтліс синсӧ Оля вылӧ. Сылы зэв окота вӧлі ворсны Олегкӧд параын, но эз жӧ вермы сійӧ сідз сразу и петкӧдлыны асьсӧ.
Олег нинӧм эз гӧгӧрво, но смекнитіс, мый Ниналӧн мамыс, кыдзи важ шахтёрка, тыдалӧ, опытнӧй картіасьысь да горӧдіс:
— Э-энлӧй, ме м-мамакӧд!
Сы вӧсна мый сійӧ мыкталіс, сійӧ эз горӧд, а ымӧстіс кукань моз кыз гӧлӧсӧн, и тайӧ артмис сэтшӧм тешкодя, мый ставныс гораа серӧктісны, серӧктіс и Оля.
— Пӧрысь да том — видзчысьӧй, нывъяс! — шуис Варвара Дмитриевна.
Настроениеныс бара кыптіс.
Пӧрысь шахтёрка збыльысь зэв мастер вӧлӧма ворсны «подкиднӧйысь», но Олегӧс, кыдзи быд ворсігӧн, босьтіс сэтшӧм азарт, мый сійӧ кутіс пуны да найӧ первойсӧ ворссьылісны. Оля, коді бура кужис кутны асьсӧ, гусьӧник дэльӧдышталіс Олегӧс. Варвара Дмитриевна, кӧть и ворссис, лукава видзӧдлывліс Олег вылӧ: зонкаыс ёна воис сылы сьӧлӧм вылас.
Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь воисны нёльӧд сконас. Оля юкліс картісӧ. Олег видзӧдліс аслас карті вылӧ — найӧ вӧліны зэв лёкӧсь. Друг сылӧн синъясыс тожӧ лукава югнитісны, и сійӧ видзӧдліс Варвара Дмитриевна вылӧ — зілис кыйны сылысь видзӧдлассӧ. И мыйӧн налӧн синъясыс встретитчисны, сійӧ здук кежлӧ нюжӧдліс ассьыс кыз вом доръяссӧ, быттьӧ окыштчӧм могысь, да пыр жӧ бӧр топӧдіс. Варвара Дмитриевналӧн посньыдик чукыръясӧн кытшалӧм и век жӧ зэв том синъясас быттьӧ сявкмунісны бикиньяс. Но сы чужӧм вылын нинӧм эз вежсьы, и сійӧ пыр жӧ муніс бубинысь: кыдзи и чайтіс Олег, пӧрысь шахтёрка бура вӧлӧм тӧдӧ тайӧ сигнализациясӧ.
Олегӧс босьтіс кутчысьны вермытӧм гажлун. Ӧні найӧ вермисны воавны помтӧг. «Пӧрысь да том» гажаа сигнализируйтісны мӧда-мӧдныслы, то синъяссӧ вывлань лэптылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «кресті», либӧ синъяссӧ бокӧ кӧсӧйтлӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «вина», то водзчуньнас щӧкаас инмӧдчылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «червон». Мудеравны кужтӧм нывъяс ворсісны пыр зільджыка, но помтӧг ворссьылісны да некыдзи эз вермыны миритчыны сыкӧд, мый шудыс дзикӧдз пышйис наысь. Нина пукаліс ёна гӧрдӧдӧма да волнуйтчысь. Олег, налӧн быд ворссьӧм бӧрын, гораа сераліс да ниртіс чунь йывъяссӧ. Медбӧрын сюсьджык Оля гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ абу ставыс лючки-ладнӧ, да, сылы лӧсялана выдержкаӧн да асьсӧ не выдайтны кужӧмлунӧн, заводитіс гусьӧникӧн кыйӧдны противникъяссӧ. Регыд сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да, здук бӧрйӧмӧн, кор Олег чургӧдіс ассьыс кызкодь вом доръяссӧ, мыйвынсьыс карті чукӧрнас кучкис сылы вом дорас да сэтшӧма швачкис картіяснас пызанӧ, мый найӧ лэбовтісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— У, мошенникъяс! — шуис сійӧ спокойнӧя, гӧлӧссӧ ньӧти лэптытӧг.
Варвара Дмитриевна серӧктіс, сійӧ ньӧти эз ӧбидитчы. Нина дӧзмӧмпырысь чеччис пызан сайсьыс, но Олег чеччис сы бӧрся, босьтіс кыкнан киас сылысь гожъялӧм мелі кисӧ, пыксис плешнас сылы пельпомас да корис прӧститны. Помасис сійӧн, мый кыкнанныс найӧ серӧктісны.
Олеглы неокота вӧлі гортас мунны, но матысмис нин рыт, а квайт час бӧрын кар кузя ветлыны запретитӧма. Оля шуис, мый сылы век жӧ бурджык мунны ӧні да, медым эз нин ло некутшӧм позянлун бӧрыньтчыны, ставныскӧд прӧщайтчис да петіс гортас.
Рытъя шондіӧн югдӧдӧм кильчӧ вылас Нина петіс колльӧдны Олегӧс.
— К-кутшӧм неокота мунны! — веськыда висьтасис сійӧ.
Найӧ сулалыштісны кильчӧ вылын.
— Тіян мый сэні — сад? — зумыша юаліс Олег.
Нина нинӧм шутӧг босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс керка саяс. Найӧ веськалісны керка вуджӧр сайӧ, жасмин кустъяс пӧвстӧ, кодъяс вӧлі сэтшӧм ёна быдмӧмаӧсь, мый кустъяссьыс артмӧмаӧсь ичӧтик пуяс.
— Л-лӧсьыд тіян тані. А миянлысь немецъяс ставсӧ кералісны.
Нина чӧв оліс.
— Нина, — шуис сійӧ челядь сяма гӧлӧсӧн, — Нина, позьӧ меным окыштны тэнӧ?.. С-сӧмын банбоктӧ, г-гӧгӧрвоан, прӧстӧ банбоктӧ...
Сійӧ эз вӧч ни ӧти воськов сылань, сӧмын корис, но Нина весиг чеччыштіс бокӧ да сэтшӧма яналіс, мый кывсӧ шуны эз вермы.
Но Олег эз казяв сылысь яндысьӧмсӧ да дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ челядь сяма выражениеӧн.
— Энлы, тэ тӧдан, тэ верман сёрмыны, — шуис Нина.
Мый Олег вермас сёрмыны буретш банбоксӧ сылысь окыштӧмыс вӧсна, тожӧ эз кажитчы Олеглы тешкодьӧн, — эз, дерт, Нина вӧлі прав. Олег ышловзис, нюммуніс да мыччис сылы кисӧ.
— Да тэ обязательнӧ волы миян ордӧ, — мыжапырысь висьталіс Нина, ачыс кутіс сылысь ыджыд кисӧ аслас мелі киясас.
Шуда аслас выль тӧдмасьӧмӧн да сыӧн, кыдзи ладмисны сылӧн делӧясыс, дзик тшыг, Олег муніс гортас. Но, тыдалӧ, абу вӧлі сиӧма сылы сёйыштны талун. Дядя Коля калитка дорсянь локтіс сылы воча:
— Ме тэнӧ важӧн нин виччыся: «Конопатӧй» (тадзи найӧ нимтылісны денщикӧс) пыр на тэнӧ корсьӧ.
— Ч-чӧрту! — веськодьпырысь шуис Олег.
— Всё-таки бурджык лоны сыысь ылынджык. Тэ тӧдан, Виктор Быстринов тані, тӧрыт воӧма. Сійӧс немецъяс Дон дорысь бӧр бергӧдӧмаӧсь. Вай пыралам сы ордӧ, бур, мый сы кӧзяйка ордын немецъяс абуӧсь, — шуис дядя Коля.
Виктор Быстринов, том инженер, коді служитліс Николай Николаевичкӧд ӧтлаын да вӧлі сылӧн другӧн, встретитіс найӧс чуймӧдана выльторйӧн:
— Кывлінныд? Стаценкоӧс пуктӧмаӧсь бургомистрӧн! — зэв скӧрысь, вом ӧтар боксьыс пиньяссӧ жергӧдігмоз, горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм Стаценко? Планӧвӧй отделса начальник? — весиг чуймис дядя Коля.
— Буретш сійӧ.
— Дугды серавнытӧ!
— Кутшӧм серам вермас лоны.
— Да оз вермы тайӧ лоны! Сэтшӧм рам, исполнительнӧй, нэмнас некодӧс эз вӧрзьӧдлы...
— И вот буретш тайӧ Стаценкоыс, рам, некодӧс нэмнас вӧрзьӧдлытӧм мортыс, кодтӧг эз вӧв ни ӧти юыштӧм-гажӧдчыштӧм, ни ӧти преферанс, код йылысь быдӧн шулісны — вот миян морт, вот бур морт, вот муса морт, вот симпатичнӧй морт, вот тактичнӧй морт — буретш тайӧ Стаценкоыс — миян бургомистр, — висьталіс Виктор Быстринов, сійӧ вӧлі косіник, штык кодь ёсь лыяса, ядӧвитӧй, ставнас пуис скӧрысла да весиг резсис дульнас.
— Честнӧй кыв, сет опомнитчыны, — висьталіс Николай Николаевич, пыр на вериттӧг, — ӧд инженеръяслӧн эз вӧв ни ӧти компания, кытчӧ эськӧ сійӧс эз корлыны! Ме ачым сыкӧд сы мында вина юлі! Сысянь ме непӧштӧ мыйкӧ сӧветскӧй властьлы паныдаӧс, ме вообщӧ сысянь ни ӧти гора кыв эг кывлы... И вӧлі кӧ эськӧ сылӧн кутшӧмкӧ прошлӧй, — ӧд сійӧс быдӧн жӧ тӧдӧны гӧгӧрбок: батьыс сылӧн вӧлӧма ичӧтик чиновник, и ачыс сійӧ некор некытчӧ эз сюрлыв...
— Ме ачым сыкӧд винатӧ юлі! А ӧні сійӧ миянӧс важ тӧдса кузя первойясӧс — галстукӧд, и — либӧ служит, либӧ... — И Быстринов вӧсньыдик чуньяса кинас петля вӧчигмоз индіс пӧтӧлӧклань. — Вот тэныд и симпатичнӧй морт!
Чӧв ланьтӧм Олег вылӧ внимание пуктытӧг найӧ ещӧ дыр на сёрнитісны, кыдзи тайӧ вермис лоны, мый морт, кодӧс найӧ тӧдісны кымынкӧ во чӧж да коді быдӧнлы сэтшӧма воліс сьӧлӧм выланыс, вермис лоны бургомистрӧн немецъяс дырйи. Медся лӧсялана объяснение вӧлі татшӧм: грӧзитӧмӧн немецъяс заставитісны Стаценкоӧс лоны бургомистрӧн. Но мыйла нӧ найӧ бӧрйисны буретш Стаценкоӧс? И сэсся пытшкӧсса гӧлӧс, сӧвестьлӧн сійӧ гуся, чистӧй гӧлӧсыс, коді олӧмлӧн медся ответственнӧй да страшнӧй минутаас определяйтӧ йӧзлысь поступокъяссӧ, висьталіс налы, мый налы кӧ, рядӧвӧй сӧветскӧй инженеръяслы, ковмис тайӧс бӧрйыны, то найӧ эськӧ лучше куліны, но та выйӧдз эз воны.
Абу, тыдалӧ, делӧыс абу вӧлӧма сэтшӧм прӧстӧй, мый Стаценко сӧгласитчӧма лоны бургомистрӧн вины грӧзитӧмысь. И, тайӧ гӧгӧрвотӧм явление вӧснаыс, найӧ унаысь нин шулісны:
— Стаценко! Аттӧ, дивӧ!.. Думыштны сӧмын! Сідзкӧ, кодлы нӧ сэсся позяс веритны?
И найӧ лэптыштавлісны пельпомъяснысӧ да паськӧдлісны кияснысӧ.
Кызь кӧкъямысӧд глава
Стаценко, «Краснодонуголь» трестысь планӧвӧй отделса начальник, эз на вӧв пӧрысь морт — ар нелямын вита-ветымына. Сійӧ збыль вӧлі пи ичӧтик чиновниклӧн, коді революцияӧдз служитлӧма акцизын, да збыль некор некытчӧ «абу сюрлӧма». Образование сертиыс Стаценко вӧлі инженер-экономист да нэм чӧжыс уджаліс кыдзи экономист-плановик уна хозяйственнӧй организацияясын.
Оз позь шуны, мый сійӧ ӧдйӧ кайис вывлань служебнӧй пос кузя. Но сійӧ и эз сулав ӧти местаын: позьӧ шуны, мый сійӧ кайис эз судтасянь судтаӧ, а пос тшупӧдсянь пос тшупӧдӧ. Но сійӧ пыр вӧлі недӧвӧлен сійӧ местанас, кодӧс занимайтліс олӧмас.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен эз сыӧн, мый сылӧн зільлуныс, тӧдӧмлуныс, энергияыс, шуам, тырмытӧма используйтчӧны да та вӧсна сійӧ олӧмсьыс оз вермы босьтны сійӧс, мый заслуживайтӧ. Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый оз босьт олӧмсьыс став бурсӧ, тӧдӧмлунъяссӧ, трудсӧ, вынъяссӧ ньӧти видзтӧг. А мый татшӧм олӧмыс позяна да мый сійӧ приятнӧй, сійӧ тайӧс аддзыліс ачыс важ кадӧ на, кор вӧлі том на, а ӧні радейтліс сійӧ лыддьыны та йылысь книгаясысь — важ кад йылысь либӧ заграничнӧй олӧм йылысь.
Оз позь шуны, мый сійӧ кӧсйис лоны вывті озыр мортӧн, ыджыд промышленникӧн либӧ купечӧн, либӧ банкирӧн, — тайӧ сідзжӧ требуйтіс эськӧ сысянь энергия да волнуйтчӧмъяс: дугдывтӧм тыш, соперникъяс, стачкаяс, кутшӧмкӧ, чӧртыс мед лыяс найӧс, кризисъяс! Но ӧд эмӧсь жӧ свет вылын прӧстӧй доходъяс, кутшӧмкӧ сэні рента либӧ спокойнӧй да почтеннӧй должность вылын прӧстӧ ыджыд жалованье, — эмӧсь быдлаын, но сӧмын «абу миянын». И олӧмыслӧн став развитиеыс «миянын» петкӧдліс Стаценколы, мый воясыс сылӧн кольӧны, а сійӧ пыр ёнджыка ылысмӧ аслас олӧмлӧн идеалысь. И та вӧсна сылӧн лӧгыс петіс тайӧ обществоыс вылӧ, кӧні сійӧ оліс.
Но кӧть Стаценко и недӧвӧлен вӧлі общественнӧй устройствонас да аслас судьбаӧн, сійӧ некор нинӧм эз заводитлы вӧчны обществосӧ да ассьыс олӧмсӧ вежӧм могысь, сы вӧсна мый сійӧ быдторйысь поліс. Сійӧ поліс весиг ёна сплетничайтны да вӧлі нинӧмӧн мукӧдысь торъявтӧм сплетникӧн, коді эз лысьтлы унджык сёрнитны сыысь кындзи, коді мыйта юӧ да коді кодкӧд олӧ. Сійӧ некор эз критикуйтлы конкретнӧй йӧзӧс, ни матыссаясӧс, ни ылыссаясӧс, но радейтліс сёрнитны учреждениеясын бюрократизм йылысь, торговӧй организацияясын личнӧй инициатива абутӧм йылысь, том инженеръяслӧн образованиеын тырмытӧмторъяс йылысь «аслас кадкӧд» сравнитӧм серти, ресторанъясын да баняясын некультурнӧя обслуживайтӧм йылысь. Сійӧ некор нинӧм вылӧ эз шензьыв да быд мортсянь вӧлі дась виччысьны дзик быдторсӧ. Кодкӧ кӧ висьтавліс ыджыд растрата йылысь, мортӧс виӧм йылысь, либӧ прӧстӧ семьяясын кутшӧмкӧ нелючкитор йылысь, Стаценко сідзи и шуліс:
— Ме личнӧ ог шензьы. Быдтор позьӧ виччысьны. Ме, тӧданныд-ӧ, овлі ӧти дамочкакӧд — зэв культурнӧй, но верӧс сайын нин вӧлӧма — и сійӧ менсьым ставсӧ гусяліс...
Кыдзи и унджык йӧзыслӧн, ставыс, мый сійӧ новліс, мый вӧлі сылӧн квартираас, мыйӧн мыссис да весаліс пиньяссӧ, вӧлі миянын вӧчӧм да асланым, отечественнӧй материалъясысь. И ӧтлаын инженеръяскӧд, кодъяс вӧвлӧмаӧсь заграничнӧй командировкаын, Стаценко радейтліс рюмка вина дорын прӧстӧя да мудера тӧдчӧдны тайӧс.
— Миян, сӧветскӧй! — шулывліс сійӧ, ас туша сертиыс зэв яя да зэв ичӧтик кинас аслас визя пинжакыслысь сос вом дорсӧ чеплялігтыр. И оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, висьталӧ-ӧ сійӧ тайӧс гордитчӧмпырысь али омӧльтӧм могысь.
Но гусьӧн сійӧ вежавліс аслас ёртъяслӧн заграничнӧй галстукъяс вылӧ да зубнӧй щӧткаяс вылӧ сы выйӧдз, мый сылӧн гӧрд плеш вылас чепӧсйыліс пӧсьыс.
— Зэв мича вещь! — шулывліс сійӧ. — Думыштӧй сӧмын — зажигалка, сійӧ жӧ перечиннӧй пурт, сійӧ жӧ пульверизатор! Оз, миян, всё-таки, тадзи оз кужны, — шулывліс тайӧ гражданиныс, кодлӧн странаас уна сёяс да тысячаяс рядӧвӧй крестьянскӧй нывбабаяс уджалісны комбайнъясӧн колхознӧй муяс вылын.
Сійӧ ошкывліс заграничнӧй кинокартинаяс, кӧть найӧс и эз аддзыв, да вермис часъясӧн, уна пӧв луннас, видлавны заграничнӧй журналъяс — эз сійӧ журналъяссӧ, горнӧй делӧ экономика кузя, кодъяс мукӧддырйи веськавлісны трестӧ, тайӧ журналъясыс сійӧс эз вермыны интересуйтны, сійӧ эз тӧд иностраннӧй кывъяс да и эз зіль найӧс велӧдны, — а сійӧясӧс, кодъясӧс корсюрӧ вайлісны заграницаысь сослуживецъясыс, — модаяс кузя журналъяс да вообщӧ сэтшӧм журналъяс, кодъясын вӧліны мичаа пасьтасьӧм уна нывбабаяс да прӧстӧ зэв кокньыдика пасьтасьӧм либӧ пасьтӧм нывбабаяс.
Но став тайӧ сёрниясас, вкусъясас, привычкаясас эз вӧв нинӧм тӧдчӧданаыс, мый эськӧ ёна выделяйтіс сійӧс мукӧд йӧзысь. Ӧд уна, зэв уна йӧз, кодъяслӧн вӧліны дзик мӧд интересъяс, мӧд удж, мӧд мӧвпъяс да страстьяс, Стаценкокӧд общайтчигӧн, сыкӧд сёрнитігӧн сійӧ либӧ мӧд случайын петкӧдлісны сы нога жӧ вкусъяс либӧ взглядъяс, сы йылысь думыштчывтӧг, мый налӧн олӧмас тайӧ вкусъясыс да взглядъясыс занимайтӧны дасӧд либӧ медбӧръя места, либӧ весиг случайнӧй места, а Стаценко олӧмын тайӧяс выражайтӧны сылысь став натурасӧ.
И сідзи эськӧ и оліс тайӧ грузнӧй, гӧрд чужӧма да куш плешка, ньӧжмыд, рам, но достойно-солиднӧй невидимка-мортыс, кодлӧн вӧлі кызіник гӧлӧс да ичӧтик гӧрдӧдӧм синъяс, кутшӧмъяс овлӧны важысянь юысьлӧн, оліс эськӧ аслас нэм помӧдзыс некодкӧд дружиттӧг, кӧть и дзик быдӧн принимайтісны сійӧс, оліс сылы мустӧм лунся и войся служебнӧй часъяс колльӧдігмоз, месткомса заседаниеяс вылын, кӧні сійӧ пыр вӧлі членӧн, юышталіс да ворсіс преферанс, служебнӧй пос кузя тшупӧдысь тшупӧдӧ ньӧжйӧник, аслас воляысь зависиттӧг, кайигтырйи, — сідзи эськӧ сійӧ и оліс, эз кӧ эськӧ...
Сійӧ, мый страна, кӧні оліс тайӧ невидимка-мортыс, оз вермы сулавны Германиялы паныд, вӧлі Стаценколы яснӧ первойсяньыс: эз сы вӧсна, мый сійӧ тӧдіс кыкнан странаыслӧн ресурсъяс йылысь да бура разбирайтчис международнӧй отношениеясын, — сійӧ дзик нинӧм эз тӧд да эз кӧсйы тӧдны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, — а сы вӧсна, мый эз жӧ вермы страна, коді эз лӧсяв сылӧн олӧм идеаллы, сулавны паныд сійӧ страналы, коді, кыдзи сійӧ чайтліс, тырвыйӧ лӧсяліс сылӧн олӧм идеаллы. И сэки нин, июньса воскресеньеӧ сійӧ часас, кор Стаценко кыліс радио пыр Молотовлысь речсӧ, сійӧ аслас став пытшкӧснас кыліс кутшӧмкӧ беспокойство, волнуйтчӧм, коді кыптывлӧ сэки, кор быть колӧ вежны квартира, кӧні дыр овлін.
Границасянь пыр ылыссаджык каръяс Краснӧй Армияӧн эновтӧм йылысь быд юӧр бӧрын сійӧ век ёнджыка гӧгӧрволіс, мый квартира быть колӧ вежны. А Киев босьтігӧн Стаценко вӧлі нин быттьӧкӧ выль оланінӧ туй вылын, тайӧ оланінсӧ устроитӧм да лӧсьӧдӧм йылысь грандиознӧй планъяса.
Тадзи сэк кежлӧ, кор Краснодонӧ воисны немецъяс, Стаценко духовнӧ вӧчис примернӧ сэтшӧм жӧ туй, кутшӧмӧс вӧчис Наполеон физически Эльба ді вылысь пышйӧмсянь Парижӧ пыртӧдз.
Генерал фон Венцель дінӧ сійӧс, Стаценкоӧс, дыр да грубӧя эз лэдзны — первой часӧвӧйыс, сэсся денщикыс. Сэтчӧ жӧ, сылы беда вылӧ гортсьыс петіс бабушка Вера, кодысь Стаценко зэв ёна поліс, и сійӧ, весиг ас тӧдлытӧгыс, кыдзи тайӧ артмис, тэрмасьӧмӧн пӧрччис шляпасӧ, копыртчыліс бабушкалы зэв улӧдз да петкӧдліс вид, быттьӧ двор пырыс кӧсйӧ прӧйдитны уличасянь уличаӧ. И бабушка ньӧти эз чуймы та вылӧ. Век жӧ Стаценко виччысис калитка дорын томиник адъютантлысь петӧмсӧ.
Кыз Стаценко, шляпасӧ пӧрччӧмӧн, чеччышталігтыр котӧртіс орччӧнмоз да неуна бӧрынджык немецкӧй офицерсянь. Адъютант, Стаценко вылӧ видзӧдтӧг да сылысь висьталӧмсӧ кывзытӧг, чуньнас индіс сылы немецкӧй комендатура вылӧ.
Карса комендант Штоббе, СС службаса штурмфюрер, вӧлі ӧти бала серти вӧчӧм олӧма прусскӧй жандармъяс пиысь, кутшӧмъясӧс Стаценко томдырйиыс унаысь аддзывліс «Нива» фотографияяс вылысь, кӧні вӧлі петкӧдлӧма царьяслысь встречаяссӧ. Штурмфюрер вӧлі госсялӧма, дзормыштӧм кыкнан ус пӧвсӧ гартлӧма винтӧн, быттьӧкӧ морскӧй конёклӧн бӧжыс. Вӧсньыдик вижов-лӧз сӧнторъяса, быттьӧ пыктӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧльтчӧма сурӧн, а быльӧдӧм синъясыс вӧліны гудыр бутылка рӧмаӧсь, кӧні сӧльнитчӧмаӧсь синколькйыс и роговицаыс.
— Ті кӧсъянныд служитны полицияын? — став ковтӧмторсӧ эновтӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн шуис штурмфюрер Штоббе.
Стаценко, яндысьыштӧмӧн юрсӧ боквыв пӧлӧстыштӧм бӧрын да заграничнӧй консервированнӧй сосиски кодь чуньяса ичӧтик кияссӧ лядьвейяс бердас ёна топӧдӧм бӧрын, шуис:
— Ме инженер-экономист, ме эськӧ чайті...
— Майстер Брюкнер дінӧ! — помӧдз кывзытӧг чирӧстіс Штоббе да сідзи быльӧдіс сӧльнитчӧм синколькъя да роговицаа вазьӧм синъяссӧ, мый Стаценко, комендантсянь чукльӧдлігтыр отступайтігмоз, сідзи бӧрӧн и петіс ӧдзӧсӧд.
Жандармерия помещайтчис кузь, важӧн нин белитлӧм да кульсьӧм ӧти судта баракын, коді ляскысьӧма нӧрыс бердӧ, райисполкомсянь улынджык да «Восьмидомикиӧн» шусян карса районысь вӧлі торйӧдӧма пустырӧн. Водзджык тайӧ керкаас вӧлі карса да районнӧй милиция, и Стаценко унаысь волывліс тайӧ помещениеас кыдзкӧ война водзвылас, кор вӧръяс петкӧдісны сылысь квартирасӧ.
Ружьеӧн сійӧс колльӧдысь немецкӧй салдаткӧд Стаценко пырис сылы сэтшӧм тӧдса джынвыйӧ пемыд коридорӧ да друг повзьӧмпырысь чеччыштіс бокӧ: сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась кузь, быдса тушаджынйӧн Стаценкоысь ыджыдджык морткӧд, код вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын сійӧ тӧдіс важ модаа картуза тайӧ мортсӧ, Краснодонын быдӧнлы тӧдса шахтёрӧс — Игнат Фоминӧс. Игнат Фоминӧс некод эз колльӧд. Сійӧ вӧлі весалӧм сапӧга да Стаценколӧн кодь жӧ приличнӧй костюма. И приличнӧя пасьтасьӧм тайӧ кыкнан господинъясыс чӧвтлісны синъяснысӧ да мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ эз тӧдны ӧта-мӧдсӧ.
Приёмнӧйын, коді вӧвлі коркӧ Краснодонын милицияса начальниклӧн кабинетӧ пыранінӧн, Стаценко аддзис Шурка Рейбандӧс, хлебозаводса экспедиторӧс, коді вӧлі Стаценколы зэв тӧдса гӧрд вылыса кубанкаа, кодӧс пуктӧма лыӧсь ичӧтик сьӧд юр вылас. Шурка Рейбандӧс, коді вӧлӧма коркӧ немецкӧй колонистӧн, тӧдіс став карыс: ӧд сійӧ вӧлі лэдзалӧ нянь став учреждениеясса столовӧйяслы, горполӧн няньӧн вузасян киоскъяслы да магазинъяслы. Некод сійӧс эз шулы мӧд ног, кыдзи Шурка Рейбанд.
— Василий Илларионович!.. — чуймӧмӧн ньӧжйӧник шуис Шурка Рейбанд, но, Стаценко бӧрвылысь салдатӧс аддзӧм бӧрын, тшӧкмуніс.
Стаценко пӧлӧстыштіс куш плешсӧ неуна боквыв и водзлань да шуис:
— Мый ті, господин Рейбанд! Ме кӧсъя... — сійӧ шуис — эз «служитны», а «услужитны».
Господин Рейбанд сувтліс кок чунь йылас, виччысьыштіс да, таркниттӧг, пырис начальник кабинетӧ. И лои гӧгӧрвоана, мый Шурка Рейбанд ӧні торйӧдны позьтӧм юкӧн «выль порядоклӧн» —
Кабинетас сійӧ оліс бура дыр. Сэсся приёмнӧйын зильгис начальственнӧй звӧнок, и немецкӧй салдат-писарь, шыр рӧма мундирсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, колльӧдіс Стаценкоӧс кабинетӧ.
Майстер Брюкнер вӧлі, збыльвылас, эз майстер, а вахтмайстер, мӧд ногӧн кӧ жандармскӧй вахмистр. И тайӧ вӧлі, збыльвылас, эз жандармерия, а краснодонскӧй жандармскӧй пункт. Окружнӧй жандармерия вӧлі помещайтчӧ Ровеньки карын. Но
Кор Стаценко пырис сы кабинетӧ, Брюкнер эз пукав, а сулаліс, кияссӧ кутіс мыш саяс. Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, но абу зэв кыз, увлань ӧшӧдчӧм чурвидзысь гӧгрӧс рушкуа морт. Синъяс улас сылӧн вӧліны небыдик чукырӧсь сьӧдов мешӧкъяс. Думыштны кӧ вӧлі бурджыка сы вылын, мый вӧсна лоӧмаӧсь тайӧ мешӧкъясыс, позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мыйла гауптвахтмайстер Брюкнер пӧшти аслас сознательнӧй олӧм чӧжыс сулаліс, а эз пукав.
— Образование серти да опыт серти ме инженер-экономист, ме чайті эськӧ... — яндысьыштӧмӧн юрсӧ пӧлӧстӧм бӧрын да визя брюки бердас чуньяссӧ-сосискияссӧ топыда кутігмоз шуис Стаценко.
Майстер Брюкнер бергӧдіс юрсӧ Рейбандлань да зывӧкпырысь шуис немецкӧй кывйӧн:
— Висьтав сылы, мый фюрер полномочие серти ме назначайта сійӧс бургомистрӧн.
Дзик тайӧ жӧ секундаас Стаценко представитіс аслыс, кутшӧм йӧз, кодъясӧс сійӧ тӧдліс, кодъяс войдӧр веськодя мунлісны сы дінті либӧ относитчылісны панибратскӧя, ӧні сюрӧны сы кипод улӧ. Сійӧ улӧ копыртіс ассьыс куш плешсӧ, кытчӧ сразу чепӧсйис пӧсь. Сылы кажитчис, мый сійӧ ёна да сьӧлӧмсяньыс благодаритӧ
Майстер Брюкнер пешкыльтіс мундир пӧласӧ, мый вӧсна тыдовтчис сылӧн брюкинас зэлӧдӧм, арбуз кодь гӧгрӧс кынӧмыс, кыскис зепсьыс зӧлӧтӧй портсигар, перйис сигаретка да виж кучика ыджыд кинас веськыд да стӧч движениеӧн пуктіс сигареткасӧ вом доръяс костас. Думыштӧм бӧрын сійӧ босьтіс портсигарсьыс ещӧ ӧти сигаретка да нюжӧдіс сійӧс Стаценколы.
Стаценко эз лысьт ӧткажитчыны.
Сэсся
— Тайӧ абу морт, а идеал, — бӧрынджык висьталіс Стаценко аслас гӧтырыслы.
Рейбанд колльӧдіс Стаценкоӧс старшӧй вахмистрлӧн заместитель дінӧ господин Балдер дінӧ, коді вӧлі нин прӧстӧ вахмистрӧн да аслас став тушанас и чужӧм-рожанас, манераяснас, весиг кыз гӧлӧснас вӧлі пӧшти дзик Стаценко кодь, и, вӧлі кӧ Стаценко немецкӧй мундира, сійӧс вӧлі эськӧ сьӧкыд нин торйӧдны вахмистрысь. Стаценколы сійӧ сетіс городскӧй управа сформируйтӧм йылысь инструкция да сэсся тӧдмӧдіс «выль порядок» дырйи —
Тайӧ структура сертиыс краснодонскӧй городскӧй управа, кӧні веськӧдліс бургомистр, вӧлі прӧстӧ немецкӧй жандармскӧй пунктса канцеляриялӧн ӧти отделӧн.
Тадзи Стаценко лои бургомистрӧн.
А Виктор Быстринов да дядя Коля сулалісны ӧні мӧда-мӧдныслы паныд, паськӧдлісны кияснысӧ да шуалісны:
— Кодлы жӧ сідзкӧ позьӧ веритны?
Сійӧ рытас, кор Матвей Шульга прӧститчис Кондратовичкӧд, сылы быть нин ковмис мунны Игнат Фомин ордӧ «Шанхайӧ».
Ортсыса признакъяс серти, — а сӧмын ортсыса признакъяс серти и вермис ӧні Матвей Костиевич донъявны мортсӧ — Фомин йылысь сылӧн лои бур впечатление. Костиевичлы сьӧлӧм вылас воис, мый кор сійӧ висьталіс парольсӧ, Игнат Фомин эз петкӧдлы некутшӧм волнуйтчӧм да лишнӧй тэрмасьӧм, а внимательнӧя видзӧдліс Костиевич вылӧ, чӧвтліс синъяссӧ гӧгӧр, сэсся Костиевичӧс лэдзис горничаӧ да сӧмын тані висьталіс сылы отзывсӧ. Фомин вӧлі зэв этша сёрниа да нинӧм йылысь эз юась, а сӧмын внимательнӧя кывзіс да став индӧдъяс вылас вочавидзис: «Лоӧ вӧчӧма». Сьӧлӧм вылас воис Костиевичлы и сійӧ, мый Игнат Фомин аслас гортын вӧлі пинжак улас жилеткаа да галстука, и цепочкаа часіа — таын сійӧ аддзис признаксӧ сӧветскӧй кадӧ воспитайтӧм культурнӧй интеллигентнӧй рабочӧйлысь.
Збыль, ӧткымын посниторъяс оз позь шуны, мый эз воны сьӧлӧм вылас Костиевичлы, — найӧ вӧліны сэтшӧм тӧдчытӧмӧсь, мый сыладорсянь эз вермыны кыпӧдны кутшӧмкӧ омӧльтор думайтӧм, — но сійӧ пасйис найӧс аслыс кыдзи неприятнӧйясӧс. Сылы кажитчис, мый Фоминлӧн гӧтырыс, кыз яя, ён нывбаба, векньыдик кӧсӧйкодь синъяса да кыдзкӧ неприятнӧя нюмъялігас сылӧн тыдовтчылісны гырысь шоч виж пиньясыс, тӧдмасьӧм бӧрын первой здуксяньыс жӧ кутіс относитчыны сы дінӧ, Шульга дінӧ, кыдзкӧ зэв нин леститчӧмӧн. И ещӧ кыдзкӧ кӧсйытӧг первой жӧ рытас сійӧ казяліс, мый Фомин — Игнат Семёнович, кыдзи пыр жӧ кутіс нимтыны сійӧс Шульга, — неуна скупкодь: кор Шульга веськыда сылы висьталіс, мый сылӧн ёна сюмалӧ кынӧмыс, Фомин шуис, мый сёян-юанӧн налы лоӧ, тыдалӧ, дзескыдкодь. И збыль, оз нин позь шуны, медым найӧ вердісны сійӧс бура асланыс судзсяна олӧм серти. Но Костиевич вӧлі аддзӧ, мый найӧ сёйӧны сійӧс жӧ, мый и сійӧ, да думыштіс, мый оз вермы тӧдны налысь став личнӧй олӧмсӧ.
И тайӧ посниторъясыс эз вермыны торкны сійӧ бур впечатлениесӧ, коді лои Матвей Костиевичлӧн Фомин йылысь. А збыльвылас медся омӧль, медбӧръя мортыс, код ордӧ Матвей Костиевич вермис эськӧ пырны ньӧти бӧрйысьтӧг, вӧлі эськӧ бурджык Игнат Фоминысь. Сы вӧсна мый став йӧз письыс, кодъяс олісны Краснодон карын, Игнат Фомин вӧлі медся страшнӧй морт, страшнӧй медся нин сы вӧсна, мый сійӧ важӧн нин эз вӧв мортӧн.
1930 воӧдз аслас рӧдинаын, Воронежскӧй областьса Острогожскӧй округын, Игнат Фомин, коді сэки ньӧти эз вӧв Игнат Фоминӧн, вӧлі медся озыр да ён мортӧн. Сійӧ владейтіс веськыда ачыс да аслас пуктӧм йӧз пыр кык мельничаӧн, кык вундан машинаӧн, уна плугъясӧн, кык тӧлӧдчан машинаӧн, вартан машинаӧн, сылӧн вӧлі куим усадьба, вӧв дас кымын, квайт мӧс, некымын десятина плодӧвӧй сад, пасека сё улейӧдз, да, сы ордын пыр уджалысь нёль батрак кындзи, сійӧ пыр гусьӧн вермис пӧльзуйтчыны матігӧгӧр вӧлӧстьясса крестьяна уджӧн, сы вӧсна мый став тайӧ вӧлӧстьясас вӧліны уна йӧз, кодъяс вӧліны сылы уджйӧзаӧсь.
Сійӧ озыр вӧлі и революцияӧдз, но ещӧ на озырджыкӧсь вӧліны сылӧн ыджыдджык кык вокыс, медся нин сійӧ ыджыд вокыс, кодлы вуджис наследство кузя батьыслӧн овмӧсыс. А Игнат Фомин, кыдзи медся ичӧт, коді гӧтрасис тысяча ӧкмыссё дас нёльӧд вося война водзвылын да торйӧдчис батьсьыс аслас хозяйствоӧ, коли ӧбидитӧмаӧн батьнас. Но революция бӧрын, германскӧй фронт вылысь воӧм бӧрын, Игнат Фомин зэв сюся пӧльзуйтчис быттьӧкӧ аслас гӧльлуннас, петкӧдліс асьсӧ важ властьӧн ӧбидитӧм мортӧн да сюйсис сӧветскӧй властьлӧн сиктса став органъясӧ да общественнӧй органъясӧ, беднота комитетсянь заводитӧмсянь, кыдзи не сӧмын гӧль да революционнӧй морт, но и революциялӧн врагъяс дінӧ пӧщадатӧм морт. Властьлысь тайӧ органъяссӧ используйтӧмӧн да сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сылӧн вокъясыс вӧліны, кыдзи и ачыс, збыль озыр да сӧветскӧй власть вылӧ лӧг йӧзӧн, Игнат Фомин вайӧдіс судӧдз да сиктысь выселитӧмӧдз первой медся ыджыд воксӧ, а сэсся и мӧд воксӧ, завладейтіс налӧн став эмбурнас да корысьӧн вӧчис налысь семьяяссӧ посни челядьнас, кодъяс сылы ньӧти эз вӧвны жальӧсь, медся нин сы вӧсна, мый аслас челядь сылӧн эз вӧв и эз вермы лоны. Тадзи лои сійӧ округын сыӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі. И дзик 1930-ӧд воӧдз, тайӧ озырлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, властьлӧн уна представительяс лыддисны сійӧс сӧветскӧй почва вылын аслыспӧлӧс явлениеӧн — озырӧн, но тырвыйӧ ас мортӧн, сідз шусяна культурнӧй кӧзяинӧн.
Но крестьяна уна вӧлӧстьясысь, кытчӧ судзлісны сылӧн киясыс, тӧдісны, мый тайӧ пӧщадатӧм вир юысь кулак да страшнӧй морт. И кор комынӧд воын кутісны организуйтавны колхозъяс да народ, власть отсӧгӧн, кутіс пӧрччӧдавны озыръясӧс, Фомин Игнат вылӧ, кодлӧн сэки вӧлі аслас важ овыс на, народ лэдзис ассьыс лӧглунсӧ. Игнат Фоминлӧн эз коль нинӧм да сійӧс шуӧма вӧлі ыстыны войвылӧ, но, кыдзи быдӧнлы тӧдса мортӧс да, кажитчис, рам мортӧс, местнӧй властьяс ыстӧм водзвылас эз арестуйтны. А Игнат Фомин гӧтырыс отсӧгӧн войнас виис сельсӧветса председательӧс да сиктса ячейкаысь секретарсӧ, — тайӧ лунъясас председатель да секретарь олӧмаӧсь абу гортаныс, а сельсӧвет керкаын, и тайӧ вояс, кор Фомин кыйӧдӧма найӧс, воӧмаӧсь гӧститанінысь ёна кодӧсь. Фомин виӧма найӧс да гӧтырыскӧд пышйӧма первой Лискиӧ, а сэсся Ростов-на-Донуӧ, кӧні сылӧн вӧлӧмаӧсь вернӧй йӧз.
Ростовын сійӧ ньӧбис документъяс железнодорожнӧй мастерскӧйясса рабочӧй Игнат Семёнович Фомин ним вылӧ, сэтшӧм документъяс, кодъяс серти сійӧ вӧлі заслуженнӧй рабочӧй мортӧн, судзӧдіс лӧсялана документъяс и аслас гӧтырыслы. И тадзи сійӧ воис Донбассӧ, ачыс тӧдіс, мый сэтчӧ ёна колӧны уджалысьяс да оз зэв кутны юасьны, коді сійӧ да кытысь.
Сійӧ чорыда веритіс, мый водзджык либӧ сёрӧнджык сылӧн часыс воас на, а матысса кад кежлӧ аслыс стӧча урчитіс, кыдзи кутас овны-вывны. Медводз сійӧ тӧдіс, мый сылы ковмас уджавны бура, сьӧлӧмсяньыс: ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый тадзсӧ сылы кокньыдджык лоӧ дзебсьыны, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сьӧлӧмсяньыс уджалігӧн сы сюсьлунӧн да кужӧмлунӧн сетасны сылы позянлун овны бурджыка, коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый кӧть мед кутшӧм озыр эз вӧв сійӧ войдӧр, уджавны сійӧ вӧлі велалӧма. А таысь кындзи, сійӧ решитіс ёнасӧ не мыччасьны, не сюйсьыны общественнӧй делӧясӧ, а начальстволысь бура кывзысьны да, ен мед видзас, некодӧс не критикуйтны.
Тадзи мыйкӧдыра мысти тайӧ невидимка-мортсӧ ёна кутісны уважайтны властьяс эз сӧмын кыдзи бура уджалысь честнӧй рабочӧйӧс, но и кыдзи зэв скромнӧй да дисциплинированнӧй мортӧс. Сылӧн тырмис мывкыдыс нинӧмӧн не вежны ассьыс олан ногсӧ весиг сэки, кор немецъяс матысмисны Ворошиловград дінӧ. Сійӧ эз сомневайтчы сыын, мый немецъяс лоӧны танӧсь. И сӧмын кор юалісны сылысь, оз-ӧ сӧгласитчы сетны ассьыс квартирасӧ подпольнӧй организациялы, воасны кӧ татчӧ немецъяс, сійӧ тӧкӧтьӧ эз выдайт асьсӧ, сэтшӧм ыджыд лёкысь радлӧм кыптіс сы пытшкын, радлӧм ставсьыс водзӧс босьтны кад воӧм вӧсна.
И весиг сійӧтор, мый сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Шульгалы, — мый Фомин гортас вӧлі пинжака, галстука да часіа, — объясняйтсьӧ оз сылӧн ӧкуратнӧя, мичаа пасьтасьны радейтӧмӧн, — обычнӧй кадӧ, кыдзи и став рабочӧйясыс, сійӧ пасьтасьліс чистӧя, но быд лунся прӧстӧй паськӧмӧн, — а объясняйтсьӧ сыӧн, мый сійӧ здукысь здукӧ виччысис немецъясӧс да медым налы ёнджыка воны сьӧлӧм вылас, кыскис сундуксьыс медся бурсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сэки, кор Стаценко вӧлі первойсӧ старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер ордын, а сэсся вахмистр Балдер ордын, Матвей Костиевич куйліс сійӧ жӧ баракас, мӧд джынъяс, ичӧтик пемыд каморкаын, нӧйтӧм, вирсермунӧм.
Войдӧр баракыслӧн тайӧ джынйыс, кӧні вӧлі кымынкӧ камера да кодӧс кузьмӧсногыс вӧлі торйӧдӧма векньыдик коридорӧн, вӧлі Краснодонын нач ӧти заключение местаӧн. Милициялӧн служебнӧй помещениеясысь сійӧ торъявліс коридорӧн жӧ.
«Выль порядок»,
Тайӧ йӧзсӧ пӧшти эз вердлыны да эз лэдзлыны ывлаӧ не сӧмын прогулка вылӧ, но и естественнӧй коланлунӧн. Камераясас кыліс лёк дук, и баракыслӧн важӧн нин сісьмыны заводитчӧм джоджъясыс вӧлі тырӧмаӧсь няйтӧн, сэтчӧ йиджӧмаӧсь кудз да вир.
Но кӧть мед кутшӧм тырӧсь эз вӧвны камераясыс, Матвей Шульгаӧс, либӧ Евдоким Остапчукӧс, татшӧм нимыс вӧлі сылӧн арестуйтігас, пуксьӧдісны мукӧдсьыс торйӧн.
Сійӧс нӧйтісны сэки на, арестуйтігас, — сійӧ ёна водзсасис да петкӧдліс сэтшӧм вын, мый сыкӧд дыр эз вермыны справитчыны. Сэсся сійӧс нӧйтісны тані, тюрьмаас, гауптвахтмайстер Брюкнер, вахтмайстер Балдер да сійӧс арестуйтысьяс СС ротенфюрер Фенбонг, полицияса начальник Соликовский да немецкӧй полицейскӧй Игнат Фомин, кодъяс надейтчисны чегны сылысь волясӧ сразу жӧ, кытчӧдз сійӧ эз во ас садяс. Но Матвей Костиевичлысь кӧ нинӧм оз вӧлі позь тӧдмавны обычнӧй состояниеын, то сыысь нин ёнджыка сысянь нинӧм оз вӧлі позь перйыны, кор сійӧ вӧлі ӧзйӧма тышлӧн скӧрлунӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ён, мый и ӧні, нӧйтӧм да вирӧсь, сійӧ куйліс эз вынтӧммӧм вӧсна, а заставляйтіс куйлыны асьсӧ, медым шойччыштны. Но сійӧс кӧ бара босьтісны, сійӧ эськӧ вермис ещӧ на тышкасьны сы мында, мыйта ковмис. Сылӧн ёнтіс став чужӧмыс, ӧти синмыс вӧлі тырӧма вирӧн. Сылӧн зэв ёна юкаліс киыс, гырддзасьыс уліджык, кытчӧ кӧрт прутӧн кучкис унтер Фенбонг. Матвей Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ йирис сійӧс представляйтӧм, кыдзи немецъяс кӧнкӧ тадзи жӧ мучитӧны сылысь гӧтырсӧ, сылысь челядьсӧ, мучитӧны сы вӧсна, Шульга вӧсна, и абу нин некутшӧм надея, медым сійӧ коркӧ вермас найӧс спаситны.
Но нӧйтӧм вӧсна дой дорысь да матысса йӧз вӧсна сьӧлӧм доймӧм дорысь Костиевичӧс ёнджыка мучитіс сійӧс сознавайтӧм, мый сійӧ веськалі враг киясӧ ассьыс долгсӧ выполниттӧг, да мый таысь мыжа сійӧ ачыс.
Сійӧ, кажитчис эськӧ, сы положениеын тайӧ оправданиеыс, мый абу сійӧ мыжа, а мукӧд йӧз, кодъяс сетісны сылы ненадёжнӧй явка, мыжаӧсь сылӧн провалысь, но тайӧ оправданиеыс воліс сылы юрас сӧмын первой здукас, и сійӧ пыр жӧ бокӧ вештіс тайӧс, кыдзи слаб йӧзлы асьнысӧ бурӧдантор.
Аслас олӧм опыт серти сійӧ тӧдіс, мый быд общественнӧй делӧлӧн успех зависитӧ уна йӧзысь, кодъяс пиын эмӧсь и сэтшӧмъяс, коді омӧля выполнитас аслас делӧыслысь юкӧнсӧ либӧ прӧстӧ ӧшибитчас. Но сӧмын некытчӧ туйтӧм, ичӧт сьӧлӧма морт, кор сійӧ оз выполнит чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи сы вылӧ пуктӧм чрезвычайнӧй делӧсӧ, вермӧ норасьны сы вылӧ, мый мукӧд йӧз мыжаӧсь таын. Сӧвестьлӧн пытшкӧсса чистӧй гӧлӧс висьталіс Шульгалы, мый сійӧ, особеннӧй морт, важ подполье опыта, сы вӧсна и вӧлі пуктӧма сійӧс тайӧ чрезвычайнӧй делӧ вылас чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи, медым аслас воляӧн, опытӧн, организационнӧй навыкӧн венны став да быдпӧлӧс опасностьяссӧ, сьӧкыдлунъяссӧ, лишениеяссӧ, препятствиеяссӧ, ӧшибкаяссӧ мукӧд йӧзлысь, кодъяссянь зависитіс тайӧ делӧыс. Со мый вӧсна Матвей Костиевич эз вермы мыжавны да эз мыжав некодӧс аслас провалысь. И сійӧс сознавайтӧмыс, мый ачыс сійӧ провалитчис нин эськӧ, но и эз вермы выполнитны ассьыс долгсӧ, тайӧ мукӧд мукаысь ёнджыка да страшнӧйджыка йирис Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ.
Сӧвестьыслӧн ланьтлытӧм правдивӧй гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый кӧнкӧ, мыйынкӧ сійӧ вӧчис неправильнӧ. И выльысь и выльысь сійӧ аслас паметяс казьтыліс аслас поступокъясыслысь да кывъясыслысь став медся посни подробностьяссӧ сійӧ кадсянь, кор торйӧдчис Иван Фёдорович Проценкокӧд, да эз вермы аддзыны, кӧні, мыйын да кор сійӧ вӧчис неправильнӧ.
Матвей Костиевич водзджык ньӧти эз тӧдлы Лютиковӧс, а ӧні сійӧ помтӧг волнуйтчис сы вӧсна, медся нин сыысь, мый ӧні сӧмын Лютиковсянь зависитіс, лоӧ-ӧ выполнитӧма налы кыкнанныслы пӧручитӧм делӧыс. Но ещӧ частӧджык страшнӧя мучитчигтыр, терпитны вермытӧм шога сылӧн сьӧлӧмыс шыасьліс Проценко дінӧ, налӧн ӧтувъя руководитель дінӧ да сылӧн друг дінӧ, да юавліс:
«Кӧні нӧ тэ, Иван Фёдорович? Кыдзи тэ? Ловъя-ӧ тэ? Нӧйтан-ӧ тэ проклятӧй вӧрӧгъясӧс, венін-ӧ тэ найӧс, вермин-ӧ тэ пӧръявны найӧс? А друг, менӧ моз жӧ, мучитӧны тэнсьыд ловтӧ? И кырнышъяс кокалӧны нин степь шӧрын тэнсьыд гажа синъястӧ?..»
Кызь ӧкмысӧд глава
Лютиковкӧд да Шульгакӧд прӧщайтчӧм бӧрын Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс мӧдӧдчисны отрядӧ, коді сулаліс Митякинскӧй вӧръясын Севернӧй Донецлӧн мӧдар берегас. Ковмис ыліті кытшовтны немецъясӧн займитӧм нин территориясӧ. Всё-таки Иван Фёдорович вевъяліс вуджӧдны ассьыс «газиксӧ» Донец вомӧн да веськавны партизанъяс базаӧ, кор немецкӧй танкъяс пырӧны нин вӧлі станицаӧ, код нимӧн шусьӧны и тайӧ вӧръясыс.
Вӧръяс, вӧръяс... Тайӧ ӧмӧй вӧръяс вӧліны? Позис ӧмӧй ичӧтик территория вылын быдмысь тайӧ кустъяссӧ сравнитны белорусскӧй либӧ брянскӧй вӧръяскӧд — партизанскӧй славалӧн рӧдинакӧд! Митякинскӧй вӧръяс районын непӧштӧ восьтыны военнӧй действиеяс, весиг дзебсьыны ыджыд отрядлы некытчӧ вӧлі.
Шудыд вылӧ, кор Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс воисны базаӧ, партизанъяс эновтӧмаӧсь нин сійӧс да воюйтісны немецъяскӧд рытыввывлань мунысь туйяс вылын.
Кутшӧма каитчис бӧрыннас Иван Фёдорович, мый сэки, аслас воӧм бӧрын первойя лунас жӧ, эз вӧч, эз куж вӧчны став выводъяссӧ сэтшӧм прӧстӧй да яснӧй мӧвпысь, коді воис сылы юрас: отрядлӧн, коді пӧшти медся ыджыд областяс, абу дзебсянін базаыс!
Ворошиловградскӧй область юксьыліс некымын территориальнӧй округ вылӧ, и быд округӧ вӧлі индӧма юрнуӧдысьясӧн партияса подпольнӧй обкомысь секретарьясӧс. Иван Фёдорович вӧлі тайӧ секретарьяс пиысь ӧтиӧн. Иван Фёдорович ведение улын вӧлі некымын райком, кодъяслы подчиняйтчисны зэв уна подпольнӧй группаяс. Районъясын ещӧ вӧліны диверсионнӧй группаяс, кодъяс пӧвстысь ӧтияс подчиняйтчисны местнӧй подпольнӧй райкомлы, мӧдъяс — веськыда обкомлы, коймӧдъяс — Украинскӧй либӧ весиг Центральнӧй штаблы.
Тайӧ ёна паськалӧм подпольнӧй сетьыс обслуживайтсьыліс конспирация сертиыс ещӧ сложнӧйджык системаӧн, кытчӧ пырлісны явочнӧй квартираяс, дзебсясянінъяс, продовольствие да вооружение базаяс, связьлӧн средствояс — техническӧйяс да нарошнӧ индӧм связнӧйяс пыр. Районъясын обычнӧй явочнӧй квартираясысь ӧтдор, Иван Фёдорович распоряжениеын, кыдзи и областнӧй подпольеса мукӧд руководительяслӧн, вӧліны сӧмын налы тӧдса квартираяс: ӧтияс — Украинскӧй штабкӧд связь кутӧм могысь, мӧдъяс — областьса руководительяс костын связь кутӧм могысь, коймӧдъяс — районса руководительяскӧд либӧ отрядса командиръяскӧд связь кутӧм могысь.
Быд округ территория вылын действуйтіс некымын посньыдик партизанскӧй отряд. А сыысь кындзи, быд округын вӧлі котыртӧма ӧтик вель ыджыд отряд, кӧні, первойя думыштӧм серти, должен вӧлі лоны и обкомса секретарь — округса подпольеӧн веськӧдлысь: думайтлісны, мый ыджыд партизанскӧй отрядын обкомса секретарлӧн олӧмыс лоӧ омӧльджыка опаснӧй, а сідзкӧ, ёнджыка позьӧ действуйтны.
Ворошиловградскӧй подпольеса руководительяс костын связь кутӧм могысь главнӧй явочнӧй квартиранас вӧлі Успенскӧй районын Орехово сиктса медицинскӧй пункт. Квартираса кӧзяйкаӧн Иван Фёдорович индіс сэтчӧсса врачӧс — Валентина Кротоваӧс, кодлӧн чойыс — Ксения Кротова — вӧлі Иван Фёдоровичлӧн связнӧйӧн. Сэки, кор Иван Фёдорович вӧлі на Краснодонын, Ксения Кротова оліс нин аслас врач-чой ордын, и сысянь, Ксения Кротовасянь, Иван Фёдорович должен вӧлі получайтны воддза сведениеяс сы йылысь, кутшӧмджык делӧясыс мукӧд округъясын сы бӧрын, кор найӧс оккупируйтісны немецъяс.
Иван Фёдорович ассьыс отсасьысьсӧ колис Митякинскӧй вӧръясӧ партизанскӧй продовольствие да оружие главнӧй видзысь пыдди и сэк жӧ — округъяскӧд став связь кутӧм кузя начальник пыдди да кӧсйис мунны машинаӧн аслас отрядӧ. Но муніс эз машинаӧн, а подӧн. Гӧгӧр сэні жуисны немецкӧй войска. Кыдзи кӧть эз бурӧд Иван Фёдорович асьсӧ, мый быдлаті кутас ветлӧдлыны аслас «газикӧн», — сійӧ весиг заптіс бензин этша вылӧ во кежлӧ, — ковмис кольны коньӧр «газикӧс» вӧрӧ, сёй перъян гуысь артмӧм пещераӧ да тыртны сэтчӧ пыранінсӧ. Екатерина Павловна, коді вӧлі Иван Фёдорович дорын связнӧй да разведчица пыдди, сералыштіс мужик вылас, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны отрядас подӧн.
Сӧмын на коли некымын лун сійӧ кадсяньыс, кор Иван Фёдорович сёрнитіс партиялӧн Краснодонскӧй райкомын генералкӧд, дивизияса командиркӧд, связь кутӧм йылысь, а кутшӧма ставыс вежсис гӧгӧр! Дерт, дивизиякӧд некутшӧм взаимодействие йылысь эз нин вермы лоны и сёрни. Тайӧ дивизияыс сулаліс Каменск гӧгӧрын Донец дорын стӧч сы дыра, мый дыра вӧлі сылы прикажитӧма, воштіс аслас ёна нин чинӧм составлысь куим нёльӧд юкӧнсӧ, а сэсся эновтіс сійӧ местасӧ да муніс. Дивизия воштіс сэтшӧм уна, мый кажитчис, абу нин некутшӧм дивизия, но народ пӧвстын некод эз шулы сы йылысь «разгромитӧма», некод эз шулы сы йылысь — «сюрӧма окружениеӧ» либӧ «отступитӧма», быдӧн шулісны сы йылысь — «муніс». И сійӧ збыльысь муніс, — муніс, кор Севернӧй Донец да Дон костса зэв паськыд местаясын действуйтісны нин гырысь немецкӧй соединениеяс.
Дивизия муніс врагӧн босьтӧм территория вывті, сійӧ муніс юяс да степьяс вомӧн, муніс бойясӧн, бӧрйывліс оборона вылӧ степса юяслысь крут берегъяссӧ, сійӧ то вошлывліс, то выльысь чужліс мӧд местаын. Первой лунъясас, кор сійӧ эз на вӧв сэтшӧм ылын, дивизиялӧн боевӧй делӧяс йылысь народлӧн сёрниыс волывліс на татчӧс местаясӧдз. Но дивизия век муніс и муніс асыввывлань, зілис воны сылы индӧм кутшӧмкӧ ылысса предел дорӧ, и, буракӧ, сэтшӧм ылын вӧлі сійӧ, тайӧ пределыс, мый дивизия йылысь эз нин кывсьы некутшӧм сёрни, оліс сӧмын народ сьӧлӧмын паметь — слава, легенда.
Иван Фёдоровичлӧн партизанскӧй отрядыс действуйтіс ас кежас, действуйтіс эз омӧля. Первойя лунъясас жӧ отрядыс жугӧдіс восьса бойын противник войскалысь некымын ичӧтик подразделение. Партизанъяс бырӧдалісны кольӧм салдатъяссӧ да офицеръяссӧ, сотавлісны бензин тыра цистернаяс, босьтавлісны обозъяс, кутавлісны сиктъясысь немецкӧй администраторъясӧс да казнитлісны найӧс. Мукӧд отрядъяс действиеяс йылысь юӧръяс век на ещӧ эз вӧвны, но Иван Фёдорович дӧгадывайтчыліс, мый и мукӧд отрядъяс заводитісны эз омӧля — йӧзкост сёрнияс серти. Йӧз унджык сёрнитлісны партизанъяслӧн подвигъяс йылысь, но тайӧ сӧмын петкӧдліс, мый налӧн тышыс пӧльзуйтчӧ народ поддержкаӧн.
Кор противник шыбитіс отрядлы паныд гырысь вынъяс, Иван Фёдорович отвергнитіс командованиелысь предложениесӧ базаӧ бӧр мунӧм йылысь да войнас гусьӧн вуджӧдіс отрядсӧ Донец ю веськыдладорӧ. Тані найӧс некод эз виччысь, и найӧ дзикӧдз шӧйӧвоштісны немецкӧй тылъясӧс.
Но лунысь лунӧ век лои сьӧкыдджык бергавны степлӧн ичӧтик пространство вылын, кӧні сэтшӧм уна вӧлі олысьыс, мый рудникъяс, хуторъяс, станицаяс пӧшти сулалісны орччӧн ӧта-мӧдныскӧд. Отряд дугдывтӧг вежлаліс местаяссӧ. Сӧмын Иван Фёдоровичлӧн мудеритӧмыс, да местасӧ зэв бура тӧдӧмыс, да бура вооружитчӧмыс сетлісны позянлун отрядлы ӧні кежлӧ мунны гырысь воштӧмъястӧг. Но кытчӧдз нӧ позис тадзи дугдывтӧг бергавны места вылын, кор враг тувччаліс налы коклябӧр вылас?
Гырысь партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс котыртӧма вӧра местаясын действуйтысь отрядъяс моз либӧ йӧзтӧм паськыд степнӧй пространствоын действуйтысь отрядъяс моз, — татшӧм сяма отрядъяс эз туйны тшӧкыд населениеа промышленнӧй Донбассын. Иван Фёдорович воис татшӧм выводас сэки, кор бедаыс ӧшйис нин юр весьтас.
Ксения Кротовасянь воӧм юӧръяс йиджисны сылы сьӧлӧмӧдзыс. Ыджыд отряд, коді действуйтӧ вӧлі Ворошиловградсянь зэв матын да кодӧс кытшалӧма противник, торъявлӧма уна пельӧ, а обкомса секретарь Яковенкоӧс, коді вӧлӧма тайӧ отрядас, виӧмаӧсь. Кадиевскӧй отрядысь, кодӧс котыртӧма сэтшӧм сямӧн жӧ, кыдзи и Яковенколысь да Иван Фёдоровичлысь отрядъяссӧ, кольӧмаӧсь ловйӧн сӧмын ӧкмыс боец да отрядса командирыс. Отрядсӧ жугӧдысь противникыс воштӧма куим пӧв унджык, но враглысь кутшӧм воштӧмъяс нӧ позис лыддьыны тырвыйӧ водзӧс босьтӧмӧн бойын усьӧм знаменитӧй Кадиевкалӧн шахтёрскӧй гвардияысь! Отрядса командирыс юӧртіс Иван Фёдоровичлы, мый чукӧртӧ выль боецъясӧс, но ӧні кутас действуйтны сӧмын посни группаясӧн. Боково-Антрацитовскӧй отряд сяммӧма петны окружениеысь ыджыд воштӧмъястӧг и сэки жӧ юксьӧма некымын посни отрядъяс вылӧ, кодъяс действуйтӧны общӧй командование улын. Ичӧтик отрядъяс — Рубежанскӧй, Каменскӧй, Ивановскӧй да мукӧд районъясын— действуйтісны бура да пӧшти воштӧмъястӧг. Попаснянскӧй районса отряд, областяс пӧшти медыджыд, самӧй заводитчӧмсянь действуйтіс ичӧт группаясӧн общӧй командование улын, и ачыс народыс донъяліс сы тышлысь успехсӧ — нимтіс отрядсӧ «Грознӧйӧн». А выль отрядъяс, кодъяс чужлісны районъясын тшакъяс моз, — местнӧй йӧзысь, Краснӧй Армияысь кольччӧм боецъясысь да офицеръясысь, — ставныс найӧ котыртчавлісны нин сӧмын посньыдик партизанскӧй отрядъясӧ.
Тадзи вӧлі тшӧктӧ ачыс олӧмыс.
Иван Фёдорович получитіс тайӧ сведениеяссӧ, и сылы колӧ вӧлі сӧмын некымын час, медым торйӧдны и ассьыс отрядсӧ некымын посни группа вылӧ, но тайӧ часъяссӧ судьбаыс эз нин сет Иван Фёдоровичлы.
Немецъяс кытшалісны найӧс югдігӧн, а ӧні шондіыс катовтіс нин рытлань.
Коркӧ тані вӧлӧма шор, коді усьӧ вӧлӧм Севернӧй Донецӧ. Шорыс сэтшӧм важӧн нин косьмӧма, мый матысса хуторын — Макаров Ярын — олысьясыс оз нин помнитны, кор тані вӧлӧма заыс. Шор местаас кольӧма вӧрӧн тырӧм балка. Йывтіыс векньыд да век паськыдджык увланьтіыс, сійӧ вӧлі треугольник кодь, — вӧрыс паськыд полосаӧн быдмис дзик Донец берегӧдзыс.
Небыдик сьӧдов-руд мужицкӧй тошка Иван Фёдорович куйліс ляпкыдик кустъяс пӧвстын балка бужӧд дорын, обороналӧн медся сьӧкыд участок вылын. Немецкӧй пуля гогныштіс сылысь юрсӧ веськыдладортіыс, вылітіджык кушинтіыс, юрсинас кульыштіс кучик торсӧ, вирыс визувтіс кӧсичаас да едіс, но Иван Фёдорович эз чувствуйт тайӧс. Сійӧ куйліс кустъяс пӧвстын да лыйліс автоматысь, а сыкӧд орччӧн кӧдзаліс мӧд автомат.
Екатерина Павловна, стрӧг да кельыд чужӧма, куйліс неылын мужиксяньыс да сідзжӧ лыйліс. Сылӧн быд вӧрзьӧм вӧлі экономнӧй, точнӧй, тыдавтӧм энергияа. Сійӧ ачыс эз казявлы тайӧ природнӧй мичлунсӧ, — бокысянь кажитчис, Екатерина Павловна веськӧдлӧ аслас автоматӧн сӧмын чуньяснас. Сыысь веськыдвылынджык куйліс старик Нарежный, Макаров Ярса колхозник, «важся германскӧй бойвывса» пулемётчик, кыдзи сійӧ шулывліс ас йывсьыс ачыс.
Нарежныйлӧн внукыс, дас куим арӧса детинка, код гӧгӧр вӧліны патрон тыра ящикъяс, зарядиталіс дискъяс. А ящикъяс сайын, гуранын, пӧсялӧм телефоннӧй трубкасӧ кисьыс лэдзлытӧг, командирлӧн адъютантыс, коді эз вӧв Иван Фёдорович дорын, а ю берег вылын, дугдывтӧг долис аслас условнӧй кывйӧн:
— Мам кывзӧ... мам кывзӧ... Коді? Здорово, тётя!.. Сливаыд этша? Босьт племянниклысь... Мам кывзӧ, мам кывзӧ... Миян ставыс лючки-ладнӧ. А тіян?.. Петкӧдлӧй налы пуж!.. Чоюкӧй! Чоюкӧй! Чоюкӧй! Тэ мый унмовсин? Вокыд корӧ отсыштны биторйӧн шуйгавылын.
Иван Фёдоровичлысь йирис сьӧлӧмсӧ эз аслас лоны вермана пӧгибнитӧм да гӧтырыс пӧгибнитӧм йылысь мӧвп, весиг эз йӧз олӧм вӧсна ответственность чувство, а сійӧс сознавайтӧм, мый тайӧс ставсӧ позьӧ вӧлі водзвыв артыштны и сэки эськӧ эз вӧв татшӧм сьӧкыд положениеыс, кутшӧмӧ найӧ веськалісны.
Сійӧ век жӧ юкис отрядсӧ некымын группа вылӧ да быд группаӧ назначитіс командирӧс да политическӧй часть кузя заместительӧс, быдӧнлы индіс ассьыныс места, кытчӧ позяс бӧрынджык базируйтчыны. Тайӧ выль ичӧтик отрядъяс пиысь ӧтиӧн должен вӧлі командуйтны воддза командирыс аслас заместителькӧд да штабса начальниккӧд. Найӧ долженӧсь вӧлі лоны став отрядъяслы общӧй командованиеӧн и, сы вӧсна мый ӧні лоӧны найӧ этшаӧнӧсь, воддза моз базируйтчыны Митякинскӧй вӧръясӧ.
Иван Фёдорович дасьтіс командиръясӧс да боецъясӧс сы вылӧ, медым найӧ кутчысисны тані, балкаын, войӧдзыс, а сэсся Иван Фёдорович юрнуӧдӧм улын прорвитчисны противниклӧн кытш пыр степӧ. А медым прорыв бӧрас йӧзыслы кокниджык вӧлі мунны, Иван Фёдорович торйӧдліс отрядъяссӧ ещӧ на ичӧтджык группаяс вылӧ, кытчӧ пырлісны куим-вит морт, кодъяс долженӧсь нин вӧлі спасайтчыны быдӧн аслас туйӧд. Сійӧс асьсӧ да гӧтырсӧ кӧсйысис дзебны надежнӧй местаӧ старик Нарежный.
Иван Фёдорович тӧдіс, мый кодсюрӧ пӧгибнитасны прорыв дырйиыс, мыйтакӧ йӧз сюрасны враг киӧ, мый сюрӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс оз пӧгибнитны, но повзясны да оз нин воны индӧм местаӧ, базаӧ. И ставыс тайӧ сьӧкыд моральнӧй грузӧн водліс Иван Фёдорович сьӧлӧм вылӧ. Но сійӧ не сӧмын эз висьтавлы некодлы ассьыс переживаниеяссӧ, а сылӧн чужӧмыс да жестъясыс, и сылӧн став поведениеыс петкӧдлісны дзик мӧдтор, а эз сійӧс, мый переживайтіс. Иван Фёдорович, ичӧтик тушаа, пелькиник, банйӧм чужӧма, удитӧма нин сылӧн быдмыны небыдик сьӧдов мужицкӧй тош, куйліс кустъяс пӧвстын да исправнӧя лыйліс противник кузя да шутитіс старик Нарежныйкӧд.
Нарежныйлӧн чужӧмын вӧлі мыйкӧ молдаванинлӧн кодь, весиг туроклӧн кодь: кудритчыштӧм тошкыс смоль сьӧд, синъясыс сьӧдӧсь, визулӧсь, ӧзйыштӧны. Ставнас сійӧ, ачыс быттьӧ шонді водзын косьмӧм турун сі, паськыд зумыд косіник пельпомъяснас да гожъялӧм вына кияснас, кажитчана ньӧжмыд вӧрас дырйи, вӧлі тырӧма тыдавтӧм биӧн.
Кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв налӧн положениеыс, кыкнанныс найӧ вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь и орччӧн куйлӧмнас, и ӧта-мӧд костса сёрнинас, кодӧс оз позь шуны зэв нин сложнӧйӧн.
Примернӧ быд час джын мысти Иван Фёдорович, кодлӧн синъясас дзирдыштлывліс лукавӧй бикинь, шулывліс:
— Но мый, Корней Тихонович, неуна жар кодь?
Корней Тихонович эз кольлы уджйӧзаӧн да вочавидзліс:
— Да оз позь шуны, мый ыркыд, но и абу жар, Иван Фёдорович.
А немец кӧ ёна мӧдліс зырны, Иван Фёдорович шулывліс:
— Сылӧн кӧ вӧліны миномётъяс, да шыблавны кӧ мӧдіс миянлы ӧгурцы, сэки эськӧ ёна жар вӧлі! А, Корней Тихонович?
Та вылӧ Корней Тихонович эз жӧ кольлы уджйӧзаӧн да спокойнӧя вочавидзліс:
— Медым татшӧм вӧрас пасьтала шыблавны, вывті уна ӧгурец ковмас, Иван Фёдорович...
И друг найӧ кыкнанныс автоматъясысь чорыда лыйсьӧм шы пыр кылісны Макаров Ярланьысь век ӧтарӧ содысь жургӧм моторъяслысь. Секунда кежлӧ найӧ весиг дугдылісны лыйсьынысӧ.
— Кылан, Корней Тихонович?
— Кыла.
Иван Фёдорович ӧлӧдана синъясӧн видзӧдліс гӧтырланьыс да нюжӧдіс вом доръяссӧ, сійӧн петкӧдліс, мый колӧ чӧв овны.
Туй кузя, коді эз тыдав тасянь, немецъяслы отсӧг вылӧ локтіс мотоциклистъяслӧн отряд. Тыдалӧ, тайӧ локтӧмсӧ кылісны балкаын уналаын. Телефон мӧдіс уджавны лихорадочнӧя.
Шонді лэччис нин, а тӧлысь ещӧ эз на пет, и рӧмыдыс эз на дзикӧдз пуксьы, и вуджӧръяс бырины. Небесаын век на пӧртмасисны уна небыд югыд рӧмъяс, вежласисны, и му вылын — кустъяс да пуяс вылын, йӧз чужӧмъяс вылын, ружьеяс да эжа вылӧ шыблалӧм лыйлӧм гильзаяс вылын — быдтор вылын тӧдчис тайӧ аслыспӧлӧс кусысь югыдыс, кодӧс вот-вот ньылыштас пемыдыс. Сӧмын некымын здук сулаліс тайӧ неопределённостьыс — ни лун, ни рыт, — и друг быттьӧ кутшӧмкӧ пуж либӧ лысва мӧдіс разавны воздухын, пуксьыны кустъяс вылӧ и му вылӧ да сукмис.
Макаров Ярладорсянь век ӧтарӧ кыптысь шумыс — мотоциклъяслӧн таргӧмыс — паськаліс быдлаӧ. Лыйсисны воча то ӧтилаын, то мӧдлаын, сійӧ пыр содіс ю берег дорын.
Иван Федорович видзӧдліс часі вылас.
— Колӧ усйысьны... Терёхин! Кызь ӧти ноль-ноль... — бергӧдчывтӧг шуис сійӧ телефондорса адъютантлы.
Иван Фёдорович водзвыв нин сёрнитчыліс роща пасьтала разӧдчӧм партизанскӧй группаясса командиръяскӧд, мый сы сигнал серти став группаясыс чукӧртчасны сёнӧ, коді петӧ степӧ, ыджыд пӧрысь пу дорӧ. Татысянь налы ковмас петны прорыв вылӧ. Тайӧ здукыс матыстчис нин.
Медым пӧръявны немецъясӧс, дзик Донец бердын рощасӧ обороняйтысь партизанъяслӧн кык группа долженӧсь вӧлі кольччывны мукӧд дорсьыс дырджык кежлӧ ас местааныс да петкӧдлыны, быттьӧкӧ медбӧръяысь мыйвынсьыс мӧдісны вуджны ю вомӧн. Иван Фёдорович тэрыба видзӧдліс гӧгӧр, корсис синъяснас, кодӧс эськӧ мӧдӧдны на дорӧ.
Балка кырсӧ обороняйтысь партизанъяс пӧвстын вӧлі краснодонса ӧти зон, комсомолец Евгений Стахович. Немецъяс вотӧдз сійӧ велӧдчӧма Ворошиловградын ПВХО командиръяс курсъяс вылын. Сійӧ торъявліс партизанъяс пӧвстын аслас развитиеӧн, асьсӧ бура кутӧмӧн да общественнӧй работниклӧн зэв водз петкӧдчысь навыкъясӧн. Иван Фёдорович испытывайтіс Стаховичӧс разнӧй делӧяс вылын да думайтліс используйтны сійӧс краснодонса подпольекӧд связь кутӧм кузя. И вот ассяньыс шуйгавылысь Иван Фёдорович аддзис сылысь кельыд чужӧмсӧ да кӧтасьӧм лёзьнитчӧм веж юрсисӧ, коді мукӧд кадын кыдзсюрӧ пашкыр гыясӧн пукавліс тшапа чатӧртыштӧм юр вылас. Зонмыс ёна нервничайтіс, но самолюбие вӧснаыс эз кыссьы балка пыдӧслань. И тайӧ воис сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы. Сійӧ мӧдӧдіс Стаховичӧс.
Евгений Стахович, кызмырдӧн нюммуныштӧм бӧрын, косіник тушасӧ копыртӧмӧн, котӧртіс ю береглань.
— Корней Тихонович, эн сёрмы и тэ! — шуис Проценко ӧтважнӧй стариклы, коді тшӧтш кольччӧ вӧлі партизанъяс группакӧд, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор дзик ю дорӧ дзебсьӧм партизанъяс кутісны демонстрируйтны Донец ю вомӧн вуджӧм, сэтчӧ, Донец берег вылӧ, чукӧртчисны немецъяслӧн главнӧй вынъясыс, и неприятель ассьыс став бисӧ веськӧдіс тайӧ вӧр юкӧн вылас да ю вылас. Пуляяслӧн дзивгӧмыс да кустъяс пӧвстын налӧн швичйӧдлӧмыс ӧтлаасисны пель вундана ӧти оръявлытӧм шыӧ. Кажитчис, пуляясыс пасьмунӧны воздухас и йӧзыс лолалӧны доналӧм свинеч буссӧ.
Проценколысь приказсӧ Стахович пыр получитӧм бӧрын отрядса командир мӧдӧдіс унджык партизансӧ сборнӧй пунктӧ, сёнӧ, а ачыс дас кык морткӧд кольччис, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ. Стаховичлы вӧлі страшнӧ тані да зэв окота вӧлі мунны мукӧдъяскӧд тшӧтш, но муннысӧ эз вӧв лӧсьыд, и сыӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сы бӧрся некод эз следит, сійӧ водіс кустъяс пӧвстӧ, ляскысис чужӧмнас муӧ да лэптіс пинжак воротниксӧ, медым кӧть неуна тупкыштны пельяссӧ.
Ӧткымын здукъясӧ, кор лыйсьӧмыс эз вӧв сэтшӧм вына, кывлывлісны ёся горӧдлӧмъяс немецкӧй командаяслӧн. Немецъяслӧн торъя группаяс пырисны нин вӧрӧ кысянькӧ Макаров Яр дорсянь.
— Пӧра, зонъяс, — друг шуис отрядса командир. — Айда, котӧрӧн!..
Партизанъяс ӧттшӧтш дугдісны лыйсьыны да уськӧдчисны командир бӧрсяыс. Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый неприятель эз нин эськӧ чинты бисӧ, а пыр содтіс сійӧс, вӧрӧд котӧртысь партизанъяслы кажитчис, мый гӧгӧр лои дзик чӧв-лӧнь. Найӧ котӧртісны мыйвынсьыныс да кылісны ёрта-ёртныслысь лов шынысӧ. Но вот сёнысь найӧ аддзисны дзебсьӧмӧн ӧта-мӧд бердас водалӧм асланыс ёртъяслысь сьӧд вуджӧръяссӧ. И, муӧ водӧмӧн, кыссьӧмӧн нин матыстчисны на дінӧ.
— А, ен мед сетас тіянлы! — ошкана шуис Иван Фёдорович, коді сулаліс пӧрысь пу дорын. — Стахович тані?
— Тані, — ньӧти думышттӧг вочавидзис командир.
Партизанъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да эз аддзыны Стаховичӧс.
— Стахович! — сёнса партизанъяс вылӧ видзӧдігӧн ньӧжйӧник чукӧстіс командир. Но Стахович эз вӧв.
— Да ті, зонъяс, гашкӧ, сэтчӧдз шӧйӧвошлінныд, мый энӧ казявлӧ, кыдз сійӧ уси! А гашкӧ, эновтінныд сійӧс сэтчӧ ранитчӧм бӧрас! — скӧраліс Проценко.
— Мый ме, детинка, али мый, Иван Фёдорович! — ӧбидитчис командир. — Позициянымӧс эновтігӧн сійӧ вӧлі миянкӧд, абу ранитчӧма. А пышйим ми медся сукинтіыс и эгӧ воштылӧй ёрта-ёртнымӧс...
Тайӧ здукас Иван Фёдорович аддзис кустъяс пӧвстті сылань тусьӧн кыссьысь Нарежныйлысь пельк фигурасӧ, кӧть сійӧ и пӧрысь нин вӧлі, сы бӧрся кыссьысь сылысь дас куим арӧса внуксӧ да нӧшта кымынкӧ боецӧс.
— Ок тэ, сьӧлӧмшӧрӧй! Другӧй! — радпырысь кыпыда горӧдіс Иван Фёдорович, коді эз вермы дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Друг сійӧ бергӧдчис да быдӧнлы кывмӧн вӧсньыдик гӧлӧсӧн кузя шуис:
—
Му бердӧ ляскысьӧм партизанъяс позаясын лои мыйкӧ вӧрканьлӧн кодь.
— Катя! — ньӧжйӧник шуис Иван Фёдорович. — Тэ эн кольччы меысь... Коркӧ кӧ ме... Вӧвлі кӧ мыйкӧ... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас. — Прӧстит менӧ.
— Прӧстит и тэ... — Гӧтырыс неуна копыртыштіс юрсӧ. — Колян кӧ ловйӧн, а мекӧд...
Иван Фёдорович торкис сійӧс да шуис:
— Сідзжӧ и мекӧд... Челядьлы висьталан.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый найӧ вевъялісны шуны ӧта-мӧдныслы. Проценко вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
—
И медводдза мортӧн котӧрӧн петіс сёнысь.
Найӧ эз вермыны тӧдны, кымынӧн найӧ колины и дыр-ӧ котӧртісны. Кажитчис, эз нин вӧв налӧн ни лолалӧмныс, ни сьӧлӧмныс; котӧртісны чӧв олігтыр, мукӧдыс ещӧ лыйсисны на мунігмозыс. Иван Фёдорович видзӧдлывлігас аддзывліс Катяӧс, Нарежныйӧс, сылысь внуксӧ, и тайӧ содтыліс сылы вынсӧ.
Друг кӧнкӧ бӧрвыланыс да веськыдладораныс степын кыліс мотоциклъяслӧн жургӧм, сійӧ ылӧдз кыліс войся воздухас. Мотор шыяс кутісны кывны кӧнкӧ и водзын нин, кажитчӧ, найӧ кытшалісны пышйысьясӧс быдладорсянь.
Иван Фёдорович сетіс сигнал, и йӧз разӧдчисны, пырисны муас, кутісны кыссьыны гусьӧник, быттьӧкӧ змейяс, пӧльзуйтчисны гудыр тӧлысь югӧрӧн да неровнӧй местаяснас. Ӧти здукӧн йӧз вошины син увсьыс — ӧти бӧрся мӧд.
Эз на коль и некымын минута, кор Иван Фёдорович, Катя, Нарежный да сылӧн внукыс дзик ӧтнаныс колины тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм степӧ. Найӧ веськалісны колхознӧй бахчаяс вылӧ, кодъяс паськалӧмаӧсь некымын гектар вылӧ водзлань да вывлань и, гашкӧ, тшӧтш эсійӧ мыльк мӧдарладорас, кодлӧн гӧрбыс тыдаліс небеса фон вылас.
— Виччысьыштлы неуна, Корней Тихонович, лолавны нинӧмӧн! — И Иван Фёдорович уськӧдчис му вылӧ.
— Кут асьтӧ, Иван Фёдорович, — тэрыба сы дінӧ копыртчӧм бӧрын да сылы чужӧмас пӧся лолалігтыр шыасис Нарежный. — Оз позь миянлы шойччыны! Эсійӧ гӧра саяс сикт, дзебасны миянӧс...
И найӧ кутісны кыссьыны бахчаясті Нарежный бӧрся, коді шочиника бергӧдлывліс ёсь синъяса да кудриа сьӧд тошка чужӧмсӧ Иван Фёдоровичлань да Катялань.
Найӧ кыссисны мыльк йылӧдзыс да ас водзсьыныс аддзисны сикт — сьӧд ӧшиньяса еджыд хатаяс. Сиктыс вӧлі насянь метр кыксё сайын. Бахчаясыс нюжалісны дзик туй дорӧдзыс, а туйыс вӧлі мунӧ плетеньяс пӧлӧн, кодъяс вӧліны матысса хатаяс дорын. И пӧшти дзик сійӧ здукас, кор найӧ кайисны мыльк йылӧ, тайӧ туй кузяыс тӧвзисны некымын немец-мотоциклистъяс да кежисны сикт шӧрлань.
Автоматъясысь лыйсьӧмысь биыс пыр ӧтмоз ыпнитлывліс то ӧтилаын, то мӧдлаын; мукӧддырйи кажитчис, мый кодкӧ лыйсьӧ воча, и тайӧ юргысь войся шыясыс кыпӧдлісны Иван Фёдорович сьӧлӧмын дой да шуштӧмлун. Нарежныйлӧн внукыс, коді ньӧти эз вӧв дедыс кодь, ачыс еджыд юрсиа, мукӧддырйиыс сійӧ полӧмпырысь да юасяна лэптыліс челядь синъяссӧ Иван Фёдорович вылӧ, — и сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ синъясас.
Сиктын кывлывлісны прикладъясӧн ӧдзӧсъясӧ чорыда кучкалӧм шыяс, немецкӧй кывйӧн видчӧм. То лолі чӧв-лӧнь, и друг кывліс челядь горзӧм шы либӧ нывбабалӧн ойзӧм, сэсся бӧрдӧм да бара войся кевмысьӧм-ойзӧм. Мукӧддырйиыс и самӧй сиктас, и сы дорті, и дзик бокын равӧстлісны мотоциклъяс — ӧти, некымын, а то кажитчыліс, — дзонь отряд мунӧ. Тӧлысьыс югыда сявкйис югӧрсӧ небесаын. Иван Фёдорович, Катя, кодлӧн чӧсӧдіс сапӧгнас зыртӧм кокыс, да Нарежный аслас внукыскӧд — ставныс куйлісны му вылын, кӧтасьӧмаӧсь да кӧдзыдысла йӧжгыльтчӧмаӧсь.
Тадзи виччысисны найӧ, кор быдлаын лои чӧв-лӧнь: сиктын и степын.
— Но, пӧра, югдыны кутіс, — шӧпнитіс Нарежный. — Мӧдам кыссьыны ӧтиӧн-ӧтиӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Сиктын кылісны немецкӧй патрульяслӧн кок шыясыс. Шочиника то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывліс истӧгӧн либӧ зажигалкаӧн ӧзтӧм би. Иван Фёдорович да Катя куйлісны хатасайса ёг турун пӧвстын кӧнкӧ сикт шӧрас, а Нарежный внукыскӧд вуджисны плетень вомӧн. Мыйкӧдыра кежлӧ найӧ чӧв ланьтлісны.
Мӧдісны чуксасьны первой петукъяс. Иван Фёдорович друг шпыньмуніс.
— Тэ мый? — вашкӧдӧмӧн юаліс Катя.
— Немецъяс став петукъяссӧ джагӧдӧмаӧсь, кык-куим сӧмын и сьылӧны сиктас!
Найӧ медводдзаысь сюся, вежӧртӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс да нюммунісны сӧмын синъяснаныс. И тайӧ здукас плетень сайысь кыліс вашкӧдӧм:
— Кӧнӧсь ті? Пырӧй хатаас...
Кузь тушаа, гырысь лыяса, еджыд чышъяна, косіник нывбаба видзӧдіс на вылӧ плетень сайсянь. Нывбабалӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны тӧлысь югӧр улас.
— Чеччӧй, энӧ полӧй, некод абу, — шуис сійӧ.
Сійӧ отсаліс Катялы вуджны плетень вомӧн.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — гусьӧник юаліс Катя.
— Марфа, — шуис нывбаба.
— Но, кутшӧмджык выль порядокыс? — зумыша шпыннялігтыр юасис сылысь Иван Фёдорович, кор и сійӧ, и Катя, и старик Нарежный внукыскӧд пукалісны нин хатаын пызан сайын дзузган дорын.
— А выль порядокыд со кутшӧм: локтіс миян ордӧ комендатураысь немец да пуктіс миянлы налог — квайт литр йӧв мӧскысь быд лун да тӧлысьӧн ӧкмыс кольк курӧгысь, — яндысьӧмӧнмоз да сэки жӧ кутшӧмкӧ дикмӧмкодь женственностьӧн видзӧдлывліс аслас сьӧд синъяснас Иван Фёдорович вылӧ да висьталіс Марфа.
Сылы вӧлі ар ветымын гӧгӧр нин, но быд вӧрзьыштӧмын сылӧн, кыдзи сійӧ ваяліс пызан вылӧ сёян да идраліс пӧсуда, вӧлі мыйкӧ томлӧнкодь да тӧдчис пельклун. Пелькӧдӧм да белитӧм хатаын ӧшалісны вышивайтӧм кузьчышъянъяс, хататырыс вӧлі челядь, посньыдсьыс-посньыд. Сылӧн медыджыд пиыс, дас нёль арӧса, да нылыс, дас кык арӧса, кодъясӧс чеччӧдісны вольпась вылысь, петісны дежуритны ывлаӧ.
— Быд кык лун мысти выль задание скӧт сдайтӧм кузя. Вот, видзӧдӧй, миян сиктын сё керкаысь абу унджык, а мӧдысь нин получитім задание сдайтны кызь юр скӧт — со тіянлы и выль порядок, — висьтавліс сійӧ.
— Тэ эн шогсьы, Марфа тьӧтка! Ми найӧс тӧдам дас кӧкъямысӧд во серти на. Кутшӧм ӧдйӧ найӧ воисны, сідзи и мунасны!.. — шуис Нарежный да друг вак-вак серӧктіс, петкӧдліс ассьыс ён пиньяссӧ. Сылӧн туроклӧн кодь синъясыс мугов гожъялӧм чужӧм вылас дзирдыштісны лукава да мужественнӧя.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, мый тайӧ сёрнитӧ морт, коді ӧні на воча чужӧм аддзыліс смертьсӧ.
Иван Фёдорович син бӧжнас видзӧдліс Катя вылӧ, коді стрӧг чужӧмтырнас нюммуніс бурпырысь. Уна сутки чӧжся бой бӧрын да тайӧ страшнӧй пышйӧм бӧрас сэтшӧм свеж томлунӧн ӧвтыштіс Иван Фёдорович да Катя вылӧ тайӧ кык мортсяньыс, кодъяс абу нин томӧсь.
— А ме видзӧда да, Марфа тьӧтка, кыдзи кӧть найӧ тіянӧс оз кульны, а тіян быдтор на этшаник кольӧма, — Нарежныйлы мигнитӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович, ачыс юрсӧ пӧлыньтлӧмӧн индіс пызан вылӧ, кытчӧ «лышкыд сьӧлӧма» Марфа вайис и рысь, и нӧк, и вый, и салӧа яичница.
— Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй, мый бур украинскӧй хатаысь, кӧть кыдзи сійӧс эз шобны, ставсӧ не сёйны, не гусявны, кытчӧдз кӧзяйкасӧ он ви! — шутитыштіс Марфа, сэтшӧм яндысьӧмпырысь, мый нывка моз гӧрдӧдіс, да сэтшӧм грубӧякодь, нинӧм дзебтӧг, мый и Иван Фёдорович и Нарежный прыснитісны-серӧктісны кианыс, а Катя нюммуніс. — Ме жӧ ставсӧ дзеби! — серӧктіс и Марфа.
— Ок тэ, и тӧлка кӧзяйка! — шуис Проценко да бергӧдлыштіс юрсӧ. — Коді нӧ ӧні тэ — колхозница али единоличница?
— Колхозница, быттьӧкӧ отпускын, кытчӧдз немецъяс оз мунны, — шуис Марфа. — А немецъяс пуктӧны миянӧс нинӧмтуйӧ. Став колхознӧй муяснымӧс найӧ лыддьӧны германскӧйӧн... кыдзи сэні налӧн — райхлӧн? Кыдзи налӧн тайӧ шусьӧ, Корней Тихонович?
— Да райхӧн, чӧрт сыкӧд! — серампыр шуис старик.
— Скод вылын лыддисны кутшӧмкӧ бумага, — кыдзи тайӧ эсійӧ, Розенберглысь, али кыдзи сійӧ сэні злӧдейсӧ, Корней Тихонович?
— Да Розенберг жӧ, чӧрт сыкӧд! — вочавидзис Нарежный.
— Тайӧ Розенбергыс висьталӧ, мый получитам кӧ пӧ му единоличнӧй пользованиеӧ, то огӧ ставным, а коді кутас бура уджавны германскӧй райхлы да кодлӧн лоӧ аслас скӧт да аслас инвентарь. А кутшӧм нӧ сэні инвентарь, миянӧс кӧ вӧтлӧны колхознӧй шобді вундыны чарлаясӧн, а няньсӧ босьтӧны асланыс райхлы. Ми, бабаяс, вунӧдім нин чарланад вундӧмтӧ! Мунам му вылӧ, водам шобді улӧ, медым шондіыс эз инмы, да узям...
— А старӧстаныд?
— А старӧстаыд миян ас морт, — вочавидзис Марфа.
— Ок тэ, тӧлка кӧзяйка! — бара шуис Проценко да бара бергӧдлыштіс юрсӧ. — А кӧні нӧ кӧзяиныд тэнад?
— Кӧні сійӧ? Фронт вылын. Менам Гордий Корниенко фронт вылын, — серьёзнӧя шуис сійӧ.
— А висьтав веськыда: со тэнад мыйта челядь, а тэ миянӧс ас ордад дзебан, — он ӧмӧй пов ас вӧснаыд и на вӧсна? — друг юаліс Иван Фёдорович.
— Ог пов! — вочавидзис сійӧ да веськыда видзӧдліс сы вылӧ том сьӧд синъяснас. — Мед кераласны юрӧс. Ог пов. Тӧдны кута, мый вӧсна кувны муна. А ті сідзжӧ меным висьталӧй: ті миян йӧзкӧд, накӧд, кодъяс фронт вылынӧсь, татысянь связьсӧ кутанныд?
— Кутам, — вочавидзис Иван Фёдорович.
— Сідзкӧ, висьталӧй миян йӧзлы, медым найӧ тышкасясны помӧдз. Медым миян мужикъяс оз жалитны асьнысӧ, — убеждённӧя висьталіс сійӧ, кыдзи прӧстӧй честнӧй нывбаба. — Ме сідз шуа: гашкӧ, миян батьконым, — шуис Марфа ассьыс мужиксӧ «миян батьконымӧн», быттьӧкӧ аслас челядь нимсянь, — гашкӧ, миян батьконым и оз во бӧрсӧ, гашкӧ, пуктас сійӧ ассьыс юрсӧ бойын, ми тӧдны кутам мый вӧсна! А миян власть кӧ бӧр воас, сійӧ менам челядьлы батьӧн лоӧ!..
— Тӧлка кӧзяйка! — коймӧдысь нежнӧя шуис Иван Фёдорович, копыртіс юрсӧ да мыйкӧдыра эз лэптыв сійӧс.
Марфа колис Нарежныйӧс внукыскӧд узьны керкаас: налысь оружиесӧ сійӧ дзебис и эз пов на вӧсна. А Иван Фёдоровичӧс да Катяӧс Марфа нуӧдіс кӧбрегӧ. Кӧбрег вылысас быдмӧма ёг турун, а пытшкас кӧдзыд, склепын кодь.
— Неуна уль руа, но ме тіянлы кык пась вайи, — яндысьӧмпырысь шуис сійӧ. — Со татчӧ, тані идзас...
Найӧ колины ас кежаныс да мыйкӧдыра кыв шутӧг пукалісны идзас вылын пемыдінас.
Друг Катя пӧсь кияснас кутіс Иван Фёдоровичлысь юрсӧ да топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
И кыдзкӧ кокни лои сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы.
— Катя! — шуис сійӧ. — Тайӧ став партизанствосӧ ми кутам нуӧдны мӧд ногӧн. Ставсӧ, ставсӧ мӧд ногӧн, — гӧтыр кутлалӧмсьыс мездысигмоз, ёна волнуйтчигтыр висьталіс сійӧ. — О, кутшӧма висьӧ сьӧлӧмӧй менам!.. Висьӧ на вӧсна, кодъяс пӧгибнитісны — пӧгибнитісны миян кужтӧм вӧсна. Да эз жӧ ставныс пӧгибнитны? Ме жӧ думайта, унджыкыс мынтӧдчисны? — быттьӧкӧ поддержка корсьӧм могысь юасис сійӧ. — Немтор, Катя, немтор! Народ пӧвстысь ми аддзам ещӧ уна тысяча сэтшӧм йӧзсӧ, кутшӧм Нарежный, кутшӧм Марфа, уна тысячаясӧс! Да! Медым эсійӧ Гитлерыс йӧйтӧдліс дзонь немецкӧй нацияӧс, а ме ог думайт, медым сійӧ йӧйтӧдліс Иван Проценкоӧс, — оз, оз вермы тадзи лоны! — сьӧлӧмсяньыс висьталіс Иван Фёдорович, ачыс эз и казявлы, мый сійӧ заводитіс сёрнитны украинскӧй кывйӧн, кӧть сылӧн гӧтырыс, Екатерина Павловна, вӧлі роч.
Комынӧд глава
Кыдзи морт синмӧн казявтӧг пуяс да турун вужъяс увті, му пӧтшваувса потасъясӧд да капиллярнӧй сосудъясӧд некутшӧм шумтӧг, дугдывтӧг сӧдзтысьӧны быдладорӧ муувса ваяс, сідзи жӧ немецъяс власть дырйи степьясса, вӧръясса, гӧраясса трӧпаясӧд, балкаясӧд, крут бужӧда юяс пӧлӧн, каръяс да сиктъяс уличаясӧд да кулигаясӧд, уна йӧза базаръясӧд да сьӧд войын оврагъясӧд муналісны ӧтилаысь мӧдлаӧ уна миллионъясӧн быдпӧлӧс национальностя мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, старикъяс, кодъяс олӧны миян му вылын.
Чужанінъяссьыс вӧтлӧмаяс, чужанінъясас бӧр воысьяс, сэтшӧминъяс корсьысьяс, кӧні найӧс оз тӧдны, свободнӧй сӧветскӧй му вылӧ фронт рубежъяс вомӧн вуджысьяс, окружениеысь петысьяс, немецкӧй пленысь либӧ концентрационнӧй лагерьясысь пышйысьяс, кодъясӧс нуждаыс шыбитӧма паськӧм да сёянтор корсьны, кодъяс босьтӧмаӧсь оружие угнетательяскӧд тышкасьӧм могысь — партизанъяс, подпольщикъяс, диверсантъяс, агитаторъяс, враг тылса разведчикъяс, великӧй народлӧн отступитӧм великӧй армияса разведчикъяс, — найӧ мунӧны, мунӧны лыд ни тшӧт, кыдзи лыа...
Донец юладорсянь степнӧй туйӧд мунӧ шонді югӧръяс улын гӧрд чужӧма ичӧтик морт. Сійӧ прӧстӧй крестьянскӧй паськӧма, небыдик сьӧдов мужицкӧй тошка, мышкас сылӧн дӧра ноп. Сы моз жӧ мунӧны тысячаяс, тысячаяс... Мыйӧн тӧдан, коді сійӧ? Сылӧн лӧз синъяс, но позьӧ ӧмӧй быдӧнлы видзӧдлыны синмас да позьӧ ӧмӧй ставсӧ тӧдмавны син сертиыс? Гашкӧ, синсьыс чеччӧ чӧртовскӧй би, а господин вахтмайстерлы либӧ весиг гауптвахтмайстерлы найӧ кутасны кажитчыны мортлӧн обыкновеннӧй синъясӧн.
Крестьянскӧй паськӧма, сьӧдов тошка ичӧтик морт пырис Ворошиловград карӧ да воши уличаӧд ветлысь йӧз пӧвстӧ. Мыйла сійӧ воис карас? Гашкӧ, сійӧ нопъяс вайӧ базар вылӧ вый либӧ шома рысь, либӧ утка, медым вежны тайӧс кӧрт тув вылӧ, бязь вылӧ либӧ сов вылӧ. А гашкӧ, тайӧ ачыс Проценко, страшнӧй мортыс, коді вермӧ уськӧдны властьсӧ весиг фельдкомендатураса сизимӧд отделса советниклысь — доктор Шульцлысь!..
Ичӧтик шахтёрскӧй карса окраинаын, пу керкаын, степӧ мунысь векньыдик пемыд балка йылын, эшкынӧн тупкӧм ӧти ӧшиня горничаын, дзузган би дорын пукалӧны кыкӧн: увладортіыс пыктӧма кодь зумыш чужӧма, ёна олӧма мужчина да зарни рӧма синлысъяса, паськыда восьтӧм синъяса ён том зон.
Мыйкӧ ӧткодь эм налӧн — и томыслӧн, и пӧрысьыслӧн, — весиг сыын, мый татшӧм сёр войнас, немецкӧй оккупация кадся тайӧ шуштӧм лунъясас, кыкнанныс найӧ пасьтасьӧмаӧсь зэв сӧстӧма да ӧкуратнӧя и галстукаӧсь.
— Асаныд воспитывайтӧй гордость миян рӧднӧй Донбасс вӧсна. Помнитан, кыдзи тышкасьлісны миян ыджыдджык ёртъясным — Артём, Клим Ворошилов, Пархоменко? — висьталӧ старик, и кажитчӧ, мый оз тайӧ дзузган биыслӧн чусыд югӧрыс, а важӧн вӧвлӧм тышъяслӧн югӧрыс отражайтчӧ сылӧн стрӧг синъясас. — Он вунӧд? Сямман висьтавны ребяталы?
Том морт пукалӧ, наивнӧя юрсӧ шуйга пельпомланьыс пӧлыньтӧмӧн, веськыд пельпомыс сылӧн улынджык шуйгасьыс.
— Ог в-вунӧд... Сямма, — неуна мыкталігтыр вочавидзӧ сійӧ.
— Мыйын славаыс миян Донбасслӧн? — водзӧ висьталӧ старик. — Кӧть кутшӧм сьӧкыд миянлы эз вӧв — и гражданскӧй война воясӧ, и сы бӧрын, и первой да мӧд пятилеткаяс дырйи, и ӧні, война лунъясӧ — ми век честьӧн выполняйтлім ассьыным долгнымӧс. Тэ тайӧс внушит ребятаыдлы...
Старик чӧв ланьтіс. Том морт видзӧдӧ сы вылӧ почтительнӧя да чӧв олӧ. Старик водзӧ висьталӧ:
— И помнитӧй: бдительность — подпольеын медся коланатор... Картина «Чапаев» видзӧдлін? — нюмъявтӧг юалӧ сійӧ.
— Видзӧдлі.
— Мыйла пӧгибнитіс Василий Иванович Чапаев? Сійӧ пӧгибнитіс сы вӧсна, мый сылӧн дозоръясыс унмовсисны да матӧдз лэдзисны неприятельӧс. Лоӧй век дасьӧн — и войын, и лунын, лоӧй ӧкуратнӧйӧн... Полина Георгиевна Соколоваӧс тӧдан?
— Тӧда.
— Кытысь тэ сійӧс тӧдан?
— Уджавліс мамакӧд ӧтлаын нывбабаяс пӧвстын. Найӧ и ӧні д-дружитӧны...
— Вернӧ... Ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ тӧдны сӧмын тэныд да меным, кутан висьтавлыны Полина Георгиевналы. А обычнӧй связь — Осьмухин пыр, талунъя моз жӧ. Встречайтчыны сэсся миянлы оз позь... — И медым том морт эз ӧбидитчы, либӧ эз огорчитчы, либӧ эз понды паныд висьтавны сылы, Лютиков друг кутіс гажаа нюмъявны.
Но Олег чужӧм вылын эз тӧдчы ни ӧти татшӧм чувство. Татшӧм дӧвериеыс, мый Филипп Петрович весиг корис сійӧс ас ордас, да ещӧ сэтшӧм часӧ, кор оз позь ветлыны карті, тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн да помтӧм преданность чувствоӧн. Челядьлӧн кодь паськыд нюм югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ, и сійӧ шуис сідзжӧ зэв кыпыда:
— Аттьӧ!
Некодлы тӧдтӧм зонка йӧжгыльтчӧмӧн узьӧ степын, увтасінын, шондіыс шонтӧ сійӧс, и сы паськӧмысь петӧ ру. Шондіыс косьтіс турун вылысь туйсӧ, коді кольӧма юысь петӧм том зон бӧрын. Кутшӧма сійӧ мудзӧма ю вомӧн вуджигӧн, — унмовсьӧма кӧ ва паськӧмнас степын войын!
Но кор шондіыс заводитіс пӧжны, том морт садьмис да мӧдӧдчис мунны. Еджгов юрсиыс сылӧн косьмис да лӧсьыдіник гыясӧн ачыс кыдзсюрӧ паськаліс юр вылас. Мӧд вой нин сійӧ узис шахтёрскӧй посёлокын случайнӧй квартираын, кытчӧ сійӧс лэдзисны овны, сы вӧсна мый сійӧ пӧшти земляк: сійӧ Краснодонысь, велӧдчывліс Ворошиловградын, а ӧні локтӧ гортас. И сійӧ свободнӧя, лун шӧр лунын пырис Краснодонӧ. Сійӧ оз тӧд, мый лои бать-мамыскӧд, оз-ӧ овны на ордын немецъяс, и та вӧсна сійӧ первой мунӧ школаса ёрт ордас, Володя Осьмухин ордӧ.
Водзджыксӧ Володя ордын олӧмаӧсь немецъяс, но ӧні найӧ абуӧсь.
— Женя!.. Кытысь тэ усин?..
Но Володялӧн ёртыс, кыдзи и век, неуна тшапакодь да официальнӧй сямӧн шуӧ:
— Тэ меным первой висьтав, мыйӧн тэ лолалан?..
Володялӧн тайӧ важся ёрт, комсомолец Евгений Стахович, сыысь нинӧм соссьыны, — дерт, не организация делӧясын, а сыын, кӧні сёрниыс мунӧ личнӧй взглядъяс да настроениеяс йылысь, — и Володя висьталӧ Стаховичлы ас йывсьыс ставсӧ.
— Сідз... — шуӧ Стахович. — Тайӧ бур. Тэсянь ме мӧдтор эг и виччысь...
Тайӧс сійӧ шуис сідзи, быттьӧкӧ покровительствуйтӧ Володя вылын. Но, буракӧ, сылӧн эм та вылӧ право. Сылӧн висьӧ сьӧлӧмыс, медым Володя моз босьтчыны подпольнӧй тышӧ, — сійӧ тышкасьлӧма нин партизанскӧй отрядын, и, сы кывъяс серти, сійӧс официальнӧя мӧдӧдӧма штаб, медым организуйтны тайӧ делӧсӧ и Краснодонын.
— Зэв бур!.. — уважениеӧн шуӧ Володя. — Ми пырысь-пыр жӧ долженӧсь мунны Олег ордӧ...
— А коді сэтшӧм Олегыс? — самолюбивӧя юалӧ Стахович, сы вӧсна мый Олеглысь нимсӧ Володя шуис ыджыд уважениеӧн.
— Тайӧ, зонмӧ, сэтшӧм морт!.. — неопределённӧя шуӧ Володя. Оз, Стахович оз тӧд Олегӧс. Но сійӧ кӧ колана морт, мыйла эськӧ не мунны сы ордӧ...
Штатскӧй паськӧма, военнӧй выправкаа, зэв серьёзнӧй морт ньӧжйӧник таркӧдчӧ Борц квартира ӧдзӧсӧ.
Гортас сӧмын ӧтнас ичӧтик Люся. Мамыс мунӧма базарӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кутшӧмсюрӧ кӧлуй, а Валя... Люся абу ӧтнас, гортас эм нӧшта батьыс, но тайӧ и эм медся страшнӧйыс. Сьӧд ӧчкиа батьыс пырысь-пыр жӧ дзебсис гардеробӧ. А Люся, тіпкысь сьӧлӧмӧн, ыджыд морт моз видзӧдігтыр, матыстчӧ ӧдзӧс дорӧ да юалӧ кыдз позьӧ веськодьпырысьджык:
— Коді сэні?
— Валяыд гортад? — яндысьыштӧм приятнӧй тенорӧн юалӧ ӧдзӧс сайсянь мужичӧй гӧлӧс.
— Сійӧ абу... — Люся ланьтіс, кутіс виччысьны.
— А ті восьтӧй, энӧ полӧй, — шуӧ тайӧ жӧ гӧлӧсыс. — Коді тайӧ мекӧд сёрнитӧ?
— Люся.
— Люся? Валялӧн чойыс? Ті восьтӧй, энӧ полӧй...
Люся восьтіс. Кильчӧ вылын сулалӧ сылы тӧдтӧм ыджыд тушаа, стройнӧй да раминик том морт. Люсялы кажитчӧ сійӧ верстьӧ мужчинаӧн. Сылӧн синъясыс бурӧсь и зэв серьёзнӧй чужӧм вылас мужественнӧй чукыр. Сійӧ, сӧмын синъяснас нюмъялігтыр, видзӧдӧ Люся вылӧ да лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас.
— Регыд сійӧ воас? — вежливӧя юалӧ том морт.
Тайӧ уважениесӧ Люся принимайтӧ бура.
— Ог тӧд, — тайӧ мужчинаыслы увсянь вывлань синмас видзӧдігтыр шуӧ сійӧ.
Том морт чужӧм вылын тӧдчӧ разочаруйтчӧм. Мыйкӧдыра сійӧ сулалӧ чӧв олігтыр, сэсся бара лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас. Но муртса на сійӧ бергӧдчӧ мунны, Люся тэрыба юалӧ:
— А мый висьтавны сылы?
Зон синъясын пыр жӧ мӧдіс тӧдчыны серамсора выражение, и сійӧ шуӧ:
— Висьталӧй, мый жӧникыс воліс...
И котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
— И ті пыр жӧ мунанныд? А кытысь нӧ сійӧ аддзас тіянӧс? — волнуйтчигтыр тэрыба шуӧ сылы Люся.
Но сійӧ шуис тайӧс вывті полігтыр да вывті сёрӧн. Том морт мунӧ нин Деревяннӧй улича кузя вуджанінлань.
Валялӧн жӧник... Люся волнуйтчӧ. Дерт, сійӧ оз вермы та йылысь висьтавны батьыслы. Та йылысь оз позь висьтавны и мамыслы. «Некод жӧ сійӧс миян гортын оз тӧд!.. Но, вермас лоны, найӧ ещӧ оз на гӧтрасьны?» — асьсӧ успокаивайтӧ Люся.
Том войтыр — кык зон, нӧшта детинкаяс на, да кык ныв — гуляйтӧны степті. Мыйла татшӧм страшнӧй кадас, кор дзик некод оз гуляйт, кык зон да кык ныв гуляйтӧны степті? Найӧ гуляйтӧны прӧстӧй лунӧ, уджалан кадӧ, зэв ылын карсяньыс. Но, босьтны кӧ мӧдарсянь, гуляйтны некодлы абу запретитӧма...
Найӧ гуляйтӧны параӧн-параӧн: неуна кудритчӧм чорыд еджгов юрсиа зон, кӧмтӧм, тэрыб да пельк вӧраса, да гожъялӧм ныв, куш кокъяса да кияса, кӧні тӧдчисны ловгӧнъяс, да русӧй зарни кӧсаяса; мӧд зонмыс, еджыд юрсиа, ичӧтик тушаа, беринӧсь, да сыкӧд ныв, раминик, пасьтасьӧма прӧстӧйиника, синъясыс вежӧраӧсь, — сійӧс шуӧны Тося Мащенкоӧн. Параяс то ылыстчыласны ӧта-мӧдсяньыс зэв ылӧ, то бӧр ӧтлаасясны ӧтилаӧ. Найӧ мудз тӧдтӧг гуляйтӧны асывсянь да рытӧдз пӧжысь шонді улын, мый вӧсна еджыд юра зонлӧн куим пӧв унджык лои бериныс; найӧс мучитӧ горш косьмӧм. И быд раз мыйкӧ вайӧны киясас да зепъясас: патронъяс, гранатаяс, мукӧддырйи немецкӧй ружье, револьвер, русскӧй винтовка. Таын нинӧм абу шензьӧданаыс: найӧ гуляйтӧны сэтшӧм районын, кӧні выльӧн на мунісны бойяс отступайтысь Краснӧй Армиякӧд, Верхнедуваннӧй станция дорын. Тайӧ оружиесӧ немецкӧй комендантлы нуӧм пыдди найӧ сійӧс чукӧртӧны расдорса ӧти гуся местаӧ да гуалӧны муӧ. Но найӧс некод оз аддзы.
Ӧтчыд тэрыб зонкаыс, коді веськӧдлӧ ставнысӧн, аддзис зарядитӧм мина да русӧй кӧсаяса ныв водзын разрядитіс тайӧ минасӧ, ачыс зэв точнӧя уджаліс пельк чуньяснас.
Дерт, тайӧ районас должен лоны уна мина. Сійӧ велӧдас ставнысӧ, кыдзи разряжайтны минаяссӧ. Минаясыд ковмасны жӧ.
Русӧй зарни кӧсаяса ныв бӧр локтӧ гортас рытнас, ёна гожъялӧма, мудзӧма, кыпыд, — и тайӧ абу нин первой рыт. Люсялы удайтчис здук кежлӧ петкӧдлыны сійӧс садйӧ. Страшнӧя шӧпкӧдігтыр Люся висьталіс сылы жӧник йывсьыс, аслас синколькъясыс дзирдалісны пемыдас.
— Кутшӧм жӧник? Мый тэ изан? — неуна шӧйӧвошӧмӧн скӧрысь шуис Валя.
Сійӧ думыштіс, мый тайӧ, гашкӧ, немецъясӧн ыстӧм шпион, и мӧдарӧ, мый тайӧ подпольнӧй большевистскӧй организацияса представитель, коді тӧдмалӧма Валя удж йылысь да корсьӧ сійӧс, — но тайӧ кыкнан предположениеыс ӧдйӧ бырины. Кӧть Валялӧн и юрыс тырӧма литератураысь лыддьӧм приключениеясӧн, быттьӧ мина взрывчатӧй веществоӧн, сійӧ реальнӧй, практическӧй мӧвпа морт, кыдз сылӧн став поколениеыс. Сійӧ корсьӧ паметяс кольӧм ассьыс став тӧдсаяссӧ. И друг сы син водзын быттьӧ югдӧ... Кольӧм вося тулыс... Ленин нима клубын драмкружоклӧн прӧщальнӧй спектакль, — Ваня Туркеничӧс Севастопольскӧй зенитно-артиллерийскӧй училищеӧ колльӧдӧм. Ваня — жӧник рольын, Валя — невеста рольын... «Жӧник»!.. Но да, дерт, сійӧ!
Ваня Туркенич! Сійӧ векджык ворсліс комическӧй старикъяслысь рольяс. Дерт, тані абу Московскӧй Художественнӧй театр. «Менам сэтшӧм мог, — шулывліс Ваня: — видзӧдысьяс, медводдза радсянь медбӧръяӧдзыс, долженӧсь пукавны серамысла пӧсялӧмӧн». И тайӧ сылы тырвыйӧ удайтчывліс. Кӧть кутшӧм постановкаын сійӧ эз выступайтлы, «
— Век тэ, мама, но кутшӧм делӧ тэныд? Ме ог кӧсйы ужнайтны! — И Валя тӧвзьӧ Олег ордӧ.
Туркенич Краснодонын!
Ичӧтик еджыд ныв восьлалӧ став ыджыд му вомӧн. Сійӧ прӧйдитіс нин став Польшасӧ да став Украинасӧ, — помтӧм йӧз пӧвстын лыа чир, вошӧм кӧйдыс... Тадзи сійӧ воис «Первомайкаӧдз» да таркӧдчис ичӧтик керка ӧшиньӧ.
«Иванцова чойяс дінысь кӧ тэ аддзан ӧти еджыд нылӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс...»
Фронт вылын
Уля тӧдмаліс та йылысь Майя Пегливановасянь да Саша Бондаревасянь. Бӧр воис Лиля, асланыс компанияныслӧн сьӧлӧмыс, шань гажа Лиля, коді первойӧн на пӧвстысь торъяліс семьясьыс да пӧдругаяссьыс, коді первойӧн суніс тышлӧн тайӧ страшнӧй мирас, воши
И куимнан пӧдругаыс, — детинкаяс характера вӧсньыдик Саша Бондарева, цыганка кодь сьӧд Майя, кодлӧн кызіник вом дорыс самолюбивӧя чургӧдчыштӧма ортсылань, ачыс век деятельнӧй и весиг немецкӧй господство дырйи ньӧти эз вошты привычкасӧ быдӧнӧс поправляйтны да быдӧнӧс воспитывайтны, и морӧс вылас лэччӧм волнистӧй сьӧд кӧсаяса Уля, еджыд чутӧсь пемыдлӧз прӧстӧйиник платьеа, на ордын немецъяс олӧм бӧрын кольӧма вӧлі пӧшти дзик ӧти тайӧ платьеыс, — куимнан пӧдругаыс котӧрӧн мунісны Иванихинаяс ордӧ, кодъяс олісны посёлок шӧрас, школасянь неылын.
Тешкодь кажитчис посёлок кузя котӧртӧмыс, кӧні эз нин вӧв ни ӧти немец. Нывъясӧс шымыртіс вӧля чувствуйтӧмыс, и найӧ асьныс эз казявны, кыдзи збоймисны. Улялӧн сьӧд синъясас мӧдіс дзирдавны гажа да сы чужӧм вылын сэтшӧм немвиччысьтӧм озорнӧй нюм, и тайӧ нюмыс друг быттьӧкӧ кутіс тӧдчыны сы пӧдругаяс чужӧм вылын да став вылас, мый найӧс кытшаліс.
Мыйӧн найӧ воисны школа весьтӧ, налы синмас шыбитчис школа ыджыд ӧдзӧс джынйӧ клеитӧм уна рӧма плакат. Быттьӧкӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн нывъяс ӧттшӧтш кайисны кильчӧ вылӧ.
Плакат вылӧ вӧлі рисуйтӧма немецкӧй семья. Рабочӧй партука, шляпаа да визя дӧрӧм вылас бобув кодь галстука олӧма нюмъялысь немец, сылӧн киас вӧлі сигара. Еджыд юрсиа, томкодь на, сідзжӧ нюмъялысь кыз нывбаба, чепчика да розӧвӧй платьеа; сійӧс кытшалӧмаӧсь быд арлыда челядь, польдчӧм банбокъяса ӧти арӧса кыз детинкасянь заводитӧмӧн да югыдлӧз синъяса еджыд юра нылӧн помалӧмӧн. Найӧ сулалӧны сиктса керка ӧдзӧс дорын, керкасӧ крута вевттьӧма черепицаӧн, и вевт вывтіыс ветлӧдлӧны кыз зобъя гулюяс. И тайӧ мужчинаыс, и нывбабаыс, и став челядьыс, кодъяс пиысь медічӧтыс весиг нюжӧдӧма кисӧ, нюмъялӧны налы паныд локтысь эмалированнӧй еджыд ведраа ныв вылӧ. Нылыс яркӧй сарапана, прӧшвиа еджыд партука, сэтшӧм жӧ чепчика да зэв лӧсьыдіник гӧрд туфлиа; ачыс кыз, зэв банйӧм чужӧма, чангыль ныра. Сійӧ нюмъялӧ сідзи, мый став гырысь еджыд пиньясыс тыдалӧны. Картина вылас ылынджык тыдалӧны черепицаӧн крута вевттьӧм рыныш да карта, вевт вылас гуляйтӧны гулюяс, лӧз енэжтор, шепталысь шобді му да карта дорын сера гырысь мӧсъяс.
Плакат уліас гижӧма рочӧн: «Ме аддзи татысь горт и семья». А улынджык, веськыдладорас: «
Уля, Майя да Саша торъя нин кутісны лӧсявны ас костаныс сэки, кор карын вӧліны немецкӧй салдатъяс. Найӧ весиг ӧта-мӧд ордас узьлывлісны, кор код ордын кӧ олісны немецъяс, а кутшӧмкӧ пӧдруганыслӧн квартираыс вӧлі свободнӧй. Но став тайӧ кад чӧжыс, быттьӧкӧ чӧв олігтыр сӧгласитчӧм серти, эз панлыны сёрни асланыс олӧмын медся ыджыд да медся главнӧй вопрос йылысь, — сы йылысь, кыдзи овны немецъяс дырйи. Найӧ быттьӧкӧ чувствуйтісны, мый та вылӧ эз на во кадыс. Сідзи и ӧні найӧ сӧмын видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да чӧв олігтыр лэччисны кильчӧ вывсьыс да сідз жӧ чӧв олігтыр, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлытӧг, мӧдӧдчисны Иванихинаяс ордӧ.
Чойяс пиысь ичӧтджыкыс, Тоня, шудыслы зэв рад, котӧрӧн петіс керкасьыс налы паныд; сылӧн кокъясыс вӧліны кузьӧсь, но абу на нывлӧн кодь и абу нин нывкалӧн кодь, сійӧ вӧлі кыз пратьяса пемыдгӧрд юрсиа да ыджыд ныра.
— Нывъяс! Кывлінныд? Господи, кутшӧм ме рад! — висьталіс сійӧ, и синъясыс вазисны.
Керкатырыс вӧліны нывъяс. На пӧвстысь Улялы синмас шыбитчисны неважӧн карӧ воӧм Иванцова чойяс, Оля да Нина, кодъясӧс сійӧ эз нин аддзыв уна тӧлысь чӧж.
Но мый лоӧма Лилякӧд! Сійӧ аслас русыд юрсинас да вывті шань долыд синъяснас вӧвлі сэтшӧм еджыдіник, сӧстӧминик, небыдик, гӧгрӧсіник, быттьӧ сдобнӧй. Ӧні сійӧ сулаліс Уля водзын гӧрбыльтчӧмӧн, эбӧстӧм кияссӧ косьмӧм туша бердас ӧшӧдӧмӧн. Блед чужӧмыс сылӧн омӧлика гожъялыштӧма, кыдзи овлӧ нездоровӧйлӧн, чужӧм вылас сӧмын омӧльтчӧм ыджыд нырыс кольӧма, да синъясыс видзӧдісны важ мозыс бур выражениеӧн... Эз, эз важ мозыс!
Кыв шутӧг Уля друг сывйыштіс Лиляӧс, топӧдіс сылысь чужӧмсӧ морӧс бердас да дыр эз лэдз сійӧс. А кор Лиля вештіс чужӧмсӧ Уля морӧс бердысь, сылӧн эз тӧдчы ни нормӧм, ни сьӧлӧм небзьӧм. Лилялӧн бур синъясыс видзӧдісны кыдзкӧ кӧдзыда, ӧтдорпырысь, быттьӧкӧ Лиляӧн ас вывтіыс нуӧм лёк олӧмыс сідзи торйӧдіс сійӧс челядьдырся пӧдругаяссьыс, мый сійӧ эз нин вермы чувствуйтны обычнӧй быд лунъя чувствояссӧ, кутшӧм кӧть сьӧлӧмсянь да кыпыда найӧ эз петкӧдчывны.
Саша Бондарева кутіс Лиляӧс да мӧдіс бергавны сыкӧд комнатаын.
— Лилька! Тэ-ӧ тайӧ?.. Лилечка, сьӧлӧмшӧрӧй, зарниӧй менам! Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд! Но нинӧм, нинӧм, нинӧм, ми тэнӧ вердам, шудаӧсь ми, мый тэ воин, Лилечка, шудным миян! — шуаліс Саша ассьыс пуысь чувствояссӧ ньӧти дзебтӧг да бергӧдліс Лиляӧс комнататі.
— Да тэ лэдз сійӧс! — сераліс Майя, кызіник улыс вом дорсӧ самолюбивӧя ортсылань чургӧдыштігмоз. И сійӧ сідзжӧ сывйыштіс Лиляӧс да окаліс. — Висьтав, висьтав миянлы! — пыр жӧ шуис Майя.
И Лиля, нывъяс кытш шӧрӧ улӧс вылӧ пуксьӧм бӧрын, водзӧ кутіс висьтавны спокойнӧй, ньӧжмыд гӧлӧсӧн:
— Збыль, миянлы сьӧкыд вӧлі мужчинаяс пӧвстын, но ме вӧлі рад, не сӧмын рад, а прӧстӧ шуда, мый менӧ эз торйӧдны батальонса асланым йӧзысь. Ӧд ми отступайтім век ӧтлаын, сы мында йӧзӧс воштім... Тӧданныд, нывъяс, век жаль, кор гибнитӧны асланым йӧз. Но кор ротаясса стройын сӧмын сизим-кӧкъямыс мортӧн да ставнысӧ тӧдан нимъяснас, сэки быдӧнӧс рӧднӧйӧс моз сьӧлӧм бердсьыд нетшыштан... Помнита, кольӧм во менӧ ранитчӧм бӧрын вайӧдісны Харьковӧ, водтӧдісны бур госпитальӧ, а ме век думайта: «Но кыдз нӧ ӧні найӧ сэні батальонас метӧг?» Быд лун гижавлі письмӧяс, и меным ставныс гижлісны, торйӧн и коллективӧн, и ме век думайта: «Кор нин, кор нин?» Сэсся меным отпуск сетісны, а отпуск бӧрын ме веськалі эськӧ мӧд частьӧ, но ме вӧзйыси комендантлысь, и сійӧ менӧ индіс асланым йӧз эшелонӧ... Харьковті ме пыр подӧн ветлӧдлі, сы вӧсна мый ӧтчыд пуксьылі трамвайӧ да ёна расстроитчи. Аддзи, мый миян эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс оскорбляйтӧны, тойлалӧны ӧта-мӧдсӧ, и ме эг ас вӧсна, а на вӧсна расстроитчи, весиг эз ло лӧсьыд: ачым военнӧй, а менам синваӧй визувтӧ, и меным друг сэтшӧм ӧбиднӧ да забеднӧ лои тайӧ йӧз вӧснаыс. «Ок, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, — думайті ме, — кыдзи миян фронт вылын быд лун усьӧны йӧз, чӧв олігтыр, лишнӧй кывъястӧг, кыдзи найӧ видзӧны ӧта-мӧднысӧ, а оз асьнысӧ, а ӧд найӧ тіян жӧ мужикъяс, батьяс, пиян... Ті кӧ эськӧ сӧмын думыштлінныд та йылысь, ті эськӧ грубитӧм пыдди, ӧта-мӧднытӧ видӧм пыдди долженӧсь вӧлі сетны туй ёрта-ёртныдлы, шуавны медся мелі кывъяс, а кодӧскӧ кӧ нарошнӧ ӧбидитісны, бурӧдны да малыштны сійӧс юрӧдыс...»
Сійӧ висьтавліс тайӧс ӧткодь ньӧжмыд гӧлӧсӧн, видзӧдіс эз пӧдругаясыс вылӧ, а кытчӧкӧ на пыр, а найӧ, сылань копыртчӧмӧн, сы вылысь югдӧм синъяснысӧ вештывтӧг, шы ни тӧв кывзісны.
— Лагерын ми олім веськыда ывлаас. Зэрӧ кӧ — зэр улас йӧжгылясям; вердісны миянӧс ӧтрубысь пуӧм баландаӧн, а то и картупель кышысь пуӧм баландаӧн, а уджыс сьӧкыд, туйяс вӧчны, миян ребята сись моз сылісны. Лунысь-лун, лунысь-лун, а унаӧн нин абуӧсь. Ми, нывбабаяс, — Лиля тадзи и шуис: «ми, нывбабаяс», а эз нывъяс, — ми, нывбабаяс, всё-таки дырджык вермим выдержитны мужчинаяс дорысь. Сэні вӧлі миян батальонысь ӧти зон, сержант Федя, а ме сыкӧд дружитлі, ёна дружитлі, — ньӧжйӧник шуис Лиля, — и сійӧ век шутитлывліс миян вылын, нывбабаяс вылын: «Тіян эм пытшкӧсса запас». А сійӧ ачыс, кор миянӧс кутісны нуӧдны мӧд лагерӧ, ачыс сійӧ эз нин выдержит, и сійӧс лыйис конвойнӧй. Но сійӧ сразу эз на кув, а ещӧ оліс на да пыр видзӧдіс ме вылӧ, кыдзи ме муна сы дінысь, а ме эг нин вермы сійӧс ни кутыштлыны, ни окавны, а то эськӧ и менӧ виисны...
Лиля висьталіс, кыдзи найӧс нуӧдӧмаӧсь мӧд лагерӧ, и сэні лагерса нывбаба отделениеын вӧлӧма надсмотрщица немка, Гертруда Геббех, и тайӧ энь кӧиныс мучитлӧма нывъясӧс кувтӧдзыс. И Лиля висьталіс, кыдзи найӧ, нывбабаяс, сёрнитчӧмаӧсь либӧ пӧгибнитны, либӧ бырӧдны Гертруда Геббехӧс. И налы удайтчӧма, удж вылысь войнас вӧрті локтігӧн, пӧръявны охранасӧ, кыйӧдны Гертруда Геббехӧс, шыбитны сы вылӧ шинель да пӧдтыны. И найӧ, некымын нывбаба да ныв, пышйӧмаӧсь, но найӧ эз вермыны ӧтлаын мунны гортаныс став Польша пыр да Украина пыр да торъялӧмаӧсь. Лиля ӧтнас мунӧма уна сё километр, и сійӧс дзеблалӧмаӧсь да вердӧмаӧсь полякъяс, а сэсся миян украинецъяс.
Ставсӧ тайӧс висьталіс Лиля, коркӧ вӧвлӧм сэтшӧм жӧ краснодоночка, еджыдіник, кыз, шань нывка, — сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧдыс ставныс. И сьӧкыд вӧлі веритны, мый сійӧ пӧдтӧма Гертруда Геббехӧс да сэсся подӧн мунӧма со этайӧ пыктӧм сӧнъяса ичӧтик кокъяснас став Польша да Украина пыр, кодъясӧс займитӧмаӧсь немецъяс. И быд ныв думайтіс ас йывсьыс: «А ставыс кӧ тайӧ уси менам пай вылӧ, верми-ӧ эськӧ ме нуны тайӧс ставсӧ ас вывті и кыдзи эськӧ ме ведиті ачымӧс?»
Сійӧ вӧлі важся Лиля, но сійӧ вӧлі мӧд кодь нин. Оз позь шуны, медым сылӧн чорзьӧма сьӧлӧмыс ас вывтіыс тайӧс ставсӧ нуӧм бӧрын, сійӧ эз лэптысьлы да эз чушъяв пӧдругаяс водзас, эз, сійӧ унатор кутіс гӧгӧрвоны олӧмсьыс. Кутшӧмкӧ ногӧн кутіс видзӧдны сійӧ йӧз вылӧ бурджыка, быттьӧ тӧдны мӧдіс налы донсӧ. И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ физически и душевнӧ быттьӧкӧ лоӧма скӧрджык, тайӧ великӧй человеческӧй бурлуныслӧн светыс сявкйис сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылас.
Нывъяс ставныс бара кутісны окавны Лиляӧс, быдӧнлы окота вӧлі малыштны сійӧс юрӧдыс либӧ кӧть инмӧдчывны сы дорӧдз. И сӧмын Шура Дубровина, ыджыдджык арлыда ныв, студентка, кутіс асьсӧ видзчысьӧмӧнджык, сы вӧсна мый сійӧ вежӧктіс нин Майя Пегливановаӧс Лиля дорӧ.
— И мый нӧ тайӧ, нывъяс, ставныдлӧн синъясныд вазьӧмаӧсь, збыльысь! — гораа шуис Саша Бондарева. — Вай сьылыштамӧй!
И сійӧ заводитліс нин сьывны
— Сійӧ и миян, и быттьӧкӧ некытчӧ крукасьнысӧ, — ньӧжйӧник шуис Тоня.
Но быдӧн шуисны, мый сідзи нин гажтӧм сьӧлӧм выланыс, а тайӧ «Землянканад» и бӧрддзыссяс. И Саша, коді став первомайскӧй нывъяс пӧвстын вӧлі главнӧй сьылысьӧн, заводитіс:
Возле дома моего,
Поморгает мне глазами
И не скажет ничего...
И сы бӧрся босьтчисны сьывны ставныс. Тайӧ сьыланкывъяс эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вылӧ эськӧ вермис чошкӧдны пельсӧ полиция. Но тайӧ вӧлі сьыланкыв, кодӧс нывъяс унаысь кывлывлісны радио пыр Пятницкий нима радейтана хор исполнениеын, и буретш сы вӧсна, мый найӧ унаысь кывлывлісны сьыланкывсӧ радио пыр Москвасянь, ӧні найӧ быттьӧ тайӧ сьыланкывнас бӧр мунлісны тасянь, «Первомайкасянь», Москваӧ.
Став сійӧ олӧмыс, кӧні быдмисны нывъяс, коді вӧлі налы сэтшӧм жӧ естественнӧй олӧмӧн, кутшӧмӧн олӧны ыб вылын жаворонокъяс, став сійӧ олӧмыс пырис комнатаӧ тайӧ сьыланкывйыскӧд тшӧтш.
Уля пуксис Иванцова чойяс дорӧ, но ыджыдджыкыс, Оля, коді увлекайтчис сьылӧмнас, сӧмын меліа да топыда кутліс Улялысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык, — сы синъясын быттьӧкӧ лӧз би ӧзйис, мый вӧсна сылӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс лои весиг мичаӧн. А Нина, коді ёся видзӧдіс ас гӧгӧрыс лэбач борд моз шевкнитчӧм сук синкымъяс увтіыс, друг копыртчис Уля дорӧ да пӧся шӧпнитіс сылы пеляс:
— Тэныд привет Кашуксянь.
— Кутшӧм Кашуксянь? — сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн юаліс Уля.
— Олегсянь. Миянлы, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Нина, — сійӧ ӧнісянь пыр лоас Кашукӧн.
Уля видзӧдіс гӧгӧрвотӧг.
Сьылысь нывъяс гажмисны, гӧрдӧдісны. Кутшӧм окота вӧлі налы, кӧть тайӧ здук кежлас, вунӧдлыны ставсӧ, мый найӧс кытшалӧ, вунӧдлыны немецъясӧс, «полицайясӧс», вунӧдлыны, мый колӧ регистрируйтчыны немецкӧй биржа трудаын, вунӧдлыны Лиля мучитчӧм йылысь, вунӧдлыны, мый гортаныс волнуйтчӧны нин налӧн мамъясныс, дыр эз воны нывъясныс да. Кутшӧма налы вӧлі колӧ, медым ставыс вӧлі воддза кодь! Найӧ помавлісны ӧти сьыланкыв да заводитлісны мӧдӧс.
— Нывъяс, нывъяс! — друг шуис Лиля сьӧлӧмӧдзыд йиджан аслас ичӧтик гӧлӧснас. — Кымынысь ме, кор пукалі лагерын, кор муні Польшаті, войын, кӧмтӧм, тшыг, кымынысь ме казьтывлі ассьыным Первомайкаӧс, ассьыным школанымӧс да тіянӧс ставнытӧ, нывъяс, кыдзи ми чукӧртчывлім да кыдзи степӧ ветлывлім да сьывлывлім... и кодлы нӧ тайӧс да мыйла нӧ колӧ вӧлі тайӧс ставсӧ жугӧдны, талявны? Мый нӧ оз тырмы йӧзыслы свет вылас?.. Улечка! — друг шуис сійӧ. — Лыддьы кутшӧмкӧ бур стихъяс, помнитан, кыдзи коркӧ...
— Кутшӧмӧс нӧ? — юаліс Уля.
Мӧда-мӧд вежмӧн нывъяс кутісны шуавны Улялысь радейтана стихъяссӧ, кодъясӧс унаысь кывлывлісны сылысь.
— Улечка, лыддьы «Демонтӧ», — шуис Лиля.
— А мыйджык «Демонсьыс»?
— Ачыд бӧрйы.
— Медым ставнас лыддяс!
Уля сувтіс, ньӧжйӧник лэдзис кияссӧ да, чванитчытӧг да яндысьтӧг, зэв прӧстӧя, кыдзи овлӧ стихъяс гижтӧм йӧзлӧн да сцена вывсянь стихъясӧн выступайтлытӧмъяслӧн, заводитіс спокойнӧй, свободнӧй, кызіник гӧлӧсӧн:
Летал над грешною землёй,
И лучших дней воспоминанья
Пред ним теснилися толпой...
Когда сквозь вечные туманы,
Познанья жадный, он следил
Кочующие караваны
В пространстве брошенных светил;
Когда он верил и любил,
Счастливый первенец творенья!..
И шензьӧданатор, — кыдзи и ставыс, мый сьылісны нывъяс, сійӧ, мый лыддис Уля, сідзжӧ ӧти здукӧн кутіс кажитчыны олӧмысь торйӧдны позьтӧмӧн, ловъяӧн. Быттьӧ сійӧ олӧмыс, кытчӧ сюрины ӧні нывъяс, вӧлі миритны позьтӧм противоречиеа мирын лӧсьӧдӧм став мичаторйыскӧд, кутшӧм сямӧн да кутшӧм кадын кӧть эз вӧв найӧс лӧсьӧдӧма. И сійӧ, мый поэмаас висьтавсис кыдзи быттьӧ и Демонӧс дорйӧм кузя, и кыдз быттьӧ сылы паныд, — ставыс тайӧ ӧткодя лӧсявліс сылы, мый испытывайтісны нывъяс, и ӧткодя вӧрзьӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Трудов и бед толпы людской
Грядущих, прошлых поколений
Перед минутою одной
Моих непризнанных мучений? —
лыддис Уля. И нывъяслы кажитчис, мый збыльысь свет вылын некод оз страдайт сідзи, кыдзи найӧ.
Со нин ангелыс аслас зарни бордъяс вылас нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ, и безднасянь кыпӧдчис на дорӧ адса дух.
лыддис Уля, ачыс лэдзӧма кияссӧ увлань.
...
С одеждой бренною земли
Оковы зла с неё ниспали.
Узнай! Давно её мы ждали!
Её душа была из тех,
Которых жизнь одно мгновенье
Невыносимого мученья,
Недосягаемых утех...
Ценой жестокой искупила
Она сомнения свои...
Она страдала и любила —
И рай открылся для любви!
Лиля лэдзис ассьыс еджыд юрсӧ ки вылас да челядь моз гораа бӧрддзис. Нывъяслӧн вӧрзис сьӧлӧмныс, и найӧ уськӧдчисны бурӧдны сійӧс. И сійӧ ужаснӧй мирыс, кӧні найӧ олісны, бара пырис комнатаӧ да быттьӧ отравитіс душаяссӧ налысь.
Комын ӧтиӧд глава
Сійӧ лунсяньыс, кор неудачнӧй эвакуация бӧрын Анатолий Попов, Уля да Виктор батьыскӧд бӧр воисны Краснодонӧ, Анатолий эз ов гортас, а дзебсясис Петровъяс ордын, Погорелый хуторын. Немецкӧй администрация абу на волӧма хуторас, и Петровъяс олісны эрдын.
Анатолий бӧр воис «Первомайкаӧ», кор мунісны немецкӧй салдатъяс.
Нина Иванцова висьталіс сылы да Улялы, медым найӧ — лучше Уля, кодӧс омӧльджыка тӧдісны карын, — пыр жӧ йитчасны Кошевойкӧд да наметитасны зонъясӧс да нывъясӧс, первомайкасаясӧс, кодъяс кӧсйӧны тышкасьны немецъяслы паныд да кодъяс вылӧ позьӧ надейтчыны. Нина намекнитіс, мый Олег действуйтӧ оз сӧмын ас нимсяньыс, да висьталіс сылысь кымынкӧ сӧвет: быдӧнкӧд сёрнитны ӧтнаскӧд, оз ков казьтывны и мукӧдъясӧс, оз ков казьтывны, дерт, и Олегӧс, но медым гӧгӧрвоасны, мый найӧ действуйтӧны оз ас нимсяньыс личнӧ.
Сэсся Нина муніс. А Анатолий да Уля мунісны балка дорӧ, коді торйӧдліс Поповъяслысь да Громовъяслысь усадьбаяснысӧ, да пуксисны яблоня улӧ.
Степь вылӧ, садъяс вылӧ пуксис рыт.
Немецъяс прамӧя жугӧдӧмаӧсь Поповъяслысь ичӧтик садсӧ, торйӧн нин вишня пуяссӧ, кодъяслысь уналысь чегъялӧмаӧсь увъяссӧ вишняыскӧд тшӧтш, но садйыс век жӧ кольӧма, видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ лӧсьыдіник, мичаник, кыдзи и войдӧр, кор сійӧс дӧзьӧритлісны ая-пиа.
Естествознание кузя преподаватель, коді ёна радейтліс ассьыс предметсӧ, пӧдаритӧма Анатолийлы кӧкъямысӧд классянь ӧкмысӧдӧ вуджигӧн насекомӧйяс йылысь книга:
Поповъяс садйӧ пыранінын сулаліс пӧрысьысь-пӧрысь груша, книгасьыс на пӧрысь, и Анатолий ёна любитіс тайӧ грушасӧ да тайӧ книгасӧ.
Арнас, кор кисьмисны яблокъяс, — яблоняяс вӧліны гордостьӧн Поповъяс семьяын, — Анатолий пӧшти пыр узьлывліс садйын топчан вылын, медым детинкаяс эз гусявлыны яблоксӧ. А поводдяыс кӧ вӧлі зэра да ковмыліс узьны комнатаын, Анатолий нюжӧдліс сигнализация: гартлывліс яблоня увъяссӧ вӧсньыдик шпагатӧн, а шпагатсӧ вӧлі йитӧма гезйӧн, кодӧс садсянь нюжӧдӧма керка ӧшиняс. Сулалӧ вӧлі инмӧдчыны кӧть ӧти яблоняӧ, кыдзи Анатолий крӧвать дорын, юрладорас, триня-тронякылігтыр усьлі ӧтлаӧ кӧртавлӧм тыртӧм консервнӧй банка чукӧр, и сійӧ ӧти трусик кежысь котӧртлывліс садйӧ.
И со найӧ пукалӧны тайӧ садъяс, Уля да сійӧ, серьёзнӧйӧсь, думыштчӧмаӧсь, тырвыйӧ чувствуйтӧны сійӧс, мый Нинакӧд сёрнитӧмсянь найӧ сувтісны олӧмлӧн выль туй вылӧ.
— Уля, миянлы эз удайтчывлы сёрнитны тэкӧд сьӧлӧмсянь, — сыысь неуна яндысьыштӧмӧн шуис Анатолий, — но ме важӧн нин уважайта тэнӧ. И, ме чайта, воис кад сёрнитны миянлы веськыда, дзик веськыда, нинӧм дзебтӧг... Ме чайта, тайӧ оз ло ассьыным рольнымӧс вывті ыдждӧдӧмӧн, выщитчӧмӧн ли мый ли, шуны кӧ сійӧс, мый именнӧ тэ да ме вермам босьтны ас вылӧ ставсӧ тайӧс — организуйтны Первомайкаын миянлысь зонъясӧс да нывъясӧс. И миянлы колӧ перво-наперво сёрнитчыны, кыдзи ми асьнымсӧ кутам овны... Например, ӧні мунӧ биржаын регистрация. Ме личнӧ ог мун биржаад. Ме ог кӧсйы и ог кут уджавны немецъяслы. Клянитча тэныд, ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — вына гӧлӧсӧн лабутнӧя висьталіс Анатолий. — Ковмас кӧ, ме кута дзебсясьны, гусьӧн овны, подпольеын, пӧгибнита, но ог кеж тайӧ туй вывсьыс!
— Толя, тэ помнитан кияссӧ эсійӧ немец-ефрейторыслысь, коді тай лукйысис миян чемоданъясын? Киясыс вӧліны сэтшӧм сьӧдӧсь няйтысла, сардмӧмаӧсь, ставсӧ крукавлӧны, ме и ӧні на найӧс век аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Уля. — Воӧм бӧрын первойя лунас жӧ ме бара аддзи татшӧм кияссӧ, кыдзи найӧ гудйысисны миян вольпасьясын, сундукын, найӧ аслыныс шарпъяс-кӧсынкаяс вылӧ вундалісны платьеяснымӧс мамлысь, менсьым и чойяслысь, найӧ эз зывӧктыны весиг корсьысьны няйт бельё пиысь, но найӧ кӧсйӧны пырны и миян душаясӧдз... Толя! Уна вой ме узьтӧг коллялі гортын асланым ичӧтик кухняын, — тэ тӧдан, сійӧ миян дзик торъя, — ме пукалі дзурс пемыдын, кывзі, кыдзи немецъяс горштырнас равзӧны керкаын да тшӧктӧны висьысь мамлы ваявны то ӧтитор, то мӧдтор, вӧчны быдпӧлӧс удж, тадзисӧ ме пукалі уна вой, ме прӧверяйті ачымӧс. Ме век думайті: судзсяс-ӧ менам вын, эм-ӧ менам право сувтны тайӧ туй вылас? И ме гӧгӧрвои, мӧд туй менам абу. Да, ме верма овны сӧмын тадзи, либӧ жӧ сӧвсем не овны. Клянитча аслам мамӧн, мый медбӧръя лолыштӧмӧдз ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — аслас сьӧд синъяснас Анатолий вылӧ видзӧдіг висьталіс Уля.
Найӧ кутісны волнуйтчыны. Недыр чӧв, олыштісны.
— Вай индам, кодкӧд сёрнитны медводз, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Анатолий. — Гашкӧ, заводитам нывъяссянь?
— Дерт жӧ, Майя Пегливанова да Саша Бондарева. И, дерт, Лиля Иванихина. А Лиля бӧрся мунас и Тоня. Думайта ещӧ — Лина Самошина, Нина Герасимова, — лыддьӧдліс Уля.
— А сійӧ миян активисткаыд, но, кыдзи сійӧс, — пионервожатӧйыд?
— Вырикова? — Синъясыс Улялӧн кутісны видзӧдны кӧдзыда. — Тӧдан, мый ме тэныд висьтала. Вӧвлі, сьӧкыд лунъясӧ ми ставным резкӧя сёрнитлывлім то ӧтитор йылысь, то мӧдтор йылысь. Но должен жӧ лоны мортыдлӧн душаас мыйкӧ святӧй, мый вылын, кыдзи аслад рӧднӧй мам вылын, оз позь серавны, мый йылысь оз позь сёрнитны лёка, смекайтчӧмӧн. А Вырикова... Коді сійӧс тӧдас? Ме эськӧ сы вылӧ эг дӧверитчы...
— Кольлам, видзӧдлам бурджыка, — шуис Анатолий.
— Туянаджык Нина Минаева, — шуис Уля.
— Еджыдіникыс, полыськодь сэтшӧм?
— Тэ эн думайт, мый сійӧ полысь, сійӧ неуна яндысьысь, но сійӧ зэв крепыд убеждениеяса...
— А Шура Дубровина?
— Сы йылысь ми Майялысь юалам, — нюммуніс Уля.
— Кывзы, а мыйла тэ эн висьтав ассьыд медбур пӧдругатӧ — Валя Филатоваӧс? — чуймӧмӧн друг юаліс Анатолий.
Мыйкӧдыра Уля пукалыштіс чӧв олігтыр, и Анатолий эз вермы аддзыны сы чужӧм вылысь, мый чувствуйтӧ Уля.
— Да, сійӧ вӧлі менам медбур пӧдруга, ме важ моз любита сійӧс, и ме кодя некод оз тӧд сылысь бур сьӧлӧмсӧ, но сійӧ оз вермы сувтны тайӧ туй вылас, сійӧ вынтӧм, меным кажитчӧ, мый сійӧ вермас лоны сӧмын жертваӧн, — шуис Уля, и мыйкӧ дрӧгмуні сы вом доръясын да нырбордъясын. — А зонъяс пиысь кодъясӧс? — юаліс сійӧ, быттьӧкӧ кӧсйис вежны сёрнисӧ.
— Зонъяс пӧвстысь, дерт, Виктор, ме сыкӧд сёрнитлі нин. И тэ кӧ шуин Саша Бондареваӧс, и шуин, дерт, правильнӧ, то ковмас и Васяӧс, воксӧ сылысь. И, дерт, Женька Шепелев да Володька Рагозин... На кындзи, ме думайта, Боря Главан, тӧдан, молдаванин, коді тай Бессарабиясьыд эвакуируйтчӧма...
Тадзи найӧ бӧрйӧдлісны ассьыныс пӧдругаяснысӧ да ёртъяснысӧ.
Чинны нин заводитӧм тӧлысь, но ещӧ ыджыд на, гӧрд заревоӧн сулаліс пуяс сайын, сук пемыд вуджӧръяс водісны сад пӧлӧн, тревожнӧй таинственность вӧлі паськалӧма став природаас.
— Кутшӧм шуд: ӧд тіян и миян квартираясын абуӧсь немецъяс! Зэв сьӧкыд эськӧ вӧлі меным аддзыны найӧс, медся нин ӧні, — шуис Уля.
Бӧр гортас воӧмсянь Уля оліс ӧтнас зэв ичӧтик кухняын, коді вӧлі орчча гортса стрӧйбаясыскӧд. Уля ӧзтіс пач вылын сулалысь дзузган, мыйкӧдыра пукалыштіс вольпась вылас да видзӧдіс водзлань. Сійӧ вӧлі ас кежас аслас олӧмыскӧд сэтшӧм состояниеын, кутшӧм овлӧ душаын ыджыд вежсьӧмъяс минутаясӧ, кор ас водзад дзик ставыс тыдалӧ.
Уля копыртчис крӧвать дорас, кыскис сы улысь ичӧтик чемодан да сы пыдӧсысь, бельё увсьыс, кыскис ёна нин вушйӧм клеёнчатӧй тетрадь. Гортсьыс мунӧмсянь Уля эз на босьтлы сійӧс киас.
Медводдза лист бокас жӧ карандашӧн гижӧм омӧля тӧдчысь гижӧдыс, быттьӧкӧ став гижӧдыслы эпиграф, ачыс висьталіс сы йылысь, мыйла Уля лӧсьӧдӧма тайӧ тетрадьсӧ да кор сійӧ вӧлі:
«Морт олӧмын овлӧ кад, мыйсянь зависитӧ сылӧн моральнӧй судьбаыс, кор вӧчсьӧ перелом сылӧн нравственнӧй развитиеас. Шуӧны, мый тайӧ переломыс лоӧ сӧмын том кадӧ. Тайӧ абу сідз: уналӧн сійӧ лоӧ дзик челядь кадӧ на (Помяловский)».
Ӧттшӧтш и шогсянакодь-лӧсьыд чувствоӧн, и сы вылӧ шензьӧмӧн, мый сійӧ пӧшти кагаӧн вӧлігас на гижавлӧма тайӧторъяссӧ, мый сэтшӧма лӧсялісны сылӧн ӧнія душевнӧй состояниелы, Уля лыддис бӧрйӧдлӧмӧн то ӧтилаті, то мӧдлаті:
«Сражениеын колӧ кужны пӧльзуйтчыны минутаӧн да тэрыба соображайтны».
«Мый вермас паныд сулавны мортлӧн чорыд волялы? Воля кутӧ ас пытшкас став душатӧ, кӧсйыны — сідзкӧ лӧгавны, радейтны, жалитны, радуйтчыны, овны; ӧти кывйӧн кӧ, воля эм нравственнӧй вын быд существолӧн, свободнӧя стремитчӧм мыйкӧ создайтны либӧ жугӧдлыны, творческӧй власть, коді нинӧмысь вӧчӧ чудесаяс!.. (Лермонтов)».
«Ме ог вермы аддзыны аслым места яндзимысла. Яндзим, яндзим, — сыысь на унджык, — позорнӧ серавны сы вылын, коді омӧля пасьтасьӧма! Ме весиг ог вермы помнитны, кор менам лои тайӧ привычкаыс. А талун Нина
А сэсся вӧлі содтӧд гижӧма та дорӧ карандашӧн, тыдалӧ, мӧд луннас: «И тэ коран сылысь прощенье, да, да, да!..»
Кык страница сайын вӧлі гижӧма:
«Медся донаыс мортлӧн — олӧм. Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, и овны колӧ сійӧс сідз, мед эз доймы сьӧлӧмыд весьшӧрӧ коллялӧм вояс вӧсна да мед подлӧй да мелочнӧй важся олӧм вӧсна эз сот позор (Н. Островский)».
«Всё-таки комичнӧй эсійӧ М.
«Медся храбрӧйыс миян скромнӧй командиръяс пиысь да медся скромнӧйыс храбрӧйяс пиысь — татшӧмӧн ме помнита Котовский ёртӧс. Вечнӧй память сылы да слава! (Сталин)».
Уля пукаліс, аслас ученическӧй тетрадь весьтӧ копыртчӧмӧн, кытчӧдз эз кыв, кыдзи кокньыдика клопнитіс калитка да ичӧтик тэрыб кокъяс котӧртісны дворӧд кухня ӧдзӧслань.
Ӧдзӧсыс таркниттӧг воссис, и Валя Филатова, ас водзвывсьыс нинӧм аддзытӧг, котӧрӧн матыстчис Уля дінӧ, сувтіс пидзӧсъяс вылас му джоджӧ да ляскысис чужӧмнас Уля пидзӧсӧ.
Мыйкӧдыра найӧ чӧв олісны. Уля кыліс Валялысь кыпъялысь морӧссӧ да сьӧлӧм тіпкӧмсӧ.
— Мый лои тэкӧд, Валечка? — ньӧжйӧник юаліс Уля.
Валя лэптіс калькнитыштӧм ва вом дора чужӧмсӧ.
— Уля! — шуис сійӧ. — Менӧ нуӧдӧны Германияӧ...
Валя Филатова кӧть и зывӧктӧмӧн видзӧдіс немецъяс вылӧ да став сійӧтор вылӧ, мый найӧ вӧчисны карас, но сэки жӧ йӧймытӧдз поліс немецъясысь. Найӧ воӧмсянь первой лунсяньыс жӧ сійӧ век виччысис, мый вот-вот должен лоны кутшӧмкӧ омӧльтор сыкӧд либӧ мамыскӧд.
Биржаын регистрируйтчӧм йылысь приказ петӧм бӧрын, а Валя ещӧ век на эз выполнит тайӧ приказсӧ, сійӧ пыр виччысис арестуйтӧм, чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн, мый сійӧ сувтіс немецкӧй властькӧд тышкасян туй вылӧ.
Тайӧ асылас, рынок вылӧ мунігӧн, сылы паныдасисны первомайкаса некымын морт, кодъяс ветлӧмаӧсь нин регистрация вылӧ: найӧ мунісны восстанавливайтны ӧти ичӧтик шахта, кутшӧмъясыс «Первомайка» районын вӧлі уна.
И сэки Валя яндысьӧма веськыда висьтавны Улялы аслас слаблун йылысь да сыысь гусьӧн мунӧма регистрируйтчыны.
Биржа труда вӧлі ӧти судта еджыд керкаын, мыльк йылын, неылын районнӧй исполкомсянь. Неыджыд ӧчередь некымын дас мортысь сулаліс керкаас пыранінын. Валя ылысянь тӧдіс ӧчередьысь Зинаида Выриковаӧс, кодкӧд велӧдчывліс ӧти классын. Валя тӧдіс сійӧс ичӧтик туша сертиыс да шыльыд, быттьӧ клеитӧм юрси сертиыс да водзлань чурвидзысь дженьыдик ёсь кӧсаяс сертиыс и матыстчис сы дінӧ, медым матынджык лоны ӧчередяс.
Тайӧ ӧчередьыс эз вӧв сэтшӧм ӧчередьяс кодь, кӧні эз этша ковмы сулавны йӧзлы война лунъясӧ — и нянь вылӧ, и продовольствие вылӧ, и продкарточкаяс получайтігӧн, и весиг трудӧвӧй фронт вылӧ мобилизуйтчигӧн. Сэки быдӧн зілисны веськавны матӧджык, и йӧз пинясисны, кодкӧ кӧ тӧдса кузя либӧ служебнӧй положение серти пырліс ӧчередьтӧг. Тайӧ вӧлі ӧчередь немецкӧй биржа трудаӧ, некод эз тэрмась сэтчӧ веськавны мукӧдсьыс водзджык. Чӧв олігтыр Вырикова видзӧдліс Валя вылӧ ӧта-мӧд дінас матын пукалысь лӧг синъясӧн да лэдзис сійӧс ас водзладорас.
Ӧчередь муніс зэв ӧдйӧ, — пыравлісны кыкӧн-кыкӧн. Валя, коді пӧсялӧм кинас морӧс бердас кутіс чышъян пиӧ гартыштӧм паспортсӧ, пырис Выриковакӧд ӧтлаын.
Регистрируйтан комнатаын, пыраніныслы паныд, сулаліс кузь пызан, сы сайын пукалісны кыз немецкӧй ефрейтор да русскӧй нывбаба, кодлӧн чужӧм кучикыс вӧлі зэв нежнӧй да розӧвӧй, а щӧкаыс зэв кузь. И Валя и Вырикова тӧдӧны вӧлі сійӧс: сійӧ велӧдлывліс краснодонса школаясын, сідзжӧ и первомайскӧйын немецкӧй кыв. Зэв шензьӧдана, но овыс сылӧн тожӧ вӧлі Немчинова.
Нывъяс здоровайтчисны сыкӧд.
— А... менам воспитанницаяс! — шуис Немчинова да, кузь сьӧд синлысъяссӧ лэдзӧм бӧрын, тешкодя нюммуніс.
Комнатаас котшкӧдчисны машинкаясӧн. Ӧдзӧсланьыс веськыдвылын и шуйгавылын нюжӧдчӧма кык ичӧтик ӧчередь.
Немчинова юасис Валялысь арлыд йывсьыс, мам-бать йывсьыс, адрес да гижаліс кузь ведомостьӧ. Сэк жӧ сійӧ переведитліс став тайӧ даннӧйяссӧ немецкӧй ефрейторлы, и сійӧ гижаліс тайӧс ставсӧ мӧд ведомостьӧ немецкӧй кывйӧн.
Кор Немчинова юасис сылысь, сэки кодкӧ петіс веськыдладорса комнатасьыс, а кодкӧ пырис. Друг Валя аддзис дзугсьӧм юрсиа том нывбабаӧс, сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв ёна гӧрдӧдӧма, синъясас тӧдчис синва. Ӧти кинас ковта морӧссӧ кизявлігтырйи сійӧ ӧдйӧ муніс комнататі.
Сэки Немчинова ещӧ на мый йылысь кӧ юаліс Валялысь.
— Мый? — юаліс Валя, дзугсьӧм юрсиа тайӧ том нывбабасӧ синъяснас колльӧдіг.
— Здоров? Нинӧм вылӧ он норась? — юасис Немчинова.
— Ог, ме здоров, — шуис Валя.
Вырикова друг тракнитіс сійӧс ковтаӧдыс мышсяньыс. Валя бергӧдчис, но Вырикова видзӧдіс сы бокӧд веськодь, ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъяснас.
— Директор дорӧ! — шуис Немчинова.
Валя немдумышттӧг вуджис веськыдвывса ӧчередьӧ да видзӧдліс Вырикова вылӧ. Вырикова механически ӧтвечайтіс сійӧ жӧ вопросъяс вылас, кутшӧмъясӧс сетавлісны и сы пӧдругалы.
Директор комнатаын вӧлі шы ни тӧв, сӧмын шочиника кывлывлісны немецкӧй кывйӧн негораа шыасьӧмъяс. Кор юасисны Выриковалысь, директор комнатаысь петіс ар дас сизима зон. Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, блед да сідзжӧ мунігмозыс кизявліс гимнастёркасӧ.
Сэки Валя кыліс, кыдзи ичӧтик Вырикова аслас лэчыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ті жӧ асьныд тӧданныд, Ольга Константиновна, мый менам тебеце — со, кыланныд? — И Вырикова демонстративнӧя кутіс лолавны Немчинова вылӧ да кыз немецкӧй ефрейтор вылӧ, коді чеччыштліс стул вылас да чуймӧмӧн видзӧдіс Вырикова вылӧ петуклӧн кодь гӧгрӧс синъяснас. Вырикова морӧсын збыльысь мыйкӧ мӧдіс киргыны. — Ме бӧрся колӧ гортса дӧзьӧр, — то Немчинова вылӧ, то ефрейтор вылӧ немъяндысьтӧг видзӧдіг водзӧ висьталіс сійӧ, — но тані кӧ эськӧ карас, ме эськӧ радпырысь, прӧстӧ радпырысь! Сӧмын ме сьӧлӧмсянь кора тіянӧс, Ольга Константиновна, кутшӧмкӧ интеллигентнӧй, культурнӧй профессия кузя. А ме радпырысь муна уджавны выль порядок дырйи, прӧстӧ радпырысь!
«Господи, мый сійӧ сӧрӧ сэтшӧмсӧ?» — думыштіс Валя, кор чеччалысь «сьӧлӧмӧн вӧлі пырӧ директор комнатаӧ.
Сы водзын сулаліс военнӧй мундира тшӧг немец, рудов-рыжӧй юрсисӧ вӧлі сыналӧма вывлань зэв шыльыда, быттьӧ нюлыштӧма. Кӧть сійӧ вӧлі и мундира, но вӧлі виж кучик трусика да коричневӧй чулкиа: куш пидзӧсас быдмӧма сук гӧн. Сійӧ тэрыба да веськодя видзӧдліс Валя вылӧ да горӧдіс:
— Пӧрччысь! Пӧрччысь!
Валя шай-паймунӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр. Комнатаын, пызан саяс, пукаліс сӧмын немецкӧй писарь, сы дінын стопаясӧн куйлісны важ паспортъяс.
— Пӧрччысь, кылан? — шуис немецкӧй писарь.
— Мый?.. — Валялӧн вирыс пыр жӧ чепӧсйис чужӧмас.
— Мый! Мый! — нерис писарь. — Пӧрччы паськӧмтӧ!
—
Валя бӧрддзис повзьӧмысла да унижениеысла, ӧдйӧ кутіс пӧрччысьны, ачыс дзугсяліс аслас бельёас.
Офицер отсаліс сылы. Валя коли куш туфли кежсьыс. Немец тэрыба видзӧдаліс сійӧс, зывӧкпырысь видлаліс сылысь пельпомъяссӧ, лядьвейяссӧ, пидзӧсъяссӧ да, салдатлань бергӧдчӧм бӧрын, шуис дженьыда сідзи, быттьӧ сійӧ сёрнитіс салдат йылысь:
—
— Пачпорт! — Валя вылӧ видзӧдтӧг, сылань кисӧ нюжӧдӧмӧн, горӧдіс писарь.
Валя, паськӧмнас тупкысьӧмӧн, сыркъялігтырйи, мыччис сылы паспортсӧ.
— Адрес!
Валя висьталіс.
— Пасьтась, — зумыштчӧмӧн да ньӧжйӧ шуис писарь да шыбитіс сылысь паспортсӧ мукӧдъяс вылас. — Юӧртам, кор явитчыны сборнӧй пунктӧ.
Валя воис ас садяс ывлаын нин. Лунся жар шонді куйліс керкаяс вылын, буса туй вылын, сотчӧм-косьмӧм турун вылын. Тӧлысьысь дырджык нин эз зэрлы. Гӧгӧр ставыс сотчӧма да косьмӧма. Доналӧм воздухыс вераліс.
Валя сулаліс туй шӧрын кок шегйӧдзыс бус пиын. И друг ымзігтырйи пуксис веськыда бус вылас. Платьеыс сылӧн польдчыліс гадь моз да бӧр лэччис. Валя тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас.
Вырикова вайӧдіс сійӧс ас садяс. Найӧ лэччисны мыльк вылысь, кӧні сулаліс райисполком, и милиция здание дінті, «Восьмидомики» вомӧн, мунісны гортаныс «Первомайкаӧ». Валяӧс то кынтіс, то лолі пӧсь петтӧдз жар.
— Йӧй тэ, йӧй! — шуаліс Вырикова. — Сідзи тіянлы и колӧ татшӧмъясыслы!.. Тайӧ жӧ — немецъяс, — уважениеӧн да весиг сьӧлӧмсяньыс шуис Вырикова. — На дорӧ колӧ кужны приспособитчыны!
Валя нинӧм эз кыв, восьлаліс сыкӧд орччӧн.
— Ок, тэ татшӧм йӧй! — лӧгпырысь шуаліс Вырикова. — Ме жӧ тэнӧ мышкӧдыд тракниті. Колӧ вӧлі висьтавны, мый тэ кӧсъян отсавны налы тані, найӧ донъялӧны тайӧс! И колӧ вӧлі шуны: абу здоров... Сэні, комиссияас, врачыс Наталья Алексеевна, карса больничаысь, сійӧ быдӧнлы сетӧ освобождение либӧ лыддьӧ абу тырвыйӧ годнӧйӧн, а немецыс сэні прӧстӧ фельдшер, ни черта оз гӧгӧрво, йӧй, йӧй и эм! А менӧ индісны служба вылӧ «Заготскотса» вӧвлӧм контораӧ, ещӧ и паёк сетасны...
Улялӧн пыр жӧ жальыс петіс. Сійӧ кутіс Валялысь юрсӧ да кыв шутӧг мӧдіс окавны сылысь юрсисӧ, синъяссӧ. Сэсся сылӧн чужины Валяӧс спаситӧм кузя планъяс.
— Тэныд колӧ пышйыны, — шуис Уля, — да, да, пышйыны!
— Кытчӧ нӧ, кытчӧ, господьӧ-енмӧ? — беспомощнӧя да сэк жӧ скӧрысь шуаліс Валя. — Менам ӧд ӧні абу некутшӧм документ!
— Валечка, донаӧй, — заводитіс Уля меліа вашкӧдӧмӧн, — ме гӧгӧрвоа, быдлаын немецъяс, но ӧд тайӧ жӧ миян страна, сійӧ зэв ыджыд, ӧд гӧгӧр быдлаын сійӧ жӧ йӧз, кодъяс пӧвстын ми олам, ӧд позьӧ жӧ аддзыны петан туй! Ме ачым отсала тэныд, став зонъяс да нывъяс отсаласны...
— А мама? Мый тэ, Улечка! Найӧ жӧ кувтӧдзыс мучитасны сійӧс! — Валя бӧрддзис.
— Да тэ эн бӧрд, збыльысь! — скӧрысь шуис Уля. — А тэнӧ кӧ нӧ Германияӧ нуасны, тэ чайтан, сылы кокньыдджык лоӧ? Вермас ӧмӧй сійӧ переживайтны тайӧс?
— Улечка... Улечка... Мыйысь нӧ тэ ещӧ ёнджыка мучитан менӧ?
— Зывӧк кывзыны тэнсьыд сёрнитӧ... тайӧ... тайӧ позорнӧ, пеж... Ме презирайта тэнӧ! — лёкысь, чорыда шуис Уля. — Да, да, презирайта тэнсьыд нинӧм вӧчны вермытӧмтӧ, тэнсьыд синватӧ... Гӧгӧр сы мында шог, сы мында йӧз, здоров, вына, зэв бур йӧз усьӧны фронтъяс вылын, кулӧны фашистскӧй концлагеръясын, тюрьмаясын, думышт, мый испытывайтӧны налӧн гӧтыръясныс, мамъясныс, но ставныс уджалӧны, тышкасьӧны! А тэ ныв, тэныд став туйыс восьса, тэныд кӧсйӧны отсавны, а тэ нярган, да ещӧ кӧсъян, медым тэнӧ жалитісны. А тэ меным абу жаль, да, да, абу жаль! — шуаліс Уля.
Сійӧ шурккылӧ чеччис, муніс ӧдзӧс дорӧ да, мышкас кисӧ пуктӧмӧн, мыджсис сэтчӧ, кутіс сулавны, скӧр, сьӧд синъяснас ас водзас видзӧдіг. Уля вольпась вылӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн Валя шы ни тӧв сулаліс пидзӧсъяс вылас.
— Валя! Валечка!.. Казьтыштлы, кыдзи ми тэкӧд овлім. Сьӧлӧмшӧрӧй менам! — друг шуис Уля. — Сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Валя гораа бӧрддзис.
— Казьтыштлы, кор нӧ ме сӧветуйтлі тэныд мыйкӧ омӧльтор? Помнитан, кор тай сливаяснад, либӧ кор тай тэ горзін, мый он вермы вартчыны, а ме шуи, мый ме тэнӧ ачым вӧйта? Валечка! Ме кевмыся тэныд...
— Он, он, тэ эновтін менӧ! Да, тэ эновтін менӧ сьӧлӧмнад, кор на тэ мӧдӧдчин мунны татысь, и сэсся нинӧм нин эз вӧв миян костын, тэ чайтан, ме эг чувствуйт тайӧс! — садьтӧгыс бӧрдігтыр шуаліс Валя. — А ӧні? Ме дзик, дзик ӧтнам свет вылас...
Уля нинӧм эз ӧтветит сылы.
Валя сувтіс да, Уля вылӧ видзӧдтӧг, чышкис чужӧмсӧ чышъяннас.
— Валя, ме висьтала тэныд медбӧръяысь, — ньӧжйӧник да кӧдзыда шуис Уля. — Либӧ тэ кывзан менсьым, сэки ми ӧні жӧ садьмӧдам Анатолийӧс и сійӧ колльӧдас тэнӧ Погорелӧйӧ Виктор ордӧ, либӧ... эн кырлӧдлы менсьым сьӧлӧмӧс.
— Прӧщай, Улечка... Прӧщай век кежлӧ... — Валя, синвасӧ пыкигмоз, котӧрӧн петіс кухняысь тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм дворӧ.
Уля муртса вермис кутны асьсӧ, мед не вӧтчыны сы бӧрся да мед не окавны сылысь шудтӧм, кӧтасьӧм чужӧмсӧ.
Сійӧ кусӧдіс дзузгансӧ, восьтіс ӧшиньсӧ да пӧрччысьтӧг водіс вольпась вылас. Унмыс пышйис сы дорысь. Сійӧ кывзіс степысь да посёлокысь омӧлика кылысь войся шыяссӧ. Сылы пыр кажитчис, мый тані куйлігӧн, Валя ордӧ воисны нин немецъяс да лӧсьӧдчӧны нуӧдны сійӧс, и некод абу, коді эськӧ вермис шуны коньӧр Валялы сыкӧд прӧщайтчӧм кузя бур да мужественнӧй кыв.
Друг сылы кутісны кывны небыд му вылысь кок шыяс да кӧнкӧ град йӧрын коръясӧн кышӧдчӧм. Кок шыяс матыстчисны, локтіс эз ӧти морт. Колӧ вӧлі эськӧ каличавны ӧдзӧссӧ да пӧдлавны ӧшиньсӧ, но кок шыясыс кылісны нин дзик ӧшинь улас, и ӧшиньӧд мыччысис узбекскӧй шапочкаа еджыд юр.
— Уля, тэ узян? — вашкӧдӧмӧн юаліс Анатолий.
Уля вӧлі ӧшинь дорын нин.
— Зэв ыджыд шог, — шуис Анатолий, — Викторлысь батьсӧ нуӧдісны...
Ӧшинь дорысь Уля аддзис Викторлысь тӧлысьӧн югдӧдӧм мужественнӧй кельыд чужӧмсӧ, вуджӧрӧн пемдӧдӧм синъяссӧ.
— Кор нуӧдісны?
— Талун рыт. Воис немец, эсесовец, сьӧд паськӧма, кыз сэтшӧм, зарни пиньяса, лёк дука, — зывӧкпырысь висьталіс Виктор, — сыкӧд тшӧтш салдат да русскӧй полицай... Нӧйтісны сійӧс. Сэсся нуӧдісны лесхоз контора дорӧ, сэні сулаліс арестованнӧйяс тыра грузӧвик, ставсӧ татчӧ нуӧдісны... Ме котӧрті на бӧрся кызьнан километрсӧ... Тэ кӧ эськӧ войдӧрлун эн мун, найӧ эськӧ тэнӧ кутісны жӧ, — шуис Анатолийлы Виктор.
Комын кыкӧд глава
Уна лун-вой коли сэксянь, кор Матвей Шульгаӧс шыбитісны тюрьмаӧ, и сійӧ воштіс кад арталӧмсӧ. Сы камераын пӧшти век вӧлі пемыд, — югыдыс пырліс пӧтӧлӧкбердса векньыдик костӧд, кодӧс вӧлі ортсысяньыс креставлӧма колючӧй проволокаӧн да джынвыйӧ вевттьӧма навесӧн.
Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн да ставӧн вунӧдӧмаӧн.
Мукӧддырйи сійӧ либӧ мӧд нывбабалы, мамлы либӧ гӧтырлы, удайтчыліс кевмысьны жандармерияса немецкӧй салдатлы либӧ кутшӧмкӧ русскӧй «полицайлы», медым передайтны пиыслы либӧ мужикыслы сёянтор, бельё. Но Костиевичлӧн Краснодонын эз вӧвны рӧднӧйясыс. Матысса йӧз пиысь, Лютиков кындзи да старик Кондратович кындзи, некод эз тӧд, мый Костиевичӧс колисны Краснодонӧ подпольнӧй удж вылӧ, мый тайӧ пемыд камераас пукалысь некодӧн тӧдтӧм Евдоким Остапчук — тайӧ Костиевич. Сійӧ гӧгӧрволіс, мый Лютиков вермас и не тӧдны, мый сыкӧд лои, а тӧдмалӧм бӧрас вермас не аддзыны, кыдзи сы дінӧ писькӧдчыны. И Матвей Костиевич эз виччысь отсӧг Лютиковсянь.
Дзик ӧти йӧзӧн, кодъяскӧд сійӧ аддзысьлывліс, вӧліны йӧз, кодъяс мучитісны сійӧс, и тайӧ вӧліны немецкӧй жандармъяс. На пиысь сӧмын кыкӧн сёрнитісны рочӧн: сьӧд кос юр вылас пуктӧм кубанкаа немец-переводчик да полицияса начальник Соликовский, виж лампасъяса, зэв паськыд важся казачӧй шароварыа да вӧв гыж кодь кулакъяса; сы йылысь позис эськӧ шуны, мый сійӧ лёкджык на немецъясысь, позис кӧ эськӧ лоны на дорысь лёкджыкӧн.
Арестуйтӧм бӧрас пыр жӧ Костиевич висьтасис, мый сійӧ морт партийнӧй, коммунист, сы вӧсна мый дзебны тайӧс вӧлі весьшӧрӧ да сы вӧсна мый тайӧ веськыда висьтасьӧмыс да правдаыс содтылісны сылы вынсӧ сійӧс мучитысьяскӧд тышкасигӧн. Сійӧ висьталіс асьсӧ обыкновеннӧй рядӧвӧй мортӧн. Но кӧть кутшӧм бӧбӧсь эз вӧвны сійӧс мучитысь йӧзыс, найӧ сы ӧблик серти да поведение сертиыс аддзисны, мый тайӧ абу збыль. Налы вӧлі колӧ, медым сійӧ висьталіс ещӧ мукӧд йӧзӧс, ассьыс ёртъяссӧ. Та вӧсна найӧ эз вермыны и эз кӧсйыны сразу вины сійӧс. И сійӧс быд лун кыкысь допрашивайтісны старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер либӧ сылӧн заместительыс вахмистр Балдер, кодъяс надейтчисны эрдӧдны сы пыр Краснодонысь большевистскӧй организация да выслужитчыны областьса главнӧй фельдкомендант генерал-майор Клер водзын.
Найӧ допрашивайтісны Костиевичӧс да нӧйтісны сійӧс, кор сійӧ скӧрмӧдліс найӧс ку пытшсьыс петтӧдз. Но частӧджык нӧйтліс да пытайтліс сійӧс на тшӧктӧм серти СС командаса ротенфюрер Фенбонг; сійӧ вӧлі еджыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, зарни пиньяса да баба гӧлӧса кыз лысӧм унтер. Унтерсянь кыліс сэтшӧм лёк дук, мый весиг вахтмайстер Балдер да гауптвахтмайстер Брюкнер бергӧдлісны нырнысӧ да зывӧкпырысь шулывлісны сылы пинь пырыс лёк кывъяс, кор унтер зэв матӧ матыстчыліс на дінӧ. Унтер Фенбонг нӧйтіс да пытайтіс кӧрталӧм Костиевичӧс, кодӧс ещӧ кутісны салдатъяс, тэрмасьтӧг, делӧсӧ бура тӧдӧмӧн да дзик веськодьпырысь. Тайӧ вӧлі сылӧн профессия, сылӧн удж. А сійӧ часъясас, кор Костиевич эз вӧв допрос вылын, а вӧлі аслас камераын, унтер Фенбонг эз нин вӧрзьӧдлы сійӧс, сы вӧсна мый поліс Костиевичысь, кор сійӧс абу вӧлі кӧрталӧма да салдатъяс эз кутны сійӧс, и нӧшта сы вӧсна, мый тайӧ вӧліны Фенбонглӧн эз уджалан часъяс, а шойччан часъяс; сійӧ колляліс кадсӧ нарошнӧ сылы да сы салдатъяслы тюрьмаса дворӧ лӧсьӧдӧм дворницкӧйын.
Но кыдз кӧть эз мучитны Костиевичӧс и кӧть кутшӧм дыр тайӧ эз кыссьы, Матвей Костиевич нинӧм эз веж аслас поведениеын. Сійӧ вӧлі воддза кодь жӧ независимӧй, сетчытӧм да буйнӧй, и сійӧ ставсӧ зэв ёна мудзтӧдліс, и вообще сысянь вӧліны сӧмын ӧти неприятностьяс.
Сэки, кор сэтшӧм поправитны позьтӧм безнадёжнӧйӧн да мучитана однообразнӧйӧн вӧлі Костиевичлӧн ортсыса олӧмыс, нӧшта ыджыдджык вынӧн да джудждаӧн тыдовтчыліс сылӧн духовнӧй олӧмыс. Кыдзи и став гырысь да сӧстӧм йӧз асланыс смерть водзвылын, сійӧ ӧні аддзис и асьсӧ и ассьыс став олӧмсӧ вывті яснӧя, правдалӧн необыкновеннӧй вынӧн.
Волясӧ зэвтӧмӧн сійӧ вӧтлывліс ас юрсьыс мӧвпъяссӧ гӧтыр йывсьыс да челядь йывсьыс, медым эз небзьы ачыс. Но сымын ыджыдджык пӧсьлунӧн да радейтӧмӧн сійӧ думайтіс томдырся ёртъяс йывсьыс — Лиза Рыбалова йылысь, Кондратович йылысь, кодъяс танӧсь, карын, сысянь матынӧсь, да шогсис, мый весиг найӧ оз тӧдлыны сы смерть йылысь, сэтшӧм смерть йылысь, коді эськӧ оправдайтіс сійӧс на водзын. Да, сійӧ тӧдіс, мыйла сійӧ веськалі тайӧ пемыд камераас, да мучитчис сыысь, мый сійӧ нинӧм нин оз вермы поправитны, весиг объяснитны йӧзлы, мыйын жӧ сійӧ мыжа, медым кокниджык вӧлі аслыс сьӧлӧм вылас да медым йӧзыс эз нин вӧчавны сы кодь ӧшибкаяссӧ.
Ӧтчыд луннас, кор Костиевич шойччӧ вӧлі асъя допрос бӧрын, сы камера дорын кыліс гора сёрни, ӧдзӧсыс воссис кутшӧмкӧ нориник тиньмунӧмӧн, и камераӧ пырис «полицай» повязкаа морт, кодлӧн бокас ӧшаліс виж шнура ыджыд кобура. Ӧдзӧс дорын сулаліс коридорнӧй дежурнӧй — жандармерияысь кузь уска немецкӧй салдат.
Пемыдӧ велалӧм Костиевич пыр жӧ аддзис полицейскӧйӧс, коді пырис сы дінӧ. Зэв на том, пӧшти челядь, сьӧдіник дай паськӧмыс ставнас сьӧд, сійӧ, Костиевичӧс бура аддзыны вермытӧг, яндысиг да асьсӧ лёкногӧн кутны зілигтыр, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс ас гӧгӧрыс зверлӧн кодь синъяснас да ёна дзирнясис, быттьӧкӧ сійӧ дзиръяса.
— Со тэ и зверь клеткаын! Пыр жӧ ми пӧдлалам ӧдзӧссӧ да видзӧдлам, кыдзи тэ кутан асьтӧ чувствуйтны. Оп-ля! — немецкӧй ногӧн шуис жандармерияса кузь уска салдат, гораа вак-вак серӧктіс да клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ том «полицай» бӧрвылын.
Полицейскӧй тэрыба копыртчис сьӧд джоджысь кыпӧдчыштӧм Костиевич дорӧ да, повзьӧм ёсь сьӧд синъяснас Костиевичӧс сотігмоз, шӧпнитіс:
— Тіян ёртъясныд оз вугравны. Виччысьӧй войнас, локтан неделяс, ме тіянӧс предупредита сэки...
Дзик пыр жӧ полицейскӧй сувтіс веськыда да, нахальнӧя видзӧдігмоз, невернӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Он повзьӧд, небось... Эн сэтшӧм-татшӧм вылӧ веськав... Проклятӧй немчура!
Немецкӧй салдат гораа серӧктігтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да гажаа мыйкӧ горӧдіс.
— А-а, шедін? — аслас омӧлик, вӧсньыдик тушанас Шульга водзын дзирнясигтырйи шуис том «полицай». — Тэнад шуд, мый ме морт честнӧй да ог тӧд тэнӧ... У, тэ!.. — друг горӧдіс сійӧ да, вӧсньыдик кинас ӧвтыштігмоз, кокньыдика тувкыштіс Костиевичлы пельпомас да здук мында личкыштліс чуньнас пельпомсӧ, и тайӧ кокньыдика инмӧдчылӧмас Костиевичлы кажитчис мыйкӧ дружескӧй.
«Полицай» петіс камерасьыс, и ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, и ключыс гольсмуні томанас.
Дерт, тайӧ вермис лоны провокация. Но мыйла тайӧ колӧ налы, кор сійӧ на киын да найӧ пыр вермасны вины сійӧс? Тайӧ вермис лоны медводдза пробнӧй шарӧн дӧверие испытайтӧм могысь, медым колана кадӧ Костиевич висьталіс эськӧ ас йывсьыс ставсӧ тайӧ «полицайыслы», кыдзи ас мортлы. Но неужели найӧ вермасны думыштны, мый сійӧ сэтшӧм наивнӧй?
И Костиевич сьӧлӧмын кыптіс надея да гыӧн-гыӧн вӧтлыны кутіс вирсӧ дойдалӧм багатырскӧй туша кузяыс.
Сідзкӧ, Филипп Петрович ловъя да действуйтӧ? Сідзкӧ, найӧ сэні помнитӧны сы йылысь? Да кыдзи нӧ вермис сійӧ думайтны мӧд ногӧн...
Сы йылысь тӧждысьысь ёртъяс дінас благодарность чувство, семьясӧ спаситӧм вылӧ выльысь кыптӧм надея, мучитчӧмысь, омӧль думъясысь лоны вермана мездысьӧм — ставыс тайӧ сӧльнитчис сы душаын тыш вылӧ да овны чуксалысь ӧти вынйӧра чувствоӧ. И сійӧ, олӧма, грешнӧй, ыджыд морт, кутіс чувствуйтны, мый морӧсас сылӧн чукӧрмӧ шуда синва, кор думыштіс аслыс, мый сійӧ кутас овны и вермас на выполнитны ассьыс долгсӧ.
Пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧсъяс да стенъяс пыр сылы лун и вой кыліс тюрьмалӧн став олӧмыс: кыдзи вайӧдлісны да нуӧдлісны йӧзӧс, кыдзи мучитісны да кыдзи лыйлісны стена сайын, дворын. Ӧтчыд войнас сійӧ садьмис шумысь, камераясысь да коридоръясысь кылысь сёрниысь да кок шыясысь, жандармъяслӧн да полицейскӧйяслӧн немецкӧй и русскӧй кывйӧн горзӧмысь, оружиеӧн клёнӧдчӧмысь, челядь да нывбаба бӧрдӧмысь. Кажитчис, мый йӧзсӧ петкӧдӧны вӧлі тюрьмасьыс. Кыліс некымын грузӧвӧй машина моторъяслӧн жургӧм; машинаясыс ӧти бӧрся мӧд муналісны дворсьыс.
И збыльысь, кор нуӧдісны Костиевичӧс лунся допрос вылӧ коридор кузя, сійӧ чувствуйтіс, мый тюрьмаыс тыртӧм.
Войнас сійӧс дзик первойысь на эз тревожитны. Сійӧ кыліс, кыдзи тюрьма дорӧ воис грузӧвӧй машина да жандармъяс и полицейскӧйяс вомгорулас ёрччышталігтыр, тэрмасигтыр, быттьӧ найӧ яндысьӧны ӧта-мӧдсьыс, нуӧдалісны камераясӧ арестованнӧйясӧс, кодъяс чӧв олісны да сьӧкыда кыскисны кокъяснысӧ коридор кузя. Арестованнӧйяссӧ вайӧдалісны войбыд.
Асылӧдзыс вӧлі ылын на, кор Костиевичӧс чеччӧдісны допрос вылӧ да нуӧдісны кияссӧ кӧртавтӧг. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый талун оз кутны пытайтны сійӧс. И збыльысь, сійӧс вайӧдісны эз камераӧ, кодӧс вӧлі нарошнӧ лӧсьӧдӧма пыткаяс вӧчӧм вылӧ да коді вӧлі сыладорын жӧ, кӧні и заключённӧйяслы камераясыс, а
Ӧдзӧс сайын кылісны сьӧкыд кок шыяс, и кабинетӧ, юрсӧ копыртӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс юрйылас, пырис полицияса начальник Соликовский важся казачӧй картуза, а сы бӧрся Костиевич аддзис ассьыс мучительсӧ, унтер Фенбонгӧс, СС салдатъясӧс, кодъяс вӧлі кутӧны джынвыйӧ пасьтӧм, ыджыд тушаа, олӧма мортӧс; сійӧ вӧлі кыз, ён чужӧма, сылысь кияссӧ кӧрталӧма мышкас. Матвей Костиевич тӧдіс ассьыс земляксӧ, 1918 воын партизанскӧй тышын участвуйтысьӧс — Петровӧс, кодкӧд Костиевич эз аддзысьлы во дас вит нин. Петров, тыдалӧ, важӧн нин абу ветлывлӧма кӧмтӧгыс, коксӧ дойдалӧма, сылы весиг сьӧкыд тувччавны джоджӧдыс. Кыз чужӧм вылас сылӧн уналаын вӧліны лӧзінъяс да дойяс; Костиевичкӧд медбӧръя аддзысьлӧмсянь сійӧ абу ёна пӧрысьмӧма, сӧмын паськыдджыкӧсь лоӧмаӧсь пельпомъясыс да кызджык коскыс. Асьсӧ кутіс сійӧ зумыша, но достоинствоӧн.
— Тӧдан сійӧс? — юаліс
Шурка Рейбанд переведитіс вопроссӧ Костиевичлы.
И Петров и Костиевич видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас сідзи, мый быттьӧкӧ медводдзаысь аддзӧны ёрта-ёртсӧ. И кутісны асьнысӧ сідзи допрос чӧжыс.
Майстер Брюкнер горзіс сы водзын шы ни тӧв сулалысь кӧмтӧм кока, зумыш чужӧма Петров вылӧ:
— О, тэ пӧръясьлысь, пӧръясьлысь, пӧрысь крыса! — И зымӧдіс весалӧм штиблетнас сідзи, мый
Сэсся Соликовский аслас зэв гырысь кулакъяснас кутіс нӧйтны Петровӧс, кытчӧдз эз уськӧд сійӧс джоджас. Шульга кӧсйыліс нин уськӧдчыны Соликовский вылӧ, но пытшкӧсса гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ вермас тайӧн сӧмын вӧчны Петровлы лёктор, сыысь ӧтдор сійӧ чувствуйтіс, мый воис сэтшӧм кад, кор сылы лучше тадзи и кольны кӧртавтӧм киясӧн. И сійӧ кутіс асьсӧ да, нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, кыв ни джын шутӧг сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны Петровӧс.
Сэсся найӧс кыкнаннысӧ нуӧдісны.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Костиевичӧс тайӧ разас эз нӧйтны, сы син водзын лоӧмторйыс сэтшӧма гудыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ и юр садьсӧ, мый тайӧ суткися мӧд допрос помасигкежлӧ сылӧн вына ён организмыс слабитіс. Костиевич оз помнит, кыдзи сійӧс нуӧдісны камераас, воштіс садьсӧ, и воис ас садяс ӧдзӧс томанын ключӧн зёлькӧдчӧмысь. Сійӧ кыліс ӧдзӧс дорысь ноксьӧм, но эз вермы дзикӧдз садьмыны. Сэсся сылы кажитчис, мый ӧдзӧсыс воссис да кодӧскӧ тойыштісны сы дорӧ камераас. Костиевич выныштчис да восьтіс синъяссӧ. Сы весьтӧ копыртчӧмӧн сулаліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяса да цыганлӧн кодь сьӧд тошка морт да зілис тӧдмавны Костиевичӧс.
Тайӧ мортыс веськаліс пемыд камераӧ югыдінсянь и велавтӧмысла ли мый ли эз вермы аддзыны Костиевичлысь чужӧмсӧ, либӧ жӧ Костиевич эз нин вӧв дзик ас кодьыс. Но Костиевич пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — тайӧ вӧлі земляк, сідзжӧ колян войнавывса участник, 1-бис №-а шахтаса директор Валько.
— Андрей... — надзӧник шуис Костиевич.
— Матвей?.. Судьба! Судьба!..
Валько друг тэрыба сывйыштіс пельпомӧдыс кыпӧдчыштӧм Костиевичӧс.
— Ставсӧ вӧчим, медым мездыны тэнӧ, а судьба сиӧма аслым веськавны тэ дорӧ... Вай жӧ, вай видзӧдла тэ вылӧ, — недыр мысти чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Мый найӧ тэкӧд вӧчӧмаӧсь! — Валько лэдзис Костиевичӧс да мӧдіс ветлӧдлыны камераті.
Сы пытшкын быттьӧ садьмис сылӧн природнӧй цыганскӧй пӧсьлуныс, а камераыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый Валько збыльысь вӧлі клетка пытшкӧ йӧртӧм тигр кодь.
— Тӧдчӧ, и тэныд сюрӧма, — спокойнӧя шуис Костиевич да, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧм бӧрын, пуксис.
Вальколӧн паськӧмыс вӧлі тырӧма бусӧн, пинжак соскыс джынвыйӧ орӧма, ӧти гач кокыс потӧма пидзӧс весьттіыс, мӧдыс резьдӧма вурысӧдыс; кымӧс вомӧныс — кучкӧм туй. Но Валько вӧлі сапӧга.
— Косясьӧмыд, тыдалӧ?.. Тайӧ — ме нога, — удовольствиеӧн шуис Костиевич, ачыс представитіс аслыс, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі. — Ладнӧ, эн тшыкӧд ассьыд нервъястӧ. Пуксьы, висьтав, кыдзи-мый сэні...
Коксӧ ас улас сюркнялӧмӧн Валько пуксис джоджас Костиевичлы воча, видліс кинас нильӧг джоджсӧ, чукыртчыліс.
— Вывті ответственнӧй вӧвлі, эг на привыкнит, — шуис сійӧ ас йывсьыс да шпыньмуніс. — Мый тэныд висьтавнысӧ? Делӧяс мунӧны нормальнӧя, миян делӧяс. Но, а ме...
И друг тайӧ грубӧй мортыслӧн чужӧмыс кутіс дергайтчыны сэтшӧм мучительнӧя, мый Костиевич мыш кузя визьнитіс йирмӧг. Валько ӧвтыштіс кинас да ассьыс сьӧд чужӧмсӧ тупкис кипыдӧсъяснас.
Комын коймӧд глава
Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор Вальколы удайтчис лӧсьӧдны Филипп Петровичкӧд связь, сылы, кыдзи мортлы, коді бура тӧдӧ «Краснодонуголь» трестса шахтаяссӧ, вӧлі сетӧма киясас районын нуӧдан саботажлысь да диверсияяслысь став гуся везъяссӧ.
Инженер Бараков вӧлі матысса морт дирекционлы, аслыс Швейделы, а медся нин сылӧн заместитель Фельднерлы, коді аслас чӧв олысь начальник сертиыс вӧлі зэв больгысь. Тайӧ матыслуныс сетліс позянлун Бараковлы, а сы пыр и Вальколы бура тӧдны администрациялысь быд хозяйственнӧй начинаниеяссӧ.
Бокӧвӧйлы, весиг зэв сюсь мортлы сьӧкыд эськӧ вӧлі аддзыны связьсӧ, коді вӧлі Бараков да Фельднер ӧчереднӧй встреча костын да сы костын, мый некымын час мысти краснодонса уличаяс вылын друг тыдовтчывліс скромнӧй, раминик ныв — Оля Иванцова, кодлӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс гожъялӧмысла лоӧма бронза кодь. Скромнӧй ныв ӧти керкаӧ пыралас помидор вузавны, мӧдӧ — прӧстӧ кӧзяева ордас гӧститӧм могысь, а недыр мысти немвиччысьтӧг киссьӧны немецкӧй администрациялӧн став бур начинаниеясыс.
Оля Иванцова ӧні уджаліс Вальколӧн связнӧй пыдди.
Но не сӧмын хозяйственнӧй мероприятиеяс йылысь тӧдмавліс Фельднерсянь Бараков. Лейтенант Швейде керкаын лун и вой пьянствуйтісны местнӧй жандармериялӧн чинъяс. Ставсӧ, мый йылысь найӧ видзчысьтӧг больгылісны ас костаныс, господин Фельднер сідз жӧ видзчысьтӧг больгыліс-висьтавліс Бараковлы.
Уна узьтӧм вой коллявліс Филипп Петрович: сійӧ думайтіс, кутшӧм ногӧн спаситны краснодонскӧй тюрьмаысь Матвей Костиевичӧс да мукӧд заключённӧйясӧс. Но дыр кад чӧж сылы эз удайтчы лӧсьӧдны весиг связьяс тюрьмакӧд.
Тюрьмакӧд йитӧд лӧсьӧдны отсаліс Иван Туркенич.
Туркенич вӧлі почтеннӧй краснодонскӧй семьяысь, коді бура тӧдса Лютиковлы. Кӧзяиныс сэні, Василий Игнатьевич, пӧрысь шахтёр, петӧма нин инвалидность вылӧ, и сылӧн гӧтырыс, Феона Ивановна, рӧдинанас Воронежскӧй губернияысь обрусевшӧй украинецъяс пӧвстысь, кызь ӧтикӧд воын няньтӧм кадӧ став семьянас мунісны Донбассӧ. Ваня сэки вӧлі нёньпом кагаӧн на. Феона Ивановна став туй чӧжыс нуис сійӧс ки вылас, а ыджыдджык чойыс, мамыслы подолас кутчысьӧмӧн, муніс подӧн.
Сэтшӧм омӧль вӧлі налӧн туяс олӧмыс, мый Миллеровоын челядьтӧм кооператор гозъя, кодъяс лэдзисны найӧс узьны асланыс керкааныс, кутісны корны Феона Ивановналысь кагасӧ сетны налы воспитание вылӧ. И бать-мамыс первойсӧ кӧсйысисныкодь, а сэсся кыпӧдісны зык, пинясьны кутісны, синва лэдзыштісны да эз сетны сьӧлӧмшӧр пинысӧ.
Тадзи найӧ воисны Сорокин рудникӧдз да овмӧдчисны сэтчӧ. Кор Ваня быдмис нин, помавны мӧдіс школа да выступайтліс драматическӧй кружокын, Василий Игнатьевич да Феона Ивановна радейтлісны висьтавлыны гӧстьяслы, кыдзи Миллеровоын кооператор кӧсйис босьтны налысь писӧ да кыдзи найӧ эз сетны сійӧс.
Сійӧ лунъясас, кор немецъяс орӧдісны Южнӧй фронт, лейтенант Туркенич, противотанкӧвӧй орудиеяс батареяса командир, коді имеитіс приказ сулавны кувтӧдз, отбивайтіс немецкӧй танкъяслысь атакаяссӧ Дон дорын Калач районын сэтчӧдз, кытчӧдз став орудийнӧй расчётъясыс эз петны стройысь да кытчӧдз ачыс эз ранитчы. Торъявлӧм ротаяс да батареяяс колясъяскӧд сійӧс босьтӧмаӧсь пленӧ да, кыдзи мунны вермытӧм раненӧйӧс, лыйӧма немецкӧй лейтенант. Но абу дзикӧдз виӧма. Дӧва-казачка кык недель чӧж дӧзьӧритӧма Туркеничӧс. И сійӧ воис гортас, тушасӧ дӧрӧм улас бинтуйтӧма крестӧн-крестӧн.
Иван Туркенич лӧсьӧдіс тюрьмакӧд связь Горький нима школаын коркӧ ӧтлаын велӧдчывлысь аслас ёртъяс отсӧгӧн — Анатолий Ковалёв да Вася Пирожок отсӧгӧн.
Сьӧкыд вӧлі эськӧ аддзыны и физическӧй развитие сертиыс и характер сертиыс таысь разнӧйпӧлӧсджык ёртъясӧс.
Ковалёв вӧлі зэв ён зон, мусянь тэчӧм, быттьӧ степвывса дуб, ньӧжмыд да зэв шань оласа. Томдырсяньыс сійӧ решитіс лоны знаменитӧй гиревикӧн, кӧть нылыс, код бӧрся сійӧ ухаживайтліс, и серавліс сы вылын: сійӧ шулывліс, мый спортивнӧй мирын медвылыс тшупӧдас сулалӧны шахматистъяс, а гиревикъяс медулыс тшупӧдас, — гиревикъясысь улынджык мунӧны нин сӧмын амёбаяс. Ковалёв вӧлі бур оласнога, эз ю, эз куритчы, ветліс и тӧлын пальтотӧг да шапкатӧг, асывъяснас купайтчис кӧдзыд ваын да быд лун упражняйтчис гираяс лэпталӧм кузя.
А Вася Пирожок вӧлі косіник, инас ӧшйытӧм, зэв пузьысь, зверлӧн кодь ӧзйысь сьӧд синъяса, ёна любитліс нывъясӧс и найӧ сійӧс любитлісны, радейтліс косясьны, и спортын кӧ мыйкӧ сійӧс интересуйтліс, то сӧмын бокс. Вообщӧ сійӧ радейтліс авантюраяс.
Туркенич мӧдӧдіс Пирожок ордӧ ассьыс верӧс сайӧ мунӧм ичӧтджык чойсӧ патефон пластинкаясла, и чойыс вайӧдіс Васяӧс пластинкаясыскӧд тшӧтш, а Вася аскӧдыс вайӧдіс другсӧ Ковалёвӧс.
Ёна скӧрмисны краснодонса став олысьяс, торйӧн нин том йӧз, кодъяс личнӧ тӧдісны Ковалёвӧс да Пирожокӧс, кор найӧс регыд мысти аддзисны сосъясас свастикаа «полицайяс» пӧвстысь, кодъяс, кельыдлӧз погонъяса немец-сержант веськӧдлӧм улын, упражняйтчисны паркдорса пустырь вылын асланыс выль специальность кузя.
Найӧ специализируйтчисны карса порядок видзӧм кузя. Налы пай вылас усьлі дежуритны карса управаын, дирекционын, районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураын, биржа трудаын, рынок вылын, ветлӧдлісны войясын участокъясті. «Полицайлӧн» повязкаыс вӧлі надежнӧйторйӧн жандармерияса немецкӧй салдатъяскӧд общайтчигӧн. И Вася Пирожоклы не сӧмын удайтчис тӧдмавны, кӧні пукалӧ Шульга, но весиг пыравны сы дорӧ камераас да юӧртны, мый ёртъясыс тӧждысьӧны сійӧс мездӧм вӧсна.
Мездыны! Мудералӧмӧн да гӧснечалӧмӧн тані нинӧм он вермы вӧчны. Матвей Костиевичӧс да мукӧдӧс позьӧ вӧлі мездыны сӧмын тюрьма вылӧ нападитӧмӧн. Татшӧм операцияыс ӧні вӧлі вын сертиыс районнӧй подпольнӧй организациялы.
Тайӧ кад кежлас организацияӧ воалісны Краснӧй Армияса раненӧй офицеръяс, кодъяс лечитчисны краснодонскӧй госпитальын да кодъясӧс спаситісны Серёжа Тюленин, сылӧн чойыс Надя да няня Луша.
Туркенич воӧм бӧрын том йӧзлӧн группа, кодӧс создайтіс подпольнӧй райком бердын Филипп Петрович, получитіс боевӧй руководительӧс — тырвыйӧ боевӧйӧс, мӧд ногӧн кӧ, военнӧй руководительӧс.
Сы моз жӧ кыдзи боевӧй операцияяс дырйи подпольнӧй райком лолі штабӧн, а райкомса руководительяс Бараков да Лютиков лолісны сэки отрядса командирӧн да комиссарӧн, та ногӧн жӧ найӧ кӧсйисны котыртны и том йӧзлысь организациясӧ.
Август тӧлысся став тайӧ лунъяс чӧжыс Бараков да Лютиков дасьтісны боевӧй дружина, медым уськӧдчыны тюрьма вылӧ. И налӧн поручение серти Иван Туркенич да Олег бӧръялісны том йӧзлысь группа тайӧ операцияас участвуйтӧм могысь. Аслыныс отсӧг вылӧ Ваня да Олег кыскисны группааныс Земнуховӧс, Сережка Тюленинӧс, Люба Шевцоваӧс да Евгений Стаховичӧс, кыдзи мортӧс, коді исавлӧма нин порох дуксӧ.
Кӧть и ёна вӧлі увлекитчӧма Уля аслас выль рольӧн да кӧть бура гӧгӧрвоис Олегкӧд регыд аддзысьлӧмлысь став тӧдчанлунсӧ, сійӧ ещӧ эз на велав сэтшӧма пӧръявлыны ассьыс бать-мамсӧ да сэтшӧма вӧлі тырӧма гортса уджъясӧн, мый слӧймис мунны Олег ордӧ сӧмын некымын лун мысти Викторкӧд да Анатолийкӧд сёрнитӧм бӧрын, рытгорувнас нин, и эз су Олегӧс гортсьыс.
Генерал барон фон Венцель да сылӧн штабыс некымын лун сайын нин мунӧмаӧсь асыввывлань. Дядя Коля, коді восьтіс Улялы ӧдзӧссӧ, пыр жӧ тӧдіс сійӧс, но, кыдзи кажитчис Улялы, сійӧ не сӧмын эз петкӧдлы радлӧм, но весиг мелілун сы бӧрын, кор найӧ сы мында испытайтісны ӧтлаын да сы мында лун эз аддзысьлыны...
Бабушка Вера да Елена Николаевна эз вӧвны гортанысӧсь. Улӧсъяс вылын ӧта-мӧдныслы воча пукалісны Марина да Оля Иванцова да тупыльӧ гартісны вурун шӧрт.
Уляӧс аддзӧм бӧрын Марина уськӧдіс тупыльсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Улечка! Кытчӧ нӧ тэ вошлін? Мед му пыр мунасны найӧ, эсійӧ чӧртъясыс! — радпырысь висьталіс сійӧ синдорас доршасьысь синва пыр. — Со видзӧд, резьӧда жакетӧс пиӧйлы костюм вылӧ. Думайта, жакетӧс немецъяс всё равно мырддясны, а ичӧтыдлысь, гашкӧ, оз вӧрзьӧдны!..
И сійӧ сэтшӧм жӧ тэрыба кывъяссӧ шуалігтырйи кутіс казьтывны ӧтлаын ветлӧмсӧ, вуджӧдчанінын челядьлысь гибельсӧ, и кыдзи шӧри орӧдіс детскӧй домса заведующӧйӧс, и кыдзи немецъяс мырддялісны налысь шӧвк кӧлуйсӧ.
Шевгӧдӧм, мугов, ён киясас вурун шӧртсӧ ас водзас кутігтыр Оля таинственнӧй да, кыдзи кажитчис Улялы, тревожнӧй синъяссӧ лапйӧдлытӧг, видзӧдіс веськыда ас водзвылас.
Уля эз лыддьы позянаӧн висьтавны, мыйла сійӧ воис, — висьталіс сӧмын Викторлысь батьсӧ арестуйтӧм йылысь. Оля, кияссӧ воддза ногыс кутігмоз, тэрыба видзӧдіс дядя Коля вылӧ, а дядя Коля сы вылӧ. И Уля друг гӧгӧрвоис, мый дядя Коля, оз позь шуны, мый эз вӧв мелі, а мыйлакӧ тревожитчис, мый йылысь Уля эз вермы тӧдны. И тревожитана гудыр чувство шымыртіс тшӧтш и Уляӧс.
Оля воддза мозыс жӧ видзӧдіс таинственнӧя, шпыньмуніс кыдзкӧ бокӧ да шуис, мый сійӧ сёрнитчис Нина чойыскӧд аддзысьны парк дорын и найӧ пыр жӧ бӧр локтасны ӧтлаын татчӧ. Сійӧ шуис тайӧс, некод вылӧ видзӧдтӧг, да пыр жӧ петіс.
Марина дугдывтӧг висьтавліс, сійӧ нинӧм эз тӧд, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Недыр мысти Оля бӧр воис Нинакӧд.
— Буретш тэ йылысь казьтылім ӧти компаниеын. Кӧсъян кӧ, пыралам, ӧні жӧ тӧдмӧда? — нюмъявтӧг шуис Нина.
Сійӧ чӧв олігтыр нуӧдіс Уляӧс уличаясӧд да дворъясӧд, кытчӧкӧ дзик кар шӧрас. Сійӧ восьлаліс, Уля вылӧ видзӧдтӧг; паськыда восьтӧм карӧй синъясыс сылӧн вӧліны скӧрӧсь да мыйӧнкӧ быттьӧ вӧлі ылалӧмаӧсь.
— Нина, мый лои? — гусьӧник юаліс Уля.
— Буракӧ, тэныд ӧні висьталасны. А ме нинӧм ог вермы висьтавны.
— Тэ тӧдан, Витя Петровлысь батьсӧ арестуйтӧмаӧсь, — выльысь висьталіс Уля.
— Да? Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны... — Нина ӧвтыштіс кинас.
Найӧ пырисны сэтшӧм жӧ типа стандартнӧй керкаӧ, кутшӧмъяс сулалісны гӧгӧрас. Уля некор эз вӧвлы тані.
Ыджыд старик джынвыйӧ куйліс паськыд пу крӧвать вылын, паськӧма, сылӧн юрыс вӧйӧма пушыд пӧдушкаяс пӧвстӧ, тыдалісны сӧмын паськыд плешкыс, кыз нырыс да сук русӧй синкымъясыс. Паськыд лыяса, олӧма косіник нывбаба, гожъялӧмысла виж, пукаліс крӧвать дорас улӧс вылын да вурсис. Кык том мича нывбаба, кӧмтӧмӧсь, гырысь кокаӧсь, весь пукалісны лабичын ӧшинь дорас; найӧ любопытствоӧн видзӧдлісны Уля вылӧ.
Уля здоровайтчис. Нина тэрыба нуӧдіс сійӧс мӧд горничаӧ.
Ыджыд комнатаын пызан сайын пукалісны кымынкӧ том морт да ӧти ныв. Пызанвывтырыс вӧліны закускаяс, кружкаяс, вина бутылкаяс. Пукалысьяс пӧвстсьыс Уля тӧдіс Олегӧс, Ваня Земнуховӧс да Евгений Стаховичӧс, коді кыдзкӧ ӧтчыд, война первой лунъясас, выступайтліс первомайкасаяс водзын докладӧн. Кык том морт сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь. А нылыс вӧлі Люба, «Любка-артистка», кодӧс Уля аддзыліс эсійӧ вунӧдлытӧм лунас сы керка дзиръя дорысь. Налӧн аддзысьлӧмыс сэтшӧм бура сувтіс Уля син водзӧ, мый сійӧ чуймис, кор аддзис Любаӧс татысь. Но тайӧ жӧ здукас Уля ставсӧ гӧгӧрвоис, и Любалӧн поведениеыс тайӧ лунас друг лои сылы дзикӧдз гӧгӧрвоана.
Нина пыртӧдіс Уляӧс да ачыс пыр жӧ бӧр петіс.
Олег сувтіс Улялы паныд, неуна яндысьыштіс, корсис синъяснас сылы пуксян места да чужӧмтырнас нюммуніс сылы. И друг сэтшӧма шонтіс сійӧс тайӧ нюмыс гӧгӧрвотӧм да тревожнӧйтор водзвылас, мый йылысь долженӧсь вӧлі тӧдмӧдны Уляӧс...
Тайӧ вояс, кор вӧлі нуӧдӧмаӧсь Викторлысь батьсӧ, карысь да районысь арестуйтӧмаӧсь эвакуируйтчыны удиттӧм пӧшти став партиецсӧ, сӧветскӧй работникъясӧс, сійӧ либӧ мӧд общественнӧй удж нуысь йӧзӧс, уна учительӧс да инженерӧс, знатнӧй шахтёръясӧс и ӧткымынъясӧс военнӧйяс пӧвстысь, кодъяс дзебсясисны Краснодонын.
Тайӧ страшнӧй юӧрыс асывсяньыс разаліс кар пасьтала. Но сӧмын Филипп Петрович да Бараков тӧдісны, кутшӧм урок вайис подпольнӧй организациялы немецкӧй жандармериялӧн тайӧ предупредительнӧй операцияыс, коді эз ло кутшӧмкӧ провал вӧсна. Аслас «посни синма кӧвтымӧн» полиция кӧвтыштіс на пӧвстысь унаӧс, кодъяс долженӧсь вӧлі участвуйтны тюрьма охрана вылӧ нападение дырйи.
Олег ордӧ котӧрӧн воисны Оля да Нина Иванцоваяс. Гожъялӧмсьыс бронза кодь, омӧльтчӧм чужӧмъяс выланыс кыптӧм кельыдлуныс дзик пыр жӧ вуджис и Олеглы. Иван Кондратович кывъяс серти найӧ юӧртісны, мый войнас арестуйтӧмаӧсь Андрей дядьӧс.
Кондратовичлы кындзи, некодлы тӧдтӧм тайӧ квартираас, кӧні гусьӧн оліс Валько, немвиччысьтӧг вӧчӧмаӧсь обыск. Кыдзи бӧрыннас лои тӧдса, корсьӧмаӧсь абу Валькоӧс, а кӧзяйкаыслысь мужиксӧ, коді вӧлі эвакуацияын. Делӧыс муніс ичӧтик «шанхайчикъяс» пиысь ӧтиын, обысксӧ вӧчис Игнат Фомин да пыр жӧ тӧдіс Валькоӧс.
Кӧзяйкаыс висьталӧм серти, арестуйтігас Валько кутӧма асьсӧ спокойнӧя, но кор Фомин кучкӧма сылы чужӧмас, Валько пузьӧма да уськӧдӧма полицейскӧйӧс кок йывсьыс. Сэки Валько вылӧ уськӧдчӧмаӧсь жандармерияса салдатъяс.
Гортсаясыскӧд Оляӧс кольӧм бӧрын Олег да Нина котӧрӧн мунісны Туркенич ордӧ. Кӧть кыдзи, но колӧ вӧлі аддзӧдлыны Вася Пирожокӧс либӧ Ковалёвӧс. Но сійӧтор, мый тӧдмалӧма Туркеничлӧн ичӧт чойыс, коді котӧртлӧма Пирожок да Ковалёв квартираясӧ, вӧлі дзик нин гӧгӧрвотӧм да тревожнӧй. Бать-мамныс висьталӧм серти, найӧ кыкнанныс тӧрыт рытгорувнас мунӧмаӧсь гортсьыныс. А неуна сёрӧнджык на квартираясӧ пыралӧма накӧд ӧтлаын служитысь полицейскӧй Фомин, коді юасьӧма, кӧні найӧ вермасны лоны, да ёна грубитӧма сы вӧсна, мый эз су найӧс гортсьыныс. Сэсся сійӧ пыралӧма ещӧ ӧтчыд войнас да пыр дольӧма: «Вот сюрыштас налы!..» Ковалёв да Вася воӧмаӧсь гортаныс асъядорыс, садьтӧм кодӧсь, тайӧ ещӧ нин вӧлі чуймӧдана, ӧд Ковалёв некор эз юлы. Найӧ висьталасны гортсаясыслы, мый юӧмаӧсь шинкарка ордын, и, Фомин грӧзитӧм йылысь висьталӧм вылӧ видзӧдтӧг, водасны узьны. А асывнас воасны полицейскӧйяс да арестуйтасны найӧс.
Став лоӧмтор йывсьыс Нина отсӧгӧн Олег юӧртіс Полина Георгиевна Соколовалы, медым сійӧ первой позянлун дырйи тайӧс ставсӧ висьталіс Филипп Петровичлы. Найӧ корисны совещание вылӧ Сережка Тюленинӧс, Любкаӧс, Ваня Земнуховӧс да Стаховичӧс.
Сійӧ здукас, кор пырис Уля, Стахович да Ваня вензисны, и тайӧ пыр жӧ шымыртіс Уляӧс.
— Ме ог гӧгӧрво, кӧні нӧ тані логикаыс? — висьталіс Стахович. — Ми гӧтӧвитчим мездыны Остапчукӧс, тэрмасим, чукӧртім оружие, мобилизуйтім ребятаӧс, а кор арестуйтісны Андрей дядьӧс да мукӧдӧс, мӧд ногӧн кӧ, кыптіс ыджыдджык коланлун да срочность, миянлы тшӧктӧны виччысьны ещӧ и ещӧ...
Тыдалӧ, ребята пӧвстын Стаховичлӧн авторитетыс вӧлі ыджыд. Ваня гӧрдӧдӧмӧн юаліс аслас гортӧминик кыз гӧлӧсӧн:
— Мый нӧ тэ ногӧн колӧ вӧчны?
— Ме предлагайта аскомысьлы паныда войысь не сёрӧнджык нападитны тюрьма вылӧ. Ми кӧ эськӧ сы пыдди, медым сёрнитны, заводитім действуйтны асывсяньыс, нападениесӧ позис эськӧ вӧчны тавой жӧ, — шуис Стахович.
Сійӧ водзӧ висьталіс ассьыс мӧвпсӧ. Уля казяліс, мый Стахович ёна вежсьӧма сійӧ кадсянь, кор Уля кывліс война водзвылын «Первомайкаса» комсомольскӧй собрание вылын сылысь докладсӧ. Збыль, Стахович и сэки свободнӧя обращайтчис сэтшӧм книжнӧй кывъясӧн, кыдзи «логика»,
Сылӧн предложениеыс, тыдалӧ, чуймӧдіс ставнысӧ, некод эз решитчы пыр жӧ вочавидзны сылы.
— Тэ чувствояс вылӧ витан, вот мый... — медбӧрын шуис Ваня яндысьӧмсорӧн, но зэв крепыд гӧлӧсӧн. — И нинӧм дзебсясьӧмӧн ворсны. Кӧть ми ни ӧтчыд на эгӧ сёрнитлӧй та йылысь, но ме чайта, тэ, кыдзи и ставӧн, зэв бура гӧгӧрвоан, мый ми дасьтім ребятаӧс татшӧм серьёзнӧй делӧ вылӧ эгӧ асланым личнӧй почин серти. И кытчӧдз оз лоны выль индӧдъяс, ми огӧ имеитӧй право весиг чунь вӧрзьӧдны. Тадзи позьӧ не сӧмын йӧзӧс не спаситны, а ещӧ и выльясӧс воштыны... Абу жӧ детинкаяс ми, збыльысь! — друг шуис сійӧ скӧрысь.
— Ог тӧд, гашкӧ, меным оз дӧверяйтны да оз ставсӧ висьтавны. — Стахович самолюбивӧя топӧдліс вом доръяссӧ. — Колӧ шуны, ме ӧнӧдз эг получайтлы ни ӧти чёткӧй, боевӧй директива. Век виччысям, виччысям. Виччысьны лоӧ сэтчӧдз, мый йӧзӧс збыльысь виаласны... Эз на кӧ вины, — чорыда шуис сійӧ.
— Миян ставнымлӧн ӧткодя висьӧ сьӧлӧмным йӧз вӧсна, — шуис Ваня, и гӧлӧсас кыліс ӧбида. — Но тэ ӧмӧй збыльысь думайтан, мый миян асланым тырмисны эськӧ вынъяс?..
— Первомайкасаяслӧн сюрӧны смел, преданнӧй том йӧз? — друг юаліс Улялысь Стахович, покровительственнӧй выражениеӧн веськыда сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын.
— Да, сюрӧны, — шуис Уля.
Стахович кыв шутӧг видзӧдліс Ваня вылӧ.
Олег пукаліс пельпомъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн да то внимательнӧя да серьёзнӧя видзӧдлывліс аслас гырысь синъяснас Стахович вылӧ, сэсся Ваня вылӧ, то думыштчӧмӧн видзӧдіс веськыда ас водзладорас, и сылӧн синъясыс быттьӧ тупкысьлісны сук руӧн.
Серёжка зумыштчӧмӧн чӧв оліс. Туркенич эз сюйсьы спорас да дугдывтӧг видзӧдіс Стахович вылӧ, быттьӧ изучайтіс сійӧс.
Тайӧ кадас Любка пуксис Уля дінӧ.
— Тӧдін менӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Любка. — Помнитан менсьым батьӧс?
— Тайӧ ме дырйи вӧлі... — Уля вашкӧдӧмӧн подробнӧя висьталіс сылы Григорий Ильич пӧгибнитӧм йылысь.
— Ок, мый сӧмын лоӧ переживайтны! — шуис Любка. — Тэ тӧдан, менам сэтшӧма лӧг петӧ этайӧ фашистъяс да полицайяс вылас, мый ме эськӧ начкалі найӧс аслам киясӧн! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй да зэв скӧр выражение.
— Да... да... — ньӧжйӧник шуис Уля. — Мукӧддырйиыс ме чувствуйта сьӧлӧмын сэтшӧм мстительнӧй чувство, мый весиг полӧм босьтлӧ ас вӧсна. Пола, мый вӧча мыйкӧ немдумышттӧмӧс.
— Тэныд воӧ сьӧлӧм вылад Стаховичыс? — пель водзас вашкӧдӧмӧн юаліс сылысь Любка.
Уля лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тӧдан, вывті нин асьсӧ петкӧдлӧ. Но сійӧ прав. Ребята, дерт, сюрӧны, — шуис Любка Сергей Левашов йылысь думайтігтыр.
— Делӧыс ӧд абу сӧмын ребятаын, а коді кутас руководитны миянӧн, — шӧпкӧмӧн вочавидзис Уля.
И Олег — быттьӧ Уля водзвыв сёрнитчӧма сыкӧд — шуис сэки:
— Йӧз сайын делӧ оз сувт, смел ребята век сюрасны, а став делӧыс организацияын... — Сійӧ шуис тайӧс гора том гӧлӧсӧн, мукӧддырся серти ёнджыка мыкталігтыр, и ставныс видзӧдлісны сы вылӧ. — Ӧд ми жӧ абу организация... Со чук-кӧртчим да сёрнитам! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй выражение. — А ӧд эм жӧ партия. Кыдз нӧ ми кутам действуйтны сытӧг, сыысь торйӧн?
— Тасянь и колӧ вӧлі заводитны, а то артмӧ, мый ме партиялы паныд, — шуис Стахович, и сы чужӧм вылын ӧтпырйӧ кутіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм да дӧсада. — Ӧнӧдз ми имеитлім делӧ тэкӧд да Ваня Туркеничкӧд, а эгӧ партиякӧд. Но кӧть висьталӧй тӧлкӧн, мыйла ті чукӧртінныд миянӧс?
— А вот мыйла, — шуис Туркенич сэтшӧм ньӧжйӧ да спокойнӧй гӧлӧсӧн, мый ставныс бергӧдчисны сылань: — медым лоны дасьӧн. Мыйӧн тэ тӧдан, мый миянӧс збыльысь оз корны тавой? — Стахович вылӧ веськыда видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Стахович чӧв оліс.
— Тайӧ ӧти. Мӧд, — водзӧ висьталіс Туркенич: — Ми огӧ тӧдӧй, мый лои Ковалёвкӧд да Пирожоккӧд. А позьӧ ӧмӧй действуйтны синтӧмъяс моз? Ме некор ог вермы шуны ребята йылысь лёктор, но найӧ кӧ провалитчисны? Позьӧ ӧмӧй мыйкӧ вӧчны, он кӧ йитчы арестованнӧйяскӧд?
— Тайӧ делӧсӧ ме б-босьта ас вылӧ, — тэрыба шуис Олег. — Рӧдвужыс, тӧдӧмысь, нуасны передача, позяс кодлыкӧ записка передайтны — нянь пиын, дозмукын. Ме организуйта тайӧс м-мам пыр...
— Мамыд пыр! — серӧктіс Стахович.
Олег зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Немецъяссӧ тэ, тыдалӧ, он тӧд, — зывӧкпырысь шуис Стахович.
— Немецъяс дорӧ оз ков приспособляйтчыны, колӧ заставитны найӧс приспособитчыны миян дорӧ. — Олег муртса вермис кутны асьсӧ да эз кӧсйы видзӧдны Стахович вылӧ. —
— Бурджык эськӧ нападитны, — гӧрдӧдіс да шуис Серёжка.
— Сійӧ и эм... Вынъяс сюрӧны, эн пов!
Стахович пыр жӧ кыпыдджык лои, кор сійӧс поддержитыштісны.
— Ме и шуа, мый миян абу на ни организация, ни дисциплина, — шуис дзикӧдз гӧрдӧдӧм Олег да сувтіс.
Тайӧ кадас Нина восьтіс ӧдзӧссӧ, и комнатаӧ пырис Вася Пирожок. Став чужӧмыс сылӧн вӧлі косьмӧм гырдтуйясӧсь да ранаясӧсь, и ӧти киыс ӧшаліс волыс йылын.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм сьӧкыд да тешкодь, мый ставныс кыпӧдчыштісны места вывсьыныс, матыстчыштісны сылань.
— Кӧні тэнӧ тадзсӧ? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Туркенич.
— Полицияын. — Пирожок сулаліс ӧдзӧс дорын да видзӧдіс зверлӧн кодь сьӧд синъяснас, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь челядь шоглунӧн да шӧйӧвошӧмӧн.
— А кӧні Ковалёв? Миянлысь йӧзсӧ сэтысь эн аддзыв? — ставныс юасисны Пирожоклысь.
— И некодӧс ми эгӧ аддзылӧй: миянӧс полицияса начальник кабинетын нӧйтісны, — шуис Пирожок.
— Тэ нинӧм тӧдтӧмулӧ эн лэдзчысь, а висьтав тӧлкӧн, — гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг скӧрысь шуис Туркенич. — Кӧні Ковалёв?
— Гортас... Куйлӧ. А мый висьтавнысӧ? — друг скӧрысь шуис Пирожок. — Луннас, самӧй тайӧ арестъяс водзвылас, миянӧс корис Соликовский, прикажитіс, медым рыт кежлас локтім сы дорӧ оружиеӧн — мӧдӧдас миянӧс арестуйтавны йӧзӧс, а кодъясӧс — эз висьтав. Сійӧ первойысь миянӧс та вылӧ индіс, а мый эз сӧмын миянӧс да мый лоӧны уна арестъяс, та йылысь, дерт, ми эгӧ тӧдӧй. Ми мунім гортӧ да и думайтам: «Кыдзи нӧ тайӧ ми мунам кутшӧмкӧ ас мортӧс арестуйтны? Нэм огӧ прӧститӧй сыысь аслыным!» Ме и шуа Толькалы: «Мунам Синюха ордӧ, шинкарка ордӧ, юсям и огӧ воӧй, бӧрыннас сідзи и шуам: ёна юсьӧма». Но, ми думайтім, думайтім, мый жӧ збыльысь миянкӧд вӧчасны? Миян сайысь лёктор нинӧм оз тӧдны. Медуна вылӧ, ныр-воманым кучкаласны да вӧтласны. Сідзи тайӧ и лои: видзисны кымынкӧ час, допроситісны, ныр-воманым кучкалісны да вӧтлісны, — шуис Пирожок зэв ёна яндысигтыр.
Серьёзнӧй положение вылӧ видзӧдтӧг Пирожок видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм коньӧр кодь да тешкодь, и ставсӧ ӧтлаӧ босьтӧмӧн вӧлі челядь нога сэтшӧм глупӧй, мый ребята чужӧм вылын тыдовтчис яндысьыштӧм нюм.
— А
Олеглы яндзим вӧлі Лютиков водзын сыысь, мый том йӧзлы поручитӧм первой серьёзнӧй делӧас жӧ вӧлі петкӧдлӧма сы мында челядь нога кокниру, неорганизованность, недисциплинированность. Сылы яндзим вӧлі ёртъяс водзас сыысь, мый ставныс найӧ чувствуйтісны тайӧс сідз жӧ, кыдзи и ачыс. Сійӧ лӧгаліс Стахович вылӧ сылӧн самолюбиеысь да тщеславиеысь, и сэки жӧ сылы кажитчис, мый Стахович аслас боевӧй опытӧн имеитіс право лоны недӧвӧльнӧйӧн сійӧторйӧн, кыдзи Олег организуйтіс став делӧсӧ. Олеглы кажитчис, мый делӧыс провалитчис сы слаблун вӧсна, сы мыж вӧсна, и сійӧ сэтшӧма вӧлі тырӧма асьсӧ моральнӧя мыжалӧмӧн, мый зывӧктіс асьсӧ Стахович дорысь ёнджыка на.
Комын нёльӧд глава
Сійӧ кадас, кор Туркенич квартираын муніс том йӧзлӧн совещание, Андрей Валько да Матвей Шульга сулалісны
Кыкнанныс абу нин томӧсь, латшкӧсіникӧсь, паськыд пельпомаӧсь, найӧ сулалісны орччӧн, быттьӧ вӧрдорса эрд вылын кык вок — кык дуб. Валько вӧлі неуна косджык, сьӧд, зумыш, сылӧн синколькъясыс лёкысь дзирдалісны ӧтлаасьӧм синкымъяс улас, а Костиевичлӧн чутӧсь паськыд чужӧм вылас, ёна тӧдчысь мужественнӧй чертаяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі мыйкӧ югыд, спокойнӧй.
Арестованнӧйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый став тайӧ лунъяс чӧжыс допроситалісны найӧс ӧттшӧтш и
Кияссӧ кӧртавтӧг найӧс нуӧдісны допрос вылӧ, и таысь найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны, мый найӧс кӧсйӧны подкупитны да пӧръявны мелілунӧн да мудералӧмӧн. Но медым найӧ эз торкны порядоксӧ, Ordnung’cӧ,
Допрос заводитчис Вальколысь личность тӧдмалӧмсянь, и Валько висьтасис. Сійӧ вӧлі карас тӧдса морт, сійӧс тӧдіс весиг Шурка Рейбанд, и кор переведитліс сылы
Сэсся
— Тӧдмасим камераын, — шуис сійӧ.
— Коді сійӧ?
— Висьтав аслад кӧзяиныдлы, мед сійӧ оз йӧйтав, — зумыша шуис Рейбандлы Валько. — Сійӧ жӧ гӧгӧрвоӧ, мый ме тӧда сӧмын сійӧтор, мый висьталіс меным тайӧ гражданиныс ачыс.
Майстер Брюкнер чӧв олыштіс, сюзь моз синсӧ гӧгрӧстӧмӧн, и сы видзӧдлас серти лои гӧгӧрвоана, мый сійӧ оз тӧд, мый йылысь ещӧ юавны, и оз куж юасьны, мортӧс кӧ абу кӧрталӧма да мортӧс кӧ оз нӧйтны, и мый та вӧсна
— Сійӧ кӧ кӧсйӧ, медым сыкӧд обращайтчисны кыдзи пӧлагайтчӧ сы положениеын, мед висьталас йӧзсӧ, кодъясӧс кольӧмаӧсь сыкӧд тшӧтш подрывнӧй удж нуӧдӧм могысь.
Рейбанд переведитіс.
— Тайӧ йӧзсӧ ог тӧд. И ог чайт, медым найӧс удитісны кольны. Ме бергӧдчи Донец ю дорсянь, эг вевъяв эвакуируйтчыны. Быд морт тайӧс вермас подтвердитны, — шуис Валько, ачыс веськыда видзӧдліс цыганскӧй сьӧд синъяснас первойсӧ Рейбанд вылӧ, сэсся
Майетер Брюкнерлӧн чужӧм улысладорас, кӧні чужӧмыс вуджліс сьыліӧ, чукӧрмисны кыз польдчӧм чукыръяс. Тадзи сійӧ сулалыштіс недыр, сэсся босьтіс пызанвывса портсигарсьыс этикеткатӧм сигара, кутіс сійӧс шӧрӧдыс кык чунь костас, мыччис Вальколы да юаліс:
— Ті инженер?
Валько важӧнсянь нин вӧлі хозяйственник: сійӧс выдвинитлісны рабочӧй-шахтёръяс пӧвстысь гражданскӧй война помасьӧм бӧрын на да комынӧд воясын нин помавліс Промышленнӧй академия. Но вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн висьтавлыны тайӧ став йывсьыс немецлы, и Валько, быттьӧкӧ сылы мыччӧм сигарасӧ аддзытӧг, вочавидзис
— Тіян кодь образованиеа да опыта морт вермис эськӧ займитны выль порядок дырйи вылынджык да материальнӧ обеспеченнӧйджык положение, кӧсйис кӧ эськӧ сійӧс, — шуис
Валько чӧв оліс.
— Босьтӧй, босьтӧй сигарасӧ... — шутьлялана вашкӧдӧмӧн шуис повзьӧм синъяса Шурка Рейбанд.
Валько быттьӧкӧ эз кыв сылысь да сьӧд цыганскӧй синъяснас бара кутіс кыв шутӧг гажаа видзӧдны
— Донецкӧй угольнӧй район став шахтаяснас да заводъяснас вуджис угольнӧй да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя Асыввывса обществолы, — шуис
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Шурка Рейбанд сідзи и измис, юрсӧ топӧдіс пельпомъяс бердас да переведитіс
Валько мыйкӧдыра чӧв олігтыр видзӧдіс
— Ме эськӧ сӧгласитчи тайӧ предложение вылас... — шуис Валько. — Лӧсьӧдасны кӧ меным уджавны бур условиеяс...
Сійӧ весиг аддзис ас пытшкӧссьыс вын вӧчны гӧлӧссӧ леститчанаӧн. Медся ёна сійӧ поліс, мый Шульга оз гӧгӧрво, кутшӧм перспективаяс восьтӧ
— Условиеяс? —
Валько пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Ме ог тӧд некутшӧм организация, ме татчӧ веськалі случайнӧ, — шуис Валько аслас обыкновеннӧй гӧлӧсӧн.
— А-а, тэ подлец! — лёкысь горӧдіс
Тайӧ жӧ здукас Валько, мугов вына кинас паськыда да резкӧя ӧвтыштӧм бӧрын, кучкис
Коли некымын здук, кор ставныс кынмылісны места выланыс, а
— Босьтӧй сійӧс!
Унтер Фенбонг, сы бӧрся салдатъяс уськӧдчисны Валько вылӧ. Но кӧть унтер Фенбонг и сулаліс быдӧнысь медматын, сылы сідзи эз и удайтчы кватитны Валькоӧс, сы вӧсна мый тайӧ жӧ здукас Матвей Костиевич ужаснӧй чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс гӧгӧрвотӧмтор: «Ок тэ, Сибир
— Ок, тайӧ зэв бур, Матвей! — радлігтыр шуис Валько, немецкӧй салдатъяс киысь нетшкысигтыр, медым уськӧдчыны лӧзгӧрд чужӧма тшӧг
— Энӧ лыйлӧй!.. Кутӧй, кутӧй найӧс, будь проклят!
Матвей Костиевич, кулакъяснас, кокъяснас да юрнас зэв ыджыд вынӧн да ярлунӧн уджалігтыр, тойлаліс салдатъяссӧ, и мездмӧм Валько всё-таки уськӧдчис
Унтер Фенбонг бара заводитліс матыстчыны шеф дінас отсӧг вылӧ, но жергӧдӧм пиньяса Валько, быттьӧкӧ эрыштчигмоз, чужйис сылы сапӧгнас коквож костас, и унтер Фенбонг уси.
— Ок, тайӧ зэв бур, Андрей! — удовольствиеӧн шуис Матвей Костиевич, ачыс ӧш моз бергаліс веськыдвывсянь шуйгавылӧ да быд бергӧдчигӧн шыблаліс ас дорсьыс салдатъяссӧ. — Чеччышт ӧшиньӧдыс, кылан!
— Да сэні проволока... А тэ писькӧдчы ме дорӧ!
— Ок, Сибир
Сы бӧрся уськӧдчылысь салдатъяс бӧрыньтчисны. Валько, жергӧдӧм пиньяса да скӧрысь радлана сьӧд синъяса, резіс пызан вывсьыс ставсӧ, мый сэні вӧлі, — чернильнӧй прибор, пресс-папье, металлическӧй подстаканник, — да мыйвынсьыс шыблаліс ставсӧ тайӧс противниклы сэтшӧм бушуйтчан ярлунӧн, сэтшӧм шумӧн да гымӧн, мый
Первойсӧ, кор Валько да Костиевич уськӧдчисны тышкасьны, найӧс вӧлі шымыртӧма освобождениелӧн медбӧръя чувствоыс, кутшӧм кыптӧ смел да вына йӧзлӧн сэки, кор тӧдӧны, мый найӧс виччысьӧ смерть. И олӧмлӧн тайӧ медбӧръя отчаяннӧй сялькнитӧмыс содтіс налысь вынсӧ. Но тыш мунігӧн найӧ друг гӧгӧрвоисны, мый враг оз вермы, оз имеит право вины найӧс — начальствосянь сы вылӧ абу распоряжение; и тайӧ тыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ сэтшӧм ыджыд кыпыдлунӧн, тыр свобода да накажитны позьтӧм сэтшӧм чувствоӧн, мый найӧ вӧліны нин непобедимӧйӧсь.
Гырдӧсь, кутны позьтӧмӧсь, страшнӧйӧсь, найӧ сулалісны пельпом-пельпом воча, мышъяснас стенӧ мыджсьӧмӧн, и некод эз лысьт матыстчыны на дорӧ.
Сэсся ас садяс воӧм
Вӧлі сійӧ пемыд лӧнь асъядор, кор том тӧлысь дзебсис нин небесаысь, а сӧстӧм кодзув, кодӧс йӧз пӧвстын шуӧны асъя кодзулӧн, абу на петӧма небесаӧ, кор ачыс природаыс, быттьӧкӧ мудзӧм бӧрын, чорыда нин узьӧ куньса синмӧн, и медся чӧскыд унмыс тупкӧма йӧзлысь синъяссӧ, и весиг тюрьмаясын узьӧны мудзӧм палачьяс да нӧйтӧм, мучитӧм йӧз.
Тайӧ пемыд лӧнь югдӧм водзвывса часас, первой садьмис Матвей Шульга сьӧкыд немтӧждысьтӧм унмысь, коді лӧсявтӧм сійӧ страшнӧй олӧм-судьбаыслы, мый виччысис сійӧс, — садьмис, бергалыштіс сьӧд джоджас да пуксис. И пӧшти тайӧ жӧ здукас ньӧжйӧник ымӧстӧм бӧрын, — тайӧ весиг эз вӧв ымӧстӧм, а ышловзьӧм, сэтшӧм ньӧжйӧ кыліс сійӧ, — садьмис тшӧтш и Андрей Валько. Кыкнанныс найӧ пуксисны сьӧд джоджӧ да матыстісны ӧта-мӧд дінас едӧм вира, пыктӧм чужӧмъяснысӧ.
Ни ӧти югӧр эз пыр пемыд да ичӧт камераӧ, но налы кажитчис, мый найӧ аддзӧны ёрта-ёртсӧ. Найӧ аддзисны ёрта-ёртнысӧ вынаясӧн да зэв мичаясӧн.
— А тэ ён казак, Матвей, мед ен сетас тэныд вын! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. И друг, кияс вылас став тушанас мыджсьӧмӧн, кутіс серавны сідзи, быттьӧ найӧ кыкнанныс вӧліны вӧля вылынӧсь.
И Шульга сідзжӧ мӧдіс серавны сы бӧрся добродушнӧй чирӧм гӧлӧсӧн:
— И тэ бур сечевик, Андрей, ок, бур!
Войся чӧв-лӧняс да пемыдас налӧн страшнӧй багатырскӧй серамсьыс сырмисны тюремнӧй барак стенъясыс.
Асывнас налы эз вайны сёян и луннас эз нуӧдлыны допрос вылӧ. И некодӧс эз допроситны тайӧ лунас. Тюрьмаын вӧлі чӧв-лӧнь; кутшӧмкӧ муртса кывмӧн сёрни, быттьӧкӧ коръяс улын шорлӧн жургӧм, кыліс камера стенъяс сайысь. Лун шӧр кадӧ тюрьма дорӧ воис буткӧдчысь мотора легкӧвӧй машина да недыр мысти муніс бӧр. Костиевич, коді велалӧма тӧдмавны аслас камера стенъяс сайысь став шыяссӧ, тӧдіс, мый тайӧ машинаыс волӧ и бӧр мунӧ, кор
— Начальство дорӧ мунісны, — ньӧжйӧник, серьёзнӧя шуис Шульга.
Валько да Костиевич видзӧдлісны ёрта-ёрт выланыс да ни ӧти кыв эз шуны, но синъяс сертиныс тӧдчис, мый найӧ кыкнанныс, Валько да Костиевич, тӧдӧны, мый налы регыд лоӧ пом и найӧ дасьӧсь сэк кежлӧ. И, тыдалӧ, тайӧс тӧдісны тюрьмаын став йӧзыс — сэтшӧм чӧв-лӧнь лои гӧгӧр.
Тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны некымын час, ӧтнаныс асланыс сӧвестьныскӧд. Кутіс нин рӧмдыны.
— Андрей, — ньӧжйӧник шуис Шульга, — ме тэныд эг на висьтав, кыдзи ме веськалі татчӧ. Кывзы менсьым...
Тайӧ став йывсьыс унаысь нин думайтліс сійӧ ас кежас. Но ӧні, кор сійӧ та йылысь ставсӧ висьтавліс мортлы, кодкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм сӧстӧм да орӧдны позьтӧм йитӧдӧн, кутшӧмыс сэсся эз вермы нин лоны свет вылас, Матвей Шульга тӧкӧтьӧ эз ойӧст мучитана казьтылӧмсьыс, кор бара кыптіс сы водзын аслас томдырся радейтана ёртыслӧн — Лиза Рыбаловалӧн — шань чужӧмыс, сы вылын уджысь лоӧм чукыръяснас да сійӧ резкӧй да мамлӧн кодь бур видзӧдӧмнас, кутшӧмӧн сійӧ встретитіс да колльӧдіс Шульгаӧс.
И, асьсӧ жалиттӧг, сійӧ висьталіс Вальколы сы йылысь, мый висьталіс сылы Лиза Рыбалова да мый сійӧ, Шульга, вочавидзліс сылы ас вылас ыджыд надея кутӧмӧн, и кутшӧма Лиза эз окотит, медым Шульга муніс, и сійӧ видзӧдіс Шульга вылӧ, быттьӧ мам, а сійӧ муніс, сійӧ ёнджыка веритіс невернӧй явкаяслы аслас сьӧлӧмлӧн прӧстӧй да естественнӧй гӧлӧслы дорысь.
Но кымын водзӧ висьталіс сійӧ, сымын ёнджыка зумышджык лои Вальколӧн чужӧмыс.
— Бумага! — горӧдіс Валько. — Помнитан, мый шуис миянлы Иван Фёдорович?.. Мортлы дорысь ёнджыка веритім бумага вылӧ, — шуис сійӧ нор вына гӧлӧсӧн. — Да, тадзи овлывлӧ миян частӧкодь... Ми жӧ асьным гижам бумагасӧ, а бӧрыннас ог видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ ыджыдалӧ миян вылын...
— Тайӧ ещӧ абу на ставыс, Андрей, — шогпырысь шуис Шульга, — ме кӧсъя ещӧ висьтавны тэныд Кондратович йылысь...
И сійӧ висьталіс Вальколы, кыдзи сомневайтчыны кутіс Кондратовичын, кодӧс тӧдӧ вӧлі томдырсянь, сомневайтчыны кутіс, кор тӧдмаліс Кондратович пилысь историясӧ, и ещӧ сійӧтор, мый Кондратович дзебӧма тайӧ историясӧ, кор сӧгласитчӧма сетны ассьыс квартирасӧ подпольнӧй организациялы.
Матвей Костиевичлы бара дум вылас уси тайӧ ставыс, и сійӧ ужаснитчис сы вылӧ, кыдзи вермис лоны, мый прӧстӧй олӧмлӧн историяыс, кутшӧмыс унаысь овлӧ прӧстӧй йӧз олӧмын, вермис мыжавны Кондратовичӧс. А сэки жӧ сылы вермис сьӧлӧм вылас воны Игнат Фомин, кодӧс сійӧ ньӧти эз тӧдлы да кодлӧн вӧлі сы мында мустӧмторйыс.
И Валько, коді тайӧс ставсӧ тӧдіс Кондратович висьталӧм серти, лои ещӧ зумышджыкӧн.
— Форма!.. — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Форма вылӧ привычка... Унаӧн миян пиысь привыкнитім, мый йӧз олӧны бурджыка важ кадся миян батьяс олӧм дорысь, мый быд мортӧс радейтам аддзыны форма сертиыс — сӧстӧминикӧн да шыльыдіникӧн. Кондратович, енлӧн лов, формасьыс уси и кажитчис тэныд омӧльӧн. А эсійӧ Фоминыс, мед му пыр мунас сійӧ, буретш лӧсяліс форма сертиыс, сӧстӧминик да шыльыдіник, а ӧд сійӧ вӧлі омӧльяссьыс омӧльджык... Коркӧ ми эгӧ вермӧй казявны сылысь омӧльлунсӧ, асьным бурмӧдім сійӧс, кыпӧдім, ошким, вайӧдім формаӧдз, а бӧрыннас сійӧ жӧ и тупкис миянлысь синъяснымӧс. А ӧні сыысь тэ мынтысян олӧмнад.
— Тайӧ правда, тайӧ святӧй правда, Андрей, — шуис Матвей Костиевич, и, кӧть зэв сьӧкыд вӧлі та йылысь сёрнитнысӧ, сылӧн синъясас друг ыпнитіс яснӧй югыд. — Кымын лун да вой ме пукала татӧн, а эз на вӧв час, медым ме эг думайт та йылысь... Андрей! Андрей! Ме жӧ ичӧт морт, и не меным висьтавны, мыйта труд олӧмас усьлі менам пельпомъяс вылӧ. А кор ме видзӧдла ӧні аслам олӧм вылӧ, аддза, мыйын менам ӧшибкаыс, и аддза, мый эг талун ме вӧч тайӧс. Со меным нелямын квайтӧд вылӧ нин петіс, а ме век бергала и бергала ӧти местаын, кыдзи шуасны, уезднӧй масштабын — во кызь! И век кодлӧнкӧ заместительӧн... Ей-богу! Миян йылысь войдӧр сідзи и шулісны — укомщикъяс, а ӧні шуасны — райкомщикъяс, — шпыньмунӧмӧн шуис Шульга. — Ме гӧгӧр сы мында выль работникъяс кыптісны, сы мында ёрт менам, сэтшӧм жӧ райкомщикъяс, кыптісны вывлань, а ме пыр кыска и кыска тайӧ жӧ додьсӧ. И велалі! Ачым ог тӧд — кыдзи, кор тайӧ заводитчис, а велалі! А велалі — сідзкӧ, бӧрӧ коли...
Шульга друг тшӧкмуніс, и сійӧ волнуйтчигтыр кутчысис юрас аслас гырысь кияснас.
Валько гӧгӧрволіс, мый Матвей Костиевич весалӧ ассьыс душасӧ кулӧм водзвылас и оз позь нин ӧні сійӧс ни кӧритны, ни правдайтны, и чӧла кывзіс сылысь висьталӧмсӧ.
— Мый вермас миян лоны медся донаыс свет вылас, — бара заводитіс висьтавны Шульга, — мый ради сулалӧ овны, уджавны, кувны? Тайӧ жӧ миян йӧз, морт! Да эм ӧмӧй нӧ свет вылын мыйкӧ мичаджыкыс миян мортысь? Мыйта труд, невзгода примитіс сійӧ аслас пельпомъяс вылӧ миянлысь государствонымӧс дорйигӧн, народнӧй делӧ вӧсна! Гражданскӧй война дырйи восьмушка нянь сёйліс — эз броткыв, реконструкция дырйи ӧчередьын сулавліс, киссьӧм паськӧм новліс, а эз веж ассьыс сӧветскӧй сямсӧ галантерея вылӧ. А тайӧ Отечественнӧй война дырйиыс шудлунӧн, сьӧлӧм пытшкас гордостьӧн нуис ассьыс юрсӧ смерть вылӧ, босьтіс ас вылас любӧй невзгода, труд, — весиг кага примитіс тайӧс ас вылас, огӧ нин шуӧй нывбабаяс йылысь, — а тайӧ жӧ ставыс миян йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь ми тэкӧд. Ми петім на пӧвстысь, став буръясыс, медся тӧлка, талантливӧй, знатнӧй йӧзыс миян, — ставныс петісны на пӧвстысь, прӧстӧй йӧз пӧвстысь!.. Оз ков тэныд висьтавны, мый став олӧм чӧж ме уджалі на ради... Да ӧд тӧдан, кыдзи миян овлӧ: бергалан, бергалан тэ тайӧ делӧяснас, а делӧясыс ставыс медколанаӧсь, медся срочнӧйӧсь, и вот он нин казяв, мый делӧясыс мунӧны самостоятельнӧ, а морт олӧ самостоятельнӧ... Ок, Андрей! Кор ме муні Лиза Рыбалова ордысь, аддзылі ме сэтысь куим зонмӧс да ӧти нылӧс, сылысь писӧ да нывсӧ да налысь кык ёртӧс, кыдзи ме гӧгӧрвоа... Андрей!.. Кутшӧмӧсь вӧліны налӧн синъясныс! Кыдзи найӧ шензисны ме вылӧ! Коркӧ ӧтчыд ме садьми войнас тані, камераын, менӧ весиг дрӧж босьтіс. Комсомолецъяс! Найӧ дерт жӧ комсомолецъяс! Кыдзи жӧ ме муні на дінті? Кыдзи тайӧ вермис лоны? Мыйла? А ме тӧда, мыйла. Кымынысь ме дінӧ шыасьлывлісны районса комсомолецъяс: «Дядько Матвей, вӧч доклад ребяталы уборка йылысь, гӧра-кӧдза йылысь, миян район развитиелӧн план йылысь, сӧветъяслӧн областнӧй съезд йылысь да мукӧдтор йылысь». А ме налы: «Да некор меным, да вешйӧй ті, комсомолия, — асьныд справитчӧй! А мукӧддырйиыс он вермы ӧткажитчыны, сӧгласитчан, а бӧрыннас кутшӧм сьӧкыд вӧчны тайӧ докладсӧ! Сэні, гӧгӧрвоан, облземотделӧ сводка, сэні сӧгласуйтӧм да межуйтчӧм кузя ӧчереднӧй комиссия, а сэні ещӧ рудоуправлениеӧ директор дорӧ кӧть час кежлӧ удитны пыравны — сылы, аддзан-ӧ, ветымын арӧс тырӧма, а пиыслы тырӧма ӧти ар, и сійӧ сэтшӧма гордитчӧ тайӧн, мый быттьӧкӧ справляйтӧ чужан лун да пыртчан лун, — он волы, ӧбидитчас... Вот тэ тайӧ делӧяс костас, гӧтӧвитчытӧг, и мунан комсомолецъяс дінӧ доклад вӧчны. Висьталан паметь сертиыд,
— А помнитан, кыдзи шахтаястӧ восстанавливайтім? — друг зэв кыпыда шуис Валько. — Менӧ жӧ сэки, — ме буретш демобилизуйтчи, — выдвинитісны директорӧн самӧй сійӧ пӧлӧстчӧм старукаас, кодӧс ӧні выработайтӧма нин. Тайӧ вӧлі делӧ. Ой-ой-ой!.. Хозяйственнӧй опыт некутшӧм абу, спецъяс саботируйтӧны, механизмъяс сулалӧны, электричество абу, банк оз кредитуйт, рабочӧйяслы мынтыны нинӧмӧн, и Ленин мӧдӧдалӧ телеграммаяс — вайӧй из шом, спаситӧй Москваӧс да Питерӧс! Меным тайӧ телеграммаясыс вӧліны святӧйӧсь. Ме Ленинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, Сӧветъяслӧн мӧд съезд вылын на, Октябрьскӧй переворот дырйи — сэки ме салдат-фронтовикӧн на вӧлі. Помнита, ме матыстчи сы дорӧ да видлі сійӧс киӧн, сы вӧсна мый эг верит, мый сійӧ ме кодь жӧ ловъя морт... И мый жӧ? Сеті из шом!
— Да, збыль... — радпырысь шуис Шульга. — А мыйта жӧ тайӧ вояс чӧжыс кыскис ас пельпомъяс вылас ми вок комщик да райкомщик! Кыдзи гогнавлісны миянӧс? Кодӧс нӧ ёнджыка видлісны сӧветскӧй власть воясӧ ми вок райкомщик дорысь! Буракӧ, мыйта работник вӧлі да эм сӧветскӧй властьлӧн, некодлы миянлы мында эз сетавлыны выговоръяс! — чужӧм вылас тӧдчысь шудлунӧн шуис Матвей Костиевич.
— Но, ме чайта, тайӧ вопрос кузяыс ми вок хозяйственник тіянысь оз кольччы, — шпыньмуніс Валько.
— Да, збыль, — сьӧлӧмсяньыс шуис Шульга, — кӧть мед кутшӧма ме эг пиняв ачымӧс, а всё-таки ми воклы, райкомщиклы, колӧ нэмъяс кежлӧ памятник сувтӧдны. Ме вот пыр шулывлі — план, план... А видлы тэ воысь воӧ, воысь воӧ, лунысь лунӧ часі моз миллион гектаръяс му гӧрны, кӧдзны, нянь идравны, вартны, сдайтны государстволы, юкны трудоденьяс вылӧ. А мельничаын изӧмысь босьтӧм пызь, а свеклӧ, а подсолнух, а вурун, а яй поставкаяс, а скӧт юр лыд содтӧм, а тракторъяс ремонтируйтӧм да миянлысь став техникасӧ, кутшӧмыс и став мирас абу, и весиг вӧтӧн сійӧс эз аддзывны найӧ!.. Ӧд миян быд морт кӧсйӧ бура пасьтасьны, сёйны да ещӧ сакарӧн чай юыштны. Вот и бергалӧ миян коньӧр райкомщик, быттьӧ кӧлесаын ур, медым могмӧдны мортлысь тайӧ потребностьсӧ. Миян райкомщик, позьӧ шуны, став Отечественнӧй войнасӧ кыскӧ ас пельпомъяс вылас нянь да сырьё кузя...
— А хозяйственник?! — шуис Валько, ӧттшӧтш и дӧзмӧмӧн и кыпыда. — Кодлыкӧ кӧ памятник сувтӧдны, то нин сылы! Со коді кыскис ас вылас и первой и мӧд пятилеткаяссӧ и кыскӧ ас вылас став Отечественнӧй войнасӧ, тайӧ сійӧ! Абу ӧмӧй збыль? Сиктад ӧмӧй — сійӧ план? Промышленностьын — со кӧні планыс! Сиктад ӧмӧй — сійӧ темп? Промышленностьын — со кӧні темпыс! Кутшӧм заводъяс ми велӧдчим стрӧитны — чистӧйясӧс, элегантнӧйясӧс, быттьӧ часіяс! А шахтаясным миян? Кутшӧмкӧ Англия — но, мый сійӧ из шом промышленность кузя гӧгӧрвоӧ? Бӧрӧ кольӧм, дикость! Эм ӧмӧй налӧн кӧть ӧти сэтшӧм шахта, кутшӧм миян 1-бис? Кампет! И найӧ ӧд, капиталистъясыд, велалӧмаӧсь, медым ставыс дась вӧлі. А ми миян темпӧн, миян размахӧн век вынъяснымӧс зэвтӧмаӧсь: рабочӧйяс оз тырмыны, стрӧитчан материал оз тырмы, транспорт кольччӧ, тысяча да ӧти ыджыд да ичӧт сьӧкыдлун, а ми век мунам и мунам водзӧ. Да, миян хозяйственник — сійӧ гигант!
— Вот сійӧ ӧд и эм! — долыд, шуда чужӧмӧн висьталіс Шульга. — Ме помнита, колхознӧй совещание вылын корисны миянӧс резолюция составитӧм кузя комиссия вылӧ. Сэні Сталин вӧлі, — ме Сталинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, — и сэні пансис сёрни ми вок райкомщик йылысь. Ӧти морт сэні, ӧчкиа, томиник, краснӧй профессоръяс пӧвстысь, кыдзи найӧс сэк шулісны, кутіс ми вок йылысь ышнясьӧмӧн сёрнитны: и бӧрӧ кольӧмаӧсь пӧ ми, и Гегельӧс пӧ эгӧ лыддьылӧй, и весиг быттьӧкӧ пӧ ми огӧ быд лун мыссьывлӧй. Сталин ёрт шпыньмуніс, да и шуӧ: «Вот тіянӧс эськӧ ыстыны райкомщикъяс дорӧ велӧдчыны, сэки эськӧ ті тӧлкаджык лоинныд»... Ха-ха-ха! — гажмис Шульга.
— Ме Сталинтӧ аддзылі жӧ, со кыдзи тэнӧ, Москваын хозяйственникъяс совещание вылын, самӧй сійӧ совещание вылас, кӧні сійӧ шуис, мый хозяйственник, коді оз тӧд делӧсӧ, сійӧ анекдот, а абу хозяйственник... Помнитан? — юаліс Валько.
— А коді нӧ сійӧ кадтӧ оз помнит! — возбуждённӧя да гажаа шуис Шульга. — Ме жӧ сэки лыддьысьлі сикт тӧдысьӧн, эг вӧв сэтшӧм-татшӧм — менӧ ыстывлісны сиктъясӧ, раскулачивание да коллективизация нуӧдӧм кузя мужикъяслы отсӧг вылӧ... Да, тайӧ великӧй кад вӧлі, вунӧ ӧмӧй сійӧ? Став йӧзыс шызьылісны. Эгӧ тӧдлӧй, кор и узьлім... Уна мужикъяс сэки падъявны мӧдісны, а вот война водзвылын медся бӧрын кыссьысь мортыс нин чувствуйтны мӧдіс сійӧ воясся гырысь результатъяссӧ... И збыль, бура кутісны овны война водзвылад!
— А помнитан, мый сэки миян шахтаясын вӧчсьыліс? — шуис Валько, сылӧн цыганскӧй синъясыс югъялісны. — Некымын тӧлысь ме весиг аслам квартираын эг вӧвлы, шахтаын коллявлі войяссӧ. Ей-богу, ӧні, кор бӧрвылӧ видзӧдлан — оз веритчыссьы: да неужели тайӧс ставсӧ ми асьным вӧчим? Мукӧддырйи, збыльысь, кажитчӧ, мый ме эг ачым тайӧс ставсӧ вӧч, а кутшӧмкӧ менам матысса рӧдня. Ӧні со куня синъясӧс да аддза ассьыным став Донбасснымӧс, стройкаясӧн тырӧм став странанымӧс и миянлысь став штурмӧвӧй войяссӧ, и аддза трибуна вылысь Сталинӧс, и кыдзи сійӧ миянлы шуис — дас воӧн суӧдны капиталистическӧй странаясӧс, а то бӧрӧ колям, а бӧрӧ кольысьясӧс нӧйтӧны!
— Да, историяын некутшӧм мортлы эз усьлы пельпомъяс вылас сы мында, мыйта миянлы, а аддзан, эгӧ кусыньтчӧй. Вот ме и юала: мый кутшӧм йӧз ми? — челядь сямӧн, наивнӧя шуис Шульга.
— А врагъяс, дуреньяс, думайтӧны, мый ми смертьысь полам! — шпыньмуніс Валько. — Да, ми, большевикъяс, велалім смерть дінас. Миянӧс, большевикъясӧс, коді сӧмын эз виавны! Виавлісны миянӧс царскӧй палачьяс да жандармъяс, виавлісны Октябрын юнкеръяс, виавлісны белӧйяс, светса став странаясысь воӧм интервентъяс, махновецъяс да антоновецъяс, кулакъяс лыйлісны миянӧс обрезъясысь, народлӧн врагъясыс травитісны миянӧс да ыставлісны миян дорӧ морт виысьясӧс, а ми век ловъяӧсь народнӧй любовӧн. Мед виасны ӧні тэа-меаӧс немец-фашистъяс, а всё-таки налы, а не миянлы куйлыны муын. Збыль, Матвей?
— Тайӧ великӧй, тайӧ святӧй правда, Андрей!.. Дзик нэм чӧж ме кута гордитчыны сійӧн, мый судьба сиис меным, прӧстӧй рабочӧй мортлы, прӧйдитны аслас олӧмлысь туйсӧ миян партияын, прӧйдитны ӧтлаын сэтшӧм йӧзкӧд, кыдзи Ленин да Сталин, кодъяс восьтісны йӧзлы шуда олӧмӧ туй...
— Святӧй правда, Матвей, тайӧ миян зэв ыджыд шуд! — тайӧ суровӧй мортыслы лӧсявтӧм сэтшӧм ыджыд чувствоӧн шуис Валько. — И ещӧ ыджыдджык шуд уси менам пай вылӧ: аслам кулан часӧ имеитны сэтшӧм ёртӧс, кутшӧми тэ, Матвей...
— Зэв ыджыд, бур аттьӧ тэныд честьсьыд... Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧм мича тэнад душаыд, Андрей...
— Мед жӧ ен сетас шуд миян йӧзлы, кодъяс кольӧны миян бӧрти му вылас! — ньӧжйӧник, торжественнӧя шуис Валько.
Тадзи куланводзвывса часас висьтасисны ӧта-мӧдныслы да асланыс сӧвестьлы Андрей Валько да Матвей Шульга.
Комын витӧд глава
Петер Фенбонг тӧдіс, мый шефъяс воасны рытнас сёрӧн. Сы вӧсна сійӧ ассьыс салдатъяссӧ мӧдӧдіс парк дорӧ младшӧй
Бӧръя тӧлысьяснас сылӧн вӧлі зэв уна удж, и сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм положениеын, мый ни ӧти здук кежлӧ эз кольлы ӧтнас, и сылы эз удайтчывлы не сӧмын мыссьыны юрсяньыс кок улӧдзыс, но весиг эз слӧймыв вежны бельёсӧ, сы вӧсна мый поліс: кодкӧ ещӧ аддзас, мый сійӧ новлӧ яй бердас бельё улас.
Кор мунісны
Первойяысь на уна жар лунъяс бӧрын мӧдіс пӧльтны кӧдзыд тӧв да вӧтліс небесаті улӧ ӧшйӧм зэра кымӧръяс; луныс вӧлі рудов, арся кодь, и тайӧ из шом районъясса став природаыс, — огӧ нин шуӧй стандартнӧй керкаяса да из шом буса ичӧтик кар йылысь, коді быдладорсянь восьса тӧвъяслы, — петкӧдчис став аслас медлёкторъяснас. Дворницкӧйын век жӧ вӧлі тырмымӧн югыд, медым позис мыссьыны, но Петер Фенбонглы вӧлі колӧ, медым сійӧс немвиччысьтӧг эз вермыны суны татчӧ, но и мед эз вермыны аддзыны сійӧс ӧшинь пыр, та вӧсна сійӧ тупкис ӧшиньяссӧ сьӧд бумагаӧн да ӧзтіс би.
Кӧть кутшӧма сійӧ абу вӧлі велалӧма война заводитчӧмсянь овны тадзи, кыдзи сійӧ олӧ, кӧть кутшӧма абу велалӧма терпитны ас дорсьыс петысь лёк дуксӧ, всё-таки сылы лои зэв лӧсьыд да кокни, кор сюри стрӧка ставсӧ пӧрччыны ас вывсьыс да недыр олыштны дзик пасьтӧг, туша вылас тайӧ сьӧктатӧгыс. Сійӧ вӧлі томдырсяньыс сідз нин кыз, а вочасӧн пыр на кызіс да ёна пӧсявліс аслас сьӧд мундир улын. Некымын тӧлысь чӧж вежлытӧм дӧрӧм-гачыс лоӧма нильӧг да лёк дука йиджӧм да шоммӧм пӧсьысла да мундир гуг вушйӧмсьыс вижов-сьӧд.
Петер Фенбонг пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ да коли дзик пасьтӧг. Тушаыс кӧть зэв нин важӧн вӧлі мыськавтӧм, но вӧлі еджыд яя, сідзи нин природасяньыс. Морӧсыс, кокъясыс да весиг неуна мышкыс вӧлі читкыльӧсь еджгов гӧна. И кор сійӧ пӧрччис бельёсӧ, тыдовтчис, мый сійӧ туша вылас новлӧдлӧ аслыснога веригаяс. Веськыда кӧ шуны, тайӧ эз вӧвны весиг веригаяс, а вӧлі патронъяслы лӧсьӧдӧм кузь лента кодь, кутшӧмӧс зэв важӧн новлывлісны китайскӧй салдатъяс. Тайӧ вӧлі кузь лента прорезинованнӧй материеысь, сэні кузялаыс вӧліны ичӧтик зепъяс, а быд зеп кизясьліс торйӧн. Лентаыс вӧлі кресталӧма тушасӧ кыкнан пельпом вомӧныс да кытшалӧма коссьыс вылітіджык. Бокъястіыс сійӧс кӧрталӧма няйтчӧм еджыд тесёмкаясӧн, а помъяссӧ кӧрталӧма бантикӧн. Обойма ыджда тайӧ унджык зепъясыс вӧліны тырӧсь, а кымынкӧ зеп вӧлі тыртӧм на.
Петер Фенбонг разис кос дорсьыс тесёмкаяссӧ да пӧрччис тайӧ лентасӧ. Сійӧ сэтшӧм дыр ӧшалӧма туша вылас, мый тайӧ кыз еджыд яй вылас мышкас и морӧсас крестӧн-крестӧн да асык моз коссьыс вылітіджык артмӧма сьӧд мисьтӧм визь, кутшӧм овлӧ ӧти местаын вӧрзьӧдчывтӧг дыр куйлӧм вӧсна. Петер Фенбонг пӧрччис лентасӧ ӧкуратнӧя да видзчысигтыр, — сійӧ збыльысь вӧлі зэв кузь да сьӧкыд, — пуктіс сійӧс пызан вылас да пыр жӧ кутіс мыйвынсьыс гыжъясьны. Сійӧ лёкысь, скӧрысь гыжъяліс ассьыс став тушасӧ тшӧтшыд пома дженьыдик чуньяснас, гыжъяліс морӧссӧ, и кынӧмсӧ, и кокъяссӧ и мырдӧн судзӧдчис мышкас то ӧти пельпом вомӧныс, то мӧд вомӧныс, то кусыньтліс веськыд кисӧ увдорсяньыс, лопаткаыслань, то гыжъяліс асьсӧ певнас, ачыс долыдысла ружтіс да ымзіс.
Кор гыжъясьӧмсьыс неуна бурмыштіс сьӧлӧмыс, сійӧ видзчысьӧмӧн разис мундир пытшкӧс зепсьыс кизьсӧ да кыскис сэтысь кисет сяма ичӧтик кучик мешӧктор, кытысь сійӧ кисьтіс пызан вылас комын кымын зарни пинь. Сійӧ кӧсйис нин юкны тайӧ пиньяссӧ кык-ӧ-куим тыртӧм зептӧ лентаас. Но кор сылы удайтчис нин кольччыны ас кежас, сійӧ эз вермы кутчысьны сыысь, медым не любуйтчыштны мукӧд тыра зепъясас видзанторъяснас, — сійӧ сэтшӧм дыр нин эз аддзыв сэтысь ставсӧ. И сійӧ, ӧкуратнӧя кизь бӧрся кизь разялӧм бӧрын, кутіс пуктавны пызан вылас торъя чукӧръясӧн да стопаясӧн зепъясас видзанторъяссӧ да регыд мысти пызан вылыс дзик лои тыр. Да, вӧлі мый вылӧ видзӧдны!
Тані вӧлі валюта светса зэв уна странаясысь — американскӧй долларъяс да английскӧй шиллингъяс, французскӧй да бельгийскӧй франкъяс, австрийскӧй, чешскӧй, норвежскӧй кронаяс, румынскӧй лейяс, итальянскӧй лираяс. Найӧс вӧлі торйӧдлӧма странаяс серти, зарни деньгаяс зарни деньга дорӧ, эзысьяс эзысь дорӧ, бумажнӧйяс бумажнӧйяс дорӧ, на пӧвстын весиг вӧліны стопкаӧ ӧкуратнӧя пуктӧм сӧветскӧй лӧзов сёаяс, мыйысь сійӧ, збыль кӧ шуны, эз виччысь некутшӧм материальнӧй выгӧда, но найӧс век жӧ колис ас ордас, сы вӧсна мый сылӧн горшлуныс лои нин
Пӧтӧлӧкдорса электрическӧй лампочкасянь усьысь чусыд югӧрыс югдӧдіс пызан вывсьыс тайӧ деньгаяссӧ да донаторъяссӧ, а сійӧ пукаліс табуретка вылын на водзын, пасьтӧм, лысӧм, гӧна, рогӧвӧй югыд ӧчкиа; пукаліс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да пыр на шочиника гыжъясигтыр, синъясыс югъялісны, а ачыс зэв дӧвӧлен аснас.
Тайӧ вывті уна посниторъяс да деньгаяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вермис эськӧ висьтавны быд деньга кузя да быд безделушка кузя, кӧні, кор, кутшӧм ногӧн да кодлысь мырддис сійӧ либӧ кулис да кодлысь вӧлі нетшкӧма пиньяссӧ, сы вӧсна мый сійӧ здуксяньыс, кор воис сійӧ выводӧ, мый сылы колӧ вӧчны тадзи, медым не кольны дуракӧн, сійӧ сӧмын тайӧн и оліс, — став мукӧдторйыс олӧмас вӧлі сӧмын нин пӧрйӧг.
Сійӧ нетшкавліс пиньяссӧ эз сӧмын кулӧмаяслысь, но и ловъяяслысь, но век жӧ сійӧ лыддьыліс бурджыкӧн нетшкавны пиньяссӧ кулӧмаяслысь: налысь нетшкыны эз ковмыны торъя ноксьӧмъяс. И кор арестованнӧйяс партияысь сійӧ аддзыліс зарни пиньяса йӧзӧс, сійӧ медся ёна тӧждысьліс, медым регыдджык помасисны допросъяс да тайӧ йӧзсӧ регыдджык позис вины.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, виӧм, мучитӧм, грабитӧм мужчинаясыс, нывбабаясыс, челядьыс, кодъяс сулалісны тайӧ деньгаяс саяс, пиньяс да безделушкаяс саяс, мый, кор сійӧ видзӧдіс тайӧ ставыс вылӧ, сылӧн сладостнӧй настроение дінӧ да аснас любуйтчӧм дінӧ сорласьліс и мыйтакӧ беспокоитчӧм. Тайӧ лолі, колӧ шуны, эз ассяньыс, Петер Фенбонгсянь, а кутшӧмкӧ воображайтан, зэв бура пасьтасьӧм господинсянь, тырвыйӧ джентльменсянь. Тайӧ господиныс вӧлі дона небыдик шляпаа, мичаа бритӧм чужӧма, кыз чаль чуняс новліс чунькытш, сійӧ вӧлі корректнӧй, весиг шань, но Петер Фенбонг вылӧ видзӧдіс вӧйпӧмӧн, лёка.
Тайӧ вӧлі зэв озыр морт, озырджык на Петер Фенбонгысь сылӧн став драгоценностьяснас. Но век жӧ тайӧ мортыс лыддьыліс асьсӧ правӧн вӧйпны Петер Фенбонгӧс озырмӧм кузя тайӧ способсьыс, кодӧс лыддьыліс быттьӧкӧ лёк способӧн. И тайӧ джентльменыскӧд Петер Фенбонг помтӧг вензис, но вензьӧмыс вӧлі бурпырысь, сы вӧсна мый сёрнитіс сӧмын Петер Фенбонг ӧтнас, и сійӧ тайӧ вензьӧмас сулаліс вылынджык да зумыдджык позицияяс вылын — олӧм тӧдысь ӧнія кадся делӧвӧй морт позицияяс вылын.
«Хе-хе, — шулывліс Петер Фенбонг, — да ме ӧд ог жӧ кӧсйы занимайтчыны тайӧн нэм чӧж. Да ӧд коркӧ ме лоа, кӧсъянныд кӧ тӧдны, прӧстӧй тӧргӧвечӧн либӧ прӧстӧ лавочникӧн, но ӧд меным колӧ мыйсянькӧ заводитны! Да, ме зэв бура тӧда, мый ті думайтанныд ас йывсьыныд да ме йылысь! Ті думайтанныд: «Ме — джентльмен, менам став предприятиеясӧй син водзаныд, быдӧн аддзӧны менам озыр олӧмлысь источникъяссӧ, менам семья, челядь; ме чистӧя мыссьӧма, бура пасьтасьӧма да йӧзкӧд мелі, ме верма веськыда видзӧдны налы синманыс; мекӧд сёрнитысь нывбаба кӧ сулалӧ, ме сулала жӧ; ме лыддя газетаяс да книгаяс и кык благотворительнӧй обществоын член да жертвуйті война лунъясӧ ыджыд средствояс лазаретъяс лӧсьӧдӧм вылӧ; ме радейта музыка, цветъяс и море вылысь тӧлысь югӧр. А Петер Фенбонг виалӧ йӧзӧс, медым босьтны аслыс налысь деньгасӧ да донаторъяссӧ. Сылы весиг абу зывӧк нетшкыны йӧзлысь зарни пиньяс да дзеблавны тайӧс ставсӧ яй бердас, медым некод эз аддзы. Сылы тӧлысьясӧн лоӧ овны пывсьытӧг да сы дінысь петӧ лёк дук, и сы вӧсна менам эм право вӧйпны сійӧс»... Хе-хе, энлӧй, менам муса да почтеннӧй другӧй! Энӧ вунӧдӧй, мый меным нелямын вит арӧс, ме вӧлі морякӧн, ме вӧвлі мирса став странаясын, и ме аддзылі дзик ставсӧ, мый вӧчсьӧ свет вылас!.. Тӧданныд-ӧ ті сэтшӧмтор, кодӧс ме, ылыс странаясын вӧвлӧм моряк, унаысь аддзывлі: кыдзи быд во кӧнкӧ Южнӧй Африкаын, Индияын либӧ Индо-Китайын кулӧны тшыгла уна миллион йӧз, сідз шуны, бур йӧз син водзын? Но мыйла мунны сэтшӧм ылӧ! Весиг войнаводзвывса дзоридзалан благословеннӧй воясӧ ті верминныд эськӧ аддзыны мирса пӧшти быд столицаысь дзонь кварталъяс, кӧні олӧны йӧз, кодъяслӧн абу уджыс, да кулӧны бур йӧз син водзын, мукӧддырйиыс весиг стариннӧй соборъяс папертьын. Зэв сьӧкыд шуны, мый найӧ кулалісны, сідз шуны, ас окотасьыныс! А коді нӧ оз тӧд, мый почтеннӧй ӧткымын йӧз, тырвыйӧ джентльменъяс, кор налы тайӧ выгӧднӧ, оз стесняйтчыны вӧтлавны асланыс предприятиеясысь улича вылӧ уна миллион здоровӧй мужчинаясӧс да нывбабаясӧс. И сыысь, мый тайӧ мужчинаясыс да нывбабаясыс омӧля миритчӧны асланыс положениекӧд, найӧс быд во вывті унаӧс мучитӧны тюрьмаясын либӧ прӧстӧ виалӧны уличаяс да площадьяс вылын, виалӧны тырвыйӧ закон серти полиция да салдатъяс отсӧгӧн!.. Ме вайӧді тіянлы кымынкӧ способ, — ме эськӧ верми уна пӧв содтыны найӧс, — кымынкӧ способсӧ, кыдзи му шар вылын быд во виӧны уна миллион йӧзӧс, и оз сӧмын здоровӧй мужчинаясӧс, но и челядьӧс, нывбабаясӧс да старикъясӧс, — виалӧны, веськыда кӧ шуны, медым ті озырминныд. Ме ог нин висьтав войнаяс йылысь, кор регыдъя кадӧн медся нин уна йӧзӧс виӧны, медым ті озырминныд. Муса да дона друг! Мыйла нӧ миянлы ворсны дзебсясьӧмысь? Шуам ӧта-мӧднымлы веськыда: кӧсъям кӧ ми, медым миян вылӧ уджалісны мукӧдъяс, ми долженӧсь быд во сідзи либӧ тадзи мыйтаӧскӧ виавны найӧс! Ті поланныд меысь сы вӧсна сӧмын, мый ме сулала, кыдз шуӧны, самӧй мясорубка дорас, тайӧ делӧ кузяыс ме сьӧд удж вӧчысь да аслам занятие вӧсна лоӧ овны мыссьытӧг да лоны лёк дукаӧн. Но сӧгласитчӧй, мый ті некор энӧ вермӧй овны сэтшӧмъястӧгыс, кутшӧм ме, а кымын водзӧ мунӧ кадыс, сымын ті век ёнджыка и ёнджыка нуждайтчанныд меысь. Ме вир-яйӧн дзик жӧ тіян кодь, ме тіян двойник, ме — тайӧ ті, гугӧдны кӧ тіянӧс да петкӧдлыны йӧзыслы, кутшӧмӧсь ті збыльвылас. Воас кад, ме сідзжӧ мысся да лоа дзик сӧстӧм мортӧн, прӧстӧ лавочникӧн, кӧсъянныд кӧ, кодлысь ті верманныд ньӧбавны аслыныд сёйны бур сосиски...»
Тадзи Петер Фенбонг принципиальнӧ вензис воображайтан джентльменкӧд, коді мичаа бритчӧма, корректнӧй чужӧма да бура утюжитӧм гача. Кыдзи и век, тайӧпӧрйӧ джентльменӧс венӧм бӧрын, Петер Фенбонглы вывті лои долыд сьӧлӧм вылас. Сійӧ идраліс донаторъяссӧ да деньга чукӧрсӧ бара зепъясас да ӧкуратнӧя кизяліс зеп лапӧдъяссӧ; та бӧрын заводитіс мыссьыны, лӧсьыд вӧснаыс пызйысис да чирзіс, киськаліс майтӧг быгъя васӧ джоджӧ, мый вӧсна сійӧ ньӧти эз и тӧждысь: воасны салдатъяс да чишкаласны джоджсӧ.
Сійӧ мыссис эз нин сэтшӧм сӧстӧма, но век жӧ кокньыдджык лои сылы. Та бӧрын бара ӧшӧдіс да гартліс ас вылас лентасӧ, пасьталіс сӧстӧм бельё, дзебис няйт дӧрӧм-гачсӧ да пасьталіс ассьыс сьӧд мундирсӧ. Сэсся сійӧ неуна кусыньтыштіс сьӧд бумагасӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд. Тюрьма дворын вӧлі зэв пемыд, и сылы сэтысь нинӧм эз тыдав. Опыт сертиыс, коді лои нин инстинктӧн, сійӧ тӧдіс, мый вот-вот долженӧсь воны шефъяс. Сійӧ петіс ывлаӧ да недыр сулалыштіс дворницкӧй дорын, медым синъясыс велалісны сап пемыдас, но оз позь вӧлі сэтчӧ велавны. Кӧдзыд тӧлыс вӧтліс кар весьтті, став донецкӧй степь весьтті сьӧкыд сьӧд кымӧръяс, найӧ сідзжӧ эз тыдавны, но кажитчис, мый кымӧръясыс кышакылӧны ӧта-мӧднысӧ ордъяліг да васӧд вурун бокъяснас ӧта-мӧд дорӧ инмӧдчыліг.
И сэки Петер Фенбонг кыліс матыстчысь моторлысь чинтӧм жургӧмсӧ да аддзис джынвыйӧ тупкӧм фараяслысь кык би чут — тайӧ машина лэччис гӧра вывсянь сійӧ керка дінтіыс, кӧні войдӧр вӧлі районнӧй исполком, а ӧні — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, коді фараясӧн югдӧдӧмысь неуна кутіс тӧдчыны пемыд пытшсьыс аслас ӧтиладор бокнас. Шефъяс бӧр локтісны окружнӧй жандармериясянь. Петер Фенбонг прӧйдитіс дворті да чёрнӧй ходӧд, кодӧс видзисны жандармерияса салдатъяс, пырис тюрьмаӧ — салдатъясыс тӧдісны
Камераясын пукалысьяс кывлісны жӧ, кыдзи чинтӧмӧн жургысь мотора машина воис тюрьма дорӧ. Тюрьмаын лунтыр вӧлі вӧвлытӧм чӧв-лӧнь. И тайӧ чӧв-лӧньыс пыр жӧ торксис: коридорын кылісны кок шыяс, зёльӧдчисны ключьясӧн томанъяс восьталігӧн, швачкӧдісны ӧдзӧсъясӧн, камераясын кыптіс ноксьӧм да ылыс камераысь кыліс кагалӧн тӧдса бӧрдӧм, коді йиджис сьӧлӧмӧдзыд. Кагаыс друг кутіс горзыны зэв гораа, сійӧ бӧрдіс мыйвынсьыс, чуравтӧдзыс, медбӧръя эбӧссьыс, сэсся кутіс нин киргыны.
Матвей Костиевич да Валько камерасянь кылісны налань матыстчысь ноксьӧмсӧ да кагалысь бӧрдӧмсӧ. Мукӧддырйиыс налы кажитчис, мый найӧ кылӧны нывбабалысь гӧлӧс, коді мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс шуаліс, горзіс да кевмысис и, тыдалӧ, сідзжӧ бӧрддзис. Сэсся щолкнитіс томанын ключ, жандармъяс петісны камерасьыс, кӧні пукаліс кагаа нывбаба, да пырисны орчча камераӧ. Сэні пырысьтӧм-пыр кутісны вӧзитчыны. Но и сэки, тайӧ вӧзитчӧм костас, быттьӧкӧ век на кыліс нывбабалӧн вывті нор да нежнӧй гӧлӧсыс — сійӧ бурӧдіс кагасӧ. Сэки жӧ кыліс кагаыслӧн вочасӧн лӧньысь гӧлӧс, быттьӧкӧ гӧлӧснас баййӧдліс асьсӧ:
— А... а... а... А... а... а...
Жандармъяс пырисны сійӧ камераас, коді вӧлі орччӧн Валько да Матвей Костиевич камеракӧд, и найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны вӧзитчӧм сертиыс, коді кыптывліс камераясын жандармъяс пырӧм бӧрын: жандармъяс кӧртавлісны заключённӧйяслысь кияссӧ.
Воис налӧн медбӧръя часыс.
Орчча камераас йӧзыс вӧлі уна, и жандармъяс ноксисны сэні зэв дыр. Коркӧ найӧ петісны, томналісны камерасӧ, но эз дзик пыр пырны Валько да Костиевич дорӧ. Жандармъяс сулалісны коридорын, тэрыба мыйкӧ висьтавлісны ӧта-мӧдныслы, сэсся коридор кузя кодкӧ котӧртіс петанінлань. Мыйкӧдыра вӧлі шы ни тӧв, сӧмын кылісны жандармъяслӧн броткысь гӧлӧсъясныс. Сэсся кылісны коридор кузя некымын мортлӧн кок шыяс, найӧ матыстчисны камералань, кыліс немецкӧй ногӧн удовлетворённӧй шыасьӧм, и камераӧ, сійӧс электрическӧй фонарикъясӧн югдӧдігмоз, пырисны кымынкӧ жандарм — юрнуӧдіс унтер Фенбонг; найӧ киясас кутісны револьверъяс — дасьӧсь лыйны; ӧдзӧс дорын нӧшта тыдалісны вит кымын салдат. Тыдалӧ, жандармъяс полісны, мый тайӧ кык мортыс, кыдзи и век, кутасны водзсасьны накӧд. Но Матвей Костиевич да Валько весиг эз серавны на вылын; налӧн душаясыс вӧліны ылынӧсь нин тайӧ весьшӧрӧ ноксьӧмсьыс. Найӧ спокойнӧя сетісны кӧртавны кияснысӧ мышканыс, а кор Фенбонг кинас петкӧдліс, мый налы колӧ пуксьыны да кӧртавны кокъяссӧ, Валько да Костиевич сетісны налы кӧртавны кокъяссӧ, и налысь кокъяссӧ кӧрталісны сідзи, медым позис сӧмын восьлавны посньыдика да медым оз позь вӧлі пышйыны.
Та бӧрын найӧс бара колисны ӧтнанысӧ, и найӧ чӧв олігтыр нӧшта недыр пукалыштісны камераас, кытчӧдз эз кӧртавлыны став заключённӧйяссӧ.
И вот коридорын зымӧдны мӧдісны ӧтмоза да тэрыба кок шыяс; зымӧдӧмыс пыр содіс, кытчӧдз эз кут кывны став коридор пасьтаыс, — салдатъяс зымӧдісны кокъяснас ӧти местаын, сэсся, ботинкияснас зымнитӧм бӧрын да ружьеяссӧ кок дорас сувтӧдӧм бӧрын, команда серти дугдісны да бергӧдчисны. Кутісны швачкыны камера ӧдзӧсъяс, и заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорас.
Кӧть зэв нин омӧля югдӧдісны коридорсӧ пӧтӧлӧкбердса лампочкаяс, Матвей Костиевич да Валько ас кӧсйытӧгныс читкыртісны синъяссӧ, сэтшӧм дыр найӧ олісны пемыдінын. Сэсся найӧ кутісны видзӧдавны, кодъяс сулалӧны шеренгаас накӧд орччӧн да кодъяс ылынджык — коридор кыкнан помас.
Насянь ӧти морт сайын сулаліс на моз жӧ кӧртавлӧм кокъяса, ыджыд тушаа олӧма мужчина. Сійӧ вӧлі кӧмтӧм и улыс дӧрӧм-гачыс сылӧн вӧлі ставыс вир. И Валько и Матвей Костиевич друг шатовмунісны: найӧ тӧдісны — тайӧ мортыс вӧлі Петров. Став тушасӧ сылысь вӧлі сэтшӧма терзайтӧма, мый бельёыс сибдӧма сэтчӧ, быттьӧ сплошнӧй ранаӧ, да косьмӧма. Дерт, быд вӧрзьӧмысь тайӧ вына мортыс зэв ёна мучитчис. Ӧти банбоксӧ сылысь вӧлі лыӧдзыс вӧлыштӧма пуртӧн либӧ штыкӧн, и сійӧ эрдӧма. Петров тӧдіс найӧс да копыртіс на водзын юрсӧ.
Но мый заставитіс Валькоӧс да Матвей Костиевичӧс дрӧгнитны жальлунысь да скӧрлунысь, — тайӧ сійӧ, мый найӧ аддзисны ылысь коридор помсьыс, тюрьмаысь петанінысь, кытчань сьӧлӧм доймӧмӧн, ужасӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны пӧшти став заключённӧйыс. Сэні сулаліс бордӧвӧй платьеа том нывбаба, коді киас кутіс кагаӧс. Нывбаба чужӧмын тӧдчис мучение, но выражениеыс вӧлі вына. Сылысь кияссӧ да кагасӧ сідзи вӧлі гартлӧма гезъясӧн, мый кагасӧ вӧлі зэв топыда да нэм кежлас кӧрталӧма мам телӧ бердас. Кагаыс арӧс на эз вӧв, сылӧн балябӧжӧдыс кудритчыштӧм еджгов юрсиа нежнӧй ичӧтик юрыс куйліс мам пельпом вылас, синъясыс куньсаӧсь, но сійӧ эз на вӧв кулӧма, — кага узис.
Матвей Костиевичлы друг уси дум вылас аслас гӧтырыс да челядьыс, и сы синъясысь чепӧсйис синваыс. Сійӧ поліс, мый жандармъяс, да и асланыс йӧз аддзасны тайӧ синвасӧ да неправильнӧ думыштасны Шульга йылысь. И сылы нимкодь лои, кор унтер Фенбонг, медбӧрын, лыддис заключённӧйясӧс и найӧс салдатъяслӧн кык шеренга костӧд петкӧдісны дворӧ.
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый орччӧн сулалысь йӧз эз вермыны аддзыны ӧта-мӧднысӧ. Найӧс сувтӧдісны колоннаӧ нёльӧн-нёльӧн, гӧгӧр кытшалісны салдатъяс, петкӧдісны ворота сайӧ да, электрическӧй фонарикъясӧн то водзвывсянь, то бӧрвывсянь, то бокъяссянь колоннасӧ да туйсӧ югдӧдігмоз, мӧдісны нуӧдны улича вывті гӧра паныд. Кар весьтті ӧтмоза да ӧткодь вынӧн жвучкысь кӧдзыд тӧв шымыртіс найӧс уль струяясӧн, и кутіс кывны васӧд кымӧръяслӧн кышӧдчӧмыс, быттьӧкӧ найӧ тӧвзисны юр весьттіныс сэтшӧм уліті, мый позис найӧс судзны киӧн. Йӧз горша апалісны вомнаныс воздухсӧ. Колонна муніс ньӧжйӧник, дзик шы ни тӧв. Водзвылын восьлалысь унтер Фенбонг шочиника бергӧдчывліс да веськӧдліс киас ӧшалысь ыджыд пӧнарыслысь би югӧрсӧ колонна вылӧ, и сэки бара тыдовтчыліс пемыдсьыс ас бердас кӧрталӧм кагаа нывбаба, коді восьлаліс дорса первой шеренгаын — тӧлыс пешкыльтліс боквыв сылысь бордӧвӧй платье подолсӧ.
Матвей Костиевич да Валько мунісны орччӧн, пельпомъясныс налӧн инмисны ӧта-мӧдныслы. Матвей Костиевичлӧн синъясас эз нин вӧв синваыс. Кымын ылӧджык мунісны найӧ, Валько да Матвей Костиевич, сымын пыр ылӧджык и ылӧджык вешйыліс сійӧ став личнӧйыс, весиг медся важнӧйыс да донаыс, мый ас пытшкӧсаныс сэтшӧма вӧрзьӧдліс сьӧлӧмъяснысӧ да волнуйтіс найӧс медбӧръя минутаӧдзыс да эз кӧсйы лэдзны найӧс олӧмсьыс. Величие вевттис найӧс аслас борднас. Висьтавны позьтӧм сӧдз спокой шымыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ. И найӧ, тӧв паныд чужӧмнысӧ лӧсьӧдӧмӧн, чӧв олігтыр да шы ни тӧв мунісны асланыс гибельлы паныд юр весьтаныс матын кышакылысь кымӧръяс увтіыс.
Паркӧ пыранінын колонна сувтіс. Унтер Фенбонг, жандармерияса сержант Эдуард Больман да парксӧ видзысь СС салдатъясӧн командуйтысь младшӧй ротенфюрер электрическӧй пӧнар югӧр улын мыйкӧдыра видзӧдісны бумага вылӧ, кодӧс унтер Фенбонг кыскис мундир пытшкӧс зепсьыс.
Та бӧрын сержант лыддис колоннасьыс йӧзсӧ, югдӧдіс найӧс пӧнарӧн.
Воротаыс дзуртігтыр, ньӧжйӧник воссис. Колоннасӧ перестроитісны кыкӧн-кыкӧн да нуӧдісны главнӧй аллеяӧд, Ленин нима клуб да Горький нима школа костті, кӧні ӧні вӧлі объединённӧй предприятиеяслӧн дирекцион, тайӧ предприятиеясыс водзджыксӧ вӧліны «Краснодонуголь» трестлӧн. Но пӧшти пыр жӧ школа сайтіыс унтер Фенбонг да сержант Больман кежисны бокиса аллеяӧ. Колонна кежис на бӧрся.
Тӧлыс нюкльӧдліс пуяссӧ да нуис коръяссӧ ӧтиладорлань, и пессьысь, тіралысь коръяслӧн шумыс, коді эз лӧньлы да вӧлі век ӧткодь, тыртліс ас гӧгӧрсьыс став пемыдсӧ.
Найӧс вайӧдісны парклӧн эновтӧм пельӧсӧ. Сэтчӧ весиг бур кадӧ шоча волывлісны. Сы сайын муніс пустырь, кӧні сулаліс немецкӧй полицейскӧй школалӧн дзик ӧти каменнӧй здание. Сэтчӧ, пуясӧн кытшалӧм кузьмӧс эрдтор вылӧ, вӧлі кодйӧма кузь гу. Йӧз сійӧс эз на аддзыны, но кылісны нин лэптӧм уль мулысь дуксӧ.
Колоннасӧ юкисны кык пельӧ да нуӧдісны гу ӧтар-мӧдар дорас, торйӧдісны Валькоӧс да Костиевичӧс. Йӧзыс кутісны джӧмдавны лэптӧм му чукӧръясӧ да усявны, но найӧс сэки жӧ кыпӧдлісны прикладъясӧн кучкалӧмӧн.
И друг уна дас ичӧтик пӧнар югдӧдісны тайӧ кузь пемыд гусӧ, и сы бокъясӧ лэптӧм му валъяссӧ, и йӧзлысь мучитчӧм чужӧмъяссӧ, и дзирдалысь стальнӧй штыкъяссӧ немецкӧй салдатъяслысь, кодъяс сплошнӧй стенаӧн сулалісны эрд гӧгӧрыс. И гу дорын сулалысьяс ставныс аддзисны гу помсьыс, пуяс улысь,
Матвей Шульга, сьӧкыда восьлалігтырйи, мыйта лэдзлісны сылы кӧртавлӧм кокъясыс, кайис вал вылӧ. Пӧнаръяс югнитлігӧн сійӧ аддзыліс, кыдзи шыблалісны йӧзсӧ гуӧ; найӧ чеччыштлісны либӧ усялісны, кодъяскӧ чӧв олігтыр, кодъяскӧ скӧрысь либӧ нора горӧдігмоз.
И Шульга бара аддзис бордӧвӧй платьеа да сы бердӧ кӧрталӧм кагаа нывбабаӧс, кагаыс нинӧм эз кыв ни эз аддзы, а сӧмын чувствуйтіс мамыслысь шоныд морӧссӧ да, сы пельпом вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, важ мозыс узис. Медым не садьмӧдны кагасӧ, — мамыс жӧ эз вермы кияссӧ вӧрзьӧдны, пуксис вал вылӧ да, кокъяснас отсалігмоз, ачыс исковтіс гуӧ. Матвей Шульга сэсся некор нин эз аддзыв сійӧс.
— Ёртъяс! — вына чирӧм гӧлӧсӧн шуис Шульга, гӧлӧсыс сылӧн вевттис став мукӧд шумсӧ да шыяссӧ. — Менам прекраснӧй ёртъясӧй! Мед лоӧ тіянлы вечнӧй память да слава. Мед олас...
Штыкӧн бытшкисны сылы мышкас ордлы костас. Шульга зэвтіс ассьыс став вынйӧра эбӧссӧ, эз усь, а чеччыштіс гуас, и сылӧн гӧлӧсыс юрӧбтіс гусяньыс:
— Мед олас великӧй коммунистическӧй партия, коді индіс йӧзлы справедливостьлань туй!
— Смерть вӧрӧгъяслы! — грознӧя шуис Андрей Валько, коді вӧлі орччӧн Шульгакӧд: судьбаыс бара сиӧма налы ӧтлаасьны — гуын.
Гуыс вӧлі сэтшӧм тыр йӧзнас, мый оз позь весиг бергӧдчыны. Воис здук медбӧръя душевнӧй напряжениелӧн: быдӧн лӧсьӧдчисны примитны свинеч. Но абу вӧлі татшӧм смерть дасьтӧма налы. Дзонь лавинаясӧн муыс кутіс киссьыны налы юръяс выланыс, пельпомъяс выланыс, дӧрӧм юрйывъяс костаныс, вомъясаныс да синъясаныс, и йӧз гӧгӧрвоисны: найӧс гуалӧны ловъявывсьыс.
Шульга кыпӧдіс гӧлӧссӧ, заводитіс сьывны:
Весь мир голодных и рабов...
Валько кыз гӧлӧсӧн кутіс отсавны. Пыр выль гӧлӧсъяс, первойсӧ матыссаджыкъясыс, сэсся пыр ылыссаджыкъясыс ӧтувтчисны на дорӧ, и «Интернационал» ньӧжмыд гыясӧн юргис му пытшкысь мир весьтті кымӧръясӧн тӧвзьысь пемыд небесалань.
Сьӧд войся тайӧ страшнӧй часас ньӧжйӧник воссис Деревяннӧй уличавывса ичӧтик керкалӧн ӧдзӧс, и Мария Андреевна Борц, Валя да нӧшта кодкӧ, ичӧтик тушаа, шоныда пасьтасьӧм, нопъя да беддя морт, лэччисны кильчӧ вывсьыс.
Мария Андреевна да Валя кутісны тайӧ мортсӧ кыкнан сойбордйӧдыс да нуӧдісны улича кузя степӧ. Тӧлыс дӧлӧдіс налысь платьеяссӧ.
Кымынкӧ воськов бӧрын тайӧ мортыс сувтіс.
— Пемыд, лучше тэ вай бергӧдчы, — шуис сійӧ пӧшти вашкӧдӧмӧн.
Мария Андреевна сывйыштіс сійӧс, и мыйкӧдыра найӧ сулалыштісны тадзи.
— Прӧщай, Маша, — шуис сійӧ да слабиника ӧвтыштіс кинас.
И Мария Андреевна коли, а найӧ, ая-ныла, мунісны; нылыс кутӧма батьсӧ киӧдыс. Валялы колӧ вӧлі колльӧдны батьсӧ югдытӧдзыс на. А сэсся, кӧть кутшӧм омӧль синъяса эз вӧв батьыс, сылы колӧ вӧлі мунны ӧтнаслы Сталино карӧдз, кӧні сійӧ думайтіс дзебсьыны гӧтыр рӧдвуж ордас.
Мыйкӧдыра Мария Андреевна кыліс на налысь кок шыяссӧ, сэсся и кок шыясыс эз кутны кывны. Гӧгӧр вӧлі кӧдзыд, пемыд, но нӧшта пемыдджык вӧлі Мария Андреевналӧн сьӧлӧм вылас. Став олӧмыс — удж, семья, мечтаяс, любовь, челядь, — ставыс тайӧ жугалі, киссис, водзын нинӧм эз вӧв.
Сійӧ сулаліс, эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс, и тӧлыс шутьлялігтыр гартлӧдліс сы гӧгӧр платьесӧ, и кылӧ вӧлі, кыдзи зэв улын юр весьтас ньӧжйӧник кышакылӧны кымӧръяс.
И друг сылы кутіс кажитчыны — сійӧ заводитіс йӧймыны... Сійӧ мӧдіс кывзыны... Эз, сылы эз каститчы, сійӧ бара кыліс тайӧс.... Сьылӧны! Сьылӧны «Интернационал»... Оз позь вӧлі тӧдмавны, кытысь кылӧ тайӧ сьылӧмыс. Сьылӧм шыясыс сорласисны тӧв омлялӧмкӧд да кымӧръяс кышакылӧмкӧд и тайӧ шыясыскӧд ӧтлаын разавлісны став пемыд мир пасьтаыс.
Мария Андреевналӧн, кажитчӧ, дугдіс вӧрны сьӧлӧмыс, и тушаыс ставнас кутіс дрӧжжитны.
Быттьӧ му пытшкысь кыліс сылы:
До основанья, а затем
Мы наш, мы новый мир построим,
Кто был ничем, тот станет всем...
МӦД ЧАСТЬ
Комын квайтӧд глава
— Ме, Олег Кошевой, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча: кыв вуджтӧг выполняйтны организациялысь любӧй задание; видзны дзик гусьӧн ставсӧ Том гвардияын аслам удж йылысь. Ме клянитча некутшӧм пӧщадатӧг мститны сотӧм, рӧзӧритӧм каръяс да сиктъяс вӧсна, миян йӧзлӧн вир вӧсна, герой-шахтёръяслӧн мученическӧй смерть вӧсна. И тайӧ местьыслы кӧ ковмас менам олӧмӧй, ме сета сійӧс ни ӧти здук падъявтӧг. Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс. Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Ме, Ульяна Громова, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Туркенич, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Земнухов, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Сергей Тюленин, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Любовь Шевцова, торжественнӧя клянитча...
...
Буракӧ, сійӧ, Сергей Левашов, ньӧти абу гӧгӧрвоӧма Любкаӧс, кор медводдзаысь воис сэки сы ордӧ да таркӧдчис ӧшиняс и Любка котӧрӧн петіс сылы паныд, а сэсся вой помасьтӧдзыс сёрнитісны найӧ, — коді тӧдас, мый сэтшӧмсӧ вообразитіс сійӧ аслыс!
Но, колӧ шуны, тайӧ поездкаас первой сьӧкыдлуныс Любкалӧн лои тані, Сергей Левашовкӧд. Дерт, найӧ вӧліны важся ёртъяс, и Любка эз вермы мунны сылы та йылысь водзвыв висьтавтӧг.
Кор Андрей дядь вӧлі вӧля вылын на, Сергей Левашов, сы сӧветуйтӧм серти, пырис дирекцион гаражӧ, грузӧвӧй машина вылӧ шофёрӧн. Любка мӧдӧдіс сы дорӧ уличавывса ӧти детинкаӧс, — найӧ ставныс дружитісны Любкакӧд сы вӧсна, мый сылӧн характерыс вӧлі налӧн кодь жӧ.
Сергей воис веськыда удж вывсянь, сёрӧн, самӧй сійӧ спецовкаа, мыйӧн воис Сталиноысь, — немецъяс дырйи спецовкаяс эз пӧлагайтчывны весиг шахтёръяслы. Сійӧ вӧлі зэв няйт, мудзӧма, зумыш.
Юасьны, кытчӧ да мыйла мунӧ Любка, эз лӧсяв сы характерлы, но, тыдалӧ, сійӧ сӧмын та йылысь и думайтіс рытывбыд, и Любка эз кут тӧрны ку пиас сы вӧсна, мый Сергей пыр чӧв оліс. Медбӧрын Любка эз вермы асьсӧ кутны да горзіс сы вылӧ. Мый нӧ сылы Любкаыс — гӧтыр, любовь? Любка оз вермы думайтны некутшӧм любовь йылысь, кор сы мында на виччысьӧ сійӧ водзӧ аслас олӧмысь, — збыльысь, мый сійӧ сэтшӧмсӧ вообразитӧма, медым мучитны Любкаӧс? Найӧ прӧстӧ ёртъяс, и Любка абу обязан висьтавны сылы: лӧсьӧдчӧ мунны, кытчӧ сылы колӧ, семейнӧй делӧясӧн.
Сійӧ век жӧ гӧгӧрвоис, мый Сергей оз тырвыйӧ верит сылӧн занятиеяслы да прӧстӧ вежӧктӧ сійӧс, и таысь Любкалӧн мыйтакӧ бурмыліс сьӧлӧмыс.
Любкалы бура колӧ вӧлі узьыштны, а Сергей пыр пукаліс да эз мун. Сылӧн вӧлі сэтшӧм настойчивӧй характер, мый сійӧ вермис овны дзонь вой, и медбӧрын Любка вӧтліс сійӧс. Всё-таки сылы эськӧ жаль вӧлі, Сергей кӧ век кутіс зумышвидзны сытӧг, — Любка колльӧдіс сійӧс палисадникӧдз да дзик дзиръя дорас кутіс сійӧс киӧдыс да здук кежлӧ топӧдчыліс сы бердӧ, сэсся котӧрӧн пырис гортас, пыр жӧ пӧрччысис да водіс мамыс вольпась вылӧ.
Дерт, зэв сьӧкыд вӧлі сылы и мамыскӧд. Любка тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд лоӧ кольччыны мамыслы ӧтнаслы, олӧм невзгодаяс водзын сэтшӧм беспомощнӧй мортлы, но мамсӧ кокни вӧлі пӧръявны, и Любка меліаліс мамсӧ да висьталіс сылы быд сэтшӧм-татшӧмсӧ, мый мамыс веритіс, а сэсся Любка сідзи и унмовсис мамыс крӧвать вылӧ.
Любка садьмис муртса югдігас на да сьылігтырйи кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ. Сійӧ решитіс пасьтасьны прӧстӧйджыка, медым не кисьтны ассьыс медбур платьесӧ, но век жӧ пасьтавны яркӧйджык платье, медым шыбитчыны синмӧ, а ассьыс чистӧй гӧлубӧй крепдешинысь вурӧм шикарнӧй платьесӧ, гӧлубӧй туфлисӧ, прӧшвиа бельёсӧ да шӧвк чувкисӧ тэчис ичӧтик чемоданӧ. Сійӧ кудритіс юрсӧ кык ичӧтик прӧстӧй зеркалӧ костын, кӧні муртса позис аддзыны юрсӧ дзоньнас. Улыс дӧрӧм да трусик кежысь сійӧ кудритчис час кык кымын, сэки бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сьыліс да мыджсьыліс джоджӧ накӧсӧ пуктӧм кӧмтӧм кокъяснас, то ӧтинас, то мӧднас; кокъясыс вӧліны крепыдӧсь, сливки рӧмаӧсь, а кок чуньясыс ичӧтикӧсь, но сэтшӧм жӧ крепыдӧсь. Сэсся сійӧ вӧняліс резинкаа вӧнь, чышкыштіс кипыдӧснас розӧвӧй кок лапаяссӧ да чулкиаліс кучик рӧмаыс жӧ фильдеперсӧвӧй чулки да кӧмаліс кремӧвӧй туфли и пасьталіс шпоракылысь кӧдзыдіник платье. Платьеыс синтӧ ёрана, вишняяса да ещӧ, чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм яркӧй чутъяса. Сэки жӧ сійӧ мыйкӧ курччаліс нин вомас да эз дугдыв мургыны.
Любка испытывайтіс кокньыдик волнение, коді эз сӧмын слабмӧд сійӧс, а збодермӧдіс. Вот медбӧрын сійӧ вӧлі прӧстӧ шуда, мый и сылы воис пӧра действуйтны и оз нин ковмы весьшӧрӧ видзны ассьыс вынъяссӧ.
Кык лун сайын, асывнас, кузьмӧс кузова неыджыд турунвиж машина, татшӧм машинаяснас ваялісны Ворошиловградысь немецкӧй администрацияса чинъяслы прӧдуктаяс, сувтіс Шевцовъяс керка дінӧ. Шофёрыс — жандармерияса салдат мыйкӧ шуис сыкӧд орччӧн пукалысь салдатлы, коді вӧлі автомата, чеччыштіс машинасьыс да пырис керкаас. Любка петіс сы дорӧ, коді вӧлі столӧвӧяс нин да гӧгӧр видзӧдаліс. Сійӧ тэрыба видзӧдліс Любка вылӧ, коді шофёрлӧн кутшӧмкӧ тӧдчытӧм чертаяс серти да сылӧн повадкаяс серти гӧгӧрвоис сы шыасьтӧдз на, мый сійӧ роч. И збыльысь, шофёр шуис дзик рочӧн:
— Оз-ӧ сюр тіян ва, медым кисьтны машинаӧ?
Роч да ещӧ немецкӧй жандармерия формаа, — омӧля жӧ сійӧ разбирайтчӧма, кутшӧм керкаӧ пырӧма!
— Мун вешйы татысь! Гӧгӧрвоин? — паськӧдӧм гӧлубӧй синъяснас спокойнӧя сы вылӧ ёся видзӧдігмоз шуис Любка.
Сійӧ, нинӧм думайттӧг, пыр жӧ аддзис, мый шуны военнӧй формаа тайӧ русскӧйыслы. Шофёрыс кӧ эськӧ мӧдліс вӧчны сылы мыйкӧ лёктор, Любка эськӧ чирзігтырйи котӧрӧн петіс ывла вылӧ да кыпӧдіс кок йылас кварталсӧ ставнас горзӧмӧн, мый сійӧ тшӧктіс салдатлы босьтны васӧ балкаысь, а шофёрыс сыысь кутіс нӧйтны сійӧс. Но тайӧ тешкодь шофёр-салдатыс эз вӧч нинӧм, сійӧ сӧмын шпыньмуніс да шуис:
— Грубӧя уджаланныд. Тайӧ вермас вред вайны тіянлы... — Сійӧ тэрыба видзӧдліс бӧрвылас, оз-ӧ сулав кодкӧ сы бӧрын, да тэрыба шуис: — Варвара Наумовна тшӧктіс висьтавны, мый зэв ёна гажтӧмчӧма тэысь...
Любка кельдӧдіс да аслас тӧдлытӧгыс воськовтіс сылань. Но шофёр предупредитіс сылысь вопроссӧ вӧсньыдик сьӧд чуньяссӧ вом дорас пуктӧмӧн.
Сійӧ петіс сы бӧрся посводзас. Любка кутіс нин кыкнан кинас ас водзас ва тыра ведра, видзӧдіс шофёрлы синмас. Но шофёр эз видзӧд сы вылӧ, босьтіс ведрасӧ да муніс машина дорас.
Любка нарошнӧ эз мун сы бӧрся, а кутіс видзӧдны калькнитӧм ӧдзӧс костӧд: сійӧ надейтчис мыйсюрӧ тӧдмавны шофёрсянь, кор сійӧ ваяс ведрасӧ. Но шофёр, радиаторӧ васӧ кисьтӧм бӧрын, шыбитіс ведрасӧ палисадниклань, тэрыба пуксис машинаас, швачкылӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, и машина вӧрзис.
И сідз, Любка должен вӧлі мунны Ворошиловградӧ. Дерт, ӧні сійӧ вӧлі йитчӧма «Том гвардия» дисциплинакӧд и эз вермы мунны Олеглы висьтавтӧг. Колӧ шуны, сійӧ ещӧ и водзджык на лыддис коланаӧн казьтыштны сылы, мый сылӧн эмӧсь Ворошиловградын сэтшӧм тӧдсаяс, кодъяс вермасны лоны пӧлезнӧйӧн. Ӧні Любка шуис Олеглы, мый сюрис колана случай, медым ветлыны сэтчӧ. Но Олег эз пырысь-пыр сет сылы разрешение, а тшӧктіс неуна виччысьыштлыны.
Но Любка зэв ёна чуймис, кор Олегкӧд сёрнитӧм бӧрын сӧмын час либӧ кык час мысти воис на ордӧ Нина Иванцова да шуис, мый разрешение сетӧма. Таысь кындзи, Нина шуис:
— Висьтав сэні, кӧні тэ лоан, миян йӧз пӧгибнитӧм йылысь, налысь овъяссӧ да кыдзи найӧс ловйӧн гуалісны паркӧ. А сэсся висьтав, мый та вылӧ видзӧдтӧг, делӧяс мунӧны бура, — тадзи тшӧктӧмаӧсь висьтавны гырысьджыкъяс. Том гвардия йылысь тожӧ висьтав.
Любка эз вермы терпитны да юаліс:
— Мыйӧн нӧ Кашук вермӧ тӧдны, мый сэні позьӧ став йывсьыс сёрнитны?
Нина, аслас видзчысян характернас, коді сылӧн лои Сталиноын подпольнӧй удж нуӧдігӧн на, сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, но сэсся думыштіс, мый Любка и збыльысь оз лысьт висьтавны сы йылысь, мый сылы поручитісны. И веськодь гӧлӧсӧн Нина шуис:
— Буракӧ, гырысьясыс тӧдӧны, код дінӧ тэ мунан.
Любка весиг шензьыштіс, мыйла татшӧм прӧстӧй мӧвпыс эз волы сылы юрас.
Любка Шевцова, кыдзи и «Том гвардияса» мукӧд участникъяс, Володя Осьмухинысь кындзи, эз тӧд, да и эз заводитлы тӧдмавны, гырысь подпольщикъяс пӧвстысь кодкӧд йитчӧма Олег Кошевой Краснодонын. Но Филипп Петрович зэв бура тӧдіс, мый могысь Любкаӧс кольӧдӧма Краснодонӧ и кодкӧд сійӧ кутӧ йитӧд Ворошиловградын.
Луныс вӧлі кӧдзыд, кымӧръяс уліті тӧвзисны степь весьтті. Любка эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, чужӧмыс сылӧн банйӧма тӧвсьыс, коді шпорӧдіс сылысь яръюгыд платье подолсӧ; сійӧ сулаліс ворошиловградскӧй шоссе вылын, ӧти киас кутіс ичӧтик чемодан, а мӧдас — кокньыдик гожся пальто.
Сы бокті шоссе кузя омлялігтыр тӧвзьысь грузӧвӧй машинаяссянь немецкӧй салдатъяс да ефрейторъяс понъявлісны сійӧс, серавлісны да мукӧддырйи кинаныс петкӧдлісны сылы знакъяс, но сійӧ эз пыдди пукты тайӧс ставсӧ, сӧмын зывӧкпырысь читкыртліс синъяссӧ. Сэсся сійӧ аддзис сылань матыстчысь ляпкыдик кузьмӧс дзирдалысь легкӧвӧй машина да немецкӧй офицерӧс, коді пукаліс шофёркӧд орччӧн. Любка небрежнӧя лэптіс кисӧ.
Офицер тэрыба бергӧдчис кабина пытшкӧсланьыс, — буракӧ, кодкӧ ыджыдджык на пукаліс машина бӧрладорас, сэки сылӧн тыдовтчис вушйӧм мундир мышкыс. Тормозитӧм бӧрын машина кутіс дзужгыны да сувтіс.
—
Юрсӧ копыртӧмӧн, ас водзас ичӧтик чемодансӧ да пальтосӧ кутігмоз, Любка тювкнитіс машинаӧ, и пырӧм бӧрас ӧдзӧсыс клопкылӧ пӧдлассис.
Машина нетшыштчис места вывсьыс, заводитіс омлявны тӧв водзас.
Любкакӧд орччӧн пукаліс банйӧм чужӧма косіник полковник, чужӧм кучикыс абу нин свежӧй, шыльыда бритчӧма, понлӧн кодь ӧшӧдчӧм льӧбъяса да шондіысь быгалӧм джуджыд картуза. Немецкӧй полковник да Любка дзик лӧсявтӧм наянлунӧн — полковник сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі власть, Любка сы вӧсна, мый сійӧ век жӧ ёна поліс, — видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синманыс. Водзладорас пукалысь том офицер бергӧдчӧмӧн тожӧ видзӧдіс Любка вылӧ.
—
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво! — нюжӧдіс Любка. — Сёрнитӧй рочӧн либӧ лучше чӧв олӧй.
— Кытчӧ, кытчӧ... — рочӧн юаліс полковник да, кытчӧкӧ ылӧ индігмоз, ӧвтыштіс кинас.
— Мӧдіс котсьыны,
Мыйӧн сӧмын Любка заводитіс сёрнитны, сылӧн полӧмыс быри, и сылӧн лои естественнӧй да кокни обращение, коді любӧй мортӧс, сы лыдын и немецкӧй полковникӧс, заставляйтіс воспринимайтны ставсӧ, мый вӧчис да висьталіс Любка, кыдзи мыйкӧ сідзи и коланаӧн.
— Висьталӧй, кымын час?.. Часі, часі, — вот балдаыд! — шуис Любка да чуньнас тотшкӧдыштіс аслыс килутшас.
Полковник веськыда нюжӧдіс кузь кисӧ, медым асланьыс кыскыштны соссӧ, механическӧя кусыньтіс гырддзаӧдыс да матыстіс Любка чужӧм дорӧ квадратнӧй часі, кодӧс вӧлі новлӧ пӧим рӧма шочиник гӧна, лыӧсь киас.
Да ӧд и абу обязательнӧ тӧдны кывъяс, ковмас кӧ, пыр позьӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдлысь.
Коді сійӧ сэтшӧмыс? Любка — артистка. Абу, сійӧ оз ворс театрын, оз, сійӧ танцуйтӧ да сьылӧ. Сылӧн, дерт, Ворошиловградын эм зэв уна квартира, кытчӧ сійӧ вермас сувтны, сійӧс тӧдӧны уна приличнӧй йӧз, ӧд сійӧ известнӧй промышленниклӧн ныв, Горловкаса шахтаяс кӧзяинлӧн ныв. Но сӧветскӧй власть мырддис батьыслысь ставсӧ, и сійӧ, коньӧр, кулі Сибирын, колис гӧтырсӧ да нёль челядьӧс, — ставныс нывъяс, да ставныс зэв мичаникӧсь. Да, сійӧ медічӧтыс. Оз, офицер ордӧ сійӧ оз вермы сувтны овны, ӧд та вӧсна вермасны лоны лёк сёрнияс, а сійӧ дзик абу сэтшӧм ныв. Ассьыс адрес? Любка, дерт, висьталас сійӧс, но сійӧ ещӧ бура оз на тӧд, кытӧні буретш кутас овны. Разрешитас кӧ полковник, сійӧ сёрнитчас лейтенанткӧд, кыдзи найӧ вермасны аддзыны ӧта-мӧднысӧ.
— Кажитчӧ, тіян эмӧсь ме дорысь ыджыдджык шансъяс, Рудольф!
— Тайӧ кӧ сідзи, ме кута старайтчыны тіянлы,
Ылын-ӧ фронтӧдз? Фронт вылын делӧяс сэтшӧмӧсь, мый татшӧм мичаник ныв вермас не интересуйтчыны нин наӧн. Кӧть мый, а сійӧ вермас узьны дзик спокойнӧя. Тайӧ лунъясас ми босьтам Сталинград. Ми пырим нин Кавказӧ, — тайӧ удовлетворитас нылӧс?.. Коді сылы висьталіс, мый Дон ю катыдын фронтыс абу нин сэтшӧм ылын?.. О, тайӧ немецкӧй офицеръясыс! Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу ӧтнас быдторсӧ болтайтысь офицеръяс пӧвстас... Шуӧны, мый став мичаник русскӧй нывъясыс — шпионкаяс. Збыль-ӧ тайӧ?.. Бур: тайӧ лои сы вӧсна, мый фронтса тайӧ участокас — венгерецъяс. Дерт, найӧ бурджыкӧсь эсійӧ лёк дука румынъяссьыс да макаронникъяссьыс, но на вылӧ быдӧн вылӧ оз позь надейтчыны... Фронт зэв кузя нюжӧдчӧма, помтӧм уна йӧзӧс сёйӧ Сталинград. Заводитлӧй снабжайтны ставсӧ тайӧс! Ме петкӧдла тайӧс кипыдӧсса чукыръяс сертиныд, — вайӧй ассьыныд ичӧтик кипыдӧснытӧ... Со тайӧ ыджыд визьыс — тайӧ Сталинградӧ, а этайӧ, коставлысьыс, тайӧ — Моздоклань, — тіян зэв абу постояннӧй характер!.. Ӧні ыдждӧдӧй тайӧс миллион пӧв, и ті гӧгӧрвоанныд, мый германскӧй армияса интендантлы колӧны кӧрт нервъяс. Ныв мед эськӧ оз жӧ думайт, мый сійӧ, интендант, ноксьӧ сӧмын салдатскӧй гачьясӧн, сылӧн эськӧ сюрис ӧттор-мӧдтор и мичаник нывлы, зэв лӧсьыдіник вещьяс, со татчӧ, кокас, и татчӧ, — ныв гӧгӧрвоӧ-ӧ, мый йылысь сійӧ висьталӧ? Гашкӧ, сійӧ оз ӧткажитчы шоколадысь? Эз мешайт эськӧ и вомтыр вина, ок, кутшӧм буса!.. Тайӧ тырвыйӧ лӧсялана, ныв кӧ оз ю, но — французскӧйӧс! Рудольф, сувтӧдӧй машинасӧ...
Найӧ сувтісны метр кыксё сайӧ ыджыд станицаӧ вотӧдз, коді нюжӧдчӧма шоссе пӧлӧн кыкнанладорӧдыс, да петісны машинаысь. Тані вӧлі туйяслӧн ӧтлаасянін, зэв буса, а туйыс муніс балка пӧлӧн, кӧні уліас быдмисны бадьяс да бокъясас, тӧв инмытӧминас, сук турун, коді косьмӧма нин. Лейтенант тшӧктіс шофёрлы мунны туй вылӧ балка дорас. Тӧлыс кутіс нетшкыны Любкалысь платьесӧ, и сійӧ, кияснас платьесӧ кутігтыр, мӧдіс котӧртны машина бӧрсяыс офицеръяс водзвылын. Сылӧн туфлиыс вӧйласис пызь кодь кос муас и пыр жӧ туфли тырыс пырис му.
Лейтенант, кодлысь чужӧмсӧ Любка пӧшти эз аддзыв, а пыр аддзис сӧмын сылысь быгалӧм мышсӧ, да шофёр-салдат петкӧдісны машинасьыс небыдик кожанӧй чемодан да посниа кыӧм еджгов-виж сьӧкыд кӧрзина.
Найӧ лӧсьӧдчисны тӧв сайӧ балка бокӧ, косьмӧм сук турун вылӧ. Любка ӧткажитчис вина юӧмысь, кӧть кутшӧма сійӧс эз тшӧктыны. Но тані, пызан дӧра вылын, вӧлі сы мында чӧскыд сёян, мый вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн наысь ӧткажитчыны, нӧшта нин сы вӧсна, мый Любка вӧлі артистка да промышленниклӧн ныв, и сійӧ сёйис, мыйта вермис.
Сылы зэв делӧ вӧлі муӧсь туфлинас, и сійӧ разрешитіс пытшкӧсса сомнениесӧ, вӧчис али эз эськӧ тадзи промышленниклӧн ныв, сійӧн, мый пӧрччис кремӧвӧй туфлисӧ, пыркӧдіс мусӧ, чышкыштіс кипыдӧснас фильдеперсӧвӧй чулкиа ичӧтик кокпыдӧсъяссӧ да сэсся эз нин кӧмась, медым кокъясыс шойччыштасны сы пукалігкості. Буракӧ, тадзи и колӧ вӧлӧм вӧчны, немецкӧй офицеръяс примитісны тайӧс, быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Сылы всё-таки зэв окота вӧлі тӧдны, кымын дивизия вӧлі фронтлӧн тайӧ участок вылас, коді медматын Краснодонсянь да мунліс Ростовскӧй областьса войвыв юкӧнті, — Любка тӧдіс нин на ордын овлысь немецкӧй офицеръяссянь, мый Ростовскӧй областьлӧн юкӧныс важ моз на миян киын. Любка дугдывтӧг петкӧдліс полӧм, мый фронтсӧ тайӧ местатіыс прорвитасны, и сійӧ бара веськалӧ большевистскӧй рабство улӧ. Полковник, коді ёнджыкасӧ вӧлі настроитчӧма лиричнӧя, а абу делӧвитӧя, ёна дӧзмис таысь.
Полковниклы ӧбиднӧ лои немецкӧй оружие вылӧ вериттӧмыс, и сійӧ —
Кор найӧ закусывайтісны, станицаладорсянь мӧдісны век ёнджыка и ёнджыка кывны шоссе кузя локтысьяслӧн уна кок шыяс. Первойсӧ найӧ эз пыдди пуктыны тайӧс, но ылын восьлалысьяслӧн кок шыясыс пыр содісны, и гӧгӧр кутіс кывны сӧмын сійӧ, быттьӧкӧ муніс йӧзлӧн помтӧм зэв кузь колонна. И весиг тасянь, балка пӧкатсянь, кутіс тыдавны лыбысь сук бус, кодӧс тӧлыс нуис шоссесянь вывлань да боклань. Кылісны торъя гӧлӧсъяс да горӧдлӧмъяс, мужчинаяслӧн — грубӧйӧсь, и нывбабаяслӧн — нораӧсь, быттьӧкӧ найӧ лыддьӧдлӧны покойникӧс колльӧдігӧн.
Немецкӧй полковник, и лейтенант, и Любка сувтісны, мыччисны юръяснысӧ балка сайсянь. Шоссе кузя, станицасянь пыр нюжалігмоз и нюжалігмоз, восьлалісны сӧветскӧй военнопленнӧйяс ыджыд колоннаын, кодӧс конвоируйтісны румынскӧй салдатъяс да офицеръяс. Колонна дорті, а мукӧддырйи и дзик колонна бердас, румынскӧй салдатъяс костті писькӧдчигтыр, котӧртісны пӧрысь да том казачкаяс. Найӧ горзігтыр да лыддьӧдлігтыр шыблалісны колоннаас то ӧти, то мӧд лэптӧм сьӧд косьмӧм киясӧ нянь торъяс, помидоръяс, колькъяс, мукӧддырйиыс дзонь тупӧсьяс либӧ весиг ичӧтик нопъяс.
Военнопленнӧйяс вӧліны джынвыйӧ пасьтӧмӧсь — на вылын ӧшалісны военнӧй гачьяслӧн да гимнастёркаяслӧн косясьлӧм, няйтсьӧм да вылісяньыс бусӧн тырӧм ротасъяс. Унджыкыс вӧліны кӧмтӧмӧсь либӧ страшнӧй кӧма кодьӧсь, киссьӧм лаптиаӧсь. Найӧ тошкассьӧмаӧсь, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, и кажитчис, мый паськӧмнысӧ чӧвтӧма налӧн скелет вылас. И страшнӧ вӧлі аддзыны тайӧ чужӧмъяс вывсьыс нюммунӧмъяс горзысь, колонна пӧлӧн котӧртысь нывбабаяслы, кодъясӧс салдатъяс вӧтлалісны кулакъяснас да прикладъяснас кучкалӧмӧн.
Ӧти здук мысти Любка мыччис юрсӧ балкасянь, но мӧд здукас нин, нинӧм помниттӧг, кор да кыдзи, сійӧ кватитіс скатерть вылысь еджыд булкияс, ещӧ кутшӧмкӧ сёянтор да котӧртіс фильдеперсӧвӧй чулки кежсьыс тайӧ косьмӧм му вывтіыс, кайис шоссе вылӧ да пырис колонна пытшкӧ. Сійӧ сеталіс булкияс, нянь торъяс сылань нюжӧдӧм сьӧд киясӧ — ӧтилы мӧдлы, коймӧдлы. Румынскӧй фельдфебель заводитліс кватитны сійӧс, но Любка мынтӧдчис: фельдфебель кучкаліс сылы кулакъяснас, а Любка, юрсӧ копыртӧмӧн да то ӧти, то мӧд гырддзанас асьсӧ видзигмоз, горзіс:
— Кучкав, кучкав, пон рӧд! Да сӧмын эн юрӧ!
Вына кияс кыскисны сійӧс колоннаысь. Сійӧ кыдзкӧ воӧма шоссе дорӧ да аддзис, кыдзи немецкӧй лейтенант кучкалӧ румынскӧй фельдфебельлы чужӧмас, а беситчӧм полковник водзвылын, коді вӧлі жергӧдӧм пиньяса косіник пон кодь, струна моз сулаліс кельыд турунвиж рӧма форменнӧй паськӧма румынскӧй оккупационнӧй армияса офицер да мыкталігтыр мыйкӧ нурбыльтіс древньӧй римляна кывйӧн.
Но тыр садяс Любка воис сэки, кор вӧлі сійӧ бӧр нин кремӧвӧй туфлиа да машина тӧвзьӧдіс немецкӧй офицеръясӧс да сійӧс Ворошиловградлань. Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любкалысь и тайӧ поступоксӧ немецъяс примитісны быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Найӧс эз и сувтӧдлыны немецкӧй контрольнӧй пункт дорын, и найӧ пырисны карӧ.
Лейтенант бергӧдчылӧмӧн юаліс Любкалысь, кытчӧ сійӧс нуӧдны. Любка, коді тырвыйӧ нин босьтіс асьсӧ киас, ӧвтыштіс кинас веськыда улича вылӧ. Ӧти керка дорӧ, коді сылы кажитчис лӧсяланаӧн шахтовладелец нывлы, сійӧ тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
Сой вылас ӧшӧдӧм пальтоа Любка пырис сылы тӧдтӧм керка подъездӧ. Сійӧс колльӧдіс лейтенант, коді нуис сылысь чемодансӧ. Сэки сійӧ здук кежлӧ падмыліс: колӧ пыр жӧ тані мынтӧдчыны лейтенантысь либӧ жӧ таркӧдчыны сы дырйи первойя веськалӧм квартираӧ? Сійӧ повзьӧмпырысь видзӧдліс лейтенант вылӧ, а мӧдыс дзик мӧдарӧ гӧгӧрвоис нывлысь видзӧдлӧмсӧ да прӧст кинас кыскис сійӧс ас бердас. Тайӧ жӧ здукас Любка весиг торъя скӧрмытӧг ёнакодь кучкис сылы розӧвӧй чужӧмас да котӧртіс поскӧдыс вывлань. Лейтенант и тайӧс лыддис, быттьӧкӧ тадзи и колӧ, да нюммуніс сэтшӧм ногӧн, кодӧс важся романъясын шулісны кривӧй нюммунӧмӧн, да покорнӧя мӧдіс катӧдны сы бӧрся чемодансӧ.
Мӧд судтаӧ воӧм бӧрын Любка первойя ӧдзӧсас жӧ сэтшӧма мӧдіс таркӧдны ичӧтик кулакнас, быттьӧкӧ сійӧ дыр ветлӧм бӧрын локтӧ гортас. Ӧдзӧссӧ восьтіс кузь тушаа косіник дама, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧбиженнӧй да гордӧй, сэні тӧдчисны на важся следъяс эз кӧ мичлунлӧн, то мичлун вӧсна ёна тӧждысьӧмлӧн, — да, Любкалы дзикӧдз везитӧ!
—
Ӧдзӧссӧ восьтысь дама видзӧдіс немецкӧй лейтенант вылӧ да тайӧ яркӧй сера платьеа немка вылас зэв ёна повзьӧмӧн, кодӧс эз вермы дзебнысӧ.
—
Тайӧ вӧлі адрес. Любка эз вевъяв сійӧс ни лыддьыны, ни мӧвпыштны, кыдз эськӧ вӧчис сы местаын шахтовладелецлӧн ныв. Сійӧ тэрмасьӧмӧн сюйис адрессӧ бюстгальтер улас да, кисӧ кӧзырёк дорас пуктылысь лейтенантлы небрежнӧя юрнас довкнитӧм бӧрын, пырис передньӧйӧ. Любка кыліс, кыдзи дама игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ уна иганъясӧн, томанъясӧн да чепъясӧн.
— Мама! Коді тайӧ вӧлі? — комната пытшкӧссянь юаліс нывка.
— Ланьт! Пырысь-пыр! — шуис дама.
Любка пырис комнатаӧ, ӧти киас вӧлі чемодан, а мӧдас — пальто.
— Менӧ тіян ордӧ квартираӧ индісны... Ог дзескӧд? — нывка вылӧ меліа видзӧдлӧм бӧрын шуис Любка. Сэсся гӧгӧр видзӧдліс квартирасӧ. Сійӧ вӧлі ыджыд, гӧгӧр бур мебель, но эндӧдӧма: тані вермис овны врач, либӧ инженер, либӧ профессор, но чувствуйтчис, мый сійӧ мортыс, кодлы вӧлі коркӧ сэтшӧм бура меблируйтӧма тайӧ квартирасӧ, ӧні абу тані.
— Интереснӧ, коді нӧ индіс тіянӧс татчӧ? — спокойнӧя шензигтыр юаліс нывка. — Немецъяс али коді?
Нывка, тыдалӧ, сӧмын на пырӧма гортас, — сійӧ вӧлі пемыдгӧрд берета, банйӧма тӧв йылас, — ар дас нёля кызіник нывка, тшӧг сьыліа, польдчӧм банбокъяса, зумыд, ачыс гӧрд гоб кодь, кытчӧ кодкӧ пуктӧма тэрыб карӧй синъяс.
— Тамочка! — стрӧга шуис дама. — Тайӧ миянлы ньӧти оз касайтчы.
— Кыдзи нӧ оз касайтчы, мама, сійӧс кӧ индӧма миян ордӧ квартираӧ? Меным прӧстӧ интереснӧ...
— Прӧститӧй, ті — немка? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс дама.
— Абу, ме русскӧй... Ме — артистка, — неувереннӧякодь шуис Любка.
Лои неыджыд кост, кор нывка тырвыйӧ гӧгӧрвоис, коді сэтшӧм Любкаыс.
— Русскӧй артисткаяс эвакуируйтчисны!
И гӧрд гоб, возмутитчӧмысла гӧрдӧдӧм бӧрын, шлывгис-петіс комнатасьыс.
И сідзи, Любкалы колӧ вӧлі пыдӧсӧдзыс юны став курыд шогсӧ, коді отравляйтӧ победительлысь олӧм радлунсӧ оккупируйтӧм местаясын. Век жӧ сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылы выгӧднӧ кутчысьны тайӧ квартира бердас, и именнӧ сійӧ морт пыдди, кодӧн сійӧс, Любкаӧс, чайтӧны тані.
— Ме недыр кежлӧ, ме корся аслым постояннӧй квартира, — шуис сійӧ. Всё-таки сылы окота вӧлі, медым сы дінӧ тайӧ керкаас относитчисны бурджыка, и сійӧ содтіс: — Ей-богу, ме регыд мысти корся!.. Кӧні тіян позьӧ паськӧм вежны?
Часджын мысти гӧлубӧй крепдешинӧвӧй платьеа да гӧлубӧй туфлиа русскӧй артистка, коді сой вылас чӧвтӧма пальтосӧ, лэччис кӧрт туй вомӧн вуджанінлань увтас местаӧ, коді юкліс карсӧ кык пельӧ, да изъя улича кузя кайис гӧра йылӧ, Каменнӧй Бродӧ. Сійӧ воӧма карӧ гастрольяс вылӧ да корсьӧ аслыс постояннӧй квартира.
Комын сизимӧд глава
Иван Фёдорович вӧлі видзчысьысь морт, и сійӧ эз лыддьыв позянаӧн пӧльзуйтчыны явкаясӧн, сы лыдын и Ворошиловградса явкаясӧн. Но Яковенко пӧгибнитӧм бӧрын, коді вӧлі территориальнӧй секретарьяс пиысь первойӧн, Иван Фёдоровичлы быть вӧлі колӧ ветлыны Ворошиловградӧ. Кыдзи смел морт, сійӧ рискнитіс воспользуйтчыны важся тӧдсаяснас — мунны гӧтыр пӧдруга ордас, коді вӧлі рам нывбаба да оліс ӧтнас — личнӧй олӧмыс сылӧн вӧлі неудачнӧй. Сійӧс шуисны Маша Шубинаӧн. Сійӧ уджаліс паровозостроительнӧй заводын чертёжницаӧн да рӧднӧй карсӧ радейтӧм вӧсна сійӧ эз эвакуируйтчы Ворошиловградысь заводсӧ первойысь ни мӧдысь эвакуируйтігӧн: кӧть мед мый эз вӧв, но сійӧ веритіс, мый карсӧ некор оз ло сдайтӧма и мый сійӧ вермас лоны пӧлезнӧйӧн.
Иван Фёдорович решитіс мунны Маша Шубина ордӧ гӧтырыс сӧветуйтӧм кузя, решитіс тайӧс сійӧ жӧ вояс, кор найӧ пукалісны Марфа Корниенко кӧбрегын.
Ассьыс гӧтырсӧ Иван Фёдорович эз вермы босьтны сьӧрсьыс: найӧ уна во уджалісны Ворошиловградын и кыкӧннад эськӧ ёна кутісны шыбитчыны йӧзыслы синмас. Да и делӧ боксяньыс Екатерина Павловналы вӧлі выгӧднӧджык кольччыны татчӧ — округса партизанскӧй группаяс да подпольнӧй организацияяс костын связь кутӧм могысь. И найӧ сэки жӧ, кӧбрегын, решитісны, мый Екатерина Павловналы бурджык кольччыны рӧдня пыдди Марфа ордӧ, овмӧдчыны и, лоӧ кӧ позянлун, — заводитны учительствуйтны матысса сиктъяс пиысь ӧтиын.
А кор найӧ тадзи решитісны, налы ас кӧсйытӧгныс воис юраныс, мый ӧтлаын став олігчӧжныс найӧ янсӧдчӧны первойысь на да янсӧдчӧны сэтшӧм кадӧ, кор — вермас лоны — найӧ сэсся некор нин оз аддзысьлыны.
Найӧ чӧв ланьтісны да дыр пукалісны кутчысьӧмӧн. И друг кутісны чувствуйтны, мый налы лӧсьыд да шуда пукавны вот тадзи, кутчысьӧмӧн, тайӧ пемыд да уль кӧбрегас.
Кыдзи и уна семьяясын, кодъяс сложитчисны важӧн да сложитчисны зумыда сы вӧсна, мый видзӧдласъясныс вӧліны ӧткодьӧсь, мый уджаліс эз сӧмын мужикыс, но и гӧтырыс, и челядь вӧснаыс, — налӧн союзныс эз нин нуждайтчы ортсысянь чувствояс пыр петкӧдлӧмын. Чувствоыс оліс на пытшкын пӧим пиӧ дзебсьӧм жар моз. Сійӧ друг ыпнитлывліс олӧм испытаниеяс лунъясӧ, общественнӧй потрясениеяс, шоглун, радлун дырйи. О, кутшӧм вынӧн сэки сувтлісны паметяс налӧн медводдза аддзысьлӧмъясыс луганскӧй садйын, и кар весьтын акацияяслӧн ставсӧ венысь чӧскыд дукыс, и налӧн томлун весьтӧ паськӧдчӧм сявмунӧм кодзувъяса войся небесаыс, и кутны позьтӧм томдырся мечтаяс, и первойысь мӧда-мӧдсӧ физическӧя тӧдмалӧмысь радлун, и медводдза кага чужӧм кузя радлун, и характеръясӧн лӧсявтӧм кузя медводдза курыд плодъяс! Кутшӧмӧсь тайӧ вӧліны век жӧ чудеснӧй плодъяс! Найӧс испытайтӧм бӧрын сӧмын слаб душаяс янсалӧны, вынаяс йитчӧны нэм кежлас.
Любовлы ӧткодя колӧны и олӧмлӧн суровӧй испытаниеяс, и сы йылысь казьтылӧмъяс, кыдзи сійӧ, любовыс, заводитчыліс. Первойяясыс йитӧны йӧзсӧ, мӧдъясыс оз лэдзны пӧрысьмыны. Ӧтувъя туйлӧн йитана выныс зэв ыджыд, тіянӧс кӧ пыр волнуйтӧ чувство, кодӧс позьӧ шуны ставнас сӧмын кык кывйӧн: «А помнитан?..» Тайӧ весиг абу казьтылӧм. Тайӧ томлунлӧн некор куслытӧм светыс, водзӧ мунан туйӧ, будущӧйӧ чуксалӧм. Шуда сійӧ, коді видзис тайӧс аслас сьӧлӧмас...
Вот тайӧ шуда чувствосӧ испытывайтісны Иван Фёдорович да Катя, кор пукалісны Марфа Корниенколӧн пемыд кӧбрегын.
Найӧ пукалісны да чӧв олісны, а сьӧлӧманыс налӧн юраліс: «А помнитан? Тэ помнитан?..»
Торйӧн нин памятнӧйӧн вӧлі сійӧ луныс, кор найӧ томдырйиыс объяснитчисны медбӧръяысь. Найӧ аддзысьлывлісны нин уна тӧлысь чӧж, и, збыльвылӧсӧ, Катя тӧдіс нин ставсӧ — тӧдіс сылӧн отчаяннӧй кывъяс да поступокъяс сертиыс. Но Катя некыдзи эз лэдзлы Иван Фёдоровичлы висьтавны помӧдзыс и ачыс нинӧм эз кӧсйысьлы.
Вечерняас Иван Фёдорович тшӧктіс сылы волыны аскинас общежитие дворӧ, — сійӧ велӧдчис областнӧй партийнӧй курсъяс вылын да оліс общежитиеын. И Катя сӧгласитчис. Тайӧ вӧлі Иван Фёдоровичлӧн ыджыд победа: сідзкӧ, Катя эз нин яндысь сылӧн ёртъясысь, — ӧд занятиеяс бӧрын тайӧ часъясас двортырыс век вӧліны курсантъяс.
И Катя пырис общежитие дворӧ, кӧні тырыс вӧлі йӧз. Двор шӧрас курсантъяс ворсісны городкиӧн. Иван Фёдорович сідзжӧ ворсіс, сійӧ вӧлі шнуроктӧм украинскӧй дӧрӧма, кизявтӧм юрйыла, ачыс кыпыд да пӧсялӧма. Сійӧ котӧрӧн матыстчис Катя дінӧ, здоровайтчис да шуис: «Виччысьлы, пырысь-пыр помалам ворсӧмсӧ...» Дворын вӧлысь став курсантъяс видзӧдісны сэки на вылӧ, сэсся вешйыштісны — сетісны Катялы места, и сійӧ кутіс видзӧдны ворсӧм вылас, но видзӧдіс сӧмын Иван Фёдорович вылӧ.
Катяӧс век неуна смущайтіс сійӧтор, мый Иван Фёдорович ляпкыд тушаа, а ӧні сійӧ быттьӧ первойяысь аддзис зонсӧ ставнас, кутшӧм сійӧ ён, пельк да збой. Медся сложнӧй, сьӧкыд фигураяссӧ Иван Фёдорович ӧти паличӧн петкӧдліс саласьыс, — Катя чувствуйтіс, мый ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчӧ сы вӧсна. И пыр Иван Фёдорович издевайтчис противник вылас.
Сэки сӧмын на первойысь асфальтируйтісны Ленинскӧй улича, луныс вӧлі жар, найӧ мунісны небзьӧм асфальт вывті, шудаӧсь. Иван Фёдорович муніс сыкӧд орччӧн тайӧ украинскӧй дӧрӧма, но сійӧс вӧлі кӧрталӧма нин шнурӧн, еджгов юрсиыс гыясӧн куйліс сы юр вылын, и сійӧ дугдывтӧг висьталіс и висьталіс. Иван Фёдорович пырмунігмозыс ньӧбис лотокысь кос финикъяс да нуис найӧс газетаысь вӧчӧм кулёкын ас водзвылас. Финикъясыс вӧліны пӧсьӧсь, юмолӧсь, и сӧмын Катя найӧс ӧтнас сёйис, сы вӧсна мый мӧдыс век сёрнитіс. Катялы медся ёна запомнитчис, мый татшӧм чудеснӧй асфальтируйтӧм улича вылын эз вӧвны ёг шыблалӧм вылӧ урнаяс, некытчӧ весиг вӧлі сьӧлавны косточкаяссӧ. Катя кольліс найӧс вомас, кӧсйис мездысьны наысь, кор удайтчас кежны налы омӧльджык улича вылӧ.
Иван Фёдорович друг ланьтіс да видзӧдліс Катя вылӧ сэтшӧм синъясӧн, мый сійӧ гӧрдӧдіс. И Иван Фёдорович шуис:
— Вот босьта да окала тэнӧ ӧні став йӧз дырйиыс!
Сэки сы пытшкын кыптіс асныралӧмлӧн чувство, сійӧ син бӧжнас видзӧдліс синлысъяс увсяньыс Иван Фёдорович вылӧ да шуис:
— Сӧмын видлы, ме тэ вылӧ став финикӧвӧй косточкаяссӧ сьӧлышта!
— А уна? — дзик серьёзнӧя юаліс сійӧ.
— Дас кык кымын!
— Мунам садйӧ? Котӧрӧн... — горӧдіс Иван Фёдорович да кватитіс Катяӧс киӧдыс, кӧть сійӧ эз на вевъяв нинӧм шуны. И найӧ, сералігтырйи да йӧз вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны садйӧ.
«Тэ помнитан?.. Помнитан, кутшӧм войыс вӧлі садъяс?..»
Ӧні, пемыд кӧбрегын, кыдзи сэки, луганскӧй садйын кодзувъяс улын, Катя дӧверчивӧя дзебис ассьыс пӧсь чужӧмсӧ кытчӧкӧ сылӧн паськыд ён пельпомъяс да сьылі костас и небыд тошка банбок костас. Тадзи и пукалісны найӧ югдытӧдзыс, весиг эз ойбыртлыны. Сэсся Иван Фёдорович здук дыра ещӧ ёнджыка топӧдліс ас бердас гӧтырсӧ да муртса вештыштіс ассьыс чужӧмсӧ да слабмӧдіс кияссӧ.
— Пӧра, ой пӧра, менам мусаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй! — шуис сійӧ.
Но Катя век на эз вешты сы дінысь чужӧмсӧ. И найӧ пукалісны тадзи сэтчӧдз, кытчӧдз ывлаас дзикӧдз эз ло югыд.
Корней Тихоновичӧс да внуксӧ Иван Фёдорович мӧдӧдіс Митякинскӧй базаӧ — тӧдмавны, мый лои отрядыскӧд. Иван Фёдорович дыр велӧдіс старикӧс, кыдзи колӧ действуйтны ичӧтик группаясӧн да кыдзи котыртавны выль партизанскӧй группаяс, кытчӧ пырасны крестьяна, казакъяс да сиктъясӧ кольӧм вӧвлӧм военнӧйяс.
Кор Марфа вердіс на найӧс, кутшӧмкӧ дед, Марфалӧн ылысса рӧдня, всё-таки писькӧдчӧма асланым войтыр кордон пыр да ӧкурат воис ӧбед дырйи. Любознательнӧй Иван Фёдорович сідзи и сирасис дед дорӧ; сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кыдзи нинӧмысь йӧзсьыс торъявтӧм дед донъялӧ лоӧм положениесӧ. Тайӧ дедыс вӧлі сійӧ тӧвйылӧм, бывалӧй дед, коді вӧлӧн нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, кодлысь ветлысь-мунысь немецкӧй интендантъяс всё-таки мырддьӧмаӧсь буланӧй вӧвсӧ, мый вӧсна и сійӧ воис рӧдня ордас сиктӧ. Дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ веськаліс эз прӧстӧй морт шӧрӧ, да кутіс кытшлӧдлыны.
— Вот, аддзан, кутшӧм тайӧ делӧыс... Куим лун саяс муніс налӧн войскаыс. Ыджыд вын прӧйдитіс! Краснӧйяс ӧні бӧр оз воны, оз... Да мый и сёрнитны, кор бойясыс мунӧны нин Волга сайын, Куйбышев дорын, Москватӧ кытшалӧма, Ленинградтӧ босьтӧма! Гитлер шуис, мый Москвасӧ босьтас тшыгйӧдӧмӧн.
— Сідзи ме и верита, мый тэ эскан тайӧ сӧрӧмыслы! — шуис Иван Фёдорович, и сылӧн синъясас дзирдыштісны чӧртовскӧй бикиньяс. — Вот мый, муса друг, миян тушаясным пӧшти ӧтыдждаӧсь, вай меным кутшӧмкӧ кӧм-паськӧм, а ме тэныд ассьым коля.
— Со сійӧ кыдз, видзӧд жӧ! — пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис дед. — Паськӧмтӧ ме тэныд пырысь-пыр вая.
Тайӧ дедыс паськӧма, мышкас нопторъя, ичӧт тушаа Иван Фёдорович, ачыс кӧть и абу дед, но ёна тошсялӧма, пырис Каменнӧй Бродын олысь Маша Шубина комнатаӧ.
Рӧднӧй карса уличаяс кузя йӧз ним улын мунігӧн сійӧ испытайтіс аслыссяма чувство.
Иван Фёдорович чужліс сэні да уджаліс сэні уна во чӧж. Уна предприятие, учреждение, клуб, олан керка вӧлі стрӧитӧма сы дырйи, унджыксӧ сы отсӧгӧн. Сійӧ помнитіс, шуам, кыдзи вӧлі планируйтӧма карса сӧветлӧн президиум заседание вылын со тайӧ скверсӧ, и Иван Фёдорович личнӧ наблюдайтіс сійӧс вӧчӧм бӧрся да кустъяс садитӧм бӧрся. Мыйта вын сійӧ ачыс личнӧ пуктіс рӧднӧй карсӧ бура устроитӧм вылӧ, и всё-таки горкомын пыр видісны, мый дворъяс да уличаяс абу тырвыйӧ сӧстӧмӧсь, и тайӧ вӧлі збыль.
Ӧні мыйтакӧ здание вӧлі жугӧдӧма бомбёжкаӧн, — мыйвынысь обороняйтчигӧн эз сэтшӧма шыбитчыв синмад, кутшӧма тайӧ мисьтӧммӧдӧма карсӧ. Но весиг абу таын делӧыс: кымынкӧ недель чӧжӧн карыс сэтшӧма эндӧма, мый быттьӧкӧ и асьныс выль кӧзяеваыс оз веритны, мый овмӧдчисны татчӧ нэм кежлас. Уличаяссӧ эз киськавлыны, эз чышкывны, скверъясын цветъясыс нярмӧмаӧсь, газонъяс тырӧмаӧсь ёг турунӧн, бумага торъяс, чигаркапомъяс гартчигтыр лэбисны кымӧр моз тӧвзьысь рыжӧй сук бус пӧвстас.
Тайӧ вӧлі из шом столицаяс пиысь ӧти. Странаса мукӧд уна районъяс серти воддза кадъясӧ татчӧ вайлывлісны тӧварсӧ ёна унджык, — улича вылын йӧзыс вӧліны уна рӧма мича паськӧмаӧсь. Тӧдчис, мый тайӧ лунвывса кар: век вӧліны уна фруктыяс, дзоридзьяс, гулюяс. Ӧні йӧзыс лоӧмаӧсь этшаӧнӧсь да нинӧмӧн эз шыбитчыны синмад, ставыс вӧлі руд, пасьтасьӧмаӧсь ӧтмоз лёка, быттьӧкӧ нарошнӧ лэдзчысьӧмаӧсь: позис чайтны, мый найӧ весиг оз мыссьывны. А уличалы ортсыса колоритсӧ сетлісны вражескӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн мундиръяс, погонъяс да бляшкаяс — медсясӧ немецъяслӧн да итальянецъяслӧн, но сідзжӧ и румынъяслӧн да венгерецъяслӧн, — сӧмын налӧн сёрниыс кыліс, сӧмын налӧн машинаясыс, сигналъяснас тутсігтыр, тӧвзисны уличаяс кузя да лэптылісны бус сюръяяс. Иван Фёдорович некор на нэмнас эз испытывайтлы кар дінас да сэтчӧс йӧз дінас татшӧм кровнӧй, личнӧй жалитӧмсӧ да радейтӧмсӧ.
Вӧлі сэтшӧм чувство, мый вот сылӧн вӧлі керка и сійӧс вӧтлісны тайӧ керкасьыс, и сійӧ гусьӧн воис рӧднӧй керкаас да аддзӧ, — мый выль кӧзяеваыс таргайтӧны сылысь эмбурсӧ, няйт кияснаныс кватлалӧны ставсӧ, мый сылы дона, унижайтӧны сылысь рӧднясӧ, а сійӧ вермӧ сӧмын аддзыны тайӧс да нинӧм оз вермы вӧчны талы паныд.
Тайӧ жӧ увтыртӧмыс да лэдзчысьӧмыс тӧдчис и гӧтыр пӧдруга вылас: сійӧ вӧлі новлӧм сьӧд платьеа; рудов юрсисӧ лёкногӧн гартӧма ёкмыльӧ; важӧн мыськывтӧм кокъясас кӧмалӧма шлёпанцы, и тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ тадзи и узьлӧ мыськытӧм кокъяснас.
— Маша, да позьӧ ӧмӧй та выйӧдз лэдзчысьны! — эз вермы кутчысьны Иван Фёдорович.
Маша веськодьпырысь видзӧдліс ас вылас да шуис:
— Збыльысь? Ме ог и казяв. Быдӧн тадзи олӧны, да и тадзсӧ бурджык: оз лезитны... Да ӧд карас и ваыс абу...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и Иван Фёдоровичлы первойысь синмас шыбитчис, кутшӧма сійӧ омӧльтчӧма да кутшӧм тыртӧм да гажтӧм сылӧн комнатаас. Сійӧ чайтіс, мый Маша Шубина, буракӧ, тшыгъялӧ да важӧн нин вузалӧма ставсӧ, мый сылӧн вӧлӧма.
— Но, вот мый, вай сёйыштам... Меным эстӧн ӧти нывбаба зэв бура гӧтӧвитіс быдторсӧ, сэтшӧм тӧлка нывбаба! — аслас ноп дорын ноксигмоз яндысьӧмсорӧн висьталіс Иван Фёдорович.
— Господьӧ, да таын ӧмӧй делӧыс? — Сійӧ кияснас тупкис чужӧмсӧ. — Босьтӧй менӧ аскӧдныд! — друг шуис сійӧ сьӧлӧмсяньыс. — Босьтӧй менӧ Катя дорӧ, ме дась тіянлы отсавны быдторйӧн, мыйӧн верма!.. Ме верма лоны тіян слугаӧн, медым сӧмын мынтӧдчыны тайӧ быд лунъя подлӧй унижениесьыс, уджтӧмла, олӧмын некутшӧм цельтӧг ньӧжйӧник кулӧмсьыс!
Сійӧ, кыдзи и век, сёрнитіс Иван Фёдоровичкӧд «ті» вылӧ, кӧть тӧдӧ вӧлі сійӧс сэтысянь, кор сійӧ гӧтрасис Катя вылӧ, кодкӧд сійӧ дружитліс ичӧт дырсяньыс. Иван Фёдорович и водзджык нин гӧгӧрволіс, мый сійӧ сы вӧсна оз вермы шуны сійӧс «тэ»-ӧн, мый оз вермы чӧвтчыны косталӧмсӧ чувствуйтӧмысь, коді торйӧдліс сійӧс, прӧстӧй чертёжницаӧс, сыысь, виднӧй работникысь.
Иван Фёдорович плешкын кутіс тӧдчыны вомӧна ыджыд чукыр, и сылӧн тэрыб лӧз синъясыс мӧдісны видзӧдны скӧрысь, тӧждысяна.
— Ме тэкӧд кута сёрнитны веськыда, гашкӧ, грубӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Иван Фёдорович. — Маша! Сёрниыс кӧ эськӧ муніс тэ йылысь, ме йылысь, ме эськӧ верми тэнӧ нуӧдны Катя дорӧ да дзебны тіянӧс кыкнаннытӧ и ачым дзебси, — шогпырысь, лёкног шпыньмунігмоз шуис сійӧ. — Да ме государстволӧн слуга, и ме кӧсъя, медым и тэ зэв бура служитін миян государстволы: ме эськӧ ог нин нуӧд тэнӧ татысь, ме кӧсъя сюйны тэнӧ тані меджаринас. Висьтав меным веськыда: сӧгласитчан? Тырмас сы вылӧ выныд?
— Ме сӧгласитча быдтор вылӧ, медым сӧмын не овны татшӧм олӧмас, кутшӧмын ме ола! — шуис сійӧ.
— Абу, тайӧ абу ӧтвет! — скӧрысь шуис Иван Фёдорович. — Ме тэныд вӧзъя петан туй ог тэнсьыд ловтӧ спаситӧм могысь, ме юала: сӧгласен абу тэ служитны народлы да государстволы?
— Ме сӧгласен, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Иван Фёдорович копыртчис сы дорӧ пызан пельӧс вомӧныс да кутіс сійӧс киӧдыс.
— Меным колӧ тані, карас, лӧсьӧдны связь асланым йӧзкӧд, но тані вӧліны провалъяс, и ме абу уверен, кутшӧм явка вылӧ позьӧ надейтчыны... Тэ должен петкӧдлыны мужество да лоны дьявол кодь мудерӧн — прӧверитны явкаяссӧ, кодъясӧс ме тэныд висьтала. Вӧчан тайӧс?
— Вӧча, — шуис сійӧ.
— Сюран кӧ, кутасны пытайтны би вылын ньӧжйӧник сотӧмӧн. Он выдайт?
Сійӧ чӧв олыштіс, быттьӧкӧ юасис аслас сьӧлӧмыслысь.
— Ог выдайт, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, кывзы жӧ...
И Иван Фёдорович зэв омӧля югдӧдысь дзузган би югӧр улын, нӧшта ёнджыка сылань копыртчӧмӧн, мый Маша Шубина аддзис сылысь весиг кушмыштӧм кӧсича вывсьыс выль вурыс, висьталіс сылы явка татысь жӧ, Каменнӧй Бродысь, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, мукӧд явкаяс серти вӧлі надежнӧйджык. Тайӧ явкаыс сылы торъя ёна колӧ вӧлі сы вӧсна, мый сы пыр сійӧ вермис йитчыны Украинскӧй партизанскӧй штабкӧд да тӧдмавны, мый вӧчсьӧ оз сӧмын ӧти областяс, а и сӧветскӧйладорас да быдлаын.
Маша шуис, мый сійӧ дась пырысь-пыр жӧ мунны сэтчӧ, и тайӧ аснас наивнӧя жертвуйтӧмыс да неопытностьыс ӧтлаын сідзи и кырыштісны Иван Фёдоровичлысь сьӧлӧмсӧ. Лукав бикинь кок пӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ! — шуис сійӧ гажаа да бурпырысь кӧритӧмсорӧн. — Тані жӧ зэв чистӧя колӧ уджавны, кыдзи моднӧй магазинын. Мунны кутан свободнӧя, лун шӧр лунын, ме тэнӧ велӧда, кыдзи да мый... Меным ӧд колӧ ещӧ и тылсянь ачымӧс обеспечитны! Код ордын тэ олан?
Маша оліс важиник керкаын, ӧти комнатаын. Тайӧ керкаыс вӧлі паровозостроительнӧй заводса пӧрысь рабочӧйлӧн. Керкасӧ вӧлі тэчӧма изйысь; помсянь помӧдз мунысь коридор юкис сійӧс кык пельӧ: ӧти джынъяс вӧлі комната да кухня, мӧдас — кык ичӧтик комната, сэні ӧтиас и оліс Маша. Коридорсянь ывлаӧ вӧлі кык петан туй — улича вылӧ да дворӧ, кодӧс потшӧма ляпкыдик каменнӧй ӧградаӧн. Стариклӧн вӧлӧма уна челядь, но найӧ ставныс важӧн нин юксьӧмаӧсь: пияныс вӧліны коді армияын, коді эвакуацияын, нывъясыс — верӧс сайын мукӧд каръясын. Маша висьталӧм серти, квартираса кӧзяиныс овлӧма бура, збыль, неуна йӧзысь ӧтдортчысьджык, книжник, но честнӧй.
— Ме висьтала тіянӧс сиктса чож пыдди, мамлӧн вок пыдди: мамӧй менам украинка жӧ вӧлі. Висьтала, мый ме ачым гижи тіянлы, медым локтанныд, а то, мися, сьӧкыд овнысӧ.
— Тэ нуӧдлы ассьыд чожтӧ кӧзяин ордад: видзӧдлам, кутшӧм сійӧ сэтшӧм йӧзысь ӧтдортчысь! — шпыньмунӧмӧн шуис Иван Фёдорович.
— А кутшӧм нин сэні удж, мыйӧн нӧ уджалан? — гажтӧма броткис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт да шочиника чӧвтлывліс мылькъя гырысь синъяссӧ Иван Фёдорович тош вылӧ да веськыдладорса кушмыштӧм кӧсичаа вурыс вылӧ. — Ми асьным кыкысь нулім заводысь оборудованиесӧ, дай некымынысь бомбитлісны миянӧс немецъяс... Стрӧитлім паровозъяс, стрӧитлім танкъяс да пушкаяс, а ӧні пӧчиниталам примусъяс да зажигалкаяс... Цехъясысь кутшӧмсюрӧ кӧрӧбкаяс, збыль, колины на, и корсьысьны кӧ, уна оборудование на эм заводын то ӧтилаын, то мӧдлаын, да ӧд тайӧ, кыдзи шуны, требуйтӧ настоящӧй кӧзяинӧс. А ӧніяясыс... — Сійӧ ӧвтыштіс чукырӧсь кулакнас — киыс сылӧн вӧлі косіник да ичӧтик. — Абу серьёзнӧй йӧз!.. Найӧ оз кужны дай — вӧръяс. Веритан-ӧ, ӧти заводӧ ӧттшӧтш воисны куим кӧзяин: Крупп, — важӧн заводыс вӧлі Гартманлӧн, сылысь акцияяссӧ Крупп ньӧблӧма, — кӧрт туйяс кузя управление да электрическӧй компания — сы пай вылӧ воис миян ТЭЦ, сійӧс, збыль, асланым йӧз мунӧм водзвыланыс взорвитісны... Шӧйтісны, шӧйтісны найӧ завод кузя да и заводитісны юкны сійӧс куим пельӧ. И серам и теш: киссьӧм завод, а найӧ столбуйтӧны сійӧс, быттьӧкӧ царь дырйи мужикъяс ассьыныс муторъяссӧ, весиг туйяс вомӧн, кодъяс йитӧны заводсӧ, порсьяс моз лукйисны гуяс. Юкисны, столбуйтісны, и ставныс кольӧм оборудованиесӧ нуисны аслыс Германияӧ. А сійӧс, мый посниджык да омӧльджык, найӧ вузавлӧны кытчӧсюрӧ, быттьӧ базар вылын спекулянтъяс. Миян рабочӧйяс сералӧны: «Но, ен сетіс кӧзяеваӧс!» Ми вокыд тайӧ воясас велаліс, ачыд тӧдан, кутшӧм размах дінӧ, а тайӧяс вылӧ сійӧ непӧштӧ уджавны оз кӧсйы, но видзӧднысӧ зывӧктӧ. Но, а вообщӧсӧ серамыс артмӧ синва пыр...
Найӧ, кузь тошка Иван Фёдорович, раммӧм Маша, гӧрбыльтчӧм старука да «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, пукалісны дзузган би дорын, — налӧн повзьӧдчысь вуджӧръясыс ӧтлаасьлывлісны, торйӧдчывлісны, паськавлісны стенъясын да пӧтӧлӧкын; найӧ ставныс, сэні пукалысьясыс, вӧліны пещераын олысьяс кодьӧсь. «Йӧзысь ӧтдортчысь» морт вӧлі ар сизимдаса кымын, сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, косіник, а юрыс ыджыд, сьӧкыд сылы вӧлі кутны сійӧс, сёрнитіс сійӧ гажтӧма, век ӧтмоза, артмыліс сӧмын «бу-бу-бу-бу». Но Иван Фёдоровичлы приятнӧ вӧлі кывзыны сылысь не сӧмын сы вӧсна, мый старик сёрнитіс тӧлкӧн да висьталіс збыльсӧ, но и сы вӧсна, мый сылы воис сьӧлӧм вылас, мый рабочӧй морт сэтшӧм бура, подробнӧя тӧдмӧдӧ случайнӧ воӧм мужикӧс немецъяс дырся промышленнӧй делӧясӧн.
Иван Фёдорович всё-таки эз вермы помӧдз кутчысьны да висьталіс ассьыс мӧвпъяссӧ:
— Ми асланым сиктын со кыдзи думайтам: сылы миянын, Украинаын, промышленность развивайтны абу некутшӧм расчёт, сылӧн став промышленностьыс Германияын, а миянсянь сылы колӧ нянь да из шом. Украинаыд сылы кыдз быттьӧ колония, а ми сылы — негръяс... — Иван Фёдоровичлы кажитчис, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» морт видзӧдӧ сы вылӧ чуймӧмӧн, сійӧ шпыньмуніс да шуис: — Сыын, мый миян мужикъяс тадз тӧлкуйтӧны, нинӧм шензянаыс абу, народ ёна быдмис, шуны кӧ нин, ӧти миян сиктысь позьӧ, тырмымӧн бӧрйыны министръясӧс кутшӧмкӧ Швейцариялы... — И Иван Фёдоровичлӧн лукав бикиньыс сідзи и мӧдіс чеччавны ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзтӧ тайӧ тадзи... — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, коді весиг ньӧти эз шензьы Иван Фёдорович висьталӧм вылӧ. — Но ладнӧ — колония. Артмӧ, сиктса овмӧссӧ найӧ нуӧдісны водзӧ, али мый?
Иван Фёдорович ньӧжйӧник серӧктіс:
— Ӧзимӧйяс кӧдзам картупель бӧрын да ӧзимӧй и ярӧвӧй идзапод гӧрӧм бӧрын, а мусӧ уджалам коканъясӧн. Ачыд гӧгӧрвоан, уна-ӧ кӧдзам!
— Сійӧ и эм! — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, и та вылӧ сійӧ эз шензьы. — Оз кужны найӧ кӧзяйничайтны... Жуликъяс моз велалӧмаӧсь мырддявны йӧзлысь, сы помысь и олӧны да думайтӧны, прӧсти господи, сэтшӧм культураӧн пӧкӧритны став светсӧ — бӧб зверьяс, — скӧр петкӧдлытӧг шуис сійӧ.
«Э-э, дедӧ, да тэ ме кодь хлеборобыслы сё очко водзвыв сетан!» — долыдпырысь думыштіс Иван Фёдорович.
— Кор ті асланыд племянница ордӧ воинныд, тіянӧс некод эз аддзыв? — гӧлӧссӧ вежтӧг юаліс «йӧзысь ӧтдортчысь» морт.
— Аддзывны — эз аддзыв, да мыйысь меным повнысӧ? Менам став документъясыс эмӧсь.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, — уклончивӧя шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, — да ӧд тані сэтшӧм порядок, мый ме должен висьтавны тіян йылысь полицияӧ, а ті кӧ регыд кежлӧ, бурджык не висьтавны. Сы вӧсна ме веськыда шуа тіянлы, Иван Фёдорович, мый ме пыр жӧ тӧді тіянӧс, ӧд ті кымынысь миян заводын вӧвлінныд, сійӧ и видзӧд, тӧдас тіянӧс и лёк морт...
Да, правильнӧ гӧтырыс шулывліс Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ чужлӧма шуда кодзув улын.
Аскинас водз асылын явка кузя ветлысь Маша вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ тӧдтӧм мортӧс, коді чолӧмаліс «йӧзысь ӧтдортчысьӧс» сідзи, кыдз быттьӧ найӧ тӧрыт на сӧмын аддзысьлӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Иван Фёдоровичӧс да Машаӧс тайӧ зэв ёна чуймӧдіс. Тайӧ мортсяньыс Иван Фёдорович тӧдмаліс, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» вӧлі ас морт, кодӧс кольӧдӧмаӧсь подпольеӧ.
Тайӧ жӧ мортсяньыс Иван Фёдорович первойысь на тӧдмаліс, кутшӧм ылӧ страна пытшкӧ сюйсьӧма немец: тайӧ вӧліны лунъяс, кор пансис великӧй Сталинградскӧй битва.
Став матысса лунъяс чӧжыс Иван Фёдорович вӧлі занят прӧверкаӧн, а мыйтакӧ и связьяс выльысь лӧсьӧдӧмӧн — карын и став область пасьтаын.
И тайӧ уджсӧ нуӧдігӧн самӧй сійӧ мортыс, код отсӧгӧн Иван Фёдорович веськаліс карса организацияӧ, вайӧдіс сы дорӧ Любка-артисткаӧс.
Любка висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс краснодонскӧй тюрьмаса заключённӧйяс пӧгибнитӧм йылысь. Любкалысь кывзӧм бӧрын Иван Фёдорович мыйкӧдыра пукаліс зумыштчӧмӧн: эз вермы сёрнитнысӧ. Жаль, сьӧлӧм доймымӧн жаль вӧліны сылы Матвей Костиевич да Валько. «Сэтшӧм шань казакъяс вӧліны!» — думайтіс сійӧ. Друг сылы дум вылас уси гӧтырыс: «Кыдзи бара сійӧ сэні, ӧтнас?..»
— Да... — шуис сійӧ. — Сьӧкыд подполье! Татшӧм сьӧкыдыс ещӧ эз на вӧвлы свет вылас... — И сійӧ кутіс восьлавны комнататі да заводитіс сёрнитны Любкакӧд сідзи, быттьӧкӧ сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс. — Миянлысь подпольенымӧс сравнивайтӧны сэкся интервенция кадсякӧд, белӧйяс дырся подпольекӧд, а кутшӧм вермас лоны сравнение? Тайӧ палачьясыслӧн террор выныс сэтшӧм, мый белякъясыд — на водзын челядь, — тайӧяс губитӧны йӧзсӧ миллионъясӧн... Но эм миян ӧти преимущество, мый эз вӧв сэки: миян подпольщикъяс, партизанъяс мыджсьӧны миян партиялӧн, государстволӧн став вынйӧр вылӧ, Краснӧй Армиялӧн вын вылӧ... Миян партизанъяслӧн и сознательностьыс вылынджык, и организацияыс вылынджык, и техникаыс вылынджык — вооружение, связь. Тайӧс колӧ объяснитны народлы... Миян врагъяслӧн эм сэтшӧм слаб места, кутшӧмыс абу некодлӧн: найӧ бӧбӧсь, ставсӧ вӧчӧны индӧд серти, расписание серти, олӧны да действуйтӧны миян йӧз пӧвстын сап пемыдын моз, нинӧм оз гӧгӧрвоны... Вот мый колӧ используйтны! — Любка водзӧ сувтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара кутіс восьлавны пельӧсысь пельӧсӧ. — Тайӧс ставсӧ, дзик ставсӧ колӧ объяснитны народлы, медым сійӧ эз пов наысь да велӧдчис найӧс пӧръявлыны. Народсӧ колӧ организуйтны, — сійӧ ачыс сетас ас пытшкӧссьыс вынсӧ: быдлаын лӧсьӧдавны ичӧтик подпольнӧй группаяс, кодъяс эськӧ вермисны действуйтны шахтаясын, сиктъясын. Миян йӧз не долженӧсь дзебсясьны вӧрын, ми, чорт побери, олам Донбассын! Колӧ мунны шахтаясӧ, сиктъясӧ, весиг немецкӧй учреждениеясӧ — биржаӧ, управаӧ, дирекционъясӧ, сиктса комендатураясӧ, полицияӧ, весиг гестапоӧ. Разложитны быдлаысь ставсӧ диверсияӧн, саботажӧн, пӧщадатӧм террорӧн пытшкӧссяньыс!.. Татчӧс олысьясысь — рабочӧйясысь, крестьянаысь, том йӧзысь ичӧтик группаяс, морт витӧн котыртӧмӧн, но быдлаын, быд щельын... Неправда! Полӧмысла вӧрӧг кутас зяткӧдны пиньяссӧ! — шуис сійӧ сэтшӧм мстительнӧй чувствоӧн, мый тайӧ чувствоыс вуджис и Любкалы, и сылы сьӧкыд лои лолавнысӧ. Сэки Иван Фёдоровичлы дум вылас уси, мый Любка висьталіс сылы «старшӧйяс тшӧктӧм серти». — Сідзкӧ, тіян делӧяс бура мунӧны? Сідзи найӧ мунӧны и мукӧд местаясын. А жертваястӧг татшӧм делӧяс оз овлыны... Кыдзи тэнӧ шуӧны? — Любка водзӧ бара сувтӧм бӧрын юаліс Иван Фёдорович. — Со сійӧ кыдзи, тайӧ жӧ некытчӧ оз шогмы: татшӧм мича ныв оз вермы лоны Любкаӧн, а Люба! — И долыд кинь чеччыштіс сы синмын. — Но, ещӧ висьтав, мый тэныд колӧ?
Пырысь-пыр жӧ зэв ясыда Любка син водзӧ сувтіс, кыдзи найӧ, сизимӧн, сулалісны шеренгаын. Сьӧд кымӧръяс уліті шлывгисны ывлаын. Быдӧн, коді петавліс строй водзӧ, кельдӧдліс, и клятва кывъяс шуалысь гӧлӧсыс кыптыліс зэв вылӧдз, юраліс, медым вевттьыны сьӧлӧм вӧрзьӧдана дрӧжжитӧмсӧ. И клятвалӧн текстыс, кодӧс гижӧмаӧсь Олег да Ваня Земнухов да кодӧс утвердитӧмаӧсь найӧ ставныс, тайӧ здукас друг торъяліс наысь да сувтіс на весьтӧ, закон дорысь на суров да сы дорысь на крепыд. Любкалы дум вылас уси тайӧ, и бара сійӧс шымыртысь волнуйтчӧм вӧснаыс чужӧмыс кельдӧдіс, и вӧвлытӧм вынӧн кутісны видзӧдны сылӧн челядьлӧн кодь кельыдлӧз синъясыс, сталь рӧмӧн скӧрысь пӧртмасигтырйи.
— Миянлы колӧ сӧвет да отсӧг, — шуис Любка.
— Кодлы тіянлысӧ?
— Том гвардиялы... Командирӧн миян Иван Туркенич, сійӧ Краснӧй Армияса лейтенант, сюрӧма окружениеӧ ранитчӧм вӧсна. Комиссарӧн — Олег Кошевой, Горький нима школаса ӧти велӧдчысь. Ӧні миян морт комын, кодъяс сетісны верность йылысь клятва. Юклӧма вит мортӧн, дзик сідзи, кыдзи ті висьталінныд — Олег тадзи предложитіс...
— Тыдалӧ, тадзсӧ сылы старшӧйяс сӧветуйтӧмаӧсь, — шуис Иван Фёдорович, коді пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, — но всё равно, молодец тіян Олегныд!..
Иван Фёдорович быттьӧ ловзис. Сійӧ пуксис пызан дорӧ, пуксьӧдіс Любкаӧс аслыс воча да тшӧктіс висьтавны сылы штабса став членъяссӧ да быдӧнӧс охарактеризуйтны.
Кор Любка воис Стаховичӧдз, Иван Фёдорович зумыштчис.
— Энлы, — шуис сійӧ да инмӧдчыліс Любкалы киас. — Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Евгений.
— Сійӧ пыр вӧлі тіянкӧд али воис кытыськӧ?
Любка висьталіс, кыдзи Стахович воӧма Краснодонӧ да мый сійӧ висьтавлӧ ас йывсьыс.
— Ті тайӧ зон дорас видзчысьӧмӧнджык относитчӧй, прӧверитӧй сійӧс. — И Иван Фёдорович висьталіс Любкалы, кутшӧм аслысногӧн воши отрядсьыс Стахович. — Гашкӧ, сэки и немецъяс киын вӧлі сійӧ, — думайтігмоз шуис Иван Фёдорович.
Любка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны беспокоитчӧм, нӧшта нин сы вӧсна, мый сійӧ эз радейт Стаховичӧс. Мыйкӧдыра сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся чужӧм чертаясыс сылӧн шылялісны, синъясыс лоины югыдджыкӧсь, и сійӧ спокойнӧя шуис:
— Оз, тайӧ оз вермы лоны. Тыдалӧ, сійӧ прӧстӧ повзис да муніс.
— Мыйла тэ тадзи чайтан?
— Ребята сійӧс важӧнсянь нин тӧдӧны кыдзи комсомолецӧс, тайӧ зонмыс спесь, а татшӧмтор вылӧ оз мун. Налӧн семьяыс зэв бур, батьыс важся шахтёр, вокъясыс коммунистъяс армияынӧсь... Оз, оз вермы тайӧ лоны!
Сылӧн вывті сӧстӧма мӧвпалӧмыс шензьӧдіс Иван Фёдоровичӧс.
— Тӧлка нывка!.. — шуис сійӧ, и синъясас сылӧн тӧдчис Любкалы гӧгӧрвотӧм шог. — Вӧлі коркӧ кад, и ми тадзи думайтлім. Да, тӧдан-ӧ, кутшӧм делӧыс, — сійӧ шуис Любкалы сэтшӧм прӧстӧя, кыдзи позьӧ вӧлі шуны эськӧ кагалы, — свет вылад ещӧ уна на сісь пытшкӧса йӧзыд, кодъяслы идеяыд — мыйкӧдыра кежлӧ вевттьӧд, а то и маска, — народлӧн врагъяс эз этша петкӧдлыны та кузя примеръяссӧ, а фашистъяс воспитывайтӧны татшӧм йӧзсӧ миллионъясӧн став свет пасьталаыс, а эмӧсь прӧстӧ слаб йӧз, кодъясӧс позьӧ чегны...
— Оз, оз вермы лоны, — шуис Любка, аслас дум вылас вӧлі Стахович.
— Ен мед сетас! А повзьыліс кӧ, вермас повзьыны и ещӧ ӧтчыд.
— Ме висьтала Олеглы, — дженьыдика шуис Любка.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин, мый ме висьталі?
Любка довкнитіс юрнас.
— Вот тадзи и действуйтӧй... Тэнад тані, карас, эм связь сійӧ мортыскӧд, коді вайӧдіс тэнӧ? Сыӧ и кутчысь.
— Аттьӧ, — долыд синъясӧн сы вылӧ видзӧдігтыр шуис Любка.
Найӧ кыкнанныс сувтісны.
— Висьтав миянсянь боевӧй большевистскӧй привет том гвардеец ёртъяслы. — Сійӧ ичӧтик кияснас видзчысьӧмӧн кутіс Любкаӧс юрӧдыс да окаліс первой ӧти синсӧ, сэсся мӧдсӧ да кокньыдика йӧткыштіс ас дорсьыс. — Мун, — шуис сійӧ.
Комын кӧкъямысӧд глава
Тайӧ некымын лун чӧжыс Ворошиловградын Любка вӧлі сійӧ морт подчинение улын, коді вайӧдіс сійӧс Иван Фёдорович дорӧ. И тайӧ мортыслы вӧлі зэв важнӧ, мый Любкалӧн лоины немецкӧй интендантскӧй полковниккӧд да сылӧн адъютанткӧд сэтшӧм отношениеяс да мый сійӧ веськаліс квартираӧ, кӧні сійӧс пуктӧны оз сы пыдди, коді сійӧ эм збыльвылас.
Любкалы эз ковмы велӧдны шифр, сы вӧсна мый сійӧ кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс сійӧ тӧдмаліс курсъяс вылысь мунӧм водзвылын, но ӧні сылы колӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыс радиопередатчик, сы вӧсна мый Ворошиловградсянь зэв сьӧкыд вӧлі уджавны сійӧн.
Тайӧ мортыс велӧдіс Любкаӧс, кыдзи вежлавны местаяс, медым сійӧс эз туявны. И ачыс сійӧ не должен вӧлі пыр пукавны Краснодонын, а волывлыны Ворошиловградӧ да мукӧд пунктъясӧ и не сӧмын кутны связьяс, кутшӧмъяс сылӧн эмӧсь, а панны выль связьяс офицеръяс пӧвстын — немецъяс, румынъяс, итальянецъяс да венгерецъяс пӧвстын.
Сылы весиг удайтчис сёрнитчыны квартираса кӧзяеваыскӧд, кодъяс ордын сійӧ оліс, мый, Ворошиловградӧ волывлігӧн, сійӧ кутас овны на ордын, сы вӧсна мый эз кажитчыны мукӧд квартираясыс, кодъясӧс сылы индывлісны. Гоб кодь нывка важ мозыс на видзӧдіс Любка вылӧ ёна зывӧктӧмӧн, но тайӧ нывкаыслӧн мамыс гӧгӧрволіс, мый Любка всё-таки немецкӧй чинъяс дорысь безобиднӧйджык.
Любкалӧн мӧд способ эз вӧв сыысь кындзи, кыдзи сӧмын бара воспользуйтчыны пӧпутнӧй немецкӧй машинаӧн. Но ӧні сійӧ эз нин лэптыв кисӧ легкӧвӧй машинаяслы, мӧдарӧ — сійӧс ёнджыка интересуйтісны салдатъяс тыра грузӧвикъяс. Салдатъяс вӧліны и бурджыкӧсь и бӧбджыкӧсь, а чемоданас сылӧн шылльӧ-мылльӧ пӧвстын ӧні вӧлі и тайӧ вещыс.
И вот Любка веськаліс санитарнӧй фургонӧ. Колӧ шуны, фургонас, вит-квайт салдат-санитарысь кындзи, вӧлі медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер да кымынӧнкӧ младшӧйяс. Но ставныс найӧ вӧліны неуна кодӧсь, а Любка важӧн нин казяліс, мый садь юраясӧс дорысь кодъюра офицеръястӧ кокньыдджык бӧбйӧдлыны.
Выяснитчис, мый найӧ нуӧны фронтӧвӧй госпитальӧ спирт, гырысь плавкӧс банкаясын зэв уна спирт. И Любка друг думыштіс, кутшӧм бур эськӧ вӧлі налысь судзӧдны унджык спирт, сы вӧсна мый спирт восьтӧ любӧй томанъяс да ӧдзӧсъяс и сы вылӧ быдтор позьӧ судзӧдны.
Помасис тайӧ сійӧн, мый Любка уговоритіс медицинскӧй служба кузя старшӧй офицерсӧ не мунны тайӧ уна груза сьӧкыд фургоннас войын, а узьмӧдчыны войнас бур тӧдса ордӧ Краснодонын, кытчӧ сійӧ, Любка, мунӧ гастрольяс вылӧ. Любка зэв ёна повзьӧдіс мамсӧ, кор квартираас сійӧ вайӧдіс сы мында код немецкӧй офицерӧс да салдатъясӧс.
Немецъяс юисны войбыд, и Любкалы ковмис весиг танцуйтны на водзын, сы вӧсна мый висьталіс асьсӧ артисткаӧн. Сійӧ танцуйтіс быттьӧкӧ бритва дорыш йылын, — и всё-таки бара найӧс йӧйтӧдліс: сійӧ ворсӧдчис ӧттшӧтш и офицеръяскӧд и нижньӧй чинъяскӧд, и нижньӧй чинъясыс вежӧктӧм вӧснаыс мешайтісны офицеръяслы ухаживайтны Любка бӧрся, та вӧсна медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер весиг чужйис сапӧгнас ӧти санитарлы кынӧмас.
Сэки, кор найӧ зэв ёна гажӧдчисны, Любка друг кыліс ывла вылысь кузя нюжалана полицейскӧй тюрзӧм. «Полицай» тюрзіс кӧнкӧ Горький нима клуб дорын, тюрзіс мыйвынсьыс, эз лэдзлы свистоксӧ вомсьыс.
Любка эз сразу гӧгӧрво, мый тайӧ тревога сигнал, но тюрзӧмыс пыр лои гораджык да матысмис на керкалань. Ӧшинь улас зэв ӧдйӧ кывлісны гора кок шыяс да сідзжӧ друг дугдісны кывны, — морт котӧртіс улича кузя увлань, ичӧтик «шанхайчикъяслань», кодъяс ляскысьӧмаӧсь балка пӧлӧн. А мыйкӧдыра мысти ӧшинь улас кывлісны мыйвынсьыс тюргысь «полицайлӧн» сьӧкыд кок шыясыс.
Любка да немецъяс пӧвстысь найӧ, кодъяс вермисны на ветлӧдлыны, котӧрӧн петісны кильчӧ вылас. Войыс вӧлі лӧнь, пемыд, шоныд. Пельтӧ чунӧдана ылыстчысь тюрзӧмыс да электрическӧй пӧнарсянь усьысь югӧрлӧн дзӧрысь конусыс обозначайтісны улича кузя увлань котӧртысь полицейскӧйлысь туйсӧ. И, быттьӧ сылы вочакыв пыдди, кылісны постӧвӧйяслӧн тюрзӧмъяс рынок вывсянь да балкадорса пустырь сайсянь — жандармериясянь — и весиг кӧрт туй вомӧн мӧд вуджанінсянь, коді вӧлі тасянь ылын.
Немецкӧй военнӧй медикъяс, кодъяс шатлалісны сы вӧсна, мый винаыс растворитӧма налысь сійӧ зэв важнӧй стерженьсӧ, коді кутӧ мортӧс вертикальнӧй положениеын, мыйкӧдыра сулалыштісны кильчӧ вылас дзик чӧв олігтыр. Сэсся офицеръяс пӧвстысь старшӧйыс ыстіс санитарӧс электрическӧй пӧнарла да новлӧдлыштіс бисӧ палисадникті, кӧні вӧліны эновтӧм клумбаяс, забор колясъяс да сиреньлӧн чегъясьӧм кустъяс. Сэсся сійӧ югдӧдліс дворас сулалысь фургонсӧ, и ставныс бӧр пырисны горничаӧ.
Буретш тайӧ кадас Олег, коді ылӧдз кольӧма сы бӧрся вӧтчысьсӧ, аддзис балкасайса пустырь вылысь полицейскӧйясӧс, кодъяс котӧртісны жандармериясянь, медым орӧдны сылы туйсӧ. Олег пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый оз позь дзебсьыны сылы ичӧтик «шанхайчикъясын»: понъяс, кодъяс кольӧмаӧсь сӧмын татчӧ сы вӧсна, мый немецъяс некод эз кӧсйыны овны сёй мазанкаясын, — понъяс выдайтасны Олегӧс асланыс увтчӧмӧн. Тайӧ жӧ здукас, кыдзи тайӧс сообразитіс сійӧ, Олег кежис веськыдвылӧ «Восьмидомикиӧ» да ляскысис матысса стандартнӧй керка стен бердӧ. Ӧти либӧ кык минута мысти «полицай» грымӧдіс аслас сапӧгъяснас сы дінті. Сійӧ котӧртіс сэтшӧм матіті, мый тюрзӧмсьыс Олеглӧн весиг чунавліс пельыс.
Олег виччысьыштіс недыр, сэсся гусьӧник, медым эз казявны сійӧс, мӧдӧдчис керка сайясті сійӧ жӧ улича пӧлӧныс, кыті сӧмын на котӧртіс, мылькъяслань, кытысянь заводитіс ассьыс туйсӧ.
Возбуждениеыс, коді кыптыліс кутшӧмкӧ ыджыд радлунӧдз, кор Олег аддзис клуб кильчӧ вылысь «полицайӧс», а сэсся пышйис сыысь улича кузя, вежсис тревога чувствоӧн. Олег кыліс тюрзӧмъяс рынок да жандармерия районысь да мӧд вуджанін дорысь и ӧні гӧгӧрвоис, мый сылӧн прӧступитчӧмыс пуктіс сьӧкыд да опаснӧй положениеӧ эз сӧмын асьсӧ, но и Серёжкаӧс да Валяӧс, Стёпа Сафоновӧс да Тося Мащенкоӧс.
Тайӧ вӧлі налӧн первойысь свет вылӧ петӧм листовкаясӧн, кодъясӧс гижисны Олег да Ваня Земнухов, тайӧ вӧлі налӧн медводдза мероприятие, мый серти населениеыс должен вӧлі тӧдны, мый существуйтӧ «Том гвардия».
Мыйта вын ковмис видзны сы вылӧ, медым не примитны предложениесӧ Стаховичлысь, коді лыддьыліс, мый ӧти войӧн позьӧ клеитавны листовкаяссӧ став кар пасьталаыс да пыр жӧ вӧчны ыджыд впечатление. Олег матысяньджык тӧдмасис Стаховичкӧд да эз нин падъяв, мый Стахович сёрнитӧ сьӧлӧмсяньыс, веськыда, но кыдзи нӧ сійӧ, Стаховичыс, эз гӧгӧрволы, мый кымын унджык йӧзӧс лоӧ кыскӧма делӧас, сымын кокниджык провалитчыны! И ӧбиднӧ вӧлі, мый Серёжка Тюленин, кыдзи и век, сідзжӧ вӧлі медся крайньӧй мераяс дор.
Но Туркенич да Ваня Земнухов сувтісны Олег предложение дор — ляскавны листовкаяссӧ сӧмын ӧти районын, а некымын лун мысти — мӧдын, а сэсся — коймӧдын, медым быдпӧрйӧ веськӧдны полициялысь вниманиесӧ лӧжнӧй след кузя.
Олег предложитіс, медым ребята обязательнӧ ветлісны параясӧн, — ӧтиыс перйӧ листовкасӧ, мӧдыс мавтӧ, и кор ӧтиыс ляскӧ, мӧдыс дзебӧ клеитчан дозсӧ, — и медым обязательнӧ ветлӧдлісны зон да ныв: кутас кӧ «полицай», позьӧ объяснитны татшӧм неурочнӧй часӧ гуляйтӧмсӧ любовнӧй мотивъясӧн.
Пызьысь вӧчӧм клейстер пыдди найӧ шуисны клеитавны кизьӧр маӧн. Клейстерсӧ ковмис эськӧ кӧнкӧ пуны, и та кузя вермис туявны полиция, сы йылысь нин сёрниттӧг, мый клейстерысь паськӧм вылӧ кольӧны туйяс. Таысь кындзи, клейстерлы колӧны кисточкаяс, доз, кодӧс абу удобнӧ новлӧдлыны, а ма позьӧ вӧлі новлӧдлыны пробкаа ичӧтик сулеяын да кисьтавны ичӧтикаӧн веськыда сулеясьыс листовка гугладорас.
Листовкаяс войясын клеиталӧм кындзи, Олег лӧсьӧдіс зэв прӧстӧйиник план, кыдзи разӧдны листовкаяссӧ лун шӧр лунӧ сэтшӧм местаясын, кӧні овлӧны уна йӧз — киноын, базар вылын, биржа труда дорын.
Войся первойя операциялы найӧ бӧрйисны 1-бис №-а шахта район, сыкӧд орчча «Восьмидомики» да рынок. Рынок вылӧ индісны Серёжкаӧс да Валяӧс, «Восьмидомикиӧ» — Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс. 1-бис №-а шахта районӧс Олег босьтіс ас вылас.
Сылы, дерт, зэв окота вӧлі мунны Нинакӧд, но сійӧ шуис, мый мунас Маринакӧд — аслас мичаник тьӧткаыскӧд.
Туркеничӧс вӧлі решитӧма кольны гортас, медым тайӧ первойя случаяс, кор ребяталӧн эз на вӧв некутшӧм опыт, удж эштӧдӧм бӧрын быд пара вермис эськӧ пыр жӧ доложитны командирныслы, кыдзи ставыс артмис.
Но, кор ставныс разӧдчисны, Олег ас тӧдлытӧгыс думыштчис: кутшӧм право сійӧ имеитіс кыскыны татшӧм опаснӧй делӧӧ куим арӧса кагалысь мамсӧ, весиг дядя Колякӧд, тайӧ кагаыслӧн батькӧд, сӧветуйтчытӧг?
Дерт, эз вӧв лӧсьыд торкны порядоксӧ, кодӧс ачыс жӧ лӧсьӧдіс, но Олегӧс шымыртіс нин детинкалӧн кодь сэтшӧм азарт, мый сійӧ решитіс мунны ӧтнас.
Рытгорувнас, кор позьӧ на вӧлі ветлӧдлыны картіыс, Олег сюйис пинжак пытшкӧс зептас некымын листовка, а ма тыра ичӧтик сулеясӧ гач зептас да петіс гортсьыс. Сійӧ прӧйдитіс улича, кӧні олісны Осьмухин да Земнухов, и воис балкалӧн сійӧ местаас, кыті сы вомӧн вуджліс 5 №-а шахтаӧ мунысь туй. Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ балкаыс, коді водзынджык, веськыдвывланьын, торйӧдліс «Восьмидомикиӧс» пустырысь да жандармерияысь. Тайӧ местаын балкаас эз вӧвны некутшӧм керкаяс. Олег кежис балка кузя веськыдвылӧ да, ичӧтик «шанхайчикъясӧдз» вотӧдз, ӧти сёнӧд, коді ӧтлаасьліс балкаыскӧд, кайис мылькъяс вылӧ. Мылькъясыс кыссисны кузь коставлысь грядаяс моз, кыті муніс ворошиловградскӧй шоссе, да вӧліны медджуджыд местаӧн карлӧн тайӧ став юкӧнас.
Мылькъяс костӧд дзебсясигтыр Олег воис пӧшти сійӧ местаӧдзыс, кыті ворошиловградскӧй шоссесӧ вомӧнавліс карлӧн центральнӧй юкӧнсянь «Первомайкаӧ» мунысь туй. Пемдӧмсӧ виччысигмоз татчӧ сійӧ водіс. Гӧрдӧдӧм кузь ёг турун пыр сійӧ бура аддзис и туй вомӧнасянінсӧ, и шоссе мӧдар боксьыс «Первомайкалысь» окраинасӧ, и зэв ыджыд террикона взорвитӧм 1-бис №-а шахта, и Горький нима клуб, коді вӧлі улынджык сійӧ уличасяньыс, кӧні оліс Люба Шевцова, и «Восьмидомики», и пустырь, код дорын вӧліны Ворошилов нима школа да жандармерия.
Олеглы медъёна угрожайтысь полицейскӧй постыс вӧлі туйяс крестасянінын, — постсӧ обслуживайтісны кык «полицай». На пиысь ӧтиыс эз вешйыв туйяс крестасянінысь, и гажтӧмысла кӧ заводитліс ветлӧдлыны, то сӧмын шоссе пӧлӧныс. Мӧдыс жӧ патрулируйтіс туйяс крестасянінсянь 1-бис №-а шахталадорӧ мунысь туй кузя да водзӧ, Горький нима клублань, улича кузя, кӧні оліс Люба Шевцова, ичӧт «шанхайчикъясӧдз».
Орчча постыс вӧлі рынок районын и сідзжӧ сійӧс обслуживайтісны кык полицейскӧй, кодъяс пиысь ӧтиыс пыр вӧлі базар территория вылын, а мӧдыс патрулируйтіс базарсянь сійӧ пунктӧдзыс, кӧні ичӧтик «шанхайчикъяс» ӧтлаасьлісны ыджыд «Шанхайкӧд».
Пуксис сап пемыд вой, но сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі быд кышмунӧм. Ӧні Олег вермис дӧверяйтны сӧмын аслас пельяслы.
Сылы колӧ вӧлі клеитны некымын листовка 1-бис №-а шахтаӧ пыранінӧ Горький нима клуб стенӧ. (Найӧ решитісны не клеитавны листовкаяссӧ олан керкаясӧ, медым не подведитны сэні олысьяссӧ.) Дзебсясигтыр Олег лэччис мылькъяс йылысь меддорса ӧти стандартнӧй керка дінӧ. Тасянь заводитчыліс улича, кӧні оліс Люба Шевцова. 1-бис №-а шахтаӧ пыран будкаыс вӧлі площадь сайын Олеглы буретш паныд.
Олег кыліс, кыдзи сёрнитӧны патрульнӧй да постӧвӧй. Сутш кежлӧ сійӧ весиг аддзыліс налысь чужӧмъяссӧ, кодъяс копыртчылісны зажигалка би дорӧ. Колӧ вӧлі виччысьны, кытчӧдз патрульнӧй оз мун улича кузя увлань, а то сійӧ вермас суны Олегӧс паськыд площадь вылын. Но полицейскӧйяс дыр на ещӧ сулалісны да сёрнитісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн.
Коркӧ и патрульнӧй мӧдіс мунны, кадысь кадӧ югдӧдліс туйсӧ электрическӧй пӧнарӧн. Олег сулаліс керка сайын да кыліс полицейскӧйлысь кок шыяссӧ. Мыйӧн сӧмын кок шыясыс ылысмисны, Олег петіс улича вылӧ. Сьӧкыд кок шыяс пыр на кылісны. Патрульнӧй важ мозыс югдӧдіс туйсӧ карманнӧй пӧнарӧн, и Олег вермис аддзыны, кыдзи сійӧ прӧйдитіс Горький нима клуб дінті. Медбӧрын эз кут тыдавны полицейскӧй: Шевцовъяс керка сайын туйыс крута лэччис балкалань. Сӧмын ылын ыпнитлывлысь кизьӧриник би югӧрыс висьталіс сы йылысь, мый «полицай» пыр на кадысь кадӧ югдӧдӧ туйсӧ пӧнарӧн.
Кыдзи и став гырысь шахтаяс, кодъясӧс взорвитӧмаӧсь отступайтіганыс, 1-бис №-а шахта эз уджав. Но лейтенант Швейде приказ серти шахтаын вӧлі лӧсьӧдӧма администрация немецкӧй горноруднӧй батальонса чинъясысь. И мыйтакӧ рабочӧйяс, кодъяс эз вевъявны либӧ эз вермыны эвакуируйтчыны, быд асыв волывлісны «восстановитӧм кузя» уджъяс вылӧ, — тадзи шулісны официальнӧй документъясын тырӧм двор весалӧмсӧ: некымын дас морт дышпырысь довъялісны дворын, пу тачкаясӧн нуавлісны ӧти местаысь мӧд местаӧ ёгсӧ да лӧпсӧ.
Ӧні тані вӧлі чӧв-лӧнь да шуштӧм.
Олег клеитіс листовкасӧ каменнӧй стенӧ, коді потшліс шахталысь дворсӧ, сэсся пыранінса будка вылӧ да объявлениеяс дӧска вылӧ, быдсяма юӧртӧмъяс да приказъяс вылас. Тані сылы эз позь дыр овны — эз сы вӧсна, мый сійӧс вермас аддзыны стӧрӧж, — дед войнас чорыда узис, — а сы вӧсна, мый патрульнӧй бӧр локтігас вермас прӧйдитны шахта дінтіыс да пӧнарнас югдӧдлас будкасӧ. Но патрульнӧйлӧн кок шыясыс эз кывны и ичӧтик пӧнарлӧн югӧрыс эз ыпнитлывлы ыліас: патрульнӧй вермис манитчыны ичӧтик «шанхайчикъяс» дорын.
Олег вуджис площадь вомӧн да лэччис клуб дорӧ. Тайӧ медся ыджыд, медся гажтӧм да кӧдзыд зданиеыс карас, и сэні оз позь вӧлі овны да ӧні пустуйтіс. Зданиеыслӧн фасадыс вӧлі уличаладорас, кыті водз асывсяньыс «Восьмидомикиысь», «Первомайкаысь» да матысса хуторъясысь йӧз мунісны базар вылӧ да кыті медся ёна ветлісны-мунісны карсянь Ворошиловградлань да Каменсклань.
Олег кутіс ляскавны листовкаяссӧ фасадладорас да друг кыліс полицейскӧйлысь кок шыяссӧ улысь, балкаысь. Олег кытшовтіс зданиесӧ да дзебсис сы сайӧ. Полицейскӧйлӧн кок шыясыс кутісны кывны пыр ёнджыка. Но мыйӧн сӧмын полицейскӧй кайис улича кузя да воис клуб весьтӧдз, сылӧн кок шыясыс эз кутны кывны. Олег измис места вылас, сулаліс минута, кыкӧс, витӧс, но кок шыяс век на эз кывны.
А друг да полицейскӧй мунігмозыс югдӧдіс клублысь фасадсӧ, аддзис листовкаяссӧ и ӧні сувтіс да лыддьӧ? Дерт, сійӧ ӧні жӧ заводитас вуштыны найӧс да казялас, мый найӧс сӧмын ӧні на клеиталӧма. Сэки позяс виччысьны, мый сійӧ аслас пӧнарнас кытшовтас здание гӧгӧрыс: ӧд мортлы, коді сӧмын ӧні на клеиталӧма листовкаяссӧ, некытчӧ дзебсьыны, тайӧ здание саяс кындзи!..
Лов шысӧ кутӧмӧн Олег кывзыштіс, но кыліс сӧмын аслас сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ. Сылы телепит лои вешйыны стен бердсьыс да котӧртны, но сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ вермас сӧмын вредитны сылы. Да, дзик ӧти петан туй — прӧверитны, кытчӧ жӧ збыльысь воши полицейскӧйыс!
Олег видзӧдліс пельӧс сайсянь, — некутшӧм подозрительнӧй шыяс эз кывны. Стен бердтіыс, кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр да видзчысьӧмӧн кок чунь йылас восьлалігтыр, Олег ньӧжйӧник муніс уличалань. Некымынысь сійӧ сувтліс да кывзіс, но гӧгӧр вӧлі шы ни тӧв. Тадзи сійӧ воис зданиелӧн мӧд пельӧсӧдзыс да, ӧти кинас стенас кутчысьӧмӧн, а мӧднас пельӧсас кутчысьӧмӧн, видзӧдліс. Сы ки улын друг чуктіс зэръясӧн ньӧдздӧм, важ штукатурка тор да уси муас, кыдзи кажитчис Олеглы, зэв ёна швачкысигтыр. Буретш тайӧ жӧ здукас Олег аддзис подъездса улыс пос тшупӧдъяс весьтысь сигареткалысь би да гӧгӧрвоис, мый полицейскӧй прӧстӧ пуксьӧма шойччыны да куритчыны. Сигареткаыслӧн биыс сэки жӧ ыпнитыштліс, тшупӧдъяс вылас кыптыштліс кутшӧмкӧ шум, а Олег, мыйвынсьыс пельӧс бердсьыс йӧткыштчӧм бӧрын, мӧдіс котӧртны улича кузя увлань, балкалань. Кыліс гораа тюрӧстӧм, и зэв регыдик кежлӧ Олег веськавліс би югӧр улӧ, но, некымынысь тэрыба воськовтӧм мысти, пыр жӧ саяліс.
Колӧ веськыда висьтавны, мый тайӧ непосредственнӧй опасность лоӧм здуксяньыс Олег эз нин вӧч ни ӧти немдумышттӧм поступок. Сійӧ вермис эськӧ ӧти минутаӧн ылӧдны полицейскӧйсӧ «Восьмидомикиын» да дзебсьыны Любка ордӧ либӧ Иванцоваяс ордӧ, но Олеглӧн эз вӧв право подведитны найӧс. Сійӧ вермис эськӧ петкӧдлыны вид, мый котӧртӧ рыноклань, а збыльвылас воны «Шанхайӧ», кытысь эськӧ некутшӧм чӧртыс эз аддзы сійӧс. Но тадзи позьӧ вӧлі подведитны Серёжкаӧс да Валяӧс. И Олег котӧртіс ичӧтик «шанхайчикъяслань».
И вот ӧні, кор сылы быть лои всё-таки бӧр кежны «Восьмидомикилань», сійӧ эз кут пыдӧ пырны тайӧ районас, медым не подведитны Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс. Сійӧ бӧр муніс мылькъяс дорӧ, туй крестасянінӧ, кытысь сійӧс вермис кутны постӧвӧй.
Сылысь сьӧлӧмсӧ йирис тревога другъяс вӧснаыс да став операцияыслӧн лоны вермана неудача вӧсна. И всё-таки челядь вильышлунлӧн чувство бара шымыртіс сійӧс, кор сійӧ кыліс ичӧтик «шанхайчикъясысь» понъяслысь лёкысь увтчӧм. Сійӧ представитіс аслыс, кыдзи ӧтлаасисны сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧй да жандармерияса «полицайяс» и кыдзи найӧ обсуждайтӧны тӧдтӧм морт вошӧм йылысь да гӧгӧр югдӧдалӧны асланыс ичӧтик пӧнаръясӧн.
Рынок вылын эз нин тюрзыны. Мыльк йывсянь, кытчӧ бара воис Олег, пӧнаръяс ӧзйылӧмъяс сертиыс сійӧ аддзис, мый сылысь туйсӧ вомӧналысь полицейскӧйяс пустырь вывті бӧр локтӧны жандармерияӧ, а сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧйыс сулалӧ ылын улича помланяс да югдӧдӧ кутшӧмкӧ керка.
Аддзыліс-ӧ «полицайыс» листовкаяссӧ, кодъясӧс ляскалӧма клуб стенӧ? Эз, дерт, эз аддзыв! А то эськӧ сідзи эз пукав да эз куритчы подъезд пос тшупӧд вылын. Пырысь-пыр эськӧ найӧ мӧдар путкыль путкыльтісны ставсӧ «Восьмидомикиысь» сійӧс, Олегӧс, корсигӧн!
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои кокни.
Ещӧ оз на вӧлі югды, кор Олег ньӧжйӧник куимысь таркнитіс Туркенич ӧшинь ставеньӧ, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма. Туркенич муртса кывмӧн восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ. Найӧ кок чунь йыланыс прӧйдитісны кухня пыр да горнича пыр, кӧні узисны йӧз, комнатаӧ, кӧні Ваня оліс ӧтнас. Дзузган сулаліс ичӧтик шкап вылын. Тыдалӧ вӧлі, мый Ваня абу на водлӧма. Олегӧс аддзигӧн сійӧ эз петкӧдлы некутшӧм радлун, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр да кельыд.
— К-кодкӧ сюрӧма? — ёна мыкталігтырйи да сідзжӧ кельдӧдігмоз юаліс Олег.
— Абу, ӧні ставным дзоньвидзаӧсь, — синъяснаныс паныдасьӧмысь видзчысигмоз шуис Туркенич. — Пуксьы... — Сійӧ индіс Олеглы табуретка вылӧ, а ачыс пуксис чукрӧдлӧм вольпась вылӧ: тыдалӧ, сійӧ войбыд то ветлӧдлӧма комнатаӧдыс, то пуксьывлӧма тайӧ вольпась вылас.
— И мый? Удачнӧя? — юаліс Олег.
— Удачнӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг висьталіс Туркенич. — Найӧ ме ордӧ ставныс ӧттшӧтш воисны — и Серёжа, и Валя, и Стёпа, и Тося... Тэ, сідзкӧ, ӧтнад ветлін? — Туркенич лэптіс синсӧ Олег вылӧ да бӧр лэдзис.
— К-кыдзи тэ тӧдін? — мыжа детинка моз юаліс Олег.
— Тӧждысим тэ вӧсна, — уклончивӧя вочавидзис Ваня, — сэсся ме эг нин вермы терпитны, муні Николай Николаевич ордӧ, видзӧда — Марина гортас... Ребята ставныс кӧсйисны виччысьны тэнӧ тані, да ме ӧлӧді. Кутісны кӧ, — шуа, — сійӧс, лёкджык лоӧ, суасны кӧ татчӧ и миянӧс став компаниясӧ вой шӧр войын. А аски, ачыд тӧдан, кутшӧм сьӧкыд луныс ребяталы: бара базар, биржа...
Олег, ас пытшкас содысь мыж чувствуйтігтыр, кодлысь помкасӧ сійӧ тырвыйӧ эз гӧгӧрво, дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ тэрмасис мунны шахтасянь клуб дорӧ и мый лои клуб дінын. Всё-таки сійӧ ловзьыштіскодь делӧясыслысь став обстоятельствояссӧ казьтылігӧн.
— Но, сэсся, кор ставыс прӧйдитіс, ме, извинит, неуна дурышті, да бӧр локтігӧн ещӧ кык листовка ляски Ворошилов нима школа стенӧ...
Сійӧ видзӧдіс Туркенич вылӧ да нюмъяліс чужӧмтырнас.
Чӧв олігтыр сылысь кывзігӧн Туркенич сувтіс, кияссӧ сюйис зепъясас да мыйкӧдыра вывсянь увлань видзӧдіс табуретка вылын пукалысь Олег вылӧ.
— Со мый ме тэныд шуа, сӧмын тэ эн скӧрмы... — аслас ньӧжмыд гӧлӧсӧн шуис Туркенич. — Тайӧ первойысь да медбӧръяысь тэ ветлін татшӧм делӧ вылас. Гӧгӧрвоан?..
— Ог г-гӧгӧрво, — шуис Олег. — Делӧыс удайтчис, а дзугсьылӧмъястӧг делӧяс оз артмывны. Тайӧ абу п-прогулка, тайӧ тыш, кӧні эм и п-противник!..
— Делӧыс абу противникын, — шуис Туркенич, — а оз позь лоны детинкаӧн, ни тэныд, ни меным оз позь. Да, да, ме кӧть и ыджыдджык, а ме и ас йылысь тадзи шуа. Ме тэнӧ уважайта, тэ тайӧс тӧдан, сы вӧсна ме тадзи и сёрнита тэкӧд. Тэ морт бур, крепыд, и тӧдӧмлуныд тэнад, гашкӧ, ме дорысь унджык, а тэ — детинка. Ӧд муртса ме верми ӧлӧдны ребятаӧс, медым найӧ эз мунны тэныд отсӧг вылӧ. Ӧлӧдалі, а ачым тӧкӧтьӧ эг мун, — шпыньмунігмоз шуис Туркенич. — Гашкӧ, тэ чайтан, тайӧ сӧмын ми тэ вӧсна ставным витнаным тані переживайтім? Эгӧ, ми став делӧ вӧснаыс переживайтім. Кад нин, зонмӧ, велавны, мый тэ абу нин тэ, мый ме абу нин ме... Ачымӧс ме войбыд кӧриті, мый лэдзи тэнӧ. Вермам ӧмӧй ми ӧні ковтӧг рискуйтны аснаным, пустякъяс вӧсна? Огӧ, зонмӧ, право абу! И тэ нин менӧ извинит, тайӧс ме штаб решениеӧн вынсьӧда. Мӧд ног шуны, медым запретитасны и тэныд и меным участвуйтны операцияясын та вылӧ специальнӧй индӧдтӧг.
Олег, челядь сямӧн чӧв олігтыр, серьёзнӧя видзӧдіс сы вылӧ. Туркенич небзьыштіс.
— Ме, зонмӧ, збыль шуи, мый тэнад, вермас лоны, тӧдӧмлуныд ме дорысь унджык, — неуна мыжапырысь шуис Туркенич. — Тайӧ зависитӧ воспитаниеысь. Ме челядьдырйи пыр котралі ывла вылын кӧмтӧг, кыдзи Серёжка, и кӧть велӧдчи, а збыль тӧдӧмлуныс кутіс нин воны меным быдмӧм бӧрын. Тэнад, тӧдан, мамыд всё-таки учительница, и дядьыд тэнад вӧлі политически воспитаннӧй морт, а менам старикъясыс, ачыд тӧдан. — И Туркенич бурпырысь индіс горнича ӧдзӧс вылӧ. — Вот буретш воис кад, кор тэнсьыд тӧдӧмлунъястӧ позьӧ настоящӧй делӧӧ пуктыны — гӧгӧрвоан? А полицайясӧс эльтны, тайӧ, зонмӧ, нинӧм оз сулав. Тэсянь оз тайӧс виччысьны и ребята. А серьёзнӧя кӧ нин сёрнитны... — Туркенич тӧдчӧдӧмӧн индіс певнас кытчӧкӧ вылӧ мыш саяс, — то тайӧ йӧзыс, тӧдан, кыдзи тэ вылӧ надейтчӧны!..
— Ок, и
Найӧ серӧктісны.
— Всё-таки колӧ поздравитны тэнӧ удачаӧн, ме и вунӧді... — Туркенич нюжӧдіс сылы кисӧ.
Олег воис гортас югдігӧн нин. И буретш тайӧ кадас Любка, коді мӧдӧдчис мунны сы ордӧ, гортсьыс ысталіс ассьыс немецъяссӧ. Любка эз узь войбыд и всё-таки эз вермы не серӧктыны, кор видзӧдіс фургон вылӧ, кӧні тырыс вӧліны код немецъяс да кодъюра шофёрыс веськӧдліс сідзи, мый фургоныс тешкодя чукльӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мамыс пыр кӧритіс Любкасӧ быдногӧн, но нылыс петкӧдліс сылы спирт тыра нёль ыджыд банка, кодъясӧс сійӧ вевъялӧма войнас пыртны машинасьыс. И мамыс, кӧть и вӧлі прӧстӧй нывбаба, гӧгӧрвоис, мый Любка вӧчӧма кутшӧмкӧ аслас расчёт серти.
Комын ӧкмысӧд глава
«Землякъяс! Краснодонсаяс! Шахтёръяс! Колхозникъяс!
Ставсӧ сӧрӧны немецъяс! Сталин Москваын. Гитлер пӧрйӧдлӧ война помасьӧм йылысь. Войнаыс сӧмын на ломзьӧ. Краснӧй Армия бӧр на воас Донбассӧ.
Гитлер вӧтлӧ миянӧс Германияӧ, медым ми сылӧн заводъясын лоим ассьыным батьяснымӧс, мужикъяснымӧс, пиянъяснымӧс, нывъяснымӧс виалысьясӧн.
Эн мунӧй Германияӧ, кӧсъянныд кӧ регыд мысти асланыд чужан му вылын, ас гортаныд кутлыны мужиктӧ, питӧ, воктӧ!
Немецъяс мучитӧны миянӧс, терзайтӧны, виалӧны медбур йӧзӧс, медым повзьӧдны миянӧс, сувтӧдны пидзӧсъяс вылӧ.
Нӧйтӧй проклятӧй оккупантъясӧс! Невӧляын олӧм дорысь лучше кувны тышкасигӧн!
Рӧдина опасностьын. Но сылӧн тырмас выныс разгромитны врагӧс. «Том гвардия» аслас листовкаясын мӧдас висьтавлыны став правдасӧ, кӧть кутшӧм курыдӧн эз вӧв сійӧ Россиялы. Правда победитас!
Лыддьӧй, дзеблалӧй миянлысь листовкаяснымӧс, сэтчӧ гижӧдтор йылысь висьтавлӧй керкаысь керкаын, посёлокысь посёлокын. Смерть немецкӧй захватчикъяслы!
«Том гвардия».
Кытысь чужис тайӧ ичӧтик листокыс, кодӧс нетшыштӧма школьнӧй тетрадьысь, йӧзӧн тырӧм базарнӧй площадь вылын, щит вылын, кытчӧ войдӧр кыкнанладорас ӧшлывлісны районнӧй газета «Социалистическӧй рӧдина», а ӧні ӧшалӧны кык краскаӧн, вижӧн да сьӧдӧн, печатайтӧм немецкӧй плакатъяс?
Воскресенье кежлӧ сиктъясса да станицаясса йӧз югдытӧдзыс на чукӧртчывлісны базар вылӧ — мешӧкъясаӧсь, кӧрзинаясаӧсь; мукӧд нывбабаыс, гашкӧ, вайӧма сӧмын ӧти курӧг, кодӧс гартыштӧма рузумӧн, а кодлӧн уна воӧма град выв пуктасыс либӧ кольлӧма на воддза урожайсьыс пызь, сійӧ вайӧма ассьыс вузӧссӧ тачкаӧн. Ӧшъяс йылысь нинӧм и казьтывны нин — ставсӧ мырддялӧма немец, а вӧвъяс йылысь нинӧм и сёрнитны!
Тайӧ тачкаясыс нин, — йӧз кутасны помнитны найӧс уна во чӧж! Тайӧ абу сэтшӧм тачкаяс, медым кыскавны ӧти кӧлеса вылын сёй, а тачкаяс быдсяма кӧлуй новлӧдлӧм вылӧ, кык ыджыд кӧлесааӧсь, — найӧс йӧткӧны ас водзвыланыс вомӧна таскӧ кияснас кутчысьӧмӧн. Уна тысяча йӧз прӧйдитісны тачкаяснас став Донбасс вомӧн, помсянь помӧдзыс, и жар дырйи да бус пиын, и зэригӧн да няйтӧд, и кӧдзыд дырйи да лымъялігӧн, да частӧджык базар вылӧ вузӧс нуӧм дорысь — корсьны аслыныс юрсюянін либӧ могила.
Матігӧгӧр сиктъясса йӧз югдігас на нуисны базар вылӧ град выв пуктас, нянь, курӧг-пӧтка, фрукты, ма. А карса йӧз водз асывнас петкӧдӧмаӧсь — коді шапка, коді чышъян, коді юбка, коді кӧмкот, а либӧ кӧрт тув, либӧ чер, либӧ сов, либӧ туплясьысь лёкиник ситеч, а гашкӧ, весиг мадеполам либӧ бабушка сундуксьыс прӧшвияса важногӧн вурӧм платье.
Ӧткымын шоч смельчакӧс, либӧ бӧбӧс, либӧ прӧстӧ подлӧй мортӧс татшӧм кадас кыскӧ базар вылӧ нажӧтка, — татшӧм кадас базар вылӧ вӧтлӧ мортӧс беда да нужда. Немецкӧй маркаяс ӧні ветлӧны украинскӧй му кузя, да код найӧс тӧдас, настоящӧйӧсь-ӧ найӧ и кутасны-ӧ ветлыны тайӧ маркаясыс, да и, веськыда кӧ шуны, кодлӧн найӧ эмӧсь? Бурджык нин важся дедовскӧй способ, кымынысь нин выручайтліс сійӧ лёк воясӧ: ме — тэныд, а тэ — меным... И дзик асывсяньыс базар вылын жуӧны йӧз, тысяча пӧв матыстчыласны ӧта-мӧд дорас.
И став йӧзыс аддзылісны: дзик базар дорас сулаліс щит, сулаліс помся уна вояс чӧж. И став бӧръя недельяс чӧжыс ӧшалісны сэні немецкӧй плакатъяс. И друг ӧти плакат вылын — буретш сы вылын, кытчӧ веерӧн пукталӧма немецкӧй фотографияяс, а сэтчӧ снимайтӧма Москваын немецкӧй войскаяслысь парад, немецкӧй офицеръясӧс, кодъяс купайтчӧны Неваын — Петропавловскӧй крепость дорын, Сталинградса набережнӧйті миян нывъяскӧд кутчысьӧмӧн мунысь немецкӧй салдатъясӧс, — буретш тайӧ плакат вылас ляскӧма еджыд листок, кодӧс ӧкуратнӧя гижалӧма химическӧй карандашысь вӧчӧм чернилаӧн.
Первой сы вылӧ кутіс видзӧдны ӧти морт, сэсся матыстчисны ещӧ кыкӧн и ещӧ, и ещӧ, и со нин лои дзонь чукӧр, унджыкыс нывбабаяс, старикъяс, том йӧз чукӧрмисны щит дорӧ, и ставныс сюйӧны юрнысӧ, медым лыддьыны листоксӧ. А коді нӧ бокиті мунас йӧз чукӧр дінті, кодъяс дзоргӧны гижӧм еджыд бумага лист вылӧ, да ещӧ базар вылын!
Зэв уна йӧз чукӧрмисны листока щит дорӧ. Воддзаясыс сулалісны чӧв олігтыр, но эз вешйывны сэтысь: венны позьтӧм вын кыскис найӧс листок дорас, заставляйтіс ещӧ и ещӧ ӧтчыд лыддьыны. А бӧрвывсаясыс зырсисны листоклань, ызгисны, скӧралісны, юасисны, мый сэтчӧ гижӧма. И кӧть некод эз шыасьлы воча да оз вӧлі позь писькӧдчыны щит дорӧ, зэв ыджыд да пыр ӧтарӧ содысь йӧз чукӧр тӧдіс нин, мый йылысь висьтавсьӧ школьнӧй тетрадьысь нетшыштӧм тайӧ ичӧтик листокас: «Неправда, мый немецкӧй войска мунӧны парадӧн Краснӧй площадь вывті! Неправда, мый немецкӧй офицеръяс купайтчӧны Петропавловскӧй крепость дорын! Неправда, мый фрицъяс гуляйтӧны миян нывъяскӧд сталинградскӧй уличаяс кузя! Неправда, мый свет вылын сэсся абу нин Краснӧй Армия, а фронтсӧ кутӧны монголъяс, кодъясӧс медалӧмаӧсь англичана!» Ставыс тайӧ — неправда. Правдаыс сыын, мый карӧ кольччӧмаӧсь правда тӧдысь ас йӧз, и некымын лун мысти сы бӧрын, кор зверскӧя мучитісны да лыйлісны уна дас медбур йӧзӧс, нинӧмысь повтӧг висьталӧны йӧзлы тайӧ единственнӧй правдасӧ.
«Полицай» повязкаа, зэв кузь тушаа морт, яловичнӧй сапӧг пытшкас сюялӧм клетчатӧй гача, сэтшӧм жӧ клетчатӧй пинжака, код улысь тыдаліс виж шнура ыджыд кобура, пырис йӧз чукӧрӧ; сылӧн важ модаа картуза векньыдик юрыс чурвидзис йӧз юръяс весьтын. Йӧз видзӧдлісны сы вылӧ, тӧдісны Игнат Фоминӧс да сетісны сылы туй, асьныс либӧ пыр жӧ повзьылісны либӧ леститчисны сылы.
Сережка Тюленин синкым вылӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ да, йӧз сайӧ дзебсясигтыр, медым эз тӧд сійӧс Фомин, корсис синъяснас йӧз пиысь Вася Пирожокӧс да, сійӧс аддзӧм мысти, мигнитіс Фоминлань. Но Пирожок бура тӧдіс, мый колӧ вӧчны сылы, — сійӧ писькӧдчис нин Фомин бӧрся щит дорӧ.
Кӧть Пирожокӧс да Ковалёвӧс и вӧтлісны полицияысь, но налӧн колины бур отношениеяс став полицейскӧйясыскӧд, кодъяс Пирожок да Ковалёв проступокысь нинӧм эз аддзыны лёксӧ. Фомин бергӧдчыліс, тӧдіс Пирожокӧс да нинӧм эз шу сылы. Найӧ ӧтлаын матыстчисны тайӧ листок дорас. Фомин заводитліс сійӧс вуштыны гыжнас, но листокыс зэв ёна клеитчӧма немецкӧй плакат бердас да оз шед. Фомин розьӧдіс плакатсӧ, нетшыштіс листоксӧ плакат кусӧкыскӧд тшӧтш да, чабралӧм бӧрын, сюйис пинжак зептас.
— Мый чукӧртчинныд? Мый эн аддзылӧй? Весасьӧй татысь! — скопецлӧн кодь виж чужӧмсӧ йӧзлань бергӧдігмоз чирӧстіс сійӧ, и сылӧн ичӧтик руд синъясыс быйкнитісны найӧс кытшалысь уна чукыръяс пӧвстсьыс.
Пирожок, быттьӧ сьӧд змей, Фомин гӧгӧрын гартчигтыр да нюглясигтыр, горзіс челядь гӧлӧсӧн:
— Кывлінныд?.. Разӧдчӧй, господа, бурджык лоӧ!
Фомин, кузь кияссӧ шевгӧдӧмӧн, быттьӧкӧ ӧшйис йӧз чукӧр весьтын. Пирожок сутш кежлӧ быттьӧ сибдыліс сы бердӧ. Йӧз вӧрзисны местаяс вывсьыс да заводитісны котӧртны. Пирожок котӧрӧн петіс водзлань.
Сьӧкыд яловичнӧй сапӧга Фомин зумыштчӧмӧн муніс базар вывті, а йӧзыс дугдісны тӧргуйтны да видзӧдісны сылы мышкас — коді повзьӧмпырысь, коді шензьӧмӧн, а коді и лёкысь радлігтыр: Фоминлы мышкас, клетчатӧй пинжак вылас, вӧлі клеитӧма листок, кытчӧ гырысь печатнӧй букваясӧн гижӧма:
«Тэ вузавлан миянлысь йӧзӧс немецъяслы калбас торйысь, вомтыр винаысь да табак пачкаысь. А мынтысьны лоӧ аслад пеж олӧмнад. Видзчысь!»
Некод эз сувтӧд Фоминӧс, и мышкас ляскӧм тайӧ чорыд ӧлӧдӧмнас сійӧ муніс базар вомӧн полицияӧ.
Серёжкалӧн читкыльӧсь веж юрыс да Пирожоклӧн ичӧтик сьӧд юрыс то тыдовтчылісны, то вошлісны базарвывса йӧз чукӧрӧ сэні, тані, найӧ мунісны бергалысь йӧз пӧвстті, быттьӧ кометаяс асланыс гӧгӧрвотӧм орбитаяс кузя. Найӧ абу ӧтнаныс: друг тыдовтчылас кутшӧмкӧ чукыльын русӧй юрыс Тося Мащенколӧн, скромнӧя пасьтасьӧм, вежӧра синъяса, раминик нывлӧн, а тані кӧ нин Тося Мащенколӧн юрыс, сідзкӧ, матысь корсь ёртыслысь, Стёпа Сафоновлысь, ыджыд юрсӧ. Серёжкалӧн сӧдз ёсь синъясыс йӧз чукӧрын паныдасьӧны Витька Лукьянченколӧн бархатнӧй сьӧд синъяскӧд, — паныдасьласны да бӧр торйӧдчасны. И дыр бергалӧ ларёкъяс да пызанъяс гӧгӧр зарни кӧсаяса Валя Борц киас сылӧн суровӧй кичышкӧдӧн вевттьӧм кӧрзина, а мый сійӧ вузалӧ да мый ньӧбалӧ, тайӧс некод оз аддзы.
И йӧзлы сюралӧны листовкаяс асланыс сумкаясысь, тыртӧм мешӧкъясысь, а то веськыда прилавок вылысь капуста мачьяс улысь либӧ рудов-виж, пемыдвеж, быттьӧкӧ иероглифъясӧн рисуйтӧм арбузъяс улысь, — мукӧдыс весиг абу и листовка, а прӧстӧ векньыдик бумага тор, кытчӧ печатнӧй букваясӧн гижӧма мыйкӧ татшӧм ногаӧс:
«Долой гитлеровскӧй кыксё грамм, мед олас сталинскӧй килограмм!»
И дрӧгнитас мортлӧн сьӧлӧмыс.
Серёжка кымынӧдыськӧ нин кытшовтіс пызанъяс гӧгӧр да тювкнитіс-петіс толкучка вылӧ, кӧні вузасисны кипомысь, да чужӧм-на-чужӧм вочаасис больничаса врачкӧд Наталья Алексеевнакӧд. Сійӧ сулаліс мукӧд нывбабаяс радын бусӧссьӧм спортивнӧй тапочкиа, челядьлӧн кодь кызіник киас кутіс ичӧтик дамскӧй туфли, кодӧс ёна нин новлӧма. Серёжкаӧс тӧдӧм мысти сійӧ шай-паймунлі.
— Здравствуйте! — сідзжӧ шӧйӧвошӧмӧн шуис Сережка да юрсьыс пӧрччис кепкасӧ.
Но Наталья Алексеевна синъясын пыр жӧ тыдовтчис Серёжкалы тӧдса веськыд, пӧщадатӧм, практическӧй выражение, — врач аслас кызіник кияснас пелька тубыртіс туфлисӧ да шуис:
— Зэв бур. Тэ меным зэв ёна колан.
Серёжкалы да Валялы колӧ вӧлі мунны ӧтлаын базар вывсянь биржа труда дорӧ, кытысянь талун петас Верхнедуваннӧйлань том йӧзлӧн медводдза партия, кодӧс вӧтлӧны Германияӧ. И друг Валя аддзис, кыдзи Серёжка да кутшӧмкӧ — ылісянь кажитчис — нывбабалӧн моз сыналӧм юрсиа гӧгрӧсіник нывка петісны базарвывса йӧз чукӧрысь, мӧдӧдчисны Ли Фан-чи мазанкаяслань да саялісны мазанкаяс сайӧ. Гордость вӧснаыс Валя эз мун на бӧрся, а базар вылын сэсся сылы нинӧм вӧлі вӧчны. Кызіник вылыс вом дорыс сылӧн тӧкӧтьӧ дрӧгнитіс, синъясыс кутісны видзӧдны кӧдзыда. И Валя аслас кӧрзинанас, кӧні картупель улас вӧлі на некымын листовка, кодъяс ковмасны выль местаын, тшапа муніс биржа трудалань.
Мыльк йылын сулалысь ӧти судта еджыд керка водзвылысь площадкасӧ оцепитӧмаӧсь немецкӧй салдатъяс — тайӧ керкаас вӧлі биржа. Том войтыр, кодъяс долженӧсь вӧлі талун эновтны рӧднӧй карсӧ, мамъяс, батьяс да рӧдвужныс нопторъясаӧсь да чемоданъясаӧсь да прӧстӧ любопытнӧйяс чукӧртчӧмаӧсь мыльк бокас оцепление водзладорас. Став бӧръя лунъясыс вӧліны букыдӧсь, рудӧсь. Асывсяньыс кыптысь тӧв, коді пыр ӧтсяма скӧрысь вӧтліс небесаті сьӧд кымӧръяссӧ, эз лэдз зэрмыны. Тӧлыс нетшкис мылькбокса нывбабаяслысь да нывъяслысь уна рӧма платьеяссӧ да гартіс туй кузяыс районнӧй исполком да «бешенӧй барин» зданиеяс дорті ыджыд бус сюръяяс.
Шуштӧм вӧлі видзӧднысӧ татчӧ чукӧртчӧм нывбабаяс вылӧ, нывъяс вылӧ, том зонъяс вылӧ; найӧ сулалісны вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, измӧмаӧсь асланыс ыджыд шог вӧсна. Кӧть и заводитласны кӧнкӧ сёрнитны, то чинтӧм гӧлӧсӧн либӧ вашкӧдчӧмӧн; весиг полӧны гораа бӧрдны; мукӧд мамыс сӧмын чышкыштас кинас синвасӧ, а нылыс друг тупкас синъяссӧ чышъянӧн.
Валя сувтіс йӧз чукӧр помӧ, мыльк пӧкатас, кытысянь сылы тыдалісны 1-бис №-а шахта район да кӧрт туй ветка юкӧн.
Карысь быдладорсянь пыр локталісны выль йӧз. Базар вылӧ листовкаяс шыблалысь том войтыр пӧшти ставныс жӧ воисны татчӧ. Друг Валя аддзис Серёжкаӧс, сійӧ муніс кӧрт туй насыпь кузя, юрсӧ лэдзӧмӧн, медым тӧлыс эз нетшышт юрсьыс кепкасӧ.
Мыйкӧдыра кежлӧ Серёжка саявліс кытчӧкӧ, сэсся тыдовтчис мыльк бокын, — сійӧ муніс туйтӧг, видзӧдлывліс йӧз чукӧр вылӧ да ылісянь на аддзис Валяӧс. Валялӧн кызіник вылыс гӧрд вом дорыс самолюбивӧя дрӧгнитіс.
Валя эз видзӧд сы вылӧ и нинӧм йылысь эз юась.
— Наталья Алексеевна... — ньӧжйӧник шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый Валя скӧралӧ.
Серёжка копыртчис сы пель дорӧ да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Краснодон посёлокын ребяталӧн дзонь чукӧр... Прӧстӧ ас кежсьыныс... Висьтав Олеглы...
Валя вӧлі штабса связнӧйӧн. Сійӧ довкнитіс юрнас. Сэки сійӧ аддзис «Восьмидомикиладорсянь» туй кузя мунысь Ульяна Громоваӧс да сыкӧд тӧдтӧм нылӧс, коді вӧлі берета да пальтоа. Уля да тайӧ нылыс, тӧвкӧд вермасигтыр да буссьыс чужӧмъяснысӧ бергӧдӧмӧн, кыкӧн нуисны чемодан.
— Сэтчӧ кӧ ковмас мунны, тэ сӧгласитчан? — бара вашнитіс Серёжка...
Валя довкнитіс юрнас.
Обер-лейтенант Шприк, биржаса директор, вӧлись гӧгӧрвоис, мый том йӧз тадзи и кутасны сулавны асланыс рӧдвужныскӧд оцепление сайын, найӧс кӧ он тэрмӧдлы. Мичаа бритчӧма да абу нин кучик трусика, кыдзи сійӧ ветлывліс жар лунъясӧ биржаын да уличаяс кузя, а полнӧй формаа, петіс сійӧ кильчӧ вылӧ писарыскӧд да горӧдіс, медым мунысьяс получайтісны документъяс. Писарыс висьталіс тайӧс мӧд пӧв украинскӧй ногӧн.
Немецкӧй салдатъяс эз лэдзлыны рӧднӧйяссӧ да колльӧдысьяссӧ оцепление пытшкӧ. Заводитісны прӧщайтчыны. Мамъясныс да нывъясныс эз нин вермыны кутны асьнысӧ; мӧдісны бӧрдны горӧн. Зонъяс крепитчисны, но страшнӧ вӧлі видзӧдны на чужӧмъяс вылӧ, кор мамъясныс, бабъясныс, чойясныс сыркъялісны-бӧрдісны на морӧсъяс бердын да батьясныс, кодъяс уна дас вояс чӧж уджалісны му улын да унаысь видзӧдлісны смертьыслы чужӧмас, юрнысӧ копыртӧмӧн, чышкышталісны усъяс вывсьыныс синванысӧ.
— Пӧра... — скӧрысь шуис Серёжка да зілис не петкӧдлыны Валялы ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Валя муртса вермис кутчысьны, медым не бӧрддзыны, эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, машинальнӧя писькӧдчис йӧз чукӧр пыр биржалань. Сідз жӧ машинальнӧя сійӧ перйыліс картупель улысь нёль пельӧ кусыньтӧм листок да сюйліс сійӧс кодлыкӧ пальто либӧ тужурка зептас либӧ прӧстӧ чемодан вуг улас либӧ кӧрзинка кӧртӧд костас.
Дзик оцепление дорас биржаладорсянь паникаын друг ылькнитысь йӧз чукӧр зырис Валяӧс. Колльӧдысьяс пӧвстын вӧліны уна том зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, и на пӧвстысь мукӧдыс, чойсӧ либӧ воксӧ колльӧдігӧн, случайнӧ сюрліс оцепление пытшкас да эз нин вермы сэтысь бӧр петны. Таысь сэтшӧм долыд лои немецкӧй салдатъяслы, мый найӧ кутісны кватлавны киясӧдыс медводдза сюрысь зонъясӧс да нывъясӧс да кыскавны найӧс оцепление пытшкас. Кыптіс горзӧм, кевмысьӧм, бӧрдӧм. Кутшӧмкӧ нывбаба кутіс пессьыны истерикаын. Том йӧз зэв ёна повзьӧмӧн ыльнитісны оцепление дорысь.
Друг код тӧдас кытысь воӧм Серёжка, кодлӧн чужӧм вылас тӧдчис скӧрлун да страдание, киӧдыс кыскис Валяӧс йӧз чукӧрысь веськыда Нина Иванцова дінӧ.
— Слава богу... А то тайӧ ирӧдъясыс... — Нина кыкнаннысӧ кватитіс киясӧдыс аслас гырысь мугов кияснас. — Талун вит часын Кашук ордын... Висьтав Земнуховлы да Стаховичлы, — вашнитіс сійӧ Валялы. — Ульянаӧс энӧ аддзылӧй? — И котӧртіс Уляӧс корсьны: Нина, кыдзи и Валя, вӧлі штабса связнӧй.
А Валя да Серёжка нӧшта сулалыштісны мыйкӧдыра ёрта-ёрт дінас, — налы зэв неокота вӧлі янсӧдчынысӧ. Серёжка чужӧм серти позис чайтны, мый вот-вот сійӧ мыйкӧ шуас вывті, вывті важнӧйтор, но сійӧ сідзи нинӧм эз и шу.
— Ме котӧртла, — меліа шуис Валя.
Всё-таки сійӧ ещӧ на сулалыштіс мыйкӧдыра, сэсся нюмъёвтіс Серёжкалы, видзӧдліс гӧгӧр, яндысьыштіс да аслас кӧрзинанас котӧртіс мыльк вылысь, сӧмын вуджрасисны сылӧн гожъялӧм ён кокъясыс.
Уля сулаліс дзик оцепление дорас, виччысис, кор биржаысь петас Валя Филатова. Чемодана Валяӧс лэдзысь немецкӧй салдат кватитліс эськӧ и Уляӧс киӧдыс, но сійӧ спокойнӧя да кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ. Сутш кежлӧ налӧн синъясныс паныдасьлісны, и салдат синъясын тыдовтчыліс мыйкӧ мортлӧн кодь видзӧдлас. Сійӧ лэдзис Уляӧс, бергӧдчис да лёкысь равӧстіс еджгов юрсиа чышъянтӧм том нывбаба вылӧ, коді эз лэдз ас дорсьыс ар дас квайта писӧ. Коркӧ нывбаба янсӧдчис пиыскӧд, и выяснитчис, мый вӧтлӧны Германияӧ оз писӧ, а мамсӧ: пиыс, кага моз бӧрдігтырйи, видзӧдіс, кыдзи мамыс киас кутӧма ноптор да, медбӧръяысь порог дорсяньыс пиыслы нюммунӧм бӧрын, пырис биржаӧ.
Уля да Валя войбыд пукалісны кутчысьӧмӧн Филатов квартираса ичӧтик горничаын, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма арся дзоридзьясӧн. Валялӧн пӧрысиник мамыс то матыстчыліс на дорӧ да малаліс налысь юръяссӧ либӧ окавліс кыкнаннысӧ, то видлаліс Валя чемоданысь кӧлуйсӧ, то чӧв олігтыр пукаліс пельӧсын ичӧтик креслӧ вылын: Валя мунӧм бӧрын сійӧ кольӧ вӧлі дзик ӧтнас.
Валя эбӧссьыс петӧма бӧрдӧмысла, сідзи жӧ чӧв ланьтӧма, сӧмын коръясӧкӧ дрӧгнитлывліс Уля морӧс бердын. А Уля гӧгӧрволіс сійӧ страшнӧйторсӧ, мый должен лоны да мыйысь некыдзи он мын, вӧрзьӧм сьӧлӧма да верстьӧ морт моз, код пытшкын ӧттшӧтш вӧлі детскӧй да мамлӧн чувствояс, чӧв олігтыр пыр малаліс и малаліс Валялысь русӧй юрсӧ.
Дзузган би югӧр улын пемыд горничаас сӧмын и тыдалӧны вӧлі налӧн чужӧмъясныс да киясныс — кык нывлӧн да пӧрысиник мамлӧн.
Некор кӧ эськӧ не аддзывны тайӧс! Валялысь да мамыслысь тайӧ прӧщайтчӧмсӧ, шутьлялысь тӧв улын чемоданӧн тайӧ помасьлытӧм туйсӧ, немецкӧй салдатъяс цепь водзын тайӧ медбӧръя кутчысьлӧмсӧ!
Но ставыс тайӧ вӧлі, вӧлі... Ставыс тайӧ пыр на кыссьӧ... Уля сулаліс дзик немецкӧй салдатъяс цепь водзын, эз вештыв синъяссӧ биржа ӧдзӧс вылысь. Сы чужӧм вылын тӧдчис шуштӧм ыджыд вын.
Оцепление пытшкӧ прӧйдитысь зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, кыз ефрейтор приказ серти, кольлісны стенадорса площадка вылӧ ассьыныс нопторъяснысӧ да чемоданъяснысӧ, — шуӧны вӧлі, кӧлуйсӧ пӧ нуасны машинаӧн, — да пыравлісны керкаӧ. Обер-лейтенант дырйи Немчинова сеталіс налы кианыс карточка, дзик ӧти документ, коді став туй чӧжыс удостоверяйтліс налысь личностьсӧ немецкӧй властьлӧн любӧй представительлы. Карточка вылас эз вӧв гижӧма мортлысь ни нимсӧ, ни овсӧ, а вӧлі сӧмын номер да кар ним. Тайӧ карточканас найӧ петавлісны биржаса помещениеысь, и ефрейтор сувтӧдаліс найӧс асланыс местаясӧ, площадь пӧлӧн нюжӧдчӧм шеренгаясӧ.
Со петіс и Валя Филатова, корсис синъяснас пӧдругасӧ да кымыныськӧ воськовтіс сылань, но ефрейтор кинас кватитіс сійӧс мунігмозыс да тойыштіс строитчысь шеренгаяслань. Валя веськаліс коймӧд либӧ нёльӧд шеренгаӧ ылыс помас, и пӧдругаяс сэсся эз нин вермыны аддзыны ёрта-ёртнысӧ.
Тайӧ веритны позьтӧм янсалӧмлӧн шоглуныс сетіс йӧзлы право любовь петкӧдлӧм вылӧ. Йӧз чукӧрса нывбабаяс заводитлісны писькӧдчыны кордон пыр, горзісны медбӧръя прӧщайтчан кывъяс либӧ сӧветъяс челядьныслы. А шеренгаясын сулалысь том йӧз, унджыкыс нывъяс, быттьӧкӧ вӧліны нин мӧд мирынӧсь: найӧ шыасьлісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн либӧ прӧстӧ носӧвикӧн ӧвтыштӧмӧн либӧ чӧв олігтыр, чужӧм кузяыс визувтысь синваӧн видзӧдісны и видзӧдісны дона чужӧмъяс вылӧ.
Но вот обер-лейтенант Шприк петіс биржаысь, киас кутіс ыджыд виж пакет. Йӧз чукӧр чӧв ланьтіс. Ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
—
—
Колоннаын ставныс чӧв ланьтісны. Обер-лейтенант Шприк муніс первой шеренга водзті да, ӧта-мӧд бӧрсяыс сулалысь быд нёль морт пӧвстысь воддза мортыслы кыз чуньнас тувкнитігмоз, лыддис ставнысӧ: колоннаын вӧлі кыксё мортысь унджык.
Обер-лейтенант сетіс пакет кыз ефрейторлы да ӧвтыштіс кинас. Салдатъяс уськӧдчисны весавны туйсӧ, коді тырӧма йӧзӧн. Ефрейтор команда серти колонна бергӧдчис, вӧрзис да ньӧжйӧник, быттьӧ неокотапырысь, мӧдіс мунны туй кузя. Найӧс колльӧдісны конвойнӧйяс, медводзын муніс кыз ефрейтор.
Йӧз чукӧр, кодӧс зырисны салдатъяс, мӧдіс мунны колонна ӧтар-мӧдарӧд и колонна бӧрас кыліс и бӧрдӧм, ойзӧм и горзӧм, ставыс тайӧ сӧльнитчис кузя нюжалана ӧти ойзӧмӧ, кодӧс разӧдіс тӧв.
Уля, мунігмозыс кок чунь йылас кыпӧдчылӧмӧн, пыр синъяснас корсис колоннаысь Валяӧс и дыр мысти аддзис сійӧс.
Валя паськыда восьтӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдіс колонна бокъясӧ, корсис пӧдругасӧ. Валя синъясын тӧдчис ыджыд шоглун сыысь, мый тайӧ медбӧръя здукас сійӧ эз вермы аддзыны Уляӧс.
— Ме тані, Валечка, ме тані, ме тэкӧд!.. — горзіс Уля, кодӧс зырис йӧз чукӧрыс.
Но Валя эз кыв ни эз аддзы сійӧс да дугдывтӧг видзӧдіс гӧгӧр, а чужӧм вылас сылӧн вӧлі тайӧ мучительнӧй выражениеыс.
Уля, кодӧс пыр ылӧджык зырисны колонна дорысь, некымынысь на аддзыліс Валялысь чужӧмсӧ, сэсся «бешенӧй барин» здание сайті колонна лэччис кӧрт туй вомӧн мӧд вуджанінлань, и Валя эз кут тыдавны.
— Ульяна! — шуис Нина Иванцова, коді друг кыськӧ лои Уля водзын. — Ме тэнӧ корся. Талун вит часын Кашук ордын... Любка воӧма...
Уля эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, чӧв олігтыр видзӧдіс Нина вылӧ страшнӧй сьӧд синъяснас.
Нелямынӧд глава
Олег тӧкӧтьӧ кельдӧдыштіс чужӧм вылас, кыскис пинжак пытшкӧс зепсьыс записнӧй книжка да, думыштчӧмӧн листалігтырйи, пуксис пызан дорӧ, кӧні сулалісны вина тыра бутылка, кружкаяс да тыртӧм тарелкаяс, и ставныс, чӧв ланьтӧм бӧрын, серьёзнӧй чужӧмаӧсь, тожӧ пуксялісны: коді пызан дорӧ, коді диван вылӧ. Ставныс чӧв олігтыр видзӧдісны Олег вылӧ.
Ещӧ тӧрыт на найӧ вӧліны прӧстӧ школьнӧй ёртъясӧн, немтӧждысьтӧмӧсь да вильышӧсь, и вот сійӧ лунсяньыс, кор найӧ сетісны клятва, на пӧвстысь быдӧн быттьӧ прӧститчис аскӧдыс, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі водзджыксӧ. Найӧ быттьӧкӧ орӧдісны важся безответственнӧй дружескӧй связьяссӧ, медым лӧсьӧдны выль, крепыдджык связь — дружбалӧн ӧткодя мӧвпалӧм кузя, организация кузя дружба, вирӧн крепитӧм дружба, ӧд быдӧн клянитчисны кисьтны вирнысӧ рӧднӧй му мездӧм ним кузя.
Кошевойяс квартираын ыджыд комнатаыс, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мукӧд стандартнӧй керкаясын, краситтӧм ӧшиньвывъяса, кытчӧ пукталӧма кисьмытӧм помидоръяс, ореховӧй дивана, кӧні узьліс Олег, кружевнӧй накидкаясӧн вевттьӧм зэв уна небыд пӧдушкаяса крӧвать Елена Николаевналӧн, — тайӧ комнатаыс казьтыліс на налы мам-бать керкаын немтӧждысьтӧм олӧм йылысь и сэк жӧ вӧлі нин конспиративнӧй квартираӧн.
И Олег эз нин вӧв Олегӧн, а вӧлі Кашук: тайӧ вӧлі дядьыслӧн овыс, коді томдырйиыс вӧлӧма зэв известнӧй партизанӧн Украинаын, а кулӧмводзвывса медбӧръя воас — Канев карын земельнӧй отделса заведующӧйӧн. Кличка пыдди Олег босьтіс сылысь овсӧ; такӧд вӧлі йитчӧма партизанскӧй тыш йылысь первойя героическӧй представлениеясыс да став сійӧ мужественнӧй воспитаниеыс — му вылын уджалӧмкӧд, вӧралӧмкӧд, вӧвъяскӧд, Днепр вывті пыжӧн ветлӧмкӧд, — кодӧс сетіс сылы дядьыс.
Сійӧ восьтіс страница, кӧні условнӧй пасъясӧн сылӧн вӧлі гижӧма ставсӧ, да сетіс кыв Люба Шевцовалы.
Любка чеччис диван вылысь да читкыртіс синъяссӧ. Сылы друг син водзас сувтіс аслас став туйыс, коді вӧлі тырӧма невероятнӧй сьӧкыдлунъясӧн, опасностьясӧн, встречаясӧн, приключениеясӧн, — тайӧс ставсӧ он вермы висьтавны и кык вой чӧжӧн.
Ещӧ тӧрыт на луннас сійӧ сулаліс туй крестасянінын тайӧ чемоданнас, коді вӧлі сы кияслы сьӧкыд, а ӧні сійӧ, Любка, бара вӧлі аслас ёртъяс пӧвстын.
Кыдзи сійӧ водзвыв сёрнитчыліс Олегкӧд, Любка медводз висьталіс штабса членъяслы ставсӧ, мый Иван Фёдорович шуис Стахович йылысь. Тӧдӧмысь, сійӧ эз казьтыв Иван Фёдоровичлысь нимсӧ, кӧть Любка пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — сійӧ висьталіс, мый случайнӧ аддзысьліс морткӧд, коді вӧлӧма отрядын Стаховичкӧд ӧтлаын.
Любка вӧлі веськыд да повтӧм ныв и весиг аслысногӧн жестокӧй сэтшӧм случайяс дырйи, сійӧ кӧ кодӧскӧ эз радейтлы. И сійӧ эз дзеб Иван Фёдоровичлысь чайтӧмсӧ, мый Стахович вермис вӧвлыны немецъяс киын.
Кор сійӧ висьталіс ставсӧ тайӧс, штабса членъяс весиг полісны видзӧдлыны Стахович вылӧ. А Стахович пукаліс ортсысяньыс спокойнӧй, пызан вылӧ пуктӧма косіник кияссӧ да видзӧдіс веськыда ас водзас, — чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі сильнӧй. Но кор Любка шуис медбӧръя кывъяссӧ, сійӧ пыр жӧ вежсис.
Напряжениеыс, кутшӧмӧн сійӧ кутіс асьсӧ, чиніс, вом доръясыс да киясыс сылӧн лётмунісны, и сійӧ друг ӧбидитчӧмӧн да шензьӧмӧн и сэки жӧ тыр синмӧн видзӧдліс гӧгӧр быдӧн вылӧ да пыр жӧ лои детинка кодь.
— Сійӧ... сійӧ тадзи шуис?.. Сійӧ вермис тадзи думыштны? — некымынысь шуис сійӧ тайӧс да ӧбидитчӧм челядь моз видзӧдіс Любкалы синмас.
Ставныс чӧв олісны, и сійӧ кипыдӧсъяснас тупкис чужӧмсӧ да мыйкӧдыра пукалыштіс тадзи. Сэсся сійӧ вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс да ньӧжйӧник шуис:
— Ме вылӧ уси татшӧм подозрение, мый ме... Мыйла нӧ сійӧ тэныд эз висьтав, мый миянӧс недель чӧж нин гӧняйтісны да миянлы висьталісны, мый колӧ разӧдчавны группаясӧн? Любка вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара тыр синмӧн видзӧдліс ставныс вылӧ. — Ме, кор куйлі кустъяс пӧвстын, ме думайті: найӧ мунӧны прорыв вылӧ, медым спаситчыны, и, оз кӧ ставныс, то унджыкыс пӧгибнитасны, и ме, гашкӧ, тшӧтш пӧгибнита накӧд, а ме верма спаситчыны да лоны на пӧлезнӧйӧн. Тайӧ ме сэки тадзи думышті... Ӧні, дерт, ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ вӧлі йӧрмӧминысь петан розь. Лыйлісны сэтшӧма... зэв страшнӧ вӧлі, — дзик челядь сямӧн шуис Стахович. — Но всё-таки ме ог лыддьы, мый вӧчи сэтшӧм нин ыджыд мыж... Найӧ ӧд тожӧ спасайтісны асьнысӧ... Пемдіс нин, и ме думышті: вартчыны кужа бура, ӧтнамӧс менӧ немецъяс вермасны и не казявны... Кор ставныс пышйисны, ме куйлышті на недыр, тані дугдісны лыйсьыны, заводитісны лыйсьыны мӧд местаын, зэв ёна. Ме думышті: пӧра, и мӧді вартчыны мыш вылын, сӧмын нырӧй тыдалӧ, — вартчыны ме кужа бура, — первойсӧ ю шӧрӧдзыс, а сэсся кывтчӧс. Вот кыдзи ме спаситчи!.. А татшӧм подозрение... Тадзи ӧмӧй позьӧ?.. Ӧд ачыс тайӧ мортыс, шуны кӧ, спаситчис жӧ?.. Ме думышті: раз ме кужа бура вартчыны, используйта ме тайӧс. И вартчи мыш вылын. Со кыдзи ме спаситчи!..
Стахович пукаліс дзугсьӧм юрсиа да вӧлі детинка кодь.
— Шуам, сідз, но тэ спаситчин, — шуис Ваня Земнухов, — а мыйла тэ миянлы висьталін, мый тэнӧ мӧдӧдісны отряд штабсянь?
— Сы вӧсна, мый менӧ, збыльысь, кӧсйылісны мӧдӧдны... Ме думышті: раз ме коли ловйӧн, нинӧм жӧ оз вежсьы!.. Медбӧрын, эг жӧ ме сӧмын шкураӧс спасайт, ме жӧ кӧсйи и кӧсъя тышкасьны захватчикъяскӧд. Менам эм опыт, ме жӧ участвуйті отряд организуйтӧмын да вӧлі бойясын — вот мыйла ме тадзи шуи!..
Ставныслӧн сьӧлӧм выланыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый Стахович висьталӧм бӧрын ставныслы лои неуна кокньыдджык. И всё-таки тайӧ вӧлі зэв неприятнӧй история. И колӧ жӧ вӧлі лоны тайӧ историяыслы!
Быдӧнлы вӧлі яснӧ, мый Стахович висьталӧ збыльтор. Но ставныс чувствуйтісны, мый сійӧ вӧчис зэв лёктор и лёкногӧн висьталӧ аслас поступок йылысь, и вӧлі ӧбиднӧ да гӧгӧрвотӧм тайӧ, да эз тӧдны, мый вӧчны сыкӧд.
Стахович и збыльысь эз вӧв йӧз мортӧн. Сійӧ эз вӧв и карьеристӧн и аслыс выгӧда корсьысь мортӧн. А сійӧ вӧлі сэтшӧм том войтыр пӧвстысь, кодъяс челядьдырсяньыс бергалісны гырысь йӧз пӧвстын да кодъясӧс тшыкӧдӧмаӧсь гырысьяс властьлӧн ӧткымын ортсыса проявлениеясӧн сэтшӧм арлыдын на, кор том морт эз на вермы гӧгӧрвоны народнӧй властьлысь збыль содержаниесӧ да назначениесӧ, эз вермы гӧгӧрвоны сійӧтор, мый тайӧ власть вылас правосӧ сійӧ йӧзыс шедӧдісны ыджыд уджӧн да характер воспитайтӧмӧн.
Тӧлка детинкаӧс, кодлы ставыс сетчыліс кокниа, школаын велӧдчигас на казялісны карса гырысь йӧз, казялісны сы вӧсна, мый сылӧн вокъясыс, коммунистъяс, сідзжӧ вӧліны гырысь йӧзӧн. Сійӧ челядьдырсяньыс бергаліс тайӧ йӧз пӧвстас, велаліс аслас ӧттшӧтшъяяс пӧвстын висьтавлыны тайӧ йӧз йывсьыс, кыдзи аскӧдыс равнӧйяс йылысь, поверхностнӧя уна лыддьысьлӧма, кокниа кужліс выражайтны устнӧ и письменнӧ эз ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ эз на куж выработайтны, а йӧзлысь мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ частӧ кывлывліс, сійӧ ещӧ нинӧм на эз вӧч нэм чӧжнас, а комсомоллӧн районнӧй комитетса работникъяс лыддьывлісны сійӧс активистӧн. А рядӧвӧй комсомолецъяс, кодъяс личнӧ эз тӧдлыны сійӧс, но аддзывлісны быд собрание вылын сӧмын президиумысь либӧ ораторскӧй трибуна вылысь, велалісны лыддьыны сійӧс не то районнӧй, не то областнӧй работникӧн. Стахович эз гӧгӧрволы уджлысь збыль содержаниесӧ сійӧ йӧзыслысь, кодъяс пӧвстын сійӧ бергаліс, но сійӧ зэв бура разбирайтчис налӧн личнӧй да служебнӧй отношениеясын, коді кодкӧд соперничайтӧ да коді кодӧс дорйӧ, да создайтліс аслыс лӧжнӧй представление властьлӧн искусство йылысь, быттьӧкӧ сійӧ абу народлы служитӧмын, а ӧтияслӧн мӧдъяс дорӧ относитчигӧн искуснӧя маневрируйтӧмын, медым тэ дор сулалісны унджык йӧз.
Тайӧ йӧзыслысь сійӧ перенимайтіс ӧта-мӧд дінас сералана-покровительственнӧй обращениелысь манерасӧ, налысь грубӧйкодь веськыдлунсӧ да сёрниыслысь независимостьсӧ, но эз гӧгӧрволы, кутшӧм ыджыд да сьӧкыд олӧм сулалӧ тайӧ манера саяс. Том йӧз ассьыныс чувствояссӧ петкӧдлӧны пыр жӧ, ыджыд кыпыдлунӧн, а Стахович век кутліс асьсӧ тайӧ чувствояссӧ петкӧдлӧмысь, сёрнитіс рӧвнӧй ньӧжмыд гӧлӧсӧн, медся нин сэки, кор ковмыліс сёрнитны телефон кузя тӧдтӧм морткӧд, и вообщӧ ёртъясыслы кужис петкӧдлыны асьсӧ, мый сійӧ сулалӧ наысь вылынджык.
Тадзи челядьдырсяньыс на сійӧ велаліс лыддьыны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодлы абу обязательнӧйӧсь йӧзкостса олӧмлӧн обычнӧй правилӧясыс.
Мыйла нӧ, збыльысь, сійӧ должен вӧлі пӧгибнитны, а не спаситчыны, кыдзи мукӧдъясыс, кыдзи этайӧ партизаныс, кодкӧд аддзысьлӧма Любка? И кутшӧм право вӧлі тайӧ мортыслӧн кыпӧдны сы вылӧ татшӧм подозрение, кор абу сійӧ, Стахович, а мукӧдъяс, ответственнӧйджык йӧз, мыжаӧсь сыысь, мый отрядыс веськаліс татшӧм положениеӧ?
Пока том войтыр падъялігтыр чӧв олісны, Стахович весиг збодерджык лои татшӧм сёрнияссьыс. Но Серёжка резкӧя друг шуис:
— Заводитісны лыйлыны мӧд местаын, а сійӧ водӧма мыш вылас да кутӧма кывтны! А лыйлыны кутісны сы вӧсна, мый отрядыс петіс прорыв вылӧ. Артмӧ, ставныс мунісны, медым спаситны сійӧс?..
Ваня Туркенич, командир, пукаліс, некод вылӧ видзӧдтӧг, военнӧй выправкаа, зэв чистӧй да мужественнӧй чужӧма. И сійӧ шуис:
— Салдат должен выполнитны приказ. А тэ пышйин бой дырйи. Дженьыдика кӧ шуны — дезертируйтін бой мунігӧн. Миян фронт вылын таысь лыйлывлісны либӧ ыстывлісны штрафнӧй батальонӧ. Йӧзыс асланыс мыжсьыс мынтысьлісны вирнаныс...
— Вирсьыд ме ог пов, — шуис Стахович да кельдӧдіс.
— Тэ прӧстӧ асьтӧ вылӧ пуктысь, вот и ставыс! — шуис Любка.
Ставныс видзӧдлісны Олег вылӧ: мый жӧ сійӧ думайтӧ та йылысь? И Олег зэв спокойнӧя шуис:
— Ваня Туркенич ставсӧ нин висьталіс, сыысь бурджыка он висьтав. А сы серти, кыдзи Стахович кутӧ асьсӧ, сійӧ, тыдалӧ, оз признайт некутшӧм дисциплина... Вермас-ӧ татшӧм морт лоны миян отрядса штабын?
И кор Олег шуис тадзи, сэки письтіс сійӧ, мый вӧлі ставныслӧн сьӧлӧм выланыс. Том войтыр страстнӧя уськӧдчисны Стахович вылӧ. Ӧд найӧ ӧтлаын сетлісны клятва, — кыдзи нӧ вермис Стахович сетны клятвасӧ, кор сы сӧвесть вылын вӧлі татшӧм поступок, кыдзи нӧ сійӧ вермис не висьтасьны таысь? Бур ёрт ӧмӧй, коді вермӧ пежавны татшӧм святӧй лунсӧ! Дерт, ни ӧти минута оз позь видзны татшӧм ёртсӧ штабын. А нывъяс, Люба да Уля, весиг нинӧм эз висьтавны, сэтшӧма налӧн лӧгныс петіс Стахович вылӧ, и таысь Стаховичлы вӧлі медся ӧбиднӧ.
Сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис да видзӧдіс униженнӧя, зілис видзӧдлыны быдӧнлы синмас да долис ӧтитор:
— Неужели ті меным онӧ веритӧй? Вайӧй меным любӧй испытание...
И сэки Олег збыльвылӧ петкӧдліс, мый сійӧ абу нин Олег, а Кашук.
— Но тэ гӧгӧрвоан ачыд, мый тэнӧ оз позь кольны штабӧ? — юаліс сійӧ.
И Стаховичлы быть лои признайтны, мый сійӧс, дерт, оз позь кольны штабӧ.
— Важнӧ, медым тэ ачыд гӧгӧрвоин тайӧс, — шуис Олег. — А задание ми тэныд сетам, и огӧ ӧтиӧс. Ми тэнӧ прӧверитам. Тэнад пятёркаыд кольӧ аслыд, и тэнад лоас уна позянлун восстановитны ассьыд бур нимтӧ...
А Любка шуис:
— Сылӧн семьяыс сэтшӧм бур — весиг ӧбиднӧ!
Найӧ гӧлӧсуйтісны Евгений Стаховичӧс «Том гвардия» штабысь вештӧм кузя. Сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, сэсся чеччис да мырдӧнсорӧн шуис:
— Меным тайӧ зэв сьӧкыд, ті асьныд гӧгӧрвоанныд. Но ме тӧда — мӧд ног вӧчны ті энӧ вермӧй. И ме ог ӧбижайтчы тіян вылӧ. Ме клянитча... — Сылӧн кутісны тіравны вом доръясыс, и сійӧ котӧрӧн петіс комнатасьыс.
Мыйкӧдыра найӧ ставныс сьӧкыдпырысь чӧв олісны. Сьӧкыда сетчис налы ёртныс кузя тайӧ медводдза серьёзнӧй разочарованиеыс. И зэв сьӧкыд вӧлі вундыны ловъяинті.
Но Олег чужӧмтырнас нюммуніс да, неуна мыкталігтырйи, шуис:
—
И Ваня Туркенич аслас гортӧм гӧлӧснас поддержитіс сійӧс:
— А ті чайтанныд, фронт вылын татшӧм случайясыд оз овлыны? Том боец первойтӧ повзис, а бӧрыннас сэтшӧм салдат сыысь лоӧ — любӧ видзӧднысӧ!..
Любка гӧгӧрвоис, мый воис кад подробнӧя висьтавны Иван Фёдоровичкӧд аддзысьлӧм йылысь. Сійӧ, збыль, эз висьтав сы йылысь, кыдзи веськаліс сы ордӧ, — вообщӧ сылӧн эз вӧв право висьтавлыны та боксянь аслас удж йылысь, — но сійӧ весиг петкӧдліс, комната кузя прӧйдитігӧн, кыдзи примитіс сійӧс Иван Фёдорович да мый сылы висьталіс. И ставныс быттьӧкӧ ловзисны, кор Любка шуис, мый партизанскӧй штабса представитель одобритіс найӧс да ошкис Олегӧс да прӧщайтчигас окаліс Любкаӧс. Тыдалӧ, сійӧ збыльысь вӧлі дӧвӧлен наӧн!
Волнуйтчысьӧсь, шудаӧсь, весиг неуна чуймӧмаӧсь, сэтшӧм выльногӧн найӧ аддзисны асьнысӧ, найӧ заводитісны кутлыны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ да поздравляйтны ёрта-ёртнысӧ.
— Ваня, думышт сӧмын, сӧмын думышт! — челядь сяма да шуда выражениеӧн висьталіс Земнуховлы Олег. — Том гвардия существуйтӧ, сійӧс признайтӧма весиг областнӧй руководство.
А Любка сывйыштіс Уляӧс, кодкӧд сійӧ дружитчис Туркенич ордын совещание вылын, но кодкӧд ещӧ эз на вевъяв здоровайтчыны, и окыштіс сійӧс чойӧс моз.
Сэсся Олег бара видзӧдліс аслас книжкаӧ, и Ваня Земнухов, кодӧс колян заседание вылын вӧлі индӧма пятёркаясӧс организуйтысьӧн, тшӧктіс индавны ещӧ пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧс, — ӧд организация кутас быдмыны.
— Гашкӧ, заводитам Первомайкасянь? — шуис сійӧ да гажаа видзӧдліс Уля вылӧ аслас профессорскӧй ӧчки пырыс.
Уля чеччис, кияссӧ лэдзис увлань, и друг ставныслӧн чужӧмъяс выланыс асланыс тӧдтӧг кутіс тӧдчыны сійӧ мича, шуда, бескорыстнӧй чувство, кутшӧмӧс оз вермы не кыпӧдны сӧстӧм душаясын нывлӧн мичлун. Но Уля эз казяв, мый сы вылӧ тадзи любуйтчӧны.
— Ми, мӧд ногӧн кӧ Толя Попов да ме, предлагайтам Витя Петровӧс да Майя Пегливановаӧс, — шуис сійӧ. Друг сійӧ казяліс, мый Любка волнуйтчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ. — А Восьмидомикиын мед Люба бӧръяс: лоам соседъясӧн... — шуис сійӧ аслас спокойнӧй да кызіник свободнӧй гӧлӧсӧн.
— Но, мый тэ! — Любка гӧрдӧдіс да кутіс ӧвтчыны ичӧтик еджыд кияснас: кутшӧм нӧ сійӧ, збыльысь, организатор!
Но ставныс поддержитісны Уляӧс, и Любка пыр жӧ раммис: ӧти здукӧн сійӧ представитіс асьсӧ Восьмидомикиын организаторӧн, и тайӧ воис сылы сьӧлӧм вылас.
Ваня Туркенич аддзис коланаӧн, мый воис кад вӧчны предложение, мый йылысь найӧ сёрнитчисны Олегкӧд войнас. Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый лоӧма Олегкӧд и мыйӧн тайӧ вермис угрожайтны эз сӧмын сылы, а организацияыслы ставнас, да предложитіс решитны, мый серти эськӧ век кежлӧ запретитны Олеглы участвуйтны операцияясын штаб разрешениетӧг.
— Ме думайта, мый тайӧс весиг объясняйтны оз ков, — шуис сійӧ. — Дерт, тайӧ решениеыс должен касайтчыны и меным.
— Сійӧ п-прав, — шуис Олег.
И найӧ единодушнӧя примитісны тайӧ решениесӧ. Сэсся сувтіс Серёжка да ёна яндысис.
— Менам весиг кык юӧртӧм, — ассьыс кызіник вом доръяссӧ водзлань чургӧдігмоз зумыша шуис сійӧ.
И друг ставныслӧн сэтшӧма кутіс петны серамныс, мый дыркодь весиг эз сетны сёрнитнысӧ.
— Да, ме кӧсъя первой висьтавны эсійӧ Игнат Фомин йывсьыс. Неужели ми кутам терпитны тайӧ сволочсӧ! — друг шуис Серёжка да скӧрмӧмысла зэв ёна гӧрдӧдіс. — Тайӧ Иудаыс вузаліс Остапчукӧс, Валькоӧс, и ми ещӧ ог на тӧдӧй, кымын шахтёр миян куйлӧ сы пеж душа вылын!.. Ме мый предлагайта?.. Ме предлагайта вины сійӧс, — шуис Серёжка. — Поручитӧй тайӧс вӧчны меным, сы вӧсна мый ме сійӧс всё равно виа, — шуис сійӧ, и быдӧнлы друг лои яснӧ, мый Серёжка збыльысь виас Игнат Фоминӧс.
Олеглӧн чужӧмыс лои зэв серьёзнӧйӧн, плеш кузялаыс кутісны тӧдчыны гырысь чукыръяс. Штабса членъяс ставныс чӧв ланьтісны.
— А мый? Сійӧ правильнӧ шуӧ, — спокойнӧй ньӧж гӧлӧсӧн шуис Ваня Туркенич. — Игнат Фомин — миян йӧзлӧн злостнӧй предатель. И колӧ сійӧс ӧшӧдны. Ӧшӧдны сэтшӧм местаӧ, кытысь эськӧ вермисны аддзывны сійӧс миян йӧз. И пуктыны морӧс вылас плакат, мыйысь ӧшӧдӧма. Медым мукӧдлы эз вӧв пӧваднӧ. А мый сэсся збыльысь? — шуис сійӧ сысянь виччысьтӧм скӧр гӧлӧсӧн. — Найӧ, небось, миянӧс оз помилуйтны!.. Поручитӧй тайӧс меным да Тюленинлы...
Кор Туркенич поддержитіс Тюленинӧс, быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс лои кокниджык. Кӧть и зэв ыджыд лӧглун вӧлі предательяс дорӧ на сьӧлӧмъясын, первой здукас налы сьӧкыд вӧлі воськовтны та вомӧн. Но Туркенич шуис ассьыс вескӧй кыв, сійӧ вӧлі налӧн ыджыдджык ёрт, Краснӧй Армияса командир, — сідзкӧ, тадзи и должен лоны.
— Дерт, ми долженӧсь получитны та вылӧ разрешение старшӧйяссянь, — шуис Олег, — но та могысь колӧ имеитны ассьыным общӧй мнение... Ме первой пукта Фомин йылысь Тюленинлысь предложениесӧ гӧлӧсуйтӧм вылӧ, а сэсся — кодлы поручитны, — объяснитіс сійӧ.
— Вопросыс бура гӧгӧрвоана, — шуис Ваня Земнухов.
— Да, вопросыс гӧгӧрвоана, а всё-таки ме Фомин йылысь вопроссӧ сувтӧда торйӧн, — кутшӧмкӧ зумыш настойчивостьӧн шуис Олег.
И ставныс гӧгӧрвоисны, мыйла Олег сэтшӧма настаивайтӧ та вылын. Найӧ сетісны клятва. Быдӧнлы колӧ вӧлі выльысь решитны тайӧс асланыс душаын. Суров чӧв-лӧньын гӧлӧсуйтісны найӧ Фоминӧс казнитӧм кузя да поручитісны казнитны сійӧс Туркеничлы да Тюленинлы.
— Правильнӧя решитінныд! Сідзи и колӧ накӧд, сволочьяскӧд! — шуис Серёжка, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Висьтала мӧдтор йылысь...
Больничаса врач, Наталья Алексеевна, ичӧтик небыд кияса да пӧщадатӧм, практическӧй выражениеа синъяса нывбаба, висьталіс Серёжкалы, мый посёлокын, коді вӧлі карсяньыс дас кӧкъямыс километр сайын да кодӧс сідзи жӧ шуисны Краснодонӧн, организуйтчӧма том йӧзлӧн группа немецкӧй оккупантъяскӧд тышкасьӧм могысь. Ачыс Наталья Алексеевна эз состоит тайӧ группаас, а сы йылысь тӧдмалӧма посёлокса квартираас, кӧні оліс Наталья Алексеевналӧн мамыс, аслас орчча олыссянь — учительница Антонина Елисеенкосянь, да кӧсйысис сылы отсавны установитны связь каркӧд.
Серёжка предложитӧм серти штаб поручитіс йитчыны тайӧ группаыскӧд Валя Борцлы, поручитіс астӧгыс, сы вӧсна мый связнӧйяс, Нина да Оля Иванцоваяс да Валя, эз вӧвны штаб заседание вылын, а Маринакӧд ӧтлаын пукалісны дворас сарайын да видзисны штабсӧ.
«Том гвардиялӧн» штабыс воспользуйтчис сійӧн, мый Елена Николаевна да дядя Коля мунісны кымынкӧ лун кежлӧ районӧ, кӧні оліс Мариналӧн рӧдняыс, медым кутшӧмсюрӧ кӧлуй вежлавны нянь вылӧ, а бабушка Вера Васильевна лэдзчысис сы улӧ, быттьӧкӧ сійӧ веритӧ, мый том йӧз чукӧртчисны вечеринка вылӧ, да тётя Маринаӧс ичӧтик пиыскӧд нуӧдіс сарайӧ.
Найӧ заседайтігкості пемдіс нин, и бабушка Вера немвиччысьтӧг пырис комнатаӧ. Ӧчки вывтіыс, кодлӧн пель саяс пуктӧм ӧти вугйыс вӧлі чегӧма да сы вӧсна гартлӧма сьӧд сунисӧн, бабушка Вера видзӧдліс пызан вылӧ да аддзис, мый вина тыра сулеясӧ абу вӧрзьӧдлӧма и кружкаясыс тыртӧмӧсь.
— Ті кӧть мед чай юыштінныд, ме тіянлы со буретш шонті! — шуис сійӧ подпольщикъяслы, кодъяс зэв ёна шай-паймунісны. — А Мариналы пиыскӧд тшӧкті узьны сарайын, сы вӧсна мый сэні воздухыс сӧстӧмджык...
Бабушка вайӧдіс Валяӧс, Нинаӧс, Оляӧс, пыртіс чайник да кыськӧ зэв пыдысь ящик пыдӧсысь — весиг эз буфетысь, а комодысь, — перйис кымынкӧ кампет, сэсся тупкис брӧвъяссӧ, ӧзтіс дзузган да петіс керкаысь.
Ӧні, кор том йӧз колины ас кежаныс тайӧ тшыналысь дзузган би дорас, кодлӧн ичӧтик дзӧрысь биторйыс югдӧдліс пемыдсьыс йӧзлысь, паськӧмъяслысь, предметъяслысь сӧмын случайнӧй детальяссӧ, — найӧ збыльвылӧ лоины заговорщикъяс кодьӧсь. Налӧн гӧлӧсъясныс лоины гортӧмджыкӧсь, гусяджыкӧсь.
— Кӧсъянныд кывзыны Москваӧс? — гусьӧник юаліс Олег.
Ставныс тайӧс гӧгӧрвоисны шутка пыдди. Сӧмын Любка дрӧгнитыштіс да юаліс:
— Кыдзи Москваӧс?
— Сӧмын ӧти условие: нинӧм йылысь не юасьны...
Олег петаліс ывлаӧ да пӧшти пыр жӧ бӧр пырис.
— Терпитыштӧй неуна... — шуис сійӧ.
Сійӧ пырис дядя Колялӧн пемыд комнатаӧ.
Том войтыр пукалісны чӧв олігтыр, эз тӧдны, веритны-ӧ талы. Но позьӧ ӧмӧй шутитны тайӧн тані, этатшӧм кадӧ!
— Ниночка, отсышт меным, — чукӧстіс Олег.
Нина Иванцова матыстчис сы дінӧ.
И друг дядя Коля комнатаысь кутіс кывны гортӧминик, сэтшӧм тӧдса, но пӧшти быдӧнлӧн нин вунӧм дзижгӧм, надзӧник трачкакылӧм, музыка шыяс: кӧнкӧ танцуйтісны. Дугдывтӧг мешайтісны немецкӧй маршъяс. Олӧма мортлӧн спокойнӧй гӧлӧс висьтавліс английскӧй кывйӧн му шар вылын виӧм йӧзлысь лыдпасъяс, и кодкӧ помтӧг сёрнитіс и сёрнитіс немецкӧй ногӧн, тэрмасьӧмӧн, мыйвынсьыс, быттьӧкӧ поліс, мый торкасны сылысь сёрнисӧ.
И воздухын омӧлика трачкӧдчӧм пыр, коді быттьӧ пырліс комнатаӧ гыӧн-гыӧн ыджыд, зэв ыджыд пространствосянь, друг зэв яснӧя кутіс кывны диктор Левитанлӧн тӧдса бархатнӧй, кыз гӧлӧсыс, коді вӧлі торжественнӧй, кыдзи и век, да висьталіс свободнӧя:
«...Сӧветскӧй Информбюросянь... Сентябрь сизимӧд лунся оперативнӧй сводка... Рытъя юӧртӧм...»
— Гижалӧй, гижалӧй! — друг шуис Ваня Земнухов да ачыс кватитіс карандаш. — Ми аски жӧ лэдзам тайӧс!
А тайӧ свободнӧй гӧлӧсыс свободнӧй му вывсянь сёрнитіс тысяча верст сайсянь:
«...Сентябрь сизимӧд лун чӧжӧн миян войска чорыда тышкасисны противниккӧд Сталинградсянь рытыввылын да рытыв-лунвылын... а сідзжӧ Новороссийск да Моздок районъясын... Мукӧд фронтъяс вылын тӧдчана вежсьӧмъяс эз лоны...»
Ыджыд тышлӧн йӧлӧгаыс быттьӧ пырис комнатаӧ.
Зонъяс да нывъяс, водзлань копыртчыштӧмӧн, струна моз зэвтӧм тушаясаӧсь, ӧбразвывса кодь чужӧмъясаӧсь да дзузган би югӧр улын сьӧд да гырысь синъясаӧсь, чӧв олігтыр кывзісны свободнӧй мулысь тайӧ гӧлӧссӧ.
Порог дорын, ӧдзӧс бердӧ нёровтчӧмӧн, некодӧн казявтӧг сулаліс бабушка Вера, кодлӧн чукырӧсь косіник бронзӧвӧй чужӧмыс вӧлі Алигьери Дантелӧн кодь.
Нелямын ӧтиӧд глава
Электричество сетлісны сӧмын немецкӧй учреждениеясӧ. Дядя Коля воспользуйтчис сійӧн, мый дирекцион да комендатура дорӧ линияыс мунліс эз уличаті, а накӧд орчча керкаяс костті, — ӧти столб сулаліс дзик Коростылев керка дорын. Радиоприёмниксӧ видзисны дядя Коля комнатаын комодувса джодж улас, а проводсӧ приёмникнас пӧльзуйтчигӧн петкӧдлісны ортсыӧ форточкаӧдыс да йитлісны крука кузь шатинӧ гартлӧм проводкӧд, а шатинсӧ вӧлі ӧшӧдӧма столб дорас главнӧй провод вылӧ.
Информбюролӧн сводка... Кӧть мый, а налы колӧ вӧлі типография!
Володя Осьмухин, Жора Арутюнянц да Толя «Гым гымалӧ» кодйисны паркысь сӧмын шрифт колясъяссӧ. Гашкӧ, шрифтсӧ гуалысь йӧзыслӧн абу вӧлӧма ки уланыс некутшӧм доз, тэрмасигас кисьтӧмаӧсь шрифтсӧ гуас да тыртӧмаӧсь муӧн. А немецкӧй салдатъяс, кодъяс кодйисны машинаясыслы да зенитнӧй установкаяслы гуяссӧ, первойсӧ эз гӧгӧрвоны, мый тайӧ сэтшӧмыс, да шыблалӧмаӧсь мыйкӧ мында шрифтсӧ муыскӧд ӧтсорвыв, а сэсся казялӧм мыстиныс доложитӧмаӧсь начальствоныслы, и шрифтсӧ кытчӧкӧ вӧлі сдайтӧма, но этшаник кольыштӧма на гу пыдӧсас. Некымын лун чӧж муын терпеливӧя гудйысигмоз том войтыр аддзалісны шрифтлысь колясъяссӧ некымын метр сайысь сійӧ места гӧгӧрсьыс, кытчӧ сійӧс вӧлі индӧма план вылын, да бӧрйисны ставсӧ, мый сэні вӧлі. Лютиковлы тайӧ шрифтыс эз туй. И Филипп Петрович разрешитіс Володялы используйтны тайӧ шрифтсӧ «Том гвардиялы».
Ваня Земнуховлӧн ыджыдджык вокыс, Александр, коді ӧні вӧлі армияын, профессия сертиыс вӧлі типографскӧй рабочӧй, сійӧ дыр уджавліс «Социалистическӧй рӧдина» газеталӧн местнӧй типографияын, кытчӧ Ваня частӧкодь пыравлывліс сы дорӧ. Ваня индалӧм серти Володя сконструируйтіс ичӧтик печатнӧй станок. Металлическӧй частьяссӧ Володя гусьӧникӧн тӧчитіс механическӧй цехын, а Жора босьтчис вӧчны наборнӧй кассаяс да пу ящик, кытчӧ колӧ вӧлі ставсӧ тайӧс чукӧртны.
Жоралӧн батьыс вӧлі столяр. Збыль, эз ло Жора виччысьӧм серти, ни батьыс сылӧн, ни весиг мамыс аслас характернас немецъяс воӧм бӧрын эз заводитны вермасьны оружиеӧн, кыдзи та йылысь чайтіс Жора. Но Жора век жӧ надейтчис, мый сійӧ вочасӧн велӧдас найӧс аслас занятиеясӧ. Гӧгӧрбок думайтӧм бӧрын сійӧ решитіс, мый мамыс сылӧн зэв нин энергичнӧй нывбаба и сійӧс колӧ велӧдны медбӧрын, а колӧ заводитны батьсяньыс. И Жоралӧн батьыс, рам, олӧма морт, тушанас пиыслы щӧкаӧдзыс, — пиыс ставнас мунӧма мам рӧдас, дзик сы кодь характера, сы кодь тушаа да кырныш борд кодь сьӧд юрсиа, — Жоралӧн батьыс, коді вӧлі зэв недӧвӧльнӧй сійӧн, мый подпольщикъяс передайтӧмаӧсь ичӧт арлыда пиыс пыр татшӧм щепетильнӧй заказ, гӧтырсьыс гусьӧн вӧчис и ящик и кассаяс. Дерт, сійӧ эз вермы тӧдны, мый Жора да Володя асьныс ӧні вӧліны гырысь йӧзӧн пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧн.
Том войтыр сэтшӧма нин мӧдісны дружитны, мый эз вермыны овны ӧти лун ӧта-мӧдсӧ аддзывтӧг. Сӧмын Люся Осьмухинакӧд Жоралӧн вӧліны важ моз вывті официальнӧй отношениеяс.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлі сэтшӧм случай, кор йӧз оз лӧсявны мӧда-мӧдныскӧд характернаныс. Найӧ кыкнанныс вӧліны ёна лыддьысьӧм йӧз, но Жора радейтліс научно-политическӧй содержаниеа книгаяс, а Люсяӧс волнуйтісны книгаясын медсясӧ страстьяс, — колӧ шуны, арлыднас сійӧ вӧлі ыджыдджык Жораысь. Збыль, кор Жора заводитліс видзӧдны ру пиын моз тӧдчысь будущӧйӧ, сылӧн вежыс петліс, мый Люся тырвыйӧ свободнӧя кутас владейтны куим иностраннӧй кывйӧн, но век жӧ сійӧ лыддьыліс татшӧм образованиетӧ эз дзик тырманаӧн и, гашкӧ, эз нин вӧв сэтшӧм тактичнӧйӧн, кор кӧсйис вӧчны Люсяӧс инженер-строительӧн.
Вообщӧ первойя здуксяньыс жӧ, кор найӧ паныдасьлісны, Люсялӧн ыпъялысь сӧдз синъясыс да Жоралӧн сьӧд решительнӧй синъясыс крестасьлісны стальнӧй клинокъяс моз. И век, кор найӧ вӧліны ӧтлаын, унджыкысьсӧ эз ӧтнаныс, найӧ атакуйтісны ӧта-мӧднысӧ дженьыдик репликаясӧн, кодъяс вӧліны Люсялӧн надменнӧйӧсь да бытшласьысьӧсь, Жоралӧн — вывті сдержаннӧйӧсь да дидактическӧйӧсь.
Вот и воис лун, кор найӧ, нёльӧн, чукӧртчисны Жора комнатаӧ — ачыс Жора, Володя Осьмухин, Толя «Гым гымалӧ» да Ваня Земнухов, налӧн ыджыдджык ёртыс да руководитель, коді не сы мында кыдзи поэт, а кыдзи «Том гвардияӧн» лэдзӧм унджык листовкаыслӧн да лозунгыслӧн автор, дерт, медся ёна интересуйтчис аслыныс типография лӧсьӧдӧмӧн. И вот станок вӧлі тэчӧма. И Толя Орлов, нырнас чушкигтыр да бӧчкаӧ моз кызігтыр, некымынысь прӧйдитчис станокнас комнатаӧд, медым петкӧдлыны, мый ёна колігӧн станоксӧ позьӧ нуны ӧти мортлы.
Налӧн вӧлі нин и плоскӧй кисточка и прокатка вӧчны валик, а типографскӧй краска пыдди Жоралӧн батьыс, коді нэм чӧжыс сӧмын и краситліс да лакируйтліс пу, лӧсьӧдіс, кыдз ачыс шуис, «оригинальнӧй смесь». И найӧ сэки жӧ кутісны сортируйтны букваяссӧ кассаясӧ, а тамыш Ваня Земнухов, кодлы став букваясыс кажитчисны «о»-ӧн, пукаліс Жора крӧвать вылын да висьталіс, мый сійӧ оз гӧгӧрво, кыдзи тайӧ ӧти буквасьыс позьӧ вӧчны русскӧй алфавитысь став букваяссӧ.
Буретш тайӧ кадас кодкӧ кутіс таркӧдны занавесалӧм ӧшиньӧ, но найӧ эз шӧйӧвошны: немецъяс да «полицайяс» ньӧтчыд на эз волыны тайӧ ылыс пельӧсас. И збыль, тайӧ воисны Олег да Туркенич, — налӧн некыдз эз пукавсьы гортаныс, налы сідзжӧ окота вӧлі ӧдйӧджык мыйкӧ тиснитны асланыс типографияын.
Но бӧрыннас тыдовтчис, мый найӧ эз сідз весьшӧрӧ воны! Туркенич гусьӧник корис Жораӧс, и найӧ ӧтлаын петісны град йӧрӧ, а Олег, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, кольччис да кутіс отсасьны Володялы да Толялы.
Туркенич да Жора водісны бор дорӧ шонді водзӧ, кодӧс частӧ тупкывлісны кымӧръяс да коді шонтіс нин арся моз, — зэр бӧрын муыс да туруныс вӧлі ва на. Туркенич копыртчис Жора дінӧ да кутіс шӧпкӧдны сылы пель водзас. Кыдзи и думайтіс сійӧ, Жора пыр жӧ вочавидзис сылы лӧсялана решительностьӧн:
— Правильнӧ! Тайӧ справедливӧ да бур урок мукӧд подлецъясыслы!.. Дерт, ме сӧгласен.
Сы бӧрын, кор Олег да Ваня Туркенич получитісны подпольнӧй райкомлысь разрешение, медся сьӧкыд делӧыс вӧлі водзын — корсьны том йӧз пӧвстысь сэтшӧмъясӧс, кодъяс не сӧмын мунасны та вылӧ справедливость чувство вӧсна да дисциплина чувство вӧсна, а кодъяслӧн долг кузя ыджыд моральнӧй чувствоыс сэтшӧма пӧри воляӧ, мый налӧн киныс оз дрӧжжит.
Туркенич да Серёжка Тюленин первойӧн наметитісны Сергей Левашовӧс: сійӧ вӧлі надежнӧй морт дай ачыс уна нин испытайтіс. Сэсся найӧ сувтісны Ковалёв вылӧ: сійӧ вӧлі смел, шань да зэв ён, — татшӧм мортыс налы вӧлі колӧ. Серёжка вӧзйыліс и Пирожокӧс, но Туркенич эз сӧгласитчы: Пирожок вывті нин радейтліс авантюраяс. Ассьыс медбур другсӧ — Витька Лукьянченкоӧс — Серёжка думсьыс вештіс ачыс сійӧс жалитӧм ради. И найӧ сувтісны Жора вылӧ. И найӧ эз ӧшибитчыны.
— А ті энӧ утвердитӧй трибуналлысь составсӧ? — юаліс Жора. — Оз ков, медым сійӧ дыр кутіс разбирайтны делӧсӧ, важнӧ, медым мыжаланаыс ачыс аддзыліс, мый сійӧс казнитӧны судӧн.
— Ми асьным утвердитам трибуналсӧ, — шуис Туркенич.
— Ми кутам судитны сійӧс народ нимсянь. Тані ми ӧні народлӧн законнӧй представительяс... — И Жоралӧн сьӧд мужественнӧй синъясыс дзирдыштісны.
«Ок и орёл зонмыс!» — думыштіс Туркенич.
— Ещӧ эськӧ кодӧскӧ колӧ, — шуис сійӧ.
Жора думыштчис. Сылы дум вылас уси Володя, но татшӧм делӧ вылӧ Володя вӧлі вывті нор сьӧлӧма.
— Менам пятёркаын эм Радик Юркин. Тӧдан? Миян школаысь. Чайта, сійӧ туяна лоас.
— Сійӧ жӧ детинка. Нӧшта переживайтны мӧдас...
— Мый тэ! Детинкаяс дзик нинӧм оз переживайтны. Тайӧ ми, верстьӧ йӧз, век мыйкӧ переживайтам, — шуис Жора, — а детинкаясыд, тӧдан, нинӧмсӧ оз переживайтны. Сійӧ сэтшӧм спокойнӧй, сэтшӧм отчаяннӧй!
Сэки, кор Жоралӧн батьыс столярничайтіс аслас лэбулын, Жора суис аслас характера мамсӧ, коді вӧлі кыйӧдчӧ томан розьӧд, и Жоралы быть ковмис весиг шуны сылы, мый сійӧ тырвыйӧ самостоятельнӧй морт и сылӧн ёртъясыс верстьӧ йӧз: медым сійӧ оз кут шензьыны, найӧ кӧ ставныс аски гӧтрасясны.
Найӧ бӧр пырисны керкаас буретш ас кадӧ: шрифтсӧ вӧлі разберитӧма, и Володя наберитӧма нин столбикӧ кымынкӧ строка. Жора пыр жӧ тшукӧдліс кистьсӧ «оригинальнӧй смесьӧ», а Володя шлапкис листъяссӧ да катайтыштіс валикӧн. Печатайтӧм гижӧдыс лои траурнӧй рамка пытшкын. Тайӧ артмис металлическӧй пластинкаяс вӧсна, кодъясӧс Володя аслас неопытность кузя абу стӧча тӧчитӧма асланыс механическӧй цехын. Сыысь ӧтдор, букваясыс эз вӧвны ӧтыдждаӧсь, но тайӧн лои нин миритчыны. Но медважнӧйыс вӧлі сійӧ, мый налӧн ас водзаныс вӧлі настоящӧй печатнӧй текст, и ставныс вермисны лыддьыны сійӧс, мый наберитӧма Володя Осьмухин:
«Эн торйӧдчы Ванякӧд эн нервируйт всё равно ми тӧдам тэнад сьӧлӧмлысь тайна Айяяй».
Володя висьталіс, мый тайӧ строчкаяссӧ сійӧ сиӧ Жора Арутюнянцлы, мый сійӧ зілис корсьны кывъяссӧ «й» букваӧн, и весиг «Айяяй»-сӧ наберитіс та могысь, сы вӧсна мый «й» букваыс типографияас вӧлӧма медся уна, а препинание знакъяс сійӧ эз наберит, вунӧдіс, мый найӧс колӧ наберитны букваясӧс моз жӧ.
Олег пыр жӧ ставнас ыпнитіс-ӧзйис.
— А ті тӧданныд, мый Первомайкаысь кык ныв корӧны примитны найӧс комсомолӧ? — гырысь синъяснас быдӧн вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Менам пятёркаын эм жӧ зон, коді кӧсйӧ пырны комсомолӧ! — шуис Жора. Тайӧ зонкаыс вӧлі пыр сійӧ жӧ Радик Юркин, сы вӧсна мый Жора Арутюнянц пятёркаын ӧні кежлӧ вӧлі сӧмын ӧтнас Радик Юркин.
— Том гвардия типографияын ми вермам печатайтны временнӧй комсомольскӧй билетъяс! — горӧдіс Олег. — Ӧд миян эм право принимайтны комсомолӧ: миянлысь организациянымӧс утвердитӧма официальнӧя!
Кӧть кытчӧ эз мун, кӧть кутшӧм движениеяс эз вӧч кияснас либӧ кокъяснас кузь тушаыс тайӧ мортыслӧн, коді вӧлі векни юра, важ модаа картуза, зэв уна чукыръяс костӧ дзебсьӧм питонлӧн кодь синъяса, тайӧ мортыс вӧлі кулӧма нин.
Месть туяліс сійӧс лун и вой, дежурствояс и облаваяс дырйи, сійӧ кыйӧдіс сы бӧрся ӧшинь пыр, кор тайӧ мортыс видлаліс гӧтырыскӧд сӧмын на виӧм морт семьяысь мырддьӧм кӧлуй да рузумъяс, месть тӧдіс сылысь быд преступление да ставсӧ лыдӧ босьтіс. Месть туяліс сійӧс пӧшти детинка образа, коді вӧлі кань кодь пельк, кодлӧн синъясыс аддзисны весиг пемыдінын. Но Фомин кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм сійӧ беспощаднӧй, тайӧ кӧмтӧм кокъяса местьыс, сійӧ эськӧ пыр жӧ дугӧдіс быдпӧлӧс движениеяс, кодъяс петкӧдлісны на, мый быттьӧкӧ сійӧ ловъя.
Фомин вӧлі кулӧмаӧн сы вӧсна, мый сыӧн ӧні став уджас да поступокъясас веськӧдліс весиг эз нажива вылӧ горшасьӧм да эз местьлӧн чувство, а чинностьлӧн да благообразиелӧн маска улӧ дзебӧм, помтӧм да зэв ыджыд лӧглунлӧн чувство — ас олӧм вылас, став йӧз вылӧ, весиг немецъяс вылӧ.
Тайӧ лӧглуныс гусьӧник опустошитіс Фоминлысь душасӧ, но некор на тайӧ лёклуныс эз вӧв страшнӧйӧн да безнадёжнӧйӧн, кыдзи ӧні, сы вӧсна мый быри сы олӧмлӧн медбӧръя, кӧть и подлӧй, но век жӧ духовнӧй опораыс. Кӧть зэв ыджыдӧсь вӧліны сылӧн преступлениеясыс, кодъясӧс сійӧ вӧчис, но сійӧ надейтчис сы вылӧ, мый воас власть бердӧ, кор став йӧзыс кутасны сыысь повны, а полӧм вӧснаыс кутасны уважайтны сійӧс да копрасьны сы водзын. И йӧзсянь уважайтӧмӧн кытшалӧм бӧрын, кыдзи тайӧ вӧвлі важӧн озыр йӧз олӧмын, сійӧ мӧдас овны озыра да самостоятельнӧя.
А артмис сідзи, мый сылы эз нин эськӧ сюр, но и эз вӧв некутшӧм надея олӧмас признайтӧм имущественнӧй опорасӧ аддзыны. Сійӧ гусявліс кӧлуйсӧ йӧзлысь, кодъясӧс арестуйтавліс да виавліс, и немецъяс, кодъяс та вылӧ видзӧдлісны чунь пырныс, мустӧмтлісны сійӧс кыдзи наёмнӧй, зависимӧй, аслыспӧлӧс негодяйӧс да вӧрӧс. Сійӧ тӧдіс, мый колӧ сійӧ немецъяслы сэтчӧдз, кытчӧдз кутас вӧчны тайӧс налы, налысь господствосӧ вынсьӧдӧм могысь, а кор тайӧ господствосӧ лоӧ вынсьӧдӧма да лоӧ законнӧй порядок —
Збыль, унаӧн полісны сыысь, но и тайӧ йӧзыс и став мукӧдыс зывӧка видзӧдісны сы вылӧ да ӧтдортчылісны сыысь. А асьсӧ олӧмас утвердиттӧг, йӧзсянь уважениетӧг весиг гӧтырыслы ваялӧм кӧлуйыс да рузумторъясыс ньӧти эз бурмӧдлыны сылысь сьӧлӧмсӧ. Найӧ олісны гӧтырыскӧд зверьяс дорысь лёкджыка: зверьяслӧн век жӧ эм асланыс радлун шонді вылӧ да сёян вылӧ и олӧмас рӧдмӧдӧны ас кодьяссӧ.
Арестъясын да облаваясын участвуйтӧм кындзи, Игнат Фомин, кыдзи и став полицейскӧйясыс, нуліс караульнӧй служба — вӧлі уличаяс вылын дозорнӧйӧн либӧ кутшӧмкӧ учреждение дорын пост вылын.
Тайӧ войнас сійӧ вӧлі дежурнӧйӧн дирекцион дорын, коді занимайтіс паркын Горький нима школа.
Здукысь здукӧ пӧльыштлывлысь тӧлыс кышӧдчис коръясӧн, омляліс вӧсни кока пуяс костын да чышкис аллеяясысь уль коръяссӧ. Зэрис, — эз зэр, а буситіс, — ӧшӧдчӧма гудыр, пемыд небесаыс, и век жӧ тайӧ гудыр пӧвстас быттьӧкӧ тыдалыштісны не то тӧлысь, не то кодзувъяс. Чукӧрӧн сулалысь пуяс вӧліны сьӧдӧсь жӧ да гудыр пятнояс кодьӧсь. Налӧн кӧтасьӧм йывъясыс сӧльнитчисны небесаыскӧд, быттьӧкӧ сылісны сы пиын.
Школалӧн кирпичнӧй зданиеыс да гожся театрлӧн гӧгӧр тупкӧса джуджыд пу зданиеыс, быттьӧкӧ сьӧд глыбаяс, зымвидзисны ӧта-мӧдныслы паныд, на костын вӧлі аллея.
Лэптӧм воротника, топыда кизявлӧм кузь сьӧд пальтоа Фомин ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс аллея кузя зданиеяс костті, эз пырав пыдӧ паркӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі чеп йылын. Мукӧддырйиыс сійӧ сувтлывліс воротаса пу арка улӧ, нёровтчыліс кутшӧмкӧ сюръя бердӧ. Тадзи сійӧ сулаліс да видзӧдіс пемыдас, Садовӧй улича кузя, кӧні олісны йӧз, кор страшнӧй вынӧн бӧрсяньыс щӧка увтіыс кутіс сійӧс ки, топӧдіс сылысь горшсӧ — сійӧ эз вермы весиг киргыштны — да кусыньтіс сійӧс бӧрвыв сідзи, мый сюрса лыас мыйкӧ рутшмуніс, и сійӧ уси муӧ. Тайӧ жӧ здукас Фомин кыліс аслас туша вылысь некымын пара ки. Ӧти ки век на кутіс сійӧс горшӧдыс, а мӧд ки кӧрт тискиӧн моз топӧдіс нырсӧ, и судорожнӧя воссьӧм вомас кодкӧ сюйис рузум ёкмыль да зэлыда кӧрталіс чужӧм улысладорсӧ мыйӧнкӧ дӧра кузьчышъян кодьӧн.
Кор сійӧ воис ас садяс, сійӧ куйлӧ вӧлі мыш вылас вороталӧн пу арка улын, кияссӧ да кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма, и сы весьтын, быттьӧ сьӧд мегырӧн вундӧм, ӧшаліс гудыр небеса, коді эз вӧв тырӧма рувъялысь югӧрӧн, а гӧвкъялысь руӧн.
Кымынкӧ мортлӧн сьӧд мыгӧръясыс, кодъяслысь чужӧмъяссӧ сійӧ эз вермы аддзыны, вӧрзьӧдчытӧг сулалісны сы дінын кыкнанладор бокас.
На пӧвстысь ӧти, кодлӧн стройнӧй силуэтыс тӧдчис войся пемыдас, видзӧдліс воротаса арка вылӧ да гусьӧник шуис:
— Буретш татчӧ медлӧсьыд.
Ичӧтик омӧлик детинка, ёсь гырддзаяснас да пидзӧсъяснас пелька уджалігтыр, кайис арка вылӧ, мыйкӧдыра ноксис сэні дзик шӧрас, и Фомин друг аддзис ас весьтсьыс вылысь кыз гез петля, коді бовъяліс небесаыслӧн гӧвкъялысь гудыр югӧрас.
— Кӧртав кык гӧрӧда морскӧйӧн, — улісяньыс скӧрысь шуис ыджыдджык арлыда детинка; сылӧн кепка кӧзырёкыс чурвидзис вывлань.
Фомин кыліс сылысь гӧлӧссӧ да друг сы син водзӧ сувтіс «Шанхайса» аслас горничаыс, кӧні пельсаясын быдмисны фикусъяс, да пызан сайын пукалысь, берин чутъяса чужӧма мортлӧн паськыд пельпомъяса фигураыс да тайӧ детинкаыс. И Игнат Фомин кутіс лёкысь веглясьны васӧд кӧдзыд му вылас нидзувлӧн кодь кузь тушанас. Веглясигас сійӧ вешйис местасьыс, кытчӧ пуктылісны сійӧс, но матросскӧй бушлат сяма ыджыд курткаа морт, быттьӧ мусянь тэчӧм тушаа, зэв паськыд пельпомъяса да зэв ён кияса, кокнас вештіс Фоминӧс бӧр важ местаас.
Фомин тӧдіс тайӧ мортсӧ: сійӧ вӧлі Ковалёв, коді сыкӧд ӧтлаын служитліс полицияын да кодӧс вӧтлывлісны сэтысь. Ковалёвысь ӧтдор Фомин тӧдіс ещӧ дирекционса ӧти шофёрӧс, сэтшӧм жӧ паськыд пельпомъяса ён зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс талун на гаражысь, кытчӧ дежурство водзвылын пырмунігмоз кежаліс чигарка ӧзтыны. Кутшӧм кӧть тешкодьӧн эз кажитчы тайӧ сы положениеын, кутшӧмӧ ӧні сійӧ веськаліс, но Фомин пыр жӧ думыштіс сы йылысь, мый, тыдалӧ, тайӧ шофёрыс медся мыжаыс дирекционса машинаяс гӧгӧрвотӧм да уна лыда аварияяс кузя, мый вылӧ норасьлывліс немецкӧй администрация, и мый та йылысь колӧ донеситны. Но тайӧ здукас сійӧ кыліс ас весьтсьыс неуна армянскӧй акцента гӧлӧс, коді надзӧник да торжественнӧя шуис:
— Сӧветскӧй Социалистическӧй республикаяс Союз нимӧн...
Фомин пыр жӧ ланьтіс да синъяссӧ лэптіс небесалань и бара аддзис ас весьтсьыс небесаса гӧвкъялысь рӧмыдсьыс кыз гез петля да омӧлик детинкаӧс, коді чӧла пукаліс воротаса арка вылын, сійӧс кокъяснас топӧдӧмӧн, да видзӧдіс увлань. Но вот армянскӧй акцента гӧлӧс эз кут кывны. Фоминӧс шымыртіс сэтшӧм ужас, мый сійӧ бара кутіс лёкысь быглясьны му вылын.
Некымын морт кватитісны сійӧс вына кияснаныс да сувтсӧн лэптісны вывлань, а перекладина вылын пукалысь омӧлик детинка нетшыштіс сылысь черлыяссӧ топӧдысь кузьчышъянсӧ да сюйис сылы голяас петля.
Фомин мӧдліс йӧткыны вомсьыс рузум ёкмыльсӧ, воздухас кымыныськӧ судорожнӧя дернитчис да кутіс ӧшавны став кизьяссӧ кизялӧм сьӧд кузь пальтоа, сылӧн кокъясыс тӧкӧтьӧ эз инмыны муас. Ваня Туркенич бергӧдіс сійӧс чужӧмнас Садӧвӧй уличалань да английскӧй булавкаӧн сатшкис морӧсас бумага, кӧні висьтавсис, кутшӧм мыжысь казнитӧма Игнат Фоминӧс.
Сэсся найӧ разӧдчисны, быдӧн асланыс туйӧд, сӧмын ичӧтик Радик Юркин муніс узьны Жора ордӧ выселкиӧ.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан? — страшнӧя вашкӧдӧмӧн юаліс Радиклысь Жора, кодлӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны пемыдас. Йирмӧгысла Радик дрӧжжитіс.
— Зэв ёна унмӧй локтӧ, прӧстӧ ог вермы кутчысьны... Ме ӧд велалӧма зэв водз водны, — шуис Радик да мелі, рам синъяснас видзӧдліс Жора вылӧ.
Серёжка Тюленин думыштчӧмӧн сулаліс паркса пуяс улын. Со, медбӧрын, лои вӧчӧма сійӧс, мый йылысь сійӧ сетліс клятва аслыс ещӧ сійӧ луннас на, кор тӧдмаліс, мый ыджыд да шань мортӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Фомин ордысь, выдайтӧма немецкӧй властьяслы аслас кӧзяиныс. Серёжка не сӧмын настаивайтіс, медым приговорсӧ лоӧ вӧчӧма, но пуктіс та вылӧ ассьыс став физическӧй да душевнӧй вынъяссӧ, и со тайӧс лои вӧчӧма. Сыын вежласисны удовлетворениелӧн чувство, и удачалӧн азарт, и местьлӧн медбӧръя сёрмӧм ыпнитлӧмъяс, и вывті ёна мудзӧм, и пӧсь ваӧн сӧстӧма мыссьыны кӧсйӧм, и вӧвлытӧм дружескӧй чудеснӧй сёрни нуӧдны зэв ёна колӧм — сёрни мыйкӧ зэв ылыссатор йылысь, мыйкӧ зэв наивнӧй, кыпыдтор йылысь, коді коръяслӧн вашкӧдчӧм кодь, шорлӧн дзольгӧм кодь либӧ мудзӧм куньӧм синлапъяс вылын шонді югӧр кодь...
Медся шуда эськӧ вӧлі лоны ӧні Валякӧд ӧтлаын. Но сійӧ эськӧ некор эз решитчы пырны сы ордӧ войын, да нӧшта мамыс да ичӧтджык чойыс дырйи. Да и Валя эз вӧв карын: сійӧ мунӧма Краснодон посёлокӧ.
Со кыдзи артмис, мый тайӧ необыкновеннӧй гудыр вояс, кор воздухас дугдывтӧг посниа-посниа буситіс, Серёжка Тюленин, гегдӧма, сунис помӧдз кӧтасьӧм дзик ӧти дӧрӧм кежысь, няйтысла да кӧдзыдысла варччӧм кӧмтӧм кокъяса, мӧдіс таркӧдчыны Ваня Земнухов ӧшиньӧ.
Найӧ кыкӧн пукалісны кухняас дзузган би дорын. Затемнение могысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма. Трачкӧдчис би, плита вылын шоналіс ыджыд семейнӧй чайник, — Ваня всё-таки решитіс мыссьӧдны другсӧ пӧсь ваӧн, — и Серёжка, кӧмтӧм кокъяссӧ ӧта-мӧд бердас топӧдӧмӧн, жмитчис плиталань. Тӧлыс коръясӧкӧ швачӧдіс ӧшиньӧ да стеклӧ вылас киськаліс мириад ва войтъяс, и налӧн уна пӧлӧс кышӧдчӧм шыыс да тӧвлӧн пӧльыштлӧмыс, мый вӧсна весиг тані кухняас тӧкӧтьӧ вӧрыштіс дзузган биыс, висьталісны ёртъяслы, кутшӧм лёк ӧні степті мунысь ӧтка мортлы да кутшӧм лӧсьыд шоныд кухняын кыклы.
Ваня, ӧчкиа, кӧмтӧм, висьталіс пӧдӧмкодь кыз гӧлӧсӧн:
— Ме вот сідзи и аддза сійӧс тайӧ ичӧтик керкасьыс, гӧгӧр омлялӧ пурга, а сыкӧд сӧмын няняыс, Арина Родионовна... Омлялӧ пурга, а няня пукалӧ чӧрса, и чӧрсыс шургӧ, а пачас трачкакылӧ би... Ме тайӧс зэв бура чувствуйта, ме ачым сиктысь, и мама менам, тэ тӧдан, тожӧ дзик неграмотнӧй нывбаба, сиктысь, кыдзи и тэнад... Ӧніяӧс моз ме помнита ассьыным ичӧтик керканымӧс: ме куйла паччӧрын, ар квайт меным, а вок менам Саша воис школаысь, велӧдӧ стихъяс... А либӧ помнита, вӧтлӧны ыжъясӧс стадаысь, а ме меж вылӧ пукси да понді тувкӧдны сылы нинкӧмӧн, а сійӧ уськӧдіс менӧ...
Ванялы друг быттьӧ яндзим лои, чӧв ланьтіс, сэсся бара мӧдіс висьтавны:
— Дерт, сійӧ зэв рад лолі, кор волывліс сы ордӧ кодкӧ другъяс пӧвстсьыс... Ме сідзи и аддза, кыдзи, например, Пущин воис сы ордӧ... Сійӧ кыліс кӧлӧкӧльчик шы: «Мый, — думайтӧ, — татшӧмыс? Оз-ӧ нин жандармъяс сыла локны?» А тайӧ Пущин, сылӧн другыс... А то пукалӧны найӧ ӧтнаныс няняыскӧд; кӧнкӧ ылын лымйӧн тырӧм сикт, биястӧм, ӧд сэки сартасӧн овлісны... Помнитан
И Ваня мыйлакӧ сувтіс Серёжка водзӧ да кутіс висьтавны кызіник гӧлӧсӧн:
...
Бедной юности моей,
Выпьем с горя, где же кружка?
Сердцу будет веселей.
Спой мне песню, как синица
Тихо за морем жила;
Спой мне песню, как девица
За водой поутру шла...
Серёжка чӧла пукаліс плита бердӧ топӧдчӧмӧн. Сылӧн пыктыштӧм вом доръясыс чургӧдчӧмаӧсь водзлань. Ваня вылӧ веськӧдӧм синъясас тӧдчис суровӧй да нежнӧй выражение. Плитавывса чайник вевтыс мӧдіс чеччавны, и ваыс гажаа мӧдіс булькакывны, дзижгыны.
— Тырмас стихъястӧ!.. — Ваня быттьӧкӧ друг садьмис. — Пӧрччысь! Ме, зонмӧ, тэнӧ мыссьӧда первой разряд кузя, — гажаа шуис сійӧ. — Но-но, зонмӧ, дзикӧдз, дзикӧдз пӧрччысь, мыйысь яндысьнысӧ! Ме и мочалка дасьті.
Серёжка пӧрччысигкості Ваня босьтіс чайниксӧ, кухня пач увсьыс кыскис таз, лӧсьӧдіс сійӧс табуретка вылӧ да табуретка пельӧс йылас пуктіс мыссьывлӧм прӧстӧй песласян майтӧг тор, кытысь кыліс лёкиник дук.
— Миян сиктын Тамбовскӧй губернияын — ӧні сійӧ Московскӧй область, Шацкий район — вӧлі ӧти старик, сійӧ, гӧгӧрвоан, нэм чӧжыс уджалӧма банщикӧн Москваын купеч Сандунов ордын, — кӧмтӧм кузь кок лапаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдӧмӧн табуретка вылын пукалігмоз висьталіс Ваня. — Тэ тӧдан, мый тайӧ значитӧ — банщикӧн? Вот, шуам, воин тэ пывсянӧ. Шуам, тэ барин либӧ прӧстӧ тэныд дыш мыссьынытӧ, тэ медалан банщикӧс, сійӧ и зыралӧ тэнӧ, уска этатшӧм чӧртыс, гӧгӧрвоан? Сійӧ, этайӧ старикыс, висьтавліс, мый нэм чӧжнас пӧ мыськӧма миллионӧн-джынйӧн мортысь не этшаджыкӧс. А мый тэ думайтан? Сійӧ гордитчис тайӧн — сы мында мортӧс вӧчны чистӧйӧн! Да ӧд, ачыд тӧдан, мортлӧн натура — недель мысти бара нин няйт!
Серёжка шпыннялігтырйи пӧрччис медбӧръя паськӧмсӧ, лӧсьӧдіс тазйӧ пӧсьджык ва да любӧпырысь сюйис тазйӧ чорыд кудриа юрсӧ.
— Тэнад гардероб вылӧ позьӧ вежавны, — сылысь кӧтасьӧм паськӧмсӧ плита весьтӧ ӧшлігӧн шуис Ваня, — ме дорысь на бурджык... А тэ, ме аддза, гӧгӧрвоан порядок. Со кисьт татчӧ помӧй ведраас да ещӧ ӧтчыд, да эн пов васӧ резны, чышкала...
Друг сійӧ грубӧякодь, но сэки жӧ покорнӧя шпыньмуніс; сійӧ ещӧ ёнджыка мышкыртчис да кыдзкӧ тешкодя ӧшӧдіс векньыдик кияссӧ, мый вӧсна найӧ друг кутісны кажитчыны сьӧкыдӧн, пыктӧмаӧн, да ещӧ нин кызджык гӧлӧсӧн шуис:
— Бергӧдчӧй, ваше степенство, мыштӧ зыралышта...
Сережка чӧв олігтыр майтӧгаліс мочалкасӧ, син бӧжнас видзӧдліс другыс вылӧ да серӧктіс. Сійӧ мыччис мочалкасӧ Ванялы, мыджсис кияснас табуреткаӧ да лӧсьӧдіс Ванялы ёна гожъялӧм, косіник, но век жӧ мускула мышсӧ, кӧні тӧдчисны сюрса лыясыс.
Омӧля аддзӧм вӧсна Ваня кыдзкӧ лёкногӧн кутіс зыравны сылысь мышсӧ, а Сережка броткигтырйи, немвиччысьтӧм барскӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Мый нӧ тайӧ тэ, вокӧй менам? Слабитін? Али дышӧдчан? Ме недӧвӧлен тэӧн, вокӧй менам...
— А сёяныс кутшӧм? Асьныд думыштӧй, ваше степенство! — зэв серьёзнӧя, мыжа морт моз да кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Ваня.
Тайӧ здукас воссис кухня ӧдзӧс, и рогӧвӧй ӧчкиа да пуджӧм сосъяса Ваня да пасьтӧм, майтӧгалӧм мышкуа Серёжка бергӧдчисны: ӧдзӧс дорын сулаліс Ванялӧн батьыс улыс дӧрӧм-гача. Сійӧ, ыджыд тушаа, косіник, сулаліс сьӧкыд кияссӧ бокъясас ӧшӧдӧмӧн. Киясыс вӧліны дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс Ваня сӧмын на ӧні вӧчліс. Батьыс видзӧдіс зонъяс вылӧ зэв еджыд синъяснас. Тадзи сійӧ сулалыштіс мыйкӧдыра, нинӧм эз шу, бергӧдчис да петіс, ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. Вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ кокъяснас чушкигтыр передньӧйті мунӧ горничаӧ.
— Гым-чард прӧйдитіс, — спокойнӧя шуис Ваня. Но сійӧ зыраліс Серёжкалысь мышсӧ эз нин воддза мозыс сьӧлӧмсянь. — Чайтор вылӧ эськӧ тіянсянь, ваше степенство!
— Ен сетас, — вочавидзис Серёжка, ачыс эз бура тӧд, шулӧны оз тадзи банщикъяслы, да пыдісянь ышловзис.
— Да... Ог тӧд, кыдзи тэнад, а сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны миянлы бать-мамъяскӧд, — серьёзнӧя шуис Ваня, кор Серёжка, сӧстӧминик, банйыштӧм чужӧма, шыльыда сынасьӧм, бӧр нин пукаліс плитадорса пызан сайын.
Но Серёжка эз пов сыысь, мый сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны бать-мамкӧд. Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс Ваня вылӧ.
— Он вермы меным сетыштны ичӧтик бумага тор да карандаш? Ме ӧні жӧ муна. Меным колӧ мыйсюрӧ гижыштны, — шуис сійӧ.
И со мый сійӧ гижис сэки, кор тамыш Ваня вӧчис вид, быттьӧкӧ сылы нӧшта мыйкӧ колӧ идралыштны кухнясьыс:
«Валя, ме некор эг думайтлы, мый сэтшӧма кута переживайтны, мый тэ мунін ӧтнад. Дугдывтӧг думайта: мый, мый лои тэкӧд? Вай некор огӧ кутӧй янсӧдчывны, ставсӧ мӧдам вӧчны ӧтлаын. Валя, ме кӧ пӧгибнита, кора ӧтитор: волы менам гу вылӧ да казьтышт менӧ бур кывйӧн».
Кӧмтӧг сійӧ бара вӧчас ыджыд кытш «шанхайчикъясті», балкаясӧд да гуранъясӧд, омлялысь шыбласьысь тӧв улын да кӧдзыд зэр улын — бара паркӧ, Деревяннӧй улича вылӧ, медым дзик югдыны заводитігас сетны тайӧ запискасӧ Валя чойлы — Люсялы.
Нелямын кыкӧд глава
Сы йылысь мӧвп: «А кыдзи жӧ мама?» — отравляйтіс Валя походлысь став мичлунсӧ сійӧ водз букыд асылас, кор сійӧ муніс степті Наталья Алексеевнакӧд, коді пелька да делӧвитӧя восьлаліс спортивнӧй тапочкиа кызіник кокъяснас югъялысь васӧд туй кузя.
Первойя самостоятельнӧй задание, коді опаснӧй личнӧй олӧмыслы, но — мама, мама!.. Кыдзи сійӧ видзӧдліс нылыс вылӧ, кор Валя независимӧй выражениеӧн шуис, мый сійӧ сідзи прӧстӧ мунӧ кымынкӧ лун кежлӧ гӧститны Наталья Алексеевна ордӧ! Кӧнкӧ, кутшӧм кӧдзыдлунӧн вундыштіс мамыслысь сьӧлӧмсӧ нылыслӧн тайӧ эгоизмыс — ӧні, кор абу батьыс, кор мамыс сэтшӧм ӧтка!.. А мамыс кӧ мыйкӧ подозревайтӧ жӧ нин?..
— Тося Елисеенко, код дорӧ ме тіянӧс нуӧда, учительница, сійӧ менам мамалӧн соседка, стӧчджыка — Тося да сылӧн мамыс олӧны ӧтлаын менам мамакӧд кык комнатаа квартираын. Сійӧ — чорыд да крепыд характера ныв, и арлыднас тіян дорысь ёна ыджыдджык, и, ме веськыда шуа, сылы зэв оз ло лӧсьыд, кор вайӧда сы дорӧ тошка подпольщик пыдди лӧсьыдіник нывкаӧс, — висьталіс Наталья Алексеевна, коді, кыдзи и век, тӧждысис аслас кывъяс вежӧртасъяслӧн стӧчлун йылысь да дзик эз мӧвпыштлы сы йылысь, кутшӧм впечатление вӧчасны найӧ кывзысьысь вылӧ. — Ме бура тӧда Серёжаӧс кыдзи тырвыйӧ серьёзнӧй детинкаӧс, ме верита сылы мукӧдторъяс кузяыс ас вылӧ дорысь ёнджыка. Серёжа кӧ меным шуис: мый ті пӧ районнӧй организацияысь, тайӧ сідзи и эм. И ме кӧсъя тіянлы отсавны. Тося кӧ тіянлы оз кут ставсӧ висьтавлыны, ті шыасьӧй Коля Сумской дорӧ, ме бура тӧда, мый сійӧ налӧн медглавнӧйыс, сы серти, кыдзи Тося относитчӧ сы дінӧ. Найӧ, збыль, кӧсйӧны петкӧдлыны Тосялӧн да менам мамалы, быттьӧкӧ налӧн любовнӧй отношениеяс, но ме, кӧть и ачым уна удж вӧсна эг на куж лӧсьӧдны ассьым личнӧй олӧмӧс, ме зэв бура разбирайтча том йӧз делӧясын. И ме тӧда, мый Коля Сумской любитӧ Лида Андросоваӧс, зэв кокетливӧй нылӧс, — кулитӧмпырысь шуис Наталья Алексеевна, — но коді несомненнӧ тожӧ член налӧн организацияын, — содтіс сійӧ справедливость чувство вӧсна нин. — Тіянлы кӧ ковмас, медым Коля Сумской личнӧ йитчис районнӧй организациякӧд, ме воспользуйтча аслам правоӧн — районнӧй биржаса врач правоӧн, мезда сійӧс уджысь кык лун кежлӧ висьӧм кузя, сійӧ уджалӧ кутшӧмкӧ шахтаын, стӧча кӧ шуны, бергӧдлӧ ворот...
— И немецъяс веритӧны тіян бумажкаяслы? — юаліс Валя.
— Немецъяс! — горӧдіс Наталья Алексеевна. — Найӧ не сӧмын веритӧны, найӧ подчиняйтчӧны любӧй бумажкалы, сійӧс кӧ гижӧма официальнӧй морт... Тайӧ шахтаас администрацияыс ас йӧз, русскӧйяс. Збыль, директор дорын, кыдзи и быдлаын, эм техническӧй командаысь ӧти сержант, кутшӧмкӧ ефрейтор, барбос-барбос и эм... Ми, русскӧйяс, налы кажитчам ставным ӧткодь чужӧмаӧсь, и найӧ некор оз тӧдны, коді петіс удж вылӧ, а коді эз...
И ставыс лои сідзи, кыдзи водзвыв висьталіс Наталья Алексеевна. Валялы сиӧма вӧлі овны тайӧ посёлокас кык лун. Посёлокыс вӧлі паськӧдчӧма разі-пели, гажтӧм казарма кодь аслас гырысь зданиеяснас, зэв ыджыд сьӧд терриконъяснас да кынмӧм копёръяснас, сэні эз вӧв некутшӧм веж быдмӧг. Ковмис овны сэтшӧм йӧз пӧвстын, кодъяслы сьӧкыд вӧлі внушитны, мый кузь сьӧд синлысъяс сайын да зарни рӧма кӧсаяс сайын сулалӧ «Том гвардиялӧн» могучӧй авторитетыс.
Наталья Алексеевналӧн мамыс оліс посёлокса йӧзаджык важ юкӧнас, коді артмӧма ӧтлаасьӧм хуторъясысь. Керкаяс дорас сэні вӧліны весиг ичӧтик садъяс. Но найӧ эз нин вӧвны вежӧсь. Зэръяс вӧсна уличаясас лоӧма нӧк кодь няйт, коскӧдзыд, сылы, тыдалӧ, сиӧма нин вӧлі куйлыны дзик тӧв пуксьытӧдзыс.
Тайӧ лунъяс чӧжыс посёлок пыр дугдывтӧг люзьгис-муніс Сталинградлань кутшӧмкӧ румынскӧй часть. Сылӧн пушкаясыс да фураясыс, кодъясӧс кыскисны постромкаясӧ доддялӧм омӧлик пессьысь вӧвъяс, часъясӧн сулалісны тайӧ няйтас, и ездӧвӧйяс кыз гӧлӧсӧн лёкысь ёрччисны рочӧн, став посёлок пасьтаыс кывмӧн.
Тося Елисеенко, украинскӧй ногӧн статя, кызіник, зэв страстнӧй сьӧд синъяса, ар кызь куима мича ныв, шуис Валялы веськыда, мый сійӧ мыжалӧ районса подпольнӧй центрӧс сыысь, мый сійӧ пыдди оз пукты сэтшӧм шахтёрскӧй посёлокӧс, кыдзи Краснодон посёлок. Мыйла ӧнӧдз ни ӧти руководитель эз волы Краснодон посёлокӧ? Мыйла налӧн корӧм серти эз ыстыны ответственнӧй мортӧс, коді эськӧ велӧдіс найӧс уджавны?
Валя лыддис коланаӧн висьтавны, мый сійӧ воис сӧмын том йӧз организациясянь — «Том гвардиясянь», коді уджалӧ подпольнӧй райком руководство улын.
— А мыйла эз лок Том гвардия штабса кутшӧмкӧ член? — юаліс Тося, сылӧн скӧр синъясыс дзирдалісны. — Миян тожӧ том йӧзлӧн организация, — самолюбивӧя содтіс сійӧ.
— Ме штаблӧн дӧвереннӧй морт, — вылысса югыдгӧрд вом дорсӧ самолюбивӧя лэптыштлігмоз шуис Валя, — а ыстыны штабса членӧс сэтшӧм организацияӧ, коді нинӧмӧн эз на петкӧдлы ассьыс деятельностьсӧ, вӧлі эськӧ немдумайттӧмӧн да неконспиративнӧйӧн... ті кӧ мыйкӧ кӧть гӧгӧрвоанныд таын, — содтіс Валя.
— Нинӧмӧн эгӧ петкӧдлӧй ассьыным деятельностьнымӧс?! — скӧрысь горӧдіс Тося. — Бур тай штаб, коді оз тӧд аслас организацияяслысь деятельностьсӧ! А ме абу йӧй, медым висьтавлыны миян деятельность йылысь мортлы, кодӧс ми огӧ тӧдӧй.
Гашкӧ, найӧ сідзи эськӧ эз и договоритчыны, тайӧ мичаник чужӧма самолюбивӧй нывъясыс, эз кӧ во налы отсӧг вылӧ Коля Сумской — ыджыд ныра, мугов да тӧлка чужӧма зон, кодлӧн вӧлі ыджыд важся дедовскӧй запорожскӧй отвага да мудерлун и сэки жӧ вӧлі веськыд мортӧн, мый и вӧлі сылӧн медбурторнас.
Збыль, кор Валя казьтыштіс сылысь овсӧ, Тося прикинитчис, мый оз и тӧд сэтшӧмсӧ. Но сэки Валя веськыда да кӧдзыда шуис, мый «Том гвардия» тӧдӧ Сумскойлысь организацияын руководящӧй положениесӧ, и Тося кӧ оз тӧдмӧд сійӧс сыкӧд, Валя ачыс корсяс сійӧс.
— Интереснӧ меным, кыдзи ті сійӧс корсянныд, — неуна тревожитчигтыр шуис Тося.
— Кӧть, шуам, Лида Андросова пыр...
— Лида Андросовалӧн абу некутшӧм основание отнеситчыны тіян дінӧ мӧд ногӧн, кыдзи ме.
— Сымын лёкджык... Ме кута корсьны сійӧс ачым и адрес тӧдтӧм вӧсна верма случайнӧ провалитны сійӧс.
И Тося Елисеенко сетчис.
Ставыс мӧд ног лои, кор найӧ воисны Коля Сумской ордӧ. Сійӧ оліс дзик посёлок помас деревенскӧй ыджыд керкаын, — керка саяс вӧлі нин степь. Сылӧн батьыс войдӧр вӧлӧма шахтаын возчикӧн, оланногныс налӧн вӧлі джынвыйӧ деревенскӧй.
Сумской, синсӧ читкыртӧмӧн, кывзіс Валялысь надменнӧй да Тосялысь страстнӧй висьталӧмъяссӧ да чӧв олігтыр кыкнан нывсӧ корис петны хатаысь. Приставнӧй пос кузя найӧ кайисны сы бӧрся чардакӧ. Сэтысь шумӧн лэбисны небесаӧ гулюяс, а мукӧдъясыс пуксялісны Сумскойлы пельпомъяс вылас и юр вылас да зілисны пуксьыны кияс вылас, и сійӧ, медбӧрын, лӧсьӧдіс кисӧ ӧти гулюлы, коді вӧлі сэтшӧм мича мыгӧра, сэтшӧм синтӧ ёрана, збыльысь, гулю кодь чистӧй.
Чардакын пукалысь зон, тэчасногнас настоящӧй геркулес, тӧдтӧм нылӧс аддзӧм бӧрын, дзикӧдз шӧйӧвоши да тэрыба мыйкӧ тупкис турунӧн ас дінсьыс, но Сумской сетіс сылы знак: ставыс пӧ лючки-ладнӧ. Нюммунӧм бӧрын геркулес вештіс турунсӧ, и Валя аддзис радиоприёмник.
— Володя Жданов... Валя Неизвестнӧй ли мый ли, — нюмъёвттӧг шуис Сумской. — Вот ми куимнанным — Тося, Володя да ме, адын грешникыс, — ми и эм миян организациянымлӧн веськӧдлысь тройкаыс, — висьталіс сійӧ, а сы вылын гӧгӧр пукалісны кургысь, ласкайтчысь гулюяс, кодъяслӧн бордъясныс быттьӧкӧ друг ыпнитлывлісны.
Кор найӧ сёрнитчисны, вермас-ӧ Сумской мунны Валякӧд карӧ, Валя чувствуйтіс ас вывсьыс геркулеслысь видзӧдӧмсӧ, и тайӧ видзӧдӧмсьыс сылы эз ло лӧсьыд. «Том гвардеецъяс» пӧвстысь Валя тӧдіс татшӧм багатырсӧ — сійӧ Ковалёв, кодӧс вын вӧснаыс да бурлун вӧснаыс окраинаын нимтісны «царёкӧн». Но тайӧ вӧлі вывті лӧсьыд тэчаснога и чужӧм вылас и став туша сертиыс, сьылісӧ быттьӧ вӧлі кисьтӧма бронзаысь, сыын чувствуйтчыліс спокойнӧй да мича вын. И мыйлакӧ Валялы, ачыс эз тӧд мыйла, друг дум вылас уси омӧльтчӧм кӧмтӧм Серёжка, и сэтшӧм шудлунӧн да нежностьӧн ёкмуніс сылӧн сьӧлӧмыс, мый Валя чӧв ланьтіс.
Найӧ нёльнанныс вешйисны чардак дорӧ, и Коля Сумской друг кватитіс ки вылас пукалысь гулюсӧ да, увсяньыс свободнӧя сійӧс ӧвтыштӧм бӧрын, мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс буситысь букыд небесалань. Гулюяс лэбзисны сы пельпомъяс вылысь. Ставныс видзӧдісны чардак вевтса ӧшинь розьӧд первой гулю бӧрся. А сійӧ качӧдчис сюръяӧн дзик веськыда да воши небесаас, быттьӧкӧ сылі.
Тося Елисеенко, ки-ки воча швачнитӧм бӧрын, ляпкӧдчис да чирӧстіс. Сійӧ чирӧстіс сэтшӧм шудлун выражайтӧмӧн, мый ставныс видзӧдлісны сы вылӧ да серӧктісны. Сы гӧлӧсын и синъясын шудлунсӧ тайӧ выражайтӧмыс быттьӧкӧ висьталіс ставныслы: «Ті чайтанныд, мый ме абу бур, а ті лючкиджыка видзӧдлӧй, кутшӧм шань ныв ме!..»
Асылыс суис Валяӧс да Коля Сумскойӧс степӧ, карӧ нуӧдысь туй вылӧ. Став кымӧръяссӧ быттьӧкӧ чышкыштӧма войбыднас, шондіыс сэтшӧма кутіс пӧжны югдӧм бӧрас, мый быдлаті нин вӧлі кос. Гӧгӧр пласьвидзис степь, кӧні вӧлі нярмӧмаӧсь став турунъясыс, и век жӧ сійӧ вӧлі зэв мича тайӧ ар заводитчан кадас, быттьӧ сывдӧм ыргӧн. Вӧсньыдик кузь чераньвезъяс пыр нюжъялісны да нюжъялісны воздухас. Немецкӧй транспортнӧй самолётъяс асланыс жургӧмӧн тыртлісны степсӧ — найӧ лэбисны пыр ӧтиладорлань, Сталинградлань, — и бара лолі чӧв-лӧнь.
Джын туйсӧ мунӧм бӧрын Валя да Сумской пуксисны шойччыштны шонді водзас мыльк бокӧ. Сумской заводитіс куритчыны.
И друг найӧ пельӧдз кыліс сьыланкыв, коді свободнӧя паськаліс степын, сэтшӧм тӧдса сьыланкыв, мый сылӧн мотивыс пыр жӧ мӧдіс юргыны Валя да Сумской сьӧлӧмъясын.
Солнцем опалённые,
И туманы белые
Ходят чередой.
Через рощи шумные
И поля зелёные
Вышел в степь донецкую
Парень молодой...
Валя тэрыба тювкнитіс мыльк йылӧ, видзӧдліс гусьӧник, сэсся мыччысис кос выйӧныс да серӧктіс.
Ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн туй кузяыс локтісны налань Володя Осьмухин да сылӧн чойыс Людмила да сьылісны тайӧ сьыланкывсӧ, — найӧ веськыда равзісны.
Валя чепӧсйис мыльк вывсянь да мыйвынсьыс, кыдзи челядьдырйиыс, кутіс котӧртны налы паныд. Сумской, коді ёнасӧ эз шензьы, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Ті кытчӧ мунанныд?
— Сиктӧ дедушка ордӧ, няньторла... Код нӧ тайӧ лётіктӧ тэ бӧрсясӧ?
— Тайӧ асланым зон, Коля Сумской, посёлокысь.
— Верма рекомендуйтны тэныд нӧшта ӧти сочувствующӧйӧс, ассьым рӧднӧй чойӧс Людмилаӧс — ӧні степын объяснитчим, — шуис Володя.
— Валя, асьныд артыштӧй: абу ӧмӧй нӧ тайӧ свинство, ӧд менӧ жӧ быдӧн тӧдӧны, а рӧднӧй вокӧй ставсӧ меысь дзебӧ, а ме ӧд ставсӧ аддза, плӧть сыӧдз, мый аддзи сылысь типографияса шрифтсӧ да кутшӧмкӧ лёк дука жидкость, сійӧ вӧлі мыськӧ тайӧн шрифтсӧ, мыйкӧ мында вӧлі мыськӧма нин, а мыйкӧ мында абу на, кор друг талун... Валя! Тӧданныд-ӧ, мый лои талун? — друг горӧдіс Люся да тэрыба видзӧдліс на дорӧ матыстчысь Сумской вылӧ.
— Энлы, — серьёзнӧя шуис Володя, — миян мехцехсаяс асьныс аддзылӧмаӧсь, найӧ жӧ меным ставсӧ и висьталісны... Вообщӧ найӧ вӧлӧм мунӧны парк дорті, видзӧдӧны: воротаас кодкӧ ӧшалӧ, сьӧд пальтоа, а морӧсас записка. Первойсӧ найӧ чайтӧмаӧсь: немецъяс кодӧскӧ миян йӧз пиысь ӧшӧдӧмаӧсь. Матыстчасны, видзӧдӧны — Фомин. Но, тӧдан, эсійӧ сволочсӧ, полицайсӧ? А записка вылас: «Тадзи мӧдам вӧчны быдӧнкӧд, коді вузавлӧ миянлысь йӧзӧс». И ставыс... Гӧгӧрвоан? — вашкӧдӧмӧн шуис Володя. — Вот тайӧ удж! — горӧдіс сійӧ. — Кык час чӧж лунъюгыд дырйиыс ӧшаліс! Ӧд тані сылӧн постыс вӧлі, полицайяс некод матын абу вӧлӧмаӧсь. Зэв уна йӧз аддзылісны, талун карын та йылысь сӧмын и сёрнитӧны.
Ни Володя, ни Валя не сӧмын эз тӧдны штаблысь решениесӧ Фоминӧс казнитӧм кузя, но эз кужны весиг предположитны, мый вермас лоны татшӧм решение. Володя вӧлі уверен, мый тайӧс вӧчис подпольнӧй большевистскӧй организация. Но Валя друг сэтшӧма кельдӧдіс, мый кельыдыс кутіс тӧдчыны весиг зарни рӧма гожъялӧм кучик пырыс: сійӧ тӧдіс ӧти мортӧс, коді вермис вӧчны тайӧс.
— А он тӧд, миянладорсянь ставыс лои лючки-ладнӧ, жертваяс эз вӧвны? — юаліс сійӧ, ачыс муртса вермис вӧрӧдны вом доръяссӧ.
— Ставыс зэв лючки! — горӧдіс Володя. — Некод нинӧм оз тӧд, и ставыс лючки-ладнӧ. Но гортын менам компот... Мама убедитчӧма, мый ме тайӧс сукин сынсӧ ӧшӧді, да мӧдіс тунавны, мый менӧ тожӧ ӧшӧдасны. А ме нин тувкӧда Люськалы, висьтала: «Тэ аддзан, маманым неуна пельтӧм и сылӧн температура, и вообщӧ пӧра мунны дедушка ордӧ...»
— Коля, мунамӧй, — друг шуис Сумскойлы Валя.
Карӧдз мунігӧн Валя тӧкӧтьӧ дзикӧдз эз жайӧд ассьыс ёртсӧ, и Сумской некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма вежсис сійӧ. Вот сылӧн каблукъясыс кутісны котшкыны рӧднӧй кильчӧ вылас. Шӧйӧвошӧм Сумской пырис сы бӧрся столӧвӧйӧ.
Столӧвӧяс чӧв олігтыр да вӧрзьывтӧг, быттьӧ нимлун дырйи, ӧта-мӧдныслы паныд пукалісны кызіник туша вылас топыда пуксьӧм сьӧдов платьеа Мария Андреевна да кельыд чужӧма, пельпомӧдзыс лэччӧм зарни рӧма югыд юрсиа ичӧтик Люся.
Ыджыдджык нывсӧ аддзӧм бӧрын Мария Андреевна ӧдйӧ чеччис, кӧсйис мыйкӧ шуны да тшӧкмуніс, уськӧдчис нылыс дорӧ, сутш дыра подозрительнӧя видзӧдіс то сы вылӧ, то Сумской вылӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да сьӧлӧмсяньыс мӧдіс окавны нывсӧ. И сӧмын ӧні Валя гӧгӧрвоис, мый сылӧн мамыс переживайтӧма сійӧс жӧ, мый и Володялӧн мамыс: сійӧ подозревайтіс, мый сылӧн рӧдимӧй нылыс, Валя Борц, вӧлӧма Фоминӧс казнитанінын да дзик та вӧсна эз вӧв тані тайӧ лунъясас.
Валя вунӧдіс Сумской йылысь, коді яндысигтыр сулаліс ӧдзӧс дорын, да видзӧдіс мамыс вылӧ, быттьӧкӧ юаліс сылысь: «Мый нӧ ме тэныд верма висьтавны, мама, но, мый?»
Тайӧ кадас ичӧтик Люся чӧв олігтыр матыстчис Валя дінӧ да мыччис сылы записка. Валя машинальнӧя паськӧдіс запискасӧ, весиг эз вевъяв лыддьынысӧ, а сӧмын тӧдіс почерксӧ. Челядь сяма шуда нюм сявкнитіс сылӧн туйын бусӧссьӧм гожъялӧм чужӧм вылас. Сійӧ тэрыба видзӧдліс Сумской вылӧ, и вирыс чепӧсйис сылы весиг сьыліас да пельясас. Валя кватитіс киӧдыс мамсӧ да нуӧдіс ас бӧрсяыс мӧд комнатаӧ.
— Мама! — шуис сійӧ. — Мама! Сійӧ, мый тэ думайтан, тайӧ ставыс йӧйталӧм. Он ӧмӧй тэ аддзы, он ӧмӧй гӧгӧрво, мыйӧн ми, ме, менам став ёртъясӧй, олам? Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ми огӧ вермӧй овны мӧд ног? Мама! — мамыслы веськыда синмас видзӧдігмоз висьталіс Валя, ачыс гӧрдӧдӧма, шуда.
Мария Андреевналӧн здоровьеӧн ыпъялысь чужӧмыс кельдӧдіс, лои весиг кыпыдджыкӧн.
— Нылӧй менам! Мед благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис Мария Андреевна, коді нэм чӧжыс школаын и мукӧдлаын занимайтчыліс антирелигиознӧй просвещениеӧн. — Медым благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис сійӧ да бӧрддзис.
Нелямын коймӧд глава
Сьӧкыд сэтшӧм мам-батьлы, кодъяс оз тӧдны асланыс челядьлысь душевнӧй мирсӧ, аддзӧны, мый челядьсӧ вовлекитӧмаӧсь гуся, таинственнӧй да опаснӧй уджӧ, а мам-батьыс оз вермыны гӧгӧрвоны налысь деятельность мирсӧ да оз вермыны дугӧдны тайӧ деятельностьсӧ.
Асъя чай дырйи нин батьыслӧн зумыш чужӧм сертиыс да сы серти, мый сійӧ оз видзӧд пиыс вылӧ, Ваня чувствуйтіс бушков матыстчӧм. И бушков воис, кор Нина чойыс, юкмӧс дорӧ вала ветлӧм бӧрын, висьталіс Фоминӧс казнитӧм йылысь да мый йӧзыс сёрнитӧны та йылысь.
Батьыслӧн чужӧмыс вежсис, и косіник банбокъяс вылас сылӧн пӧльтчисны жӧлвакъяс.
— Ми, навернӧ, бурджыка вермам тӧдмавны гортын, — пи вылас видзӧдтӧг, ядӧвитӧя шуис сійӧ, — информациясӧ... — Сійӧ радейтліс мукӧддырйи сюйыштны татшӧм кывсӧ. — Мый чӧв олан? Висьтав. Тэ жӧ сэні, сідз шуны, матынджык, — ньӧжйӧник висьталіс батьыс.
— Код дорын матынджык? Полиция дорын али мый? — шуис кельдӧдӧм Ваня.
— Мый могысь тӧрыт Тюленин воліс? Запретитӧм кадас?
— Коді сійӧс соблюдайтӧ, кадсӧ! Нинка быттьӧкӧ тайӧ кадас оз ветлывлы свиданиеяс вылӧ! Воліс варовитыштны, эз ӧд первойысь...
— Эн ылӧдчы! — чирӧстіс батьыс да ки дорышнас кучкис пызанӧ. — Таысь — тюрьма! Сылы кӧ аслас юрыс абу жаль, ми, тэнад мам-батьыд, мый ради кутам ӧтвечайтны?
— Он сы йылысь тэ, бать, сёрнит, — ньӧжйӧник шуис Ваня да чеччис, кӧть батьыс и кучкаліс кипыдӧснас пызанӧ да горзіс: «Буретш сы йылысь!» — Тэ кӧсъян тӧдны, состоита-ӧ ме подпольнӧй организацияын? Со мый тэ кӧсъян тӧдны. Ог, ог состоит. И Фомин йылысь ме тожӧ сӧмын ӧні на кылі Нинасянь. А сӧмын шуа: сідзи сылы и колӧ, подлецлы! Кыдзи аддзан чой висьталӧмысь, и йӧзыс тадзи шуӧны. И тэ тожӧ тадзи думайтан. Но ме ог соссьы: мыйӧн верма, ме отсала миян йӧзлы. Ставным ми долженӧсь отсавны налы, а ме — комсомолец. А та йылысь эг висьтавлы тэныд да мамалы, медым весьшӧрӧ не беспокоитны...
— Кывлін, Настасья Ивановна? — И батьыс пӧшти йӧй морт моз видзӧдліс аслас еджгов синъяснас гӧтырыс вылӧ. — Со сійӧ, миян вӧсна маитчысьыд!.. Некутшӧм яндзим тэнад абу! Нэм чӧж ме уджалі тіян вылӧ... Вунӧдін, кыдзи овлім семейнӧй керкаын дас кык семья, джоджын туплясим, куш челядьыс кызь кӧкъямыс душ? Тіян вӧсна, челядь вӧсна, ми мамныдкӧд став выннымӧс сетім. Видзӧдлы мамыд вылӧ!.. Александрӧс велӧдім — эгӧ вермӧ помӧдз велӧдны, Нинкаӧс эгӧ жӧ помӧдз велӧдӧй, тэ вылӧ пуктім ставсӧ, а тэ ачыд юртӧ петляӧ сюян. Мамыд вылӧ видзӧдлы! Сійӧ тэ понда бӧрдӧмысла синъяссӧ дзикӧдз тшыкӧдіс, сӧмын тэ нинӧм он аддзы!
— А мый, тэ ногӧн, ме должен вӧчны?
— Мун уджавны! Нинка уджалӧ, мун и тэ. Сійӧ, счетовод, чернорабочӧйӧн уджалӧ, а тэ мый?
— Код вылӧ уджавнысӧ? Немец вылӧ? Медым сійӧ миянлысь йӧзӧс унджык виаліс? Вот кор бӧр воасны миян, ме первойӧн муна уджавны... Тэнад пиыд, менам вок, Краснӧй Армияын, а тэ тшӧктан меным мунны немецлы отсасьны, медым питӧ регыдджык виасны! — скӧрысь шуаліс Ваня.
Найӧ сулалісны нин ӧта-мӧдныслы воча.
— А жӧритнытӧ мый? — горзіс батьыс. — А бурджык лоӧ, кор медводдза мортыс на пӧвстысь, кодъясӧс тэ радейтан, вузалас тэнсьыд юртӧ! Немецъяслы вузалас! Тэ кӧть тӧдан он миян улича вылын олысь йӧзсӧ? Коді мыйӧн лолалӧ? А ме тӧда! Налӧн асланыс тӧждысьӧмъяс, асланыс выгӧда. Сӧмын тэ ӧтнад став вӧсна тӧждысян!
— Абу збыль!.. А вӧлі тэнад выгӧда, кор тэ мӧдӧдалін тылӧ государственнӧй эмбур?
— Ме йылысь сёрниыс оз мун.
— Тэ йылысь сёрниыс! Мыйла тэ думайтан, мый тэ йӧз дорсьыс бурджык? — ӧти кинас чуньяс вылас пызанӧ мыджсьӧмӧн да рогӧвӧй ӧчкиа юрсӧ упрямӧя пӧлыньтыштӧмӧн висьталіс Ваня. — Выгӧда! Быдӧн ас пондаыс!.. А ме тэнсьыд юала: кутшӧм тэнад вӧлі выгӧда сійӧ лунъясас, кор тэ получитін нин выходнӧй пособие, тӧдін, мый кольччан татчӧ, мый тайӧ делӧыс вермас вредитны тэныд, ачыд висян, а грузитін йӧзлысь эмбур, эн узьлы войяссӧ? Неужели тэ ӧтнад татшӧмыс му вылас? Весиг наука серти тадзсӧ оз вермы лоны!
Воскресенье лун вӧсна Нина чойыс тайӧ часас вӧлі гортас. Сійӧ зумыштчӧмӧн пукаліс аслас крӧвать вылын, эз видзӧд вензьысьяс вылӧ и, кыдзи и век, оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ думайтӧ. А водз да ёна пӧрысьмӧм, слабиник бур мамыс, кодлӧн став олӧмыс йӧршитчыліс му вылын уджалӧмӧн да пач дорын ноксьӧмӧн, медся ёна поліс, медым Александр Фёдорович скӧрйывсьыс эз вӧтлы да эз ёр Ванюшаӧс. И кор сёрнитіс бать, мамыс заискивающӧя довкйӧдліс сылань юрсӧ, медым бурӧдны сійӧс, а кор сёрнитіс пиыс, сійӧ бара жӧ видзӧдіс мужикыс вылӧ фальшивӧя нюмъялігтыр, лапйӧдліс синъяссӧ, быттьӧ тшӧктіс сылы кывзыштны пиыслысь да извинитны сійӧс, кӧть кыкнанныс найӧ, пӧрысьяс, гӧгӧрвоӧны, кутшӧм мывкыдтӧма сёрнитӧ пиныс.
Батьыс, выль мыськӧм косоворотка дӧрӧм вылас пасьталӧм кузь пинжака, пӧрысьысла кусыньтчыштӧм кокъясас туфлиа, пидзӧсъястіыс дӧмлӧм да пошкыртчӧм важ гача, сулаліс комната шӧрас да, то лёкысь кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдлігмоз, то беспомощнӧя кияссӧ лэдзлігмоз, горзіс:
— Ме ог наука серти доказывайт, а олӧм серти!
— А наукаыс абу олӧмысь?.. Он тэ ӧтнад, но и мукӧд йӧз корсьӧны справедливость! — висьталіс Ваня сысянь виччысьны позьтӧм пӧся. — А тэ яндысян признайтны ассьыд бурторъястӧ!
— Меным яндысьны нинӧмысь!
— Сідзкӧ, докажит, мый ме абу прав! Горзӧмнад менӧ убедитны оз позь. Верма пӧкӧритчыны, чӧв ланьтны — тайӧ сідз. А вӧчны кута всё равно сӧвесть серти...
Батьыс друг пыр жӧ раммис, и еджгов синъясыс сылӧн пемдісны.
— Вот, Настасья Ивановна, — чирӧстіс сійӧ, — велӧдім пинымӧс... Велӧдім — сэсся ковтӧмӧсь лоим. Адью!.. — сійӧ шеныштіс кияснас, бергӧдчис да петіс.
Анастасия Ивановна, тэрыба да посниа восьлалігтыр, петіс сы бӧрся. Нина, юрсӧ лэптывтӧг, пукаліс крӧвать вылас да чӧв оліс.
Ваня некутшӧм могтӧг шӧйтыштіс пельӧсысь пельӧсӧ да пуксис. Сӧвестьыс эз дугды йирны сылысь сьӧлӧмсӧ. Заводитліс весиг, кыдзи и войдӧр, сьӧлӧм кылӧмсӧ петкӧдлыны стихотворениеын, кодӧс сиис вокыслы:
Мой брат прекрасный, Саша...
Абу тадзи:
Стихотворение эз артмы, эз. Да и оз позь вӧлі ыстыны сійӧс вокыслы.
И сэки Ваня гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧчны сылы: колӧ мунны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ.
Елена Николаевна Кошевая кык пӧв ёнджыка страдайтіс сы вӧсна, мый сійӧ ачыс эз вермы решитны, колӧ-ӧ паныд сувтны пиыс деятельностьлы али отсавны сылы. Сійӧ, кыдзи и став мамъясыс, дугдывтӧг, лунысь лунӧ мучитчис, шогсис да поліс пиыс вӧсна: сійӧ эз вермы уджавны, узьны, уси душевнӧя и эбӧснас, чужӧмас артмисны выль чукыръяс, мучитіс шоглун — пиыс вӧсна полӧм. Мукӧддырйиыс тайӧ полӧмыс лолі животнӧйлӧн кодь: сылы окота вӧлі чепӧсйыны, горзыны, вынӧн кыскыны писӧ страшнӧй судьба дорысь, кодӧс сійӧ дасьтіс аслыс.
Но сыын асас вӧліны мужикыслӧн кодь жӧ, Олег дядьлӧн кодь, чертаяс, олӧмсӧ ёна да страстнӧя любитӧм, — сыын ас пытшкас ключӧн пуис тышлӧн сэтшӧм би, мый сійӧ эз вермы не сочувствуйтны пиыслы.
Частӧ сійӧ испытывайтліс пиыс вылӧ ӧбида: кыдзи сійӧ вермӧ гусьӧн видзны сыысь, аслас мамсьыс, ӧд сійӧ век ставсӧ висьтавлывліс сылы, вӧлі вежлив, кывзысьысь! Медся нин ӧбиднӧ вӧлі сыысь, мый мамыс сылӧн, бабушка Вера, тыдалӧ, внукыскӧд ӧтвылысь жӧ, ӧти заговорынӧсь да тожӧ видзліс тайӧс нывсьыс гусьӧн, Коля вокыс, став сертиыс, вӧлі заговорын жӧ. И весиг дзик бокӧвӧй нывбаба, Полина Георгиевна Соколова, либӧ тётя Поля, кыдзи шуисны сійӧс Кошевойяс семьяын, ӧні лои, кажитчӧ, Олеглы рӧднӧй мамыс дорысь матыссаӧнджык. Кыдзи, кор, мыйсянь тайӧ заводитчис?
Воддза кадъясӧ Елена Николаевна да тётя Поля пӧшти эз янсӧдчывны, та вӧсна йӧзыс, ӧти йывсьыс сёрнитігӧн эз вермыны не казьтыштны мӧд йывсьыс... Найӧ дружитісны, кыдзи вермӧны дружитны общӧй уджӧн да общӧй мӧвпъясӧн йитчӧм пӧрнӧй нывбабаяс, кодъяс уна нин испытайтлӧмаӧсь. А война заводитчӧмсянь тётя Поля друг йӧршитчис ас пиас да дугдіс волывлыны Кошевойяс ордӧ, и Елена Николаевна кӧ важ кузяыс пыравлывліс сы ордӧ, тётя Поля быттьӧ яндысис и аслас мӧскысь и сыысь, мый тӧргуйтӧ йӧлӧн, и сыысь, мый Елена Николаевна вермас мыжавны сійӧс рӧдиналы благо вылӧ уджалӧм пыдди ас пытшкас, личнӧй олӧмас йӧршитчӧмысь. И Елена Николаевна весиг эз аддзыв аслас душаысь позянлун, медым сёрнитыштны та йылысь Полякӧд. Тадзи налӧн дружбаныс ачыс быри.
А Полина Георгиевна бара воис Кошевойяс ордӧ, кор карын кӧзяйничайтісны нин немецъяс. Сійӧ воис восьса да ёнтан сьӧлӧмӧн, и Елена Николаевна тӧдіс сійӧс воддза кодьнас. Найӧ ӧні частӧ аддзысьлывлісны, медым бурмӧдны сьӧлӧмъяссӧ, но, кыдзи и пыр, сёрнитіс медсясӧ Елена Николаевна, а рам да скромнӧй тётя Поля видзӧдіс сы вылӧ аслас вежӧра мудз синъяснас. И век жӧ, кутшӧм кӧть сійӧ, тётя Поляыс, эз вӧв рам, Елена Николаевна эз вермы не казявны, мый сійӧ, сылӧн важся пӧдругаыс, быттьӧкӧ смилитӧма ас дінас Олегӧс. Сулалӧ вӧлі сӧмын пырны Полина Георгиевналы, Олег пыр жӧ лолывліс сы дінын, и частӧ Елена Николаевна казявлывліс на костын чардби моз вирдыштысь видзӧдлас — видзӧдлас сэтшӧм йӧзлысь, кодъяслӧн эм мыйкӧ висьтавны ӧта-мӧдныслы. И збыльысь, Елена Николаевналы кӧ лоӧ эновтлыны найӧс, а сэсся бӧр пырны горничаас, чувствуйтчис, мый найӧ сы пырӧм бӧрын торклісны ассьыныс особӧй сёрнинысӧ.
А кор Елена Николаевна петавліс посводзас колльӧдны пӧдругасӧ, мӧдыс сёрнитіс яндысьӧмӧн да тэрмасигтыр: «Эн, эн, эн тӧждысь, Леночка, ме ачым нин». И некор сійӧ тадзи эз сёрнитлы, сійӧс колльӧдны кӧ петаліс Олег.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс вермис лоны? Кутшӧмджык вӧлі переноситны тайӧс мам сьӧлӧмлы? Коді нӧ мувывса став йӧз пӧвстысь вермас бурджыка гӧгӧрвоны писӧ, юксьыны сы уджӧн да думъясӧн, дорйыны сійӧс став радейтӧм вынӧн олӧмлӧн лёк часӧ? А правдивӧй гӧлӧс сылы быттьӧ вочавидзліс, мый пиыс сылы оз висьтась первойяысь буретш сы вӧсна, мый оз тырвыйӧ верит мамыслы.
Кыдзи став том мамъяс, сійӧ медъёна аддзис ӧтка пиыслысь бурторъяссӧ, но сійӧ збыльвылӧ тӧдіс писӧ.
Сэксянь, кор карын кутісны разӧдавны листовкаяс, кытӧні помас вӧлі таинственнӧй подпись «Том гвардия», Елена Николаевна эз сомневайтчы, мый сылӧн пиыс абу сӧмын организацияын, но сэні сылӧн руководящӧй роль. Сійӧ волнуйтчис, гордитчис, страдайтіс, но эз лыддьы позянаӧн нарошнӧ юасьны пиыслысь, медым сійӧ висьталіс ставсӧ веськыда.
Сӧмын ӧтчыд, быттьӧ немдумайттӧг, сійӧ юаліс:
— Кодкӧд тэ ӧні медъёна дружитан?
Сысянь виччысьтӧм мудерлунӧн Олег быттьӧкӧ торклӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдӧм могысь мӧдіс висьтавны Лена Позднышева йылысь да, яндысьыштӧмӧн, шуис:
— Д-дружита Нина Иванцовакӧд...
И мамыс мыйлакӧ сетчис тайӧ мудеритӧмыслы да неискренньӧя шуис:
— А Лена?
Чӧв олігтыр Олег вайис дневник да сетіс сылы, и мамыс лыддис дневниксьыс ставсӧ, мый думайтіс ӧні пиыс Лена Позднышева йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧ увлекайтчыліс Ленаӧн войдӧр.
Но тайӧ асылас, кор соседъясыс висьталісны сылы Фоминӧс казнитӧм йылысь, сійӧ тӧкӧтьӧ эз горӧд зверь этшӧн. Сійӧ кутчысис таысь да водіс вольпась вылӧ. И бабушка Вера, стойкӧй да таинственнӧй, быттьӧкӧ мумия, пуктіс нылыслы кымӧс вылас кӧдзыд кичышкӧд.
Елена Николаевна, кыдзи и став бать-мамыс, некор эз вермы подозревайтны, мый пиыс тшӧтш участвуйтіс казнитанінас. Но со кутшӧм вӧлӧма сійӧ мирыс, кӧні бергаліс пиыс, со кутшӧм чорыд сэні вӧлӧма тышыс! Кутшӧм жӧ наказание виччысьӧ писӧ? Сы сьӧлӧмын век на эз вӧв пиыслы вочакывйыс, но колӧ нин вӧлі сэсся жугӧдны тайӧ страшнӧй таинственностьсӧ, — тадзи овны оз позь!..
А тайӧ кадас сылӧн пиыс, кыдзи и век, ӧкуратнӧя пасьтасьӧма, бура мыссьӧма, банйӧм чужӧма, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, — ӧти пельпомыс неуна вӧлі вылынджык мӧдсьыс, — пукаліс сарайын, койка вылын, а сылы паныд, пес плакаяс вылын, пукаліс ыджыд ныра, мугов да пельк вӧраса Коля Сумской, и найӧ ворсісны шахматӧн.
Став вниманиесӧ найӧ вӧлі веськӧдӧмаӧсь ворсӧмныс вылӧ, сӧмын кадысь кадӧ быттьӧкӧ сідз-тадз шуавлісны ӧта-мӧдныслы сэтшӧм репликаяс, мый делӧ тӧдтӧм морт вермис эськӧ чайтны, мый тайӧ исправитны позьтӧм злӧдейяс.
С у м с к о й. Эстӧні станцияас ссыпнӧй пункт... Мыйӧн сӧмын первойя вартӧм бӧрын вайисны няньсӧ, Коля Миронов да Палатута лэдзисны сэтчӧ клещӧс...
Чӧв олӧм.
К о ш е в о й. Няньсӧ идралісны?
— Тшӧктӧны ставсӧ идравны... Но унджыкыс сулалӧ сёрӧмъясын да чумалиясын; вартнысӧ да кыскавнысӧ нинӧмӧн.
Чӧв олӧм.
К о ш е в о й. Сёрӧмъяссӧ колӧ сотны... Тэнад ладьяыд угроза улын!
Чӧв олӧм.
К о ш е в о й. Сійӧ бур, мый тіян совхозад ас йӧз. Ми штабын обсуждайтім да решитім: обязательнӧ лӧсьӧдны ассьыным ячейкаяс хуторъясын. Оружие тіян эм?
— Этша.
— Колӧ чукӧртны.
— Кысь нӧ сійӧс чукӧртан?
— Степысь. И налысь гусявлӧй — найӧ немтӧждысьтӧг олӧны.
С у м с к о й. Извиняйтча, шах...
К о ш е в о й. Тайӧ, зонмӧ, горзьӧдас тэнӧ, кыдзи агрессорӧс.
— Агрессорыс ӧд абу ме.
— А ныртӧ лэпталан дзик кутшӧмкӧ сателлит моз!
— Менам положениеӧй французскӧй, тайӧ лӧсяланаджык, — шпыньмунӧмӧн шуис Сумской.
Чӧв олӧм.
С у м с к о й. Извинит, оз кӧ ладмы юалӧмӧй: эсійӧс ӧшӧдісны эз тіянтӧг?
К о ш е в о й. Коді тӧдас сійӧс.
—
— Абсолютнӧ колӧ. Найӧ олӧны немтӧждысьтӧг.
— Тэ тӧдан, ме сдайтча, пӧжалуй, — шуис Сумской, — положениеӧй безвыходнӧй, а меным пӧра гортӧ.
Олег ӧкуратнӧя тэчис шахматсӧ, сэсся матыстчыліс ӧдзӧс дорӧ, видзӧдліс да бӧр локтіс.
— Примит клятва...
Эз вӧв некутшӧм переход сійӧ минутасяньыс, кор найӧ пукалісны да ворсісны шахматӧн, а со нин и Кошевой и Сумской, кыкнанныс ӧтыдждаӧсь, сӧмын Олеглӧн паськыдджыкӧсь пельпомъясыс, сулалісны ӧта-мӧдныслы воча, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн, да видзӧдісны естественнӧй да прӧстӧй выражениеӧн.
Сумской перйис гимнастёрка зепсьыс ичӧтик бумага тор да кельдӧдіс.
— Ме, Николай Сумской, — пыдісянь петан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ, — «Том гвардия» радъясӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча... — Сійӧ сэтшӧма кутіс волнуйтчыны, мый гӧлӧсыс мӧдіс тронякывны металл моз, но Сумской, медым сійӧс эз кывны ывлаас, раммӧдіс гӧлӧссӧ. — ...Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс. Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Поздравляйта тэнӧ... Ӧнісянь тэнад олӧмыд абу нин аслад, а партиялӧн, став народлӧн, — сьӧлӧмсяньыс шуис Олег да топыда кутліс сылысь кисӧ. — Примитан клятва став краснодонскӧй группалысь...
Медглавнӧйыс — веськавны керкаӧ, кор мамыс узьӧ нин либӧ лэдзчысьӧма узьӧм улӧ, ньӧжйӧник пӧрччысьны да водны. И сэки оз ковмы вештыны синъястӧ мамыслӧн мучитчӧм да сӧдз синъяссьыс и оз ковмы притворяйтчыны, быттьӧкӧ олӧмас нинӧм эз вежсьы.
Кок чунь йылас восьлалігтыр да чувствуйтӧмӧн, кутшӧм сійӧ ыджыд, Олег пырӧ кухняӧ, ньӧжйӧник восьтӧ ӧдзӧссӧ да пырӧ комнатаӧ. Ӧшиньяссӧ, кыдзи и век, топыда тупкӧма ставеньясӧн да затемнитӧма. Талун ломтылӧмаӧсь плита, — керкаын терпитны позьтӧм дука. Дзузган бисӧ пуктӧма кымыньӧн сувтӧдӧм важ жӧч банка вылӧ, медым не пачкайтны пызан дӧрасӧ да медым вӧлі вылынджык. Чусыд югӧръяс улын пемыд пӧвстын тыдалӧны тӧдса предметъяслӧн мыгӧръясыс.
Мамыс, век сэтшӧм ӧкуратнӧй, мыйлакӧ пукалӧ водӧм вылӧ лӧсьӧдӧм вольпась вылын платьеа да причёскаа. Суставъястіыс кызыштӧм, ичӧтик мугов кияссӧ сійӧ пуктӧма ӧтлаӧ пидзӧсъяс костас да видзӧдӧ дзузган би вылӧ.
Кутшӧм шы ни тӧв керкаас! Дядя Коля, коді пӧшти став бӧръя лунъяс чӧжыс вӧлі аслас ёрт ордын — инженер Быстринов ордын, бӧр воӧма да узьӧ, и Марина узьӧ, а ичӧтик племянникыс, буракӧ, важӧн нин узьӧ, вом доръяссӧ чургӧдӧмӧн. Бабушка узьӧ да весиг оз ныргорӧн. Весиг оз кыв часілӧн тіпкӧмыс... Оз узь ӧтнас мамыс. Югыд шондіӧй менам!..
Но главнӧйыс — не нормыны... Со тадзи вот, чӧв олігтыр, мунны сы дінті кок чунь йылын да водны, а сэки пыр жӧ позьӧ лэдзчысьны узьӧм улӧ...
Сійӧ, ыджыд, сьӧкыд, кок чунь йылас матыстчӧ мамыс дінӧ, пидзӧсчанясьӧ сы дорӧ да дзебӧ чужӧмсӧ сы пидзӧсъяс костӧ. Сійӧ чувствуйтӧ мамыслысь кияссӧ аслас банбоксьыс, чувствуйтӧ сысянь некор вежсьывтӧм шоныд да жасминлысь муртса кылыштысь, быттьӧкӧ ылісянь вайӧм дук, кутшӧм овлӧ нывъяслӧн, и нӧшта мӧдпӧлӧс дук — неуна курыдкодь, быттьӧкӧ полыньлӧн либӧ баклажан коръяслӧн, — абу ӧмӧй всё равно!..
— Югыд шондіӧй менам! Югыд шондіӧй менам! — мамыс вылӧ увсянь видзӧдігмоз шӧпкӧдӧ Олег. — Тэ ӧд ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан... Югыд шондіӧй менам!
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — сылань юрсӧ копыртӧмӧн да сы вылӧ видзӧдтӧг шӧпкӧдӧ мамыс.
Олег корсьӧ сылысь синъяссӧ, а мамыс век дзебӧ найӧс сылӧн шӧвк кодь юрсиас да шӧпкӧдӧ, шӧпкӧдӧ:
— Пыр... быдлаын... Эн пов... ло вынаӧн... орликӧй менам... медбӧръя лолыштӧмӧдзыд...
— Тырмас, но, тырмас... Пӧра узьны... — шӧпкӧдӧ пиыс. — Колӧ кӧ, ме лэдза юрситӧ вӧля вылӧ?
И сійӧ челядьдырсяыс моз корсьӧ кияснас сы юрсиысь ӧти скрепка и мӧдӧс да заводитӧ бӧрйыны шпилькияссӧ. Чужӧмсӧ дзебӧмӧн мамыс пыр увлань копыртӧ юрсӧ сы кияс вылӧ, но сійӧ босьталіс дзик став шпилькисӧ да лэдзис кӧсаяссӧ. Кӧсаясыс паськалісны да усины сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ садйын гылалӧны яблокъяс, да дзикӧдз тупкисны мамсӧ.
Нелямын нёльӧд глава
Медым некымын лун кежлӧ ветлыны Нижне-Александровскӧйӧ, Ваня Земнуховлы колӧ вӧлі получитны штаблысь разрешение.
— Делӧыс, гӧгӧрвоан, абу сӧмын сыын, медым аддзӧдлыны нывсӧ, — Олеглы висьталіс Земнухов. — Ме важӧн нин планируйта поручитны сылы казачӧй хуторса том йӧзлысь организациясӧ ставнас, — неуна яндысигмоз висьталіс Ваня.
Но Олег, кажитчӧ, эз кывзы Ванялысь выдвинитӧм татшӧм важнӧй мотивъяссӧ.
— Лун-мӧд нӧрӧвитыштлы, — шуис сійӧ. — Гашкӧ, тэныд мӧд задание лоӧ... Энлы, энлы, с-сэні жӧ, — чужӧмтырнас друг нюммунӧм бӧрын шуис Олег, кор казяліс, мый Ванялӧн чужӧмыс лои зумышджык. Чужӧмыс сылӧн век лолі татшӧмӧн, кор Ваня эз кӧсйы петкӧдлыны, медым дӧгадайтчисны сылысь збыль чувствояссӧ.
Бӧръя лунъясас Полина Георгиевна дугдывтӧг требуйтіс Олеглысь выдвинитны Лютиков распоряжение улӧ тӧлка зонмӧс. Зонмыс вӧлі колӧ связнӧй пыдди Краснодон — Нижне-Александровскӧй специальнӧй маршрут кузя. И Олеглӧн мӧвпыс уси Земнухов вылӧ.
Тётя Поля, Филипп Петровичлысь желаниесӧ висьталігӧн, некымынысь тӧдчӧдліс:
— Сӧмын колӧ зэв тӧлка, быд боксянь прӧверитӧм. Медся тӧлкаыс да медся прӧверитӧмыс...
И мӧд луннас жӧ Земнухов да Олег сёрни бӧрын тшайподӧн кӧмалӧм тапочкиа да юрас кӧрталӧм носӧвӧй чышъяна, кодлӧн нёльнан помъясыс чурвидзисны пельяс моз, Ваня восьлаліс степнӧй туй кузя, идравтӧм нянь дінті, омӧля шонтысь шонді югӧр улын.
Аслас миссиялысь важностьсӧ ставнас сознайтӧм вӧсна Земнуховлӧн чукӧрмисны уна мӧвпъяс, кодъясӧс чужтіс сылӧн тайӧ выль рольыс, — а аслас мӧвпъяс вылас став вниманиесӧ веськӧдӧмыс тамыш Ванялӧн путешествуйтігас вӧлі медся характернӧй состояниеӧн, — сійӧ муніс степь вывті, муніс уна населённӧй пунктъяс пыр да пӧшти эз казявлы, мый сылы паныдасьліс туй вылас.
Бокысь воӧм мортӧс, — вермис кӧ лоны сэтшӧм мортыс, — немецкӧй оккупация улӧ сюрӧм сиктса районъясӧ веськалӧм бӧрын чуймӧдісны эськӧ сы син водзын воссьысь необыкновеннӧй шуштӧм картинаясыс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдыслы дзик противоположнӧйӧсь. Сійӧ аддзис эськӧ уна дас да уна сё сотчӧм керка местаяс, кытчӧ сиктъяс, станцияяс да хуторъяс пыдди кольӧмаӧсь сӧмын пачьяс да гӧлӧвняяс да ӧтка кань, коді куйліс шондіӧн шонтӧм, джынвыйӧ сотчӧм да быдмысь ёг турунӧн тырны заводитӧм кильчӧ вылын. И аддзис эськӧ хуторъяс, кытчӧ весиг абу тувччылӧма немецкӧй кок, не кӧ лыддьыны мародёр-салдатъяслысь гоз-мӧдысь случайнӧ пыралӧмсӧ.
А вӧліны и сэтшӧм сиктъяс, кӧні немецкӧй власть утвердитчис, кыдзи сійӧ лыддис аслыс медвыгӧднӧйӧн да медудобнӧйӧн, кӧні веськыда эрдын военнӧй грабёжыс, мӧд ногӧн кӧ, прӧйдитысь армияса частьяслӧн грабёжыс, да быдпӧлӧс зверствоясыс да насилиеясыс вӧліны эз унджык и эз этшаджык сы серти, мыйта вӧлі сетӧма тайӧс историяӧн немецкӧй военно-оккупационнӧй господстволы Россияын, кӧні немецъяслӧн кӧзяйствуйтӧмыс тыдовтчис, сідз шуны, медся чистӧйджыка.
Буретш татшӧм сяма хуторӧн и вӧлі хутор Нижне-Александровскӧй, кытчӧ мам рӧдняяс ордас овмӧдчисны Клава Ковалёва да сылӧн мамыс.
Казак, код ордын найӧ олісны, мамыслӧн рӧднӧй вокыс, немецъяс локтӧдз уджавлӧма рядӧвӧй колхозникӧн. Сійӧ эз вӧв ни бригадирӧн, ни конюхӧн, а вӧлі прӧстӧй колхозникӧн, коді аслас семьяыскӧд уджалӧ артельса бригадаясын общественнӧй му вылын да олӧ сы помысь, мый получайтӧ трудоденьяс вылӧ да аслас усадьбаысь.
И Иван Никанорович, Клавалӧн чожыс, и сылӧн семьяыс ставнас немецъяс воӧмсянь испытывайтісны эз унджык и эз этшаджык сыысь, мый сетіс история обыкновеннӧй рядӧвӧй крестьянскӧй овмӧслы немецъяс господствуйтігӧн. Найӧс грабитісны наступайтысь немецкӧй армияяс, кодъяс прӧйдитісны таті, грабитісны ставсӧ, кутшӧм скӧт, курӧг-лэбач да продовольственнӧй запасъяс вӧлі дзебтӧм, мӧд ногӧн кӧ, грабитісны зэв ёна, но эз кушӧдз, сы вӧсна мый свет вылас абу ни ӧти крестьянин, кодлӧн эськӧ вӧлі лёк кадъясӧ ассьыс эмбур дзеблавны уна нэмъяс чӧжся сэтшӧм опыт, кутшӧм эм русскӧй крестьянинлӧн.
Немецкӧй армия прӧйдитӧм бӧрын да «выль порядок» —
Сы могысь, медым бура уджавны тайӧ ыджыд му вылас, немецкӧй государство ӧні оз на вермы сетны ни машинаяс, ни машинаяслы горючӧй и оз вермы сетны вӧвъяс. Уджалысьяс долженӧсь обойдитчыны косаясӧн, чарлаясӧн, сечкаясӧн, а тяглӧвӧй вын пыдди используйтны ассьыныс мӧсъяссӧ, а коді кутас жалитны ассьыс мӧсъяссӧ, сійӧ ӧдвакӧ вермас надейтчыны коркӧ мӧдысь получитны му единоличнӧй пользованиеӧ. Таысь ставсьыс ӧтдор, кор тадзи уджалігӧн торйӧн нин уна колӧ вӧлі уджалан вын, немецкӧй власть не сӧмын эз зіль видзны тайӧ вынсӧ места вылас, а быд ногыс старайтчис нуӧдны Германияӧ медздоров да пӧрнӧй йӧзсӧ.
Немецкӧй государство ӧні эз вермы артыштны, уна-ӧ сылы ковмас яй, йӧв, кольк и та вӧсна сійӧ первой случай дырйиыс босьтіс Нижне-Александровскӧй хуторысь ӧти мӧскӧн быд вит керкаысь да ӧти порсьӧн быд керкаысь да нӧшта ветымын килограммӧн картупель, кызь колькйӧн да куимсё литр йӧлӧн быд керкаысь. Но! Сы вӧсна мый ещӧ вермас ковмыны, — а тайӧ коланлуныс збыльысь век ӧтарӧ вӧлі, — то казакъяслы да крестьяналы оз позь начкыны скӧтсӧ да курӧг-лэбачсӧ аслыныс вылӧ, а вывті кӧ нин ёна ковмас начкыны порсьӧс, то нёль керка ӧтувтчӧмӧн вермасны начкыны сійӧс, сӧмын сэки быть ковмас налы сдайтны немецкӧй государстволы куим порсьӧс.
Сы могысь, медым тайӧс ставсӧ перйыны Иван Никаноровичлысь да сы сиктын олысьяслысь, дас керка вылын старшӧйысь кындзи да хуторса старӧстаысь кындзи, вӧлі лӧсьӧдӧма торъя аппарат — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Сандерс. Зондерфюрер, кыдзи и обер-лейтенант Шприк, жар климат вӧсна ветлӧдліс сиктъясті да хуторъясті мундирӧн да трусик кежысь, и казачкаяс сійӧс аддзигӧн пернапасасьлісны да сьӧласисны, быттьӧкӧ на водзын вӧлі ачыс сӧтанаыс. Тайӧ районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураыс подчиняйтчыліс нӧшта унджык йӧза окружнӧй сельскохозяйственнӧй комендатуралы, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Глюккер. Збыль, сійӧ новліс гач, но пукаліс сэтшӧм нин вылын, мый сэтысь эз нин и лэччыв, а тайӧ комендатураыс сідзжӧ подчиняйтчыліс
Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс кӧть чувствуйтісны ас выланыс тайӧ век ӧтарӧ сьӧктысь поссӧ, кӧні пукалісны бездельникъяс да вӧръяс, кодъяс сёрнитісны гӧгӧрвотӧм кывйӧн, но найӧс колӧ вӧлі вердны да быд лун испытайтны ас выланыс налысь лёк деятельностьсӧ. Хуторын олысьяс гӧгӧрвоисны, мый немецкӧй власть абу сӧмын зверскӧй власть, — тайӧ вӧлі тыдалӧ пыр жӧ, — а несерьёзнӧй, Боровскӧй власть и, позьӧ шуны, бӧб власть.
И сэки Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс, кыдзи и матысса станицаясын да хуторъясын олысьяс — Гундоровскӧйын, Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын, сідзи кутісны видзӧдны немецкӧй власть вылӧ, кыдзи сӧмын вермӧ да должен видзӧдны бӧб власть вылӧ асьсӧ уважайтысь казак, — найӧ заводитісны пӧръявлыны сійӧс.
Немецкӧй властьӧс пӧръявлӧмыс медсясӧ вӧлі сыын, мый му вылын бура уджалӧм пыдди уджалісны сӧмын йӧзсяньыс, сідз-тадз, а сюрлі кӧ стрӧка — гусявлісны, нуавлісны гортъясаныс, мый удайтчывліс выработайтны, дзеблавлісны и скӧт, и курӧг-лэбач, и сёян-юан. А медым кивывджык вӧлі пӧрйӧдлынысӧ, казакъяс да крестьяна зільлісны, медым быд дас керка вылын старшӧйясыс да хуторъясса да сиктъясса старӧстаясыс вӧліны ас йӧз. Кыдзи и быд зверскӧй власть, немецкӧй власть аддзывліс тырмымӧн зверьясӧс, медым пуктавны найӧс старӧстаясӧн, но, кыдзи шусьӧ, мортыд абу нэм помтӧм. Вӧлі старӧста, а со сійӧ абу нин, мортыс быттьӧкӧ ваӧ вӧйи.
Клава Ковалёвалы вӧлі дас кӧкъямыс арӧс, и сійӧ вӧлі бокын став тайӧ делӧяссьыс. Сійӧ сӧмын страдайтіс сыысь, мый вывті дзескыд лои олӧмыс, и оз позь велӧдчыны, и абуӧсь пӧдругаясыс, и оз тӧд, мый лои батьыскӧд. Сійӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ Ваня йылысь мечтаясӧн, мечтайтіс зэв яснӧя, жизненнӧя, — мыйӧн тайӧ став неразберихаыс коркӧ помасяс, и найӧ гӧтрасясны, и налӧн лоӧны челядь, и найӧ зэв бура мӧдасны овны ӧтлаын челядьныскӧд.
Сійӧ ещӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ книгаяс лыддьӧмӧн, но зэв сьӧкыд вӧлі судзӧдны книгаяссӧ Нижне-Александровскӧйын. И кор сійӧ кывліс, мый важ учительница пыддиыс, коді удитӧма эвакуируйтчыны, воӧма выль учительница районнӧй выль властьсянь нин, Клава решитіс, мый абу яндзим корны тайӧ учительницаыслысь книгаяс.
Учительница оліс школаын, сійӧ жӧ комнатаас, кӧні овліс важ учительницаыс, — соседъясыс больгӧм серти, пӧльзуйтчис весиг сы мебельӧн да кӧлуйӧн. Клава таркӧдчыштіс да, ӧтвет виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ аслас вына кыз кинас да, комнатаас пырӧм бӧрын нин, син бӧжнас кутіс видзӧдны, коді сэні эм. Комнатаыс видзӧдіс гожсайладорлань и ӧшиньяссӧ вӧлі занавесалӧма. Клавалань бокногӧн копыртчыштӧм учительница, коді пӧтка бордйӧн чышкаліс ӧшиньвывсӧ, бергӧдіс юрсӧ, и друг сылӧн мегыр моз кусыньтчӧм ӧти сук синкымыс лыбыштіс, и нывбаба тэрыба вешйыштіс, топӧдчис ӧшинь пӧдушка бердӧ, сэсся веськӧдчис да внимательнӧя бара видзӧдліс Клава вылӧ.
— Ті...
Сійӧ эз висьтав помӧдз, чужӧм вылас кутіс тӧдчыны мыжа мортлӧн кодь нюм, и сійӧ воськовтіс Клавалань.
Тайӧ вӧлі еджыд юрсиа, статя нывбаба, прӧстӧй платьеа; сылӧн руд синъясыс видзӧдісны веськыда, весиг стрӧга, вом доръясыс шыбитчисны синмад. Та вӧсна пӧшти мусаджык вӧлі сылӧн прӧстӧй, яснӧй нюмыс, коді кадысь кадӧ тӧдчыліс чужӧм вылас.
— Шкапсӧ, кӧні вӧлі школьнӧй библиотека, жугӧдӧмаӧсь: школаын олӧмаӧсь немецъяс. Книга листъяссӧ позьӧ аддзыны дзик лӧсявтӧм местаысь, но мыйсюрӧ кольӧма на, ми тіянкӧд видзӧдлам, — висьталіс сійӧ, сэтшӧм правильнӧя да чистӧя фразаяссӧ шуалігмоз, кыдзи вермӧ сёрнитны сӧмын бур русскӧй учительница. — Ті татчӧс?
— Позьӧ шуны, татчӧс, — падъялігтыр шуис Клава.
— Мыйла «позьӧ шуны»?
Клава шӧйӧвоши.
Учительница веськыда видзӧдіс сы вылӧ.
— Вайӧй пуксьыштлам.
Клава сулаліс.
— Ме тіянӧс аддзылі Краснодонысь, — шуис учительница.
Чӧв олігтыр Клава видзӧдіс сы вылӧ син бӧжнас.
— Ме чайті, ті мунӧмныд татысь, — яснӧя нюмъялігтыр шуис учительница.
— Ме некытчӧ эг ветлы.
— Сідзкӧ, колльӧдінныд кодӧскӧ.
— Мыйӧн ті тӧданныд? — Клава видзӧдіс сы вылӧ боксяньыс полӧмпырысь да любопытствоӧн.
— Тӧда... Но ті энӧ яндысьӧй... Ті, буракӧ, думайтанныд: воӧма немецкӧй властьсянь да...
— Нинӧм ме ог думайт...
— Думайтанныд. — Учительница серӧктіс, весиг чужӧмыс лои розӧвӧй. — Кодӧс нӧ ті колльӧдінныд?
— Батьӧс.
— Эн, эн батьтӧ.
— Да, батьӧс.
— Но, ладнӧ, а батьныд тіян коді?
— Трестса служащӧй, — шуис Клава да дзикӧдз гӧрдӧдіс.
— Пуксьӧй, энӧ стесняйтчӧй меысь.
Учительница меліа инмӧдчыліс Клавалы киас. Клава пуксис.
— Тіян другныд муніс?
— Кутшӧм друг? — Клавалӧн весиг мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Энӧ соссьӧй, ме ставсӧ тӧда... — Учительница синъясысь дзикӧдз быри стрӧг выражениеыс, бурпырысь да задорнӧй серамсьыс синъясас сявкйисны бикиньяс.
«Ог висьтав, мед кӧть виасны!» — друг лёкысь скӧрмигмоз думыштіс Клава.
— Ог тӧд, мый йылысь ті висьталанныд... Абу лӧсьыд тадзи! — шуис сійӧ да чеччис.
Учительница эз нин вермы кутны асьсӧ, гораа сераліс, удовольствиеысла гожъялӧм кияссӧ топӧдлывліс воча-воча да бӧр босьтліс, ачыс пӧлӧстлывліс еджгов юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань.
— Мусаӧй ті менам... прӧститӧй... Тіян сьӧлӧмныд ортсын, — шуис сійӧ, тэрыба чеччис, вынӧн кыскис Клаваӧс пельпомӧдыс ас дорас да тӧкӧтьӧ топӧдчыштліс сы бердӧ. — Ме век шутита, ті энӧ полӧй меысь. Ме прӧстӧ русскӧй учительница — овнытӧ ӧд колӧ, а абу быть велӧдны лёкторйӧ, весиг немецъяс дырйи.
Ӧдзӧсас гораа таркнитісны.
Учительница лэдзис Клаваӧс, тэрыба матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтыштіс сійӧс.
— Марфа... — шуис сійӧ ньӧжйӧник да радпырысь.
Ён лыяса, кузь тушаа нывбаба, лым еджыд чышъяна да гожъялӧмысла сьӧдӧдӧм, бусӧссьӧм кӧмтӧм кокъяса, пырис комнатаӧ. Киняулас сылӧн вӧлі ноптор.
— Здравствуйте, — юалӧмпырысь Клава вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Олам быттьӧкӧ и матын, а со кор вӧлисти вои видлыны! — нюмъялігтыр, кор сылӧн тыдовтчылісны ён пиньясыс, гораа шуис сійӧ учительницалы.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны?.. Клава! Ме нуӧда тіянӧс классӧ, и ті бӧрйӧй аслыныд книга, сӧмын энӧ мунӧй, ме регыд прӧст лоа.
— Мый? Но мый? — воӧм бӧрас волнуйтчигтыр юасис Екатерина Павловна.
Марфа пукаліс, уджалӧмла чорзьӧм, ыджыд гожъялӧм кинас синъяссӧ тупкӧмӧн, курыд шог петкӧдлысь чукыр кутіс тӧдчыны сылӧн век на ещӧ том вомкӧтшъясас.
— Ог тӧд, радлун, али шог, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Воис ме дорӧ Погорелый хуторысь зон, висьталіс — ловъя пӧ менам Гордий Корниенко, пленын. Катерина, сет меным сӧвет! — юрсӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ. — Погорелыйын, лесхозас, пленнӧйяс уджалӧны, охрана улын, морт квайтымын, армиялы пӧрӧдӧны вӧр, и менам Гордийӧй сэні. Олӧны баракын, сэтысь петны оз позь. Тшыгысла пыктӧма. Мый меным вӧчны? Гашкӧ, ветлыны меным сэтчӧ?
— Кыдзи сійӧ юӧртіс ас йывсьыс?
— Сэні тшӧтш вӧльнӧйяс уджалӧны. Лоӧма сідзи, мый сылы удайтчӧма вашнитны хуторса ӧти мортлы. А немецъяс оз тӧдны, мый сійӧ татчӧс.
Екатерина Павловна чӧв олігтыр мыйкӧдыра видзӧдіс сы вылӧ. Олӧмын тайӧ вӧлі ӧти сэтшӧм случай, кор оз позь вӧлі сетны сӧвет. Марфа недель чӧж вермас овны Погорелый хуторын да мучитны асьсӧ — да сідзи и не аддзывны мужиксӧ. Медбур вылӧ найӧ вермисны ылісянь аддзывны ӧта-мӧднысӧ, но таысь эськӧ мужикыслӧн физическӧй страдание дорас нӧшта содісны терпитны вермытӧм нравственнӧй мучениеяс. И весиг сёян сылы шыбитны оз позь: позьӧ представитны аслыд, мый кутшӧм барак тайӧ военнопленнӧйяслы!
— Вӧч, кыдзи сӧвестьыд тшӧктас.
— А тэ эськӧ мунін? — юаліс Марфа.
— Ме эськӧ муні, — ышловзигмоз шуис Екатерина Павловна. — И тэ мунан, а сӧмын весьшӧрӧ...
— Вот и ме шуа — весьшӧрӧ... Ог мун, — шуис Марфа да кинас тупкис синъяссӧ.
— Корней Тихонович тӧдӧ?
— Шуӧма, отряд кӧ пӧ вӧлі, вермисны эськӧ мездыны...
Екатерина Павловналӧн чужӧмыс лои тӧждысяна да жугыль.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый партизанскӧй группасӧ, кодӧн командуйтіс Корней Тихонович, оз позь используйтны тайӧ побочнӧй мог кузяыс.
Ворошиловградскӧй областьын ӧні вӧліны немецкӧй армиялӧн зэв важнӧй коммуникацияяс. Ставсӧ, дзик ставсӧ, мый вӧлі Иван Фёдорович распоряжение улын, ставсӧ, мый выльысь создайтліс сійӧ да вӧлі веськӧдӧма ӧні сы вылӧ, медым сэні, Донбассянь уна и уна сё километръяс сайын, вӧлі выиграйтӧма Сталинград вӧсна великӧй битва.
Областьса став партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс вӧлі юклӧма зэв уна ичӧтик группаяс вылӧ, действуйтісны ӧні шоссейнӧй, грунтӧвӧй туйяс пӧлӧн да куим кӧрт туй пӧлӧн, кодъяс мунісны асыввылӧ да лунвылӧ. И век жӧ вынъясыс вӧліны этшаӧсь на. И Иван Фёдорович, кодлысь олан местасӧ ӧні тӧдісны сӧмын Екатерина Павловна, Марфа Корниенко да связнӧй Кротова, переключайтіс областьса став подпольнӧй райкомъяслысь уджсӧ туйяс вылын диверсияяс вӧчалӧм вылӧ.
Екатерина Павловна тайӧс бура тӧдіс, сы вӧсна мый йитӧдъяслӧн став лыдтӧм везъясыс ӧтлаасьлісны пучокъясӧ сылӧн ичӧтик пельк киясас и сӧмын ӧти везйӧн нин мунісны сы дінысь Иван Фёдорович дорӧ. Вот мый вӧсна Екатерина Павловна нинӧм эз вочавидз, кор Марфа висьталіс Корней Тихоновичлысь косвеннӧй предложениесӧ, кӧть и гӧгӧрволіс, мый Марфа сӧмын тайӧ гуся надеянас и воліс сы ордӧ.
Екатерина Павловна ыстывліс юӧръяссӧ эз веськыда мужикыслы, а Марфа пыр, стӧчджыка кӧ шуны — Марфа квартира пыр.
Но Екатерина Павловна эз юав Иван Фёдорович йылысь; сійӧ тӧдіс, Марфа кӧ нинӧм эз висьтав сы йылысь, сідзкӧ, юӧръяс абуӧсь.
Клава сулаліс книга тыра шкап дорын, — тайӧ вӧліны книгаяс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс челядьдырйиыс, и сылы лои шог челядьдырся другъясыскӧд аддзысигӧн. Гажтӧм вӧлі видзӧдны тыртӧм сьӧд партаяс вылӧ. Рытъя шонді югӧръясыс пӧлӧсӧн усины ӧшиньясӧ, и сылӧн лӧнь да сук югӧръясас быттьӧкӧ тӧдчис прӧщайтчӧмлӧн гажтӧм да важся нюммунӧм. Клавалы вӧлі сэтшӧм шог овны свет вылас, мый сійӧс весиг эз нин кут мучитны любопытство, кысь-мый тӧдӧ сійӧс учительница.
— Бӧрйинныд мыйкӧ? — Учительница веськыда видзӧдіс Клава вылӧ, синмӧ шыбитчысь вом доръяссӧ сійӧ вӧлі топыда топӧдӧма, но руд синъясас кӧнкӧ, зэв пыдын, тӧдчис шог выражение. — Со аддзанныд, сьӧлӧмъяс янсӧдлысь олӧмыс мукӧддырйиыс вӧчӧ зэв жестокӧя, — висьталіс сійӧ. — А томдырйи ми олам-гыам, огӧ тӧдӧй, мый сійӧ, мый сетӧма миянлы, сетӧма нэм кежлӧ... Ме кӧ эськӧ бӧр верми лоны тіян кодьӧн, ме эськӧ тайӧс тӧді нин. Но ме весиг ог вермы висьтавны тіянлы тайӧс... Тіян ёртныд кӧ воас, обязательнӧ тӧдмӧдӧй менӧ сыкӧд.
Екатерина Павловна эз вермы думыштны, мый тайӧ кадас Ваня Земнухов пырӧ нин вӧлі Нижне-Александровскӧйӧ да локтӧ буретш сы дорӧ, Екатерина Павловна дорӧ, поручениеӧн.
Ваня сетіс Екатерина Павловналы шифровка — Краснодонскӧй подпольнӧй райком удж йылысь отчёт. А Екатерина Павловна кывйӧн висьталіс сылы Иван Фёдоровичлысь требованиесӧ краснодонса подпольнӧй организацияӧс боевӧй партизанскӧй отрядӧ пӧртӧм йылысь да туйяс вылын унджык диверсияяс вӧчӧм йылысь.
— Висьталӧй, мый фронт вылын делӧяс абу нин сэтшӧм омӧльӧсь. Гашкӧ, зэв регыд, мысти ковмас миянлы ставнымлы босьтны кианым оружие да выступитны, — шуис Екатерина Павловна да сюся видзӧдіс сы водзын пукалысь укшаль зон вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, мый жӧ сылӧн дзебсьӧма ӧчки саяс.
Ваня пукаліс чӧв олігтыр, мышкыртчӧмӧн да дугдывтӧг лӧсьӧдаліс ассьыс лэччысь юрсисӧ. Но тӧдіс кӧ эськӧ тайӧ нывбабаыс, кутшӧм биӧн ыпъяліс сылӧн сьӧлӧмыс!
Всё-таки найӧ варовмисны.
— Страшнӧ ӧдйӧ вежсьылӧны йӧзлӧн судьбаясныс! — висьталіс Екатерина Павловна, коді сӧмын ӧні на кывзіс Ванялысь шуштӧм повестьсӧ Матвей Костиевич да Валько пӧгибнитӧм йылысь. — Остапчуклӧн, кыдз ті сійӧс шуанныд, семьяыс коли немецъясладорӧ и, гашкӧ, тожӧ кувтӧдзыс мучитісны, а, гашкӧ, шӧйтӧ коньӧр нывбаба аслас челядьыскӧд йӧз ордті да век на надейтчӧ, воас жӧ коркӧ мужикыс спаситны сійӧс да челядьсӧ, а сійӧ абу нин и ловъя... Либӧ со вӧлі ме ордын нывбаба... — Екатерина Павловна висьталіс Марфа йылысь да сы мужик йылысь. — Орччӧн, а весиг аддзӧдчывны оз позь. А сэсся нуӧдасны мужиксӧ кытчӧкӧ ылӧджык, и сгинитас сійӧ... Кутшӧм нӧ справедливӧй казнь таысь налы, эсійӧяслы!.. — шуис сійӧ да ичӧтик вына кисӧ крепыда гӧрддзаліс кулакӧ.
— Погорелый — сійӧ миян дорын, сэні миян ӧти зонка олӧ, — шуис Ваня, кор дум вылас усис Витя Петров. Гудыр мӧвпъяс кутісны жуны юрас, но сійӧ весиг тырвыйӧ эз на гӧгӧрво, мый йылысь мӧвпалӧ ачыс. — Пленнӧйясыс унаӧн? Охранаыс ыджыд? — юасис сійӧ.
— Ноко думыштлӧй, коді ещӧ миян йӧз пӧвстысь, йӧзӧс организуйтны сяммысь, коли ловйӧн Краснодонын? — друг юаліс Екатерина Павловна, ачыс думайтіс кутшӧмкӧ аслас пытшкӧсса связьяс йылысь.
Ваня висьталіс.
— А военнӧйяс, кодъяс колины окружение бӧрын либӧ мукӧд помкаяс вӧсна?
— Сэтшӧмъясыд уна... — Ваня тӧдіс ранитчӧм военнӧйясӧс, кодъясӧс вӧлі дзеблалӧма торъя квартираясӧ: сылы висьтавліс Серёжка, мый Наталья Алексеевна век на налы гусьӧн сеталӧ медицинскӧй отсӧг.
— Ті висьталӧй налы, коді тіянӧс ыстіс, медым йитчисны накӧд да кыскисны ас дораныс... Найӧ регыд мысти, зэв регыд мысти ковмасны и тіянлы. Ковмасны, медым командуйтны тіянӧн, том йӧзӧн. Войтыр ті бурӧсь, но найӧ ыджыдджыкӧсь тіянысь, — шуис Екатерина Павловна.
Ваня висьталіс ассьыс плансӧ Клава ордын явочнӧй пункт лӧсьӧдӧм йылысь, медым сы пыр йитчыны «Том гвардиялы» сиктса том йӧзкӧд, да корис та кузя отсавны Клавалы.
— Мед лучше сійӧ оз тӧд, коді ме, — нюммунӧмӧн шуис Екатерина Павловна, — ми сыкӧд сідзи прӧстӧ кутам дружитны.
— Но всё-таки кытысь ті тӧданныд миянӧс? — эз вермы терпитны Ваня.
— Тайӧс ме тіянлы некор ог висьтав, а то зэв оз ло лӧсьыд тіянлы, — шуис сійӧ, и чужӧм вылас сылӧн друг лои лукавӧй выражение.
— Кутшӧм секретъяс тіян? — вежӧгтігмоз юаліс Ванялысь Клава, кор найӧ дзурс пемыдын нин пукалісны Иван Никанорович горничаын да Клавалӧн мамыс спокойнӧя узис нин зэв пушыд, небыд и шоныд казачӧй перина вылын. Клавалӧн мамыс важӧн нин, медсясӧ переправа дорын вӧвлӧм событиеяс бӧрын, видзӧдіс Ваня вылӧ кыдзи ас морт вылӧ.
— Тэ кужан видзны тайна? — сылы пель водзас шӧпнитіс Ваня.
— Аддзӧмыд, мый юавны...
— Клянитчы!
— Клянитча.
— Екатерина Павловна висьталіс, мый миян краснодонса ӧти морт дзебсясьӧ матын, да тшӧктіс та йылысь юӧртны рӧдняыслы, а сэсся сёрнитім пустякъяс йылысь... Клава! — киӧдыс кутӧм бӧрын ньӧжйӧ да торжественнӧя шуис Ваня. — Немецъяскӧд тышкасьӧм могысь ми создайтім том йӧзлысь организация, пыран сэтчӧ?
— А тэ состоитан сэні?
— Дерт жӧ.
— Дерт, пыра!.. — пӧсь вом доръяснас сійӧ инмӧдчыліс Ванялы пеляс. — Ме жӧ дзик тэнад, ӧтнадлӧн, гӧгӧрвоан?
— Ме примита тэсянь клятва. Ми гижим сійӧс Олегкӧд, и ме тӧда сійӧс наизусть, и тэныд ковмас велӧдны сійӧс.
— Ме сійӧс велӧда, ӧд ме жӧ дзик нин тэнад...
— Тэныд ковмас организуйтны том йӧзӧс татысь и матысса хуторъясысь.
— Ме тэныд ставсӧ организуйта.
— Та дінӧ тэ эн относитчы сэтшӧм легкомысленнӧя. Провал кӧ лоӧ, тайӧ грӧзитӧ гибельӧн...
— А тэныд?
— И меным.
— Ме дась пӧгибнитны тэкӧд ӧтлаын...
— Но ме чайта, миянлы кыкнаннымлы бурджык ловйӧн кольны.
— Дерт жӧ, ёна бурджык.
— Тэ тӧдан, меным дасьтісны вольпасьсӧ эстӧн, зонъяс ордын, колӧ мунны, а то абу лӧсьыд.
— Но, мыйла тэныд сэтчӧ муннысӧ? Ӧд ме жӧ тэнад, но гӧгӧрвоан, дзикӧдз тэнад, — пӧсь вом доръяснас шӧпкӧдіс сылы пель водзас Клава.
Нелямын витӧд глава
Сентябрь пом кежлӧ «Том гвардия» организация Первомайскӧй рудникын, ӧттшӧтш «Восьмидомикикӧд» да 1-бис №-а шахтаса районкӧд, вӧлі нин том йӧзлӧн медыджыд подпольнӧй организацияӧн. Ставсӧ, мый вӧлі деятельнӧйджыкыс том йӧз пӧвстын, кодъяс велӧдчылісны Первомайскӧй школаса старшӧйджык классъясын, вӧлі вовлекитӧма организацияӧ.
Первомайкасаяс лӧсьӧдісны аслыныс радиоприёмник да лэдзавлісны листовкаяс да Информбюролысь сводкаяс, кодъясӧс гижавлісны тушӧн школьнӧй тетрадьясысь нетшыштӧм листъяс вылӧ.
Мыйта переживание вӧлі тайӧ радиоприёмник вӧснаыс! Дзик разнӧй керкаясысь вӧлі аддзӧма важӧн шыбитӧм, жугавлӧм, донтӧминик радиоприёмникъяс — и радиоприёмникъяссӧ гусявлісны. Борис Главан, молдаванин, коді пышйӧма вӧлі гортсаясыскӧд Бессарабияысь да кольччис Краснодонӧ, — группаын шуисны сійӧс «Алекоӧн», — босьтчис вӧчны наысь ӧти бур радиоприёмник. Но гортас мунігӧн, кор сійӧ нуис сьӧрсьыс аппаратъяслысь торъя частьяссӧ да лампочкаяс, улича вылын сійӧс кутіс «полицай».
Полицияын Главан сёрнитіс сӧмын румынскӧй кывйӧн, горзіс, полиция пӧ оз сет сы семьялы кынӧмпӧт корсьны, ӧд став тайӧ материалыс пӧ колӧ сылы зажигалкаяс вӧчавны да клянитчис, мый сійӧ кутас норасьны румынскӧй армияса командованиелы: Краснодонын век вӧліны мунысь частьясса мыйтакӧ румынскӧй офицеръяс. Главан квартираысь аддзисны кымынкӧ гӧтӧвӧй зажигалка да кымынӧскӧ вӧчны заводитӧмаӧс — сійӧ збыльысь, нажӧвитлывліс зажигалкаяс вӧчалӧм помысь, медым мыйӧнкӧ овны. И полиция лэдзис союзнӧй державалысь тайӧ представительсӧ, но век жӧ босьтіс сы ордысь радиоприёмникъяслысь частьяссӧ. Но сійӧ всё-таки вӧчис радиоприёмниксӧ сэтшӧм частьясысь, кутшӧмъяс кольӧмаӧсь на вӧлі.
Первомайкасаяс имеитісны самостоятельнӧй связьяс матысса хуторъяскӧд Лиля Иванихина пыр, коді, пленысь воӧм бӧрын бурдӧм мысти, муніс уджавны учительницаӧн Суходол хуторӧ. Найӧ вӧліны главнӧй йӧзӧн, кодъяс чукӧртісны оружие степысь, мукӧддырйи сы могысь вӧчлісны походъяс зэв ылӧ Донец ю дорӧ, кӧні водзджыксӧ мунлісны бойяс, да гусявлісны сійӧс шойччыны сувтлысь немецкӧй да румынскӧй салдатъяслысь да офицеръяслысь. Тайӧ оружиесӧ, сы бӧрын кор первомайкаса том йӧз ставныс вооружитчисны, кутісны сдавайтны Серёжка Тюленинлы да чукӧртны складӧ, кодлысь местасӧ тӧдіс сӧмын Сережка да ещӧ кымынкӧ морт.
Сы моз жӧ, кыдзи «Том гвардия» организацияын дзоньнас душанас вӧліны Олег Кошевой да Иван Туркенич, а Краснодон посёлокса организацияын душанас вӧліны Коля Сумской да Тося Елисеенко, «Первомайкаса» организацияын душанас вӧліны Уля Громова да Анатолий Попов.
Толя Поповӧс штаб назначитіс первомайскӧй группаӧ командирӧн. И комсомолын шедӧдӧм организационнӧй навыкъяснас, и сылы лӧсялана серьёзностьнас сійӧ пыртліс быдлаӧ, кӧть мый эз вӧчны «Первомайкаса» том йӧз, ответственнӧй дисциплина да решительнӧй смеллун, кодъяс мыджсьылісны исключительнӧ став ребяталӧн ӧтсӧгласа удж вылӧ.
А Уля Громова вӧлі став выльторъяс пыртӧмлӧн авторӧн да первомайкасаясӧн лӧсьӧдӧм унджык воззваниеыслӧн да листовкаыслӧн авторӧн. Сӧмын ӧні кутіс тыдавны, кутшӧм ыджыд моральнӧй авторитет вӧлі шедӧдӧма тайӧ нылыс аслас пӧдругаяс да ёртъяс пӧвстын нӧшта сэксянь на, кор сійӧ, мукӧдкӧд ӧткодь, велӧдчыліс ставныскӧд, и ветлывліс степӧ, и сьывліс, и танцуйтлывліс, кыдзи и ставныс, да лыддьывліс стихъяс, и новлӧдлывліс пионеръясӧс, — ыджыд тушаа, статя ныв, сьӧкыд сьӧд кӧсаяса, синъясас то солькъясис яснӧй вына югыдлун, то найӧ тырлісны таинственнӧй вынӧн, ачыс медсясӧ чӧв олысь, а абу озорнӧй, ёнджыкасӧ рӧвнӧй характера, а абу страстнӧй, но ӧтиыс и мӧдыс вӧліны ӧттшӧтш.
Томдырйиыд показнӧй да подлиннӧй йылысь, лӧжнӧй да значительнӧй йылысь сёрнитӧны оз опыт да изучайтӧм подув вылын, а первой видзӧдлӧм, первой кыв шуӧм, движение бӧрын. Ӧні Улялӧн эз вӧвны ас дінас торъя ёна матыстӧм пӧдругаяс, сійӧ вӧлі ӧтмоза внимательнӧй и бур и требовательнӧй быдӧн дінӧ. Но тырмымӧн вӧлі нывъяслы аддзывны сійӧс, шуны ӧта-мӧдныслы кык-куим кыв, медым казявны, мый тайӧторйыс Улялӧн абу душевнӧй скуплун радиыс, а тайӧтор саяс сулалӧ чувствояслӧн да мӧвпъяслӧн зэв ыджыд мир, йӧзӧс разнӧй ног донъялӧмлӧн, на дорӧ разнӧй отношениеяслӧн зэв ыджыд мир и тайӧ мирыс вермас проявитны асьсӧ зэв ыджыд вынӧн, торйӧн нин заслужитан кӧ сысянь моральнӧй осуждение. Татшӧм натураяс дорсянь весиг рӧвнӧй отношение принимайтсьӧ кыдзи награда, — мый нӧ шуан, найӧ кӧ кӧть здук кежлӧ восьтыласны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ?
И Уля сэтшӧм жӧ рӧвнӧйӧн вӧлі быд зонкӧд. На пӧвстысь некод эз вермы не сӧмын шуны, мый Уля мукӧдъяскӧд серти ёнджыка дружитӧ сыкӧд, но на пӧвстысь ни ӧти морт весиг эз лысьт думыштны аслыс тайӧ позянлун йывсьыс. Улялӧн ӧти видзӧдлӧм, вӧрзьыштӧм серти быд зон гӧгӧрволіс, мый сійӧ имеитӧ делӧ оз асьсӧ ёна радейтысь личностькӧд да нӧшта нин оз чувствояслӧн гӧльлункӧд, а настоящӧй страстьяслӧн цельнӧй дзебӧм миркӧд. Тайӧ страстьясыс нӧшта эз на аддзыны сійӧс, код вылӧ найӧ ылькнитасны великӧй сӧстӧм тыр мераӧн, да кодъяс оз вермыны рӧскодуйтны асьнысӧ войтӧн-войтӧн. И Уляӧс кытшаліс зонъяслӧн сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм бережнӧй да бескорыстнӧй обращениеыс, коді овлывлӧ сӧмын зэв вына да чистӧй нывъяс дінӧ.
Буретш та вӧсна, а эз сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі тӧлка да лыддьывлӧма уна книгаяс, Уля естественнӧя, свободнӧя, весиг аслыс казявтӧг владейтіс пӧдругаясыслӧн да первомайкаса ёртъясыслӧн душаясӧн.
Нывъяс чукӧртчисны Иванихина чойяс ордӧ, кытчӧ ӧні найӧ векджык чукӧртчывлісны: найӧ вӧчалісны индивидуальнӧй пакетъяс раненӧйяслы перевязкаяс вылӧ.
Перевязочнӧй материалсӧ гусявлӧма Любка ещӧ медицинскӧй службаса сійӧ офицеръяслысь да салдатъяслысь на, кодъяс гуляйтісны сы ордын, — сійӧ гусялӧма тайӧс сідзи, пырмунігмоз, эз чайтлы, мый тайӧ кытчӧкӧ ёна ковмас. Но тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Уля пыр жӧ аддзис, мый вылӧ тайӧ ковмас.
— Миян быд детинкалӧн должен лоны индивидуальнӧй пакет, найӧ ӧд абу ми кодьӧсь, налы ковмас тышкасьны, — шулывліс сійӧ.
И, буракӧ, сійӧ мыйсюрӧ тӧдіс, кор шулывліс:
— Зэв регыд мысти воас кад, кор ми выступитам ставным. Сэки миянлы ковмас уна-уна перевязочнӧй материал...
Збыльвылассӧ Уля сӧмын висьталіс аслас кывъясӧн сійӧс, мый висьтавліс штаб заседание вылын Ваня Земнухов. А кытысь тайӧс тӧдмалӧма Ваня, Уля эз тӧд.
Тадзи найӧ пукалісны да вӧчалісны пакетъяс, и весиг Шура Дубровина, студентка, кодӧс войдӧр лыддьылісны необщественнӧйӧн, кутшӧмкӧ прӧстӧ индивидуалисткаӧн, тшӧтш вӧчис тайӧ уджсӧ, сы вӧсна мый Майя Пегливановаӧс радейтӧм вӧсна сійӧ тожӧ пырис «Том гвардияӧ». А вӧсньыдик Саша Бондарева шулывліс:
— Тӧданныд, нывъяс, код кодьӧсь ми ӧні ставным? Старукаяс кодьӧсь, кодъяс коркӧ уджавлӧмаӧсь шахтаясын, а сэсся петӧмаӧсь пенсия вылӧ либӧ асланыс пиян иждивение вылӧ — кымынӧс найӧс ме аддзывлі аслам бабушка ордысь. Найӧ вот тадзи жӧ, ӧти бӧрся мӧд, чукӧртчасны вӧлі менам бабушка ордӧ да пукалӧны: ӧти кыӧ, мӧд вурсьӧ, коймӧд пасьянс раскладывайтӧ, нёльӧд отсалӧ бабушкалы картупель весавны, — да чӧв олӧны... Чӧв оласны, чӧв оласны, сэсся ӧти чеччас, нюжмыштчас да шуӧ: «А мый, бабаяс, гажӧдчыштам?..» Бабъяс нюммунасны ныр уланыс, а кодкӧ и шуас: «Да, дерт, абу грек гажӧдчыштны»... И сэки нин найӧ складчина чукӧртӧны, дас вит кӧпейкаӧн мортысь — видзӧдан, и пызан вылын бутылка нин сулалӧ, уна-ӧ налы колӧ бабъясыдлы? Юыштасны чуньлыс мындаӧн, со этадзи пыкасны кияснас банбокъяссӧ да заводитасны сьывны: «Ой ты, колечко моё позлащённое...»
— Ок и тайӧ Сашка, пыр и мыйкӧ висьтыштас сэтшӧмӧс! — сералісны нывъяс. — Да огӧ-ӧ и ми тшӧтш сьылыштӧй мыйкӧ сэтшӧмӧс, кыдзи эсійӧ старукаясыс?
Но сэки воис Нина Иванцова, — сійӧ ӧні шоча нин волывліс прӧстӧ сідзи, пукалыштны нывъяскӧд, ӧні сійӧ волывліс кыдзи штабса связнӧй, а кӧні вӧлі сійӧ штабыс да кодъяс сэні вӧліны, нывъяс эз тӧдны. «Штабсӧ» найӧ гӧгӧрволісны сідзи, — мый пукалӧны кутшӧмкӧ гырысь йӧз кӧнкӧ подпольеын, гашкӧ, му улын блиндажын и стенъясас гӧгӧр ӧшлӧма картаяс, и асьныс тайӧ йӧзыс вооружитчӧмаӧсь, и найӧ вермасны сэсянь жӧ йитчыны радио пыр фронткӧд, а гашкӧ, весиг и Москвакӧд. И вот воис Нина Иванцова да корис Уляӧс ывлаӧ, и нывъяс гӧгӧрвоисны нин, мый, сідзкӧ, Нина воис выль заданиеӧн. И збыльысь, мыйкӧдыра мысти Уля бӧр пырис керкаас да шуис, мый сылы пӧ колӧ кытчӧкӧ ветлыны. Сэсся сійӧ корис бокӧ Майя Пегливановаӧс да шуис сылы, медым нывъяс нуалісны индивидуальнӧй пакетъяссӧ гортъясаныс, а сизим-кӧкъямысӧс эськӧ сійӧ мед нуис Уля ордӧ, сы вӧсна мый найӧ регыд вермасны ковмыны.
Эз на коль и дас вит минута, а Уля петіс нин асланыс садйысь Поповъяс садйӧ: юбкасӧ лэптыштӧмӧн сійӧ первой ӧти коксӧ лэптіс плетень вылӧ, сэсся мӧдсӧ да сідзикӧн вуджис плетень вомӧн. Поповъяс садйын, пӧрысь вишняувса косьмӧм турун вылын, ӧта-мӧдныслы паныдӧн кынӧм выланыс куйлісны Анатолий Попов да Витя Петров и видлалісны районыслысь картасӧ. Анатолий вӧлі шапкаалӧма зӧр идзас рӧма юрси вылас узбекскӧй шапочка, а сьӧд юра Витя шапкатӧм.
Найӧ ылісянь аддзисны Уляӧс, и кор сійӧ матыстчис на дорӧ, найӧ, ньӧжйӧник ӧта-мӧдыскӧд сёрнитігтырйи, дугдывтӧг видзӧдісны карта вылӧ. Уля нюжӧдӧм килутшнас небрежнӧя шыбитіс морӧс вылас лэччӧм кӧсаяссӧ мыш саяс, лӧсьӧдыштіс юбкасӧ кокъяс гӧгӧрыс, пидзӧсъяссӧ топӧдӧмӧн лажыньтчис да тшӧтш кутіс видзӧдны карта вылас.
Делӧыс, код йылысь тӧдісны нин Анатолий да Виктор да мый вӧсна корисны Уляӧс, первомайкасаяслы вӧлі медводдза серьёзнӧй испытаниеӧн: «Том гвардиялӧн» штаб поручитіс налы мездыны военнопленнӧйясӧс, кодъяс уджалісны Погорелый хуторын лесхозын.
— Охранаыс ылын олӧ? — юасис Анатолий.
— Охранаыс олӧ туй веськыдладорас, дзик хуторас нин. А баракыс неылын шуйгаладорас, эсійӧ роща дорас, помнитан? Сэні войдӧр вӧлі склад. Найӧ сӧмын наръяс вӧчалісны да гӧгӧрыс кытшалісны проволокаӧн. И ставыс ӧти часӧвӧй... Ме думысь, охранасӧ лучше не вӧрзьӧдны, а бырӧдны часӧвӧйсӧ... А жаль: колӧ эськӧ вӧлі найӧс ставнысӧ джагӧдлыны, — зэв лӧгпырысь шуис Виктор.
Батьыс пӧгибнитӧмсянь Виктор Петров ёна вежсис. Сійӧ куйліс сьӧд бархатнӧй пинжака да, Анатолий вылӧ аслас збой синъяснас зумыша видзӧдлывліг, кос турун курччалігтыр, быттьӧкӧ неокотапырысь висьталіс:
— Войнас пленнӧйясыс томан сайынӧсь, но позьӧ босьтны Главанӧс аслас инструментъяснас, сійӧ ставсӧ вӧчас некутшӧм шумтӧг.
Анатолий лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ.
— Кыдзи тэ думайтан? — юаліс сійӧ.
Уля кӧть и эз кывлы налысь сёрни заводитчӧмсӧ, сійӧ, кыв джынсяньыс зэв ӧдйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сэтшӧм гӧгӧрвоӧмӧн, коді кыдзкӧ ачыс установитчис налӧн деятельность заводитчӧмсянь жӧ, пырысь-пыр гӧгӧрвоис сущностьсӧ, мыйӧн вӧлі недӧвӧлен Виктор.
— Ме Витялысь зэв бура гӧгӧрвоа: збыль, окота эськӧ вӧлі бырӧдны охранасӧ. Но ми эгӧ на сӧвмӧй татшӧм операцияяс вӧчалӧм вылӧ, — шуис сійӧ морӧссяньыс петысь свободнӧй да спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— И ме тадзи жӧ думайта, — шуис Анатолий. — Колӧ вӧчны сійӧс, мый прӧстӧйджык да матӧджык вайӧдӧ цельлань.
Мӧд луннас рытладорыс найӧ ӧткӧн-ӧткӧн воалісны Погорелый хутордорса вӧрӧ Донец берег дорӧ, ставныс вӧліны витӧн — Анатолий да Виктор, школа кузя налӧн ёртъясныс Володя Рагозин, Женя Шепелев, на пӧвстын медічӧтыс, да Борис Главан. Найӧ ставныс вӧлі вооружитчӧмаӧсь револьверъясӧн. Викторлӧн вӧлі ещӧ батьыслӧн стариннӧй «финка», кодӧс сійӧ ӧні пыр новлӧдліс тасма йылын бархатнӧй пинжак улас. Борис Главан сьӧрсьыс босьтӧма щипцы-кусачки, ичӧтик лӧм да отвёртка.
Вӧлі лунвывса водз арся, тӧлысьтӧм, кодзула ыркыдкодь вой. Зонъяс куйлісны ю дорын крут кыркӧтш улын — веськыдладор берегас. Тані кустъясыс быдмӧмаӧсь дзик берег дорӧдзыс, найӧ вӧрисны юръяс весьтаныс, юыс неуна югъяліс да визувтіс пӧшти дзик шытӧг; сӧмын неуна улынджык, кырӧм берег дорас, юлӧн лӧнь струяясыс, то ли буждӧм муас писькӧдчигтыр, то ли кутшӧмкӧ ньӧртор вӧйтлігмоз да сійӧс бӧр лэдзигмоз, сялькӧдчисны да тёпкӧдчисны, быттьӧкӧ кукань нёняліс мамсӧ. Мӧдарладор, степнӧй нязьмӧс берегыс тупкысьӧма вӧлі эзысь кодь, гудыр пемыднас.
Найӧ виччысисны вой шӧр кад, кор кутас вежсьыны караул.
Сэтшӧм таинственнӧй да мича вӧлі водз арся тайӧ войыс, мӧдлапӧвса тайӧ эзысь кодь руа тшынторнас да челядь сяма тайӧ сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шынас, мый ребята некод эз вермыны мынтӧдчыны тешкодь чувствоысь: неужели найӧ долженӧсь янсӧдчыны и юыскӧд и тайӧ шыыскӧд да панны тыш немецкӧй часӧвӧйкӧд, кутшӧмкӧ проволочнӧй заграждениеяскӧд, иганъяскӧд?.. Ӧд и юыс и тайӧ шыыс — ставыс тайӧ вӧлі налы сэтшӧм матыссаӧн да тӧдсаӧн, а сійӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны, найӧ долженӧсь вӧчны первойысь, — некод найӧ весиг эз представляйтны, кыдзи тайӧ лоӧ. Но найӧ дзебисны тайӧ чувствосӧ ёрта-ёртсьыныс да вашкӧдчисны налы матыссаторъяс йылысь.
— Витя, тэ помнитан тайӧ местасӧ? Ӧд тайӧ дзик сійӧ, збыль? — юасис Анатолий.
— Абу, сійӧ неуна улынджык, со кыті тай кырӧма да ваыс тяпкӧдчӧ. Ӧд меным ковмис мӧдлапӧвсяньыс вартчыны, ме ёна полі, мый тэнӧ кылӧдас улӧджык, веськыда йирас...
— Кӧть ӧні и кольӧма нин тайӧ, но висьтала, мый всё-таки ме зэв ёна повзьылі, — челядь моз нюммунӧмӧн шуис Анатолий: ме пӧшти нин тшӧкмунлі ванас.
— Ми Женька Мошковкӧд петам вӧлі вӧрысь и — ок, чӧрт мед тэнӧ нуас! И ме, веськыда кӧ шуны, вартчыны на вӧлі ог куж, — шуис кузь тушаа зэв омӧлик зон Володя Рагозин, коді дзик синмӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ и вывті кузь кӧзырёк вӧснаыс сылӧн ньӧти эз тыдав чужӧмыс. — Женька Мошков кӧ веськыда кыр йывсяньыс паськӧмнас и быдӧн эз чеччышт ваас, тэ эськӧ эн вермы кыскыны сійӧс, — шуис сійӧ Викторлы.
— Дерт, эг вермы, — висьтасис Виктор. — А мый ещӧ кывсьӧ вӧлі Мошков йывсьыс?
— Нинӧм оз, — шуис Рагозин. — Да мый, младшӧй лейтенант, да ещӧ пехотаын! Тайӧ жӧ медся низӧвӧй командир, найӧ, зонмӧ, гибнитӧны семечки моз...
— Тіян Донецныд — лӧнь, вот миян Днестр, сійӧ — да, ю! — гырддза йылас кыпӧдчыштӧм бӧрын шуис Боря Главан, сылӧн еджыд пиньясыс дзирдыштісны пемыдас. — Визув! Мича! Миян кӧ сэтчӧ вӧян, он нин спаситчы. И, сэсся, кывзы, кутшӧм нӧ тайӧ вӧр тіян? Ми степын жӧ олам, но Днестр пӧлӧн миян сэтшӧм вӧр! Сьӧд липаяс, тис пуяс — сывнад он судз, туганъясыс — небесаӧдзыс...
— Вот тэ эськӧ мед сэні и олін, — шуис Женя Шепелев. — Тайӧ всё-таки скӧрмӧдӧ, мый йӧзлы оз удайтчы овны сэні, кӧні налы сьӧлӧм вылас воӧ... Став тайӧ войнаясыс и вообщӧ... А то олісны эськӧ быдӧн, кӧні кодлы сьӧлӧм вылас воӧ. Сьӧлӧм вылас воӧ овны Бразилияын — пӧжалуйста. Ме эськӧ ачым спокойнӧя олі Донбассын. Меным личнӧ тані ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ...
— Энлы, кывзы: збыль кӧ нин тэ кӧсъян овны спокойнӧя, мирнӧй кадӧ лок миянӧ Сорокаӧ, миян уезднӧй карӧ, а ещӧ бурджык миян сиктӧ, сылӧн, зонмӧ, и нимыс гора, историческӧй — Царь-град, — ньӧжйӧник сералігтыр шуис Главан. — Сӧмын лок, тӧдан, эн клопотнӧй должность вылӧ. Ен мед видзас, шуам, лоны Заготскотса уполномоченнӧйӧн! Лок да ло миян Краснӧй крест обществоса председательӧн. Кутан тӧдны сӧмын парикмахерскӧйяс, вӧчны дзик нинӧм, сӧмын вина ю да ов. Збыль, ей-богу, вежалана должность! — гажаа висьталіс Главан.
— Ньӧжйӧджык тэ, гажмин! — бурпырысь шуис Анатолий.
И бара налы кутіс кывны юлӧн сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шыыс.
— Пӧра... — шуис Анатолий.
И природалӧн сійӧ прӧстӧй, естественнӧй чувствоыс да олӧм шудлун чувствоыс, коді ӧні на вӧлі шымыртӧма найӧс, пыр жӧ налӧн быри.
Прӧсека дорті, вӧртӧмджык делянкаяс кытшовталігмоз, ӧта-мӧд бӧрсяыс найӧ пырисны рощаӧ, код сайын сулаліс татысянь тыдавтӧм барак. Медводзын муніс Виктор, коді тӧдіс татысь быд куст. Рощаын найӧ недыр куйлыштісны, кывзысисны. Гӧгӧр вӧлі чуймӧдана чӧв-лӧнь. Виктор лэптыштліс кисӧ, и найӧ мӧдісны кыссьыны водзӧ.
И вот найӧ куйлісны нин дзик роща дорас. На водзын тыдаліс ӧти сигӧрттӧм джуджыд барак, обыкновеннӧй барак, но сэні видзисны йӧзӧс, и сійӧ кажитчис шуштӧмӧн, ужаснӧйӧн. Баракгӧгӧрса местаыс вӧлі дзик куш. Барак шуйгаладорас пемыдас тыдаліс часӧвӧйлӧн фигураыс. Ещӧ шуйгавывтіджык муніс туй, а сы сайын заводитчылісны хуторса керкаяс, но найӧ эз тыдавны тасянь.
Ещӧ час джын кымын коли караул вежсьытӧдз, и став тайӧ кад чӧжыс найӧ куйлісны да эз вештывны синнысӧ часӧвӧйлӧн вӧрзьывтӧм сьӧд фигура вылысь.
Коркӧ и кылісны найӧ кысянькӧ водзладорсянь шуйгавылысь кок шыяс да, локтысьяссӧ аддзытӧг на, кылісны, кыдзи кык морт, чорыда восьлалігтыр, петісны туй вылӧ да кутісны матыстчыны налань. Тайӧ вӧліны разводящӧй да сменнӧй. Налӧн сьӧд фигураясыс матыстчисны часӧвӧй дорӧ, коді, найӧс кылӧм бӧрын, кынмис места вылас «смирно» сулалігмоз.
Кыліс ньӧжйӧник шуӧм немецкӧй команда, оружиеӧн зялькӧдчӧм, муӧ котшкӧдысь каблук шыяс. Кык фигура торйӧдчисны, и бара кутісны кывны кок шыяс подмӧм туй кузя, найӧ пыр ылыстчисны, гортӧммисны да дзикӧдз дугдісны кывны.
Анатолий бергӧдыштіс юрсӧ Женя Шепелевлань, но сійӧ кыссис нин роща пытшкӧслань. Женя должен вӧлі мунны хутор дорті да займитны позиция сійӧ керка дорас, кӧні оліс охрана.
Часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, бӧрӧ да водзӧ, быттьӧ решётка дорті кӧин. Сійӧ восьлаліс тэрыба, ременя винтовкасӧ ӧшӧдӧма пельпом саяс, и кыліс, кыдзи сійӧ воча-воча зыралӧ кипыдӧсъяссӧ: тыдалӧ, узьӧм бӧрас сылы вӧлі кӧдзыд.
Анатолий малыштіс Викторлысь кисӧ, коді вӧлі виччысьтӧм пӧсь, да топӧдыштліс сійӧс.
— А гашкӧ, кыкӧн? — сылы пель дінас вом дорсӧ друг матыстӧм бӧрын шӧпнитіс сійӧ.
Тайӧ нин вӧлі дружескӧй слаблун. Виктор отрицательнӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ, да мӧдіс кыссьыны водзӧ.
Анатолий, Борис Главан да Володя Рагозин, лов шынысӧ кутӧмӧн, следитісны сы бӧрся да часӧвӧй бӧрся. Быд кышмунӧм бӧрын, коді лолі Виктор кыссигӧн, налы кажитчис, мый сійӧс аддзисны. Но Виктор пыр ылӧджык кыссис на дорсянь, со сылӧн бархатнӧй курткаыс сӧльнитчис местаыскӧд, сійӧ эз нин тыдав ни эз кыв. Кажитчис, вот-вот должен лоны этайӧ, и найӧ пыр следитісны часӧвӧйлӧн сьӧд фигура бӧрся, но часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, и нинӧм эз лолы, и кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны...
Быттьӧ челядь кадся джынвыйӧ вунӧдӧм ворсігӧн, пионералігӧн на, кор сэтшӧм окота вӧлі мудеритны пост вылын сулалысь ёртсӧ, Виктор кыссис, му бердӧ ляскысьӧмӧн, но эз кынӧм вылас, а переменаӧн, первой вештас кисӧ, сэсся коксӧ да бара кисӧ и бара коксӧ.
Ки-кокыс сылӧн лоӧмаӧсь зэв пелькӧсь. Кор часӧвӧй восьлаліс сылань, Виктор кынмыліс места вылас; кор часӧвӧй ылыстчыліс, Виктор бара кыссис, кутіс асьсӧ, медым не тэрмасьны кыссьынысӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна тіпкис, но сьӧлӧм вылас полӧм эз вӧв. Кыссьыны заводиттӧдзыс сійӧ пыр заставляйтіс асьсӧ думайтны батьыс йылысь, медым бара и бара кыпӧдны ас пытшкас мстительнӧй чувство. Но ӧні та йылысь сійӧ дзикӧдз вунӧдіс: сылӧн душевнӧй став вынъясыс мунісны сы вылӧ, медым гусьӧн матыстчыны часӧвӧй дорӧ.
Тадзи сійӧ кыссис проволочнӧй заграждение пельӧсӧдз да измис — заграждениеыс нёль пельӧсӧн кытшаліс бараксӧ. Часӧвӧй воис мӧдарладор пельӧсӧдзыс да бӧр бергӧдчис. Виктор кыскис «финка», курччис сійӧс пиньяснас да мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлы паныд. Сылӧн синъясыс сэтшӧма велалісны пемыдас, мый сійӧ аддзис весиг проволокасӧ, и сылы кажитчис, мый часӧвӧй, тыдалӧ, велалӧма жӧ пемыдас да, кор матӧдз воас сы дорӧ, аддзас сійӧс мусьыс. Но часӧвӧй воис проволочнӧй заграждениеӧ вӧчӧм петанін дорӧдз да сувтіс. Виктор тӧдіс: тайӧ абу прӧстӧй петанін, а сэні эм кутшӧмкӧ приспособление, — бытшласьысь проволокаысь гартлӧм козлыяс. Виктор, став нервъяссӧ зэвтӧмӧн, виччысис, но часӧвӧй, пельпом сайсьыс винтовкасӧ босьттӧг, кияссӧ сюйис гач зепъясас да сідзи и сувтіс — бараклань мышкӧн, неуна юрсӧ копыртыштӧмӧн.
И Викторлы друг кутіс кажитчыны сійӧ жӧ, мый и другъясыслы, кодъяс кынмӧм сьӧлӧмӧн виччысисны сылысь действиеяссӧ, — сылы кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны. Виктор эз нин думайт сы йылысь, мый часӧвӧй ӧні кокниа вермас аддзыны сійӧс и медся нин кывны, сы вӧсна мый часӧвӧйлӧн аслас кок шыясыс эз нин вевттьыны мукӧд шыяссӧ, да веськыда мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлань. На костын эз вӧв кык метрысь унджык, а часӧвӧй пыр сулаліс сідз жӧ, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, пельпом саяс винтовкаа, пилоткаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ тушасӧ неуна довкйӧдлігтыр. Виктор эз помнит, кыссис-ӧ сійӧ ещӧ водзӧ али пырысь-пыр жӧ уськӧдчис, но сійӧ вӧлі кок йылас нин часӧвӧй бокын да лэптіс «финкасӧ». Часӧвӧй восьтіс синъяссӧ да тэрыба бергӧдіс юрсӧ, — тайӧ вӧлі пӧрысиник нин, омӧлик, щӧтьӧн тырӧм чужӧма немец. Сылӧн синъясыс лоины дзик йӧйлӧн кодьӧсь, и сійӧ эз вевъяв кыскыны зепъяссьыс кияссӧ да ньӧжйӧник тешкодя ыкнитіс:
— Ык...
Виктор мыйвынсьыс сутшкис сылы «финкасӧ» голяас, щӧкасьыс шуйгавылӧджык. Финкаыс дзик воропӧдзыс пырис кытчӧкӧ небыдінӧ пельпом лы саяс. Немец уси, и Виктор уси сы вылӧ да кӧсйис нӧшта ӧтчыд сутшкыны сылы, но немец эз нин вӧр, и вомсьыс кутіс петны вир. Виктор вешйис бокӧ да шыбитіс вирӧсь «финкасӧ». И друг сійӧс сэтшӧма кутіс восӧдны, мый сійӧ шуйга соснас топӧдіс вомсӧ, медым эз кут кывны, кыдзи сійӧс восӧдӧ.
Сэки сійӧ аддзис ас водзсьыс Анатолийӧс, коді мыччӧ вӧлі сылы «финкасӧ» да шӧпкӧдӧ:
— Босьт, примета кольӧ...
Виктор дзебис «финкасӧ», а Рагозин кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да шуис:
— Туй вылӧ!..
Виктор кыскис револьверсӧ да Рагозинкӧд тшӧтш котӧртіс туй вылӧ, и найӧ водісны татчӧ.
Боря Главан поліс, медым пемыдінас оз дзугсьы бытшласьысь проволокаа тайӧ козлыясас, да, кыдзи бур профессионал, тэрыба уджаліс щипцы-кусачкинас, вӧчис заграждениеас кык столб костті петан туй. Анатолийкӧд тшӧтш найӧ уськӧдчисны барак ӧдзӧс дорӧ. Главан кималаснас корсис игансӧ, — тайӧ вӧлі томналӧм обыкновеннӧй кӧрт засов. Главан сюйис ичӧтик лӧмсӧ томан вугъяс да жугӧдіс сійӧс. Найӧ вештісны засовсӧ да, зэв ёна волнуйтчигтыр, восьтісны ӧдзӧссӧ. На вылӧ ыльнитіс клящӧй дука шоныд воздух. Йӧзыс садьмисны, кодкӧ вӧрис веськыдладорын и шуйгаладорын, и насянь водзын, кодкӧ унйывсьыс повзьӧмпырысь юасис.
— Ёртъяс... — шуис Анатолий и волнуйтчӧмысла сэсся нинӧм эз вермы водзӧ шунысӧ.
Кылісны пыдісянь шуӧм радлысь кымынкӧ гӧлӧс, найӧс кутісны ланьтӧдны.
— Вӧртіыс мунӧй юланьыс, а сэсся ю пӧлӧныс увлань и вывлань, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын шуис Анатолий. — Эм тані Гордей Корниенко?
— Эм! — шыасис кодкӧ жуысь йӧз чукӧрсянь.
— Мунӧй гортаныд гӧтыр ордад... — Анатолий петіс бараксьыс да сувтіс ӧдзӧс дорас.
— Донаӧй... Аттьӧ... Избавительясӧй... — кыліс Анатолий дорӧдз.
Первойя йӧзыс заводитлісны котӧртны проволокаӧн гартлӧм козлыяслань, но Главан паныдаліс найӧс да индіс заграждениеӧ вӧчӧм петан туйӧ. Пленнӧйяс уськӧдчисны сэтчӧ. Друг боксяньыс кодкӧ кватитіс Анатолийӧс кыкнан кинас пельпомӧдыс да мӧдіс шӧпкӧдны ыджыд радлунӧн:
— Толя?.. Толя?..
Анатолий дрӧгнитіс, чужӧмсӧ матыстіс сійӧс кутысь мортыслы дзик чужӧм бердас.
— Мошков Женя... — шуис Анатолий, мыйлакӧ весиг шензьытӧг.
— Ме тӧді тэнӧ гӧлӧс сертиыд! — шуис Мошков.
— Виччысьышт... Мунам ӧтлаын...
Югдытӧдзыс вӧлі ылын на, кор мукӧдъяссьыс торйӧдчӧм Анатолий, Виктор да Женя Мошков пуксисны шойччыштны векньыдик балка пыдӧсӧ, кӧні быдмисны кустъяс. Мошков кӧмтӧм, пасьталӧма кутшӧмкӧ сырилетки, кытысь петӧ лёк дук, юрсиыс колтунӧн висьӧмла гынмӧма.
Ӧні кажитчис веськыда чудесаӧн, мый найӧ мездісны пленысь Мошковӧс, код йылысь сӧмын на та водзвылын сёрнитісны Донец ю берег дорын. Мудз вылӧ видзӧдтӧг Анатолий вӧлі кыпыда возбуждённӧй. Сійӧ дугдывтӧг казьтывліс операциялысь то ӧти момент, то мӧдӧс, коді помасис татшӧм удачнӧя, ошкис Викторӧс да Главанӧс да мукӧд войтырӧс, то бара заводитліс висьтавны, кыдзи найӧ мездісны Женя Мошковӧс. Виктор вочавидзліс зумыша, ӧти кывъясӧн, а Мошков пыр чӧв оліс. Коркӧ и Анатолий тожӧ ланьтіс. Балкаын вӧлі зэв пемыд да лӧнь.
И друг кӧнкӧ Донец кывтыдын ыпнитіс кыа. Сійӧ кыптіс друг, югдӧдіс небесалысь ыджыдджык юкӧнсӧ. Пӧжар весьтын небесаыс век ӧтарӧ ӧшйис увлань, быттьӧ гӧрд вон; весиг балкаын лои югыд.
— Кӧні тайӧ? — ньӧжйӧник юаліс Виктор.
— Гундоровскӧй дорын, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Анатолий. — Тайӧ Серёжка, — гӧлӧссӧ чинтыштӧм мысти шуис сійӧ. — Сёрӧмъяс соталӧны. Ӧні сійӧ быд вой найӧс соталӧ...
— Велӧдчим школаын, ас водзысь аддзылім олӧмыслысь сэтшӧм паськыд, веськыд туй, и со мыйӧн лоӧ занимайтчыны! — вынӧн друг шуис Виктор. — И мӧд петан туй абу...
— Ёртъяс! Неужели ме вӧля вылын? Ёртъяс? — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Женя Мошков да, кияснас чужӧмсӧ тупкӧм бӧрын, уси косьмӧм турун вылӧ.
Нелямын квайтӧд глава
Воис кад, кор весиг керка-картатӧм йӧз асланыс тачкаясӧн полісны мунны шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя, а довгисны бокиса туйяс кузя либӧ веськыда степь вывті, — сэтшӧм частӧ кутісны взрывайтчыны минаяс вылын грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс да бензин тыра цистернаяс.
Эз на удитлы бырны йӧз костын сёрни сы йылысь, мый лунвылын кӧнкӧ Матвеев Курган да Новошахтинскӧй костса шоссе вылын лоӧма ыджыд авария, кыдзи кывсьыліс нин выль юӧр — войвылын Старобельскӧй да Беловодскӧй костын бензин тыра дзонь транспорт бырӧдӧм йылысь.
Сталинградлань мунысь главнӧй шоссе вылын друг лэбис воздухас Крепенка ю вомӧн вуджысь железобетоннӧй пос, и весиг эз вӧв гӧгӧрвоана, кыдзи тайӧ вермис лоны: поскыс вӧлі ыджыд населённӧй пунктын — Боково-Платовоын — да сійӧс ёна видзисны немецъяс. А некымын лун мысти гыпкысис ваӧ зэв ыджыд кӧрт туй пос Каменск дорын, Воронеж — Ростов магистраль вылын. Поссӧ вӧлі видзӧ нёль станкӧвӧй пулемёта немецкӧй автоматчикъяслӧн взвод. Тайӧ поссӧ жугӧдігӧн взрывыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый шыыс кыліс войнас Краснодонӧдз.
Олег дӧгадывайтчыліс, мый тайӧ взрывсӧ вӧчисны, тыдалӧ, краснодонса да каменскса подпольнӧй партийнӧй организацияяс ӧтвылысь. Сійӧ дӧгадывайтчыліс та йылысь сы вӧсна, мый взрыв лотӧдзыс недель кык войдӧр Полина Георгиевна выльысь корис Лютиков нимсянь связнӧйӧс Каменскӧ мӧдӧдӧм могысь.
Олег индіс связнӧйӧн Оля Иванцоваӧс.
Кык недель чӧж Оля ни ӧтчыд эз участвуйт «Том гвардия» уджын, кӧть Олег тӧдіс Нинасяньыс, мый Оля некымынысь волӧма гортас Краснодонӧ да бӧр мунлӧма. Оля бӧр воис Олег ордӧ кык лун мысти сы бӧрын, кор лои тайӧ знаменитӧй взрывыс, и скромнӧя босьтчис аслас быд лунся обязанностьяс бердӧ — связнӧявны «Том гвардия» штабын. Олег гӧгӧрволіс, мый Олялысь нинӧм йылысь оз позь юасьны, но ӧткымынысь лолывліс сідзи, мый любопытствоӧн да интересуйтчӧмӧн видзӧдліс Оля чужӧм вылӧ. Но Оля быттьӧ эз казявлы тайӧс, вӧлі век сэтшӧм жӧ рӧвнӧй, спокойнӧй, абу варов. Сылысь неправильнӧй гырысь чертаяса неподвижнӧй чужӧмсӧ, кӧні зэв шоча сявкнитліс нюм, быттьӧ нарошнӧ вӧлі создайтӧма тайнаяс видзӧм вылӧ.
Тайӧ кад кежлас районса туйяс вылын да сійӧ пределъяс сайын ылын действуйтісны нин «Том гвардиялӧн» куим постояннӧй боевӧй группа.
Ӧти группа — Краснодон да Каменск костса туй вылын; сійӧ медсясӧ усьласис легкӧвӧй машинаяс вылӧ, кӧні мунісны немецкӧй офицеръяс. Тайӧ группанас руководитіс Виктор Петров.
Мӧд группа — Ворошиловград — Лихӧй костса туй вылын; сійӧ усьласис машина-цистернаяс вылӧ: бырӧдаліс шофёръяссӧ да охранасӧ, а бензинсӧ лэдзліс муас. Тайӧ группанас руководитіс пленысь мездӧм Женя Мошков, Краснӧй Армияса лейтенант.
И коймӧд группа — Тюленинлӧн группаыс, коді действуйтліс быдлаын. Сійӧ задерживайтліс оружие нуысь, продовольствие, обмундирование нуысь немецкӧй грузӧвӧй машинаясӧс да кутавліс ылалӧм да кольччӧм немецкӧй салдатъясӧс, — кутавліс весиг дзик карсьыс.
Группаясса боецъяс чукӧртчывлісны заданиеясла волігӧн да бӧр разӧдчылісны ӧткӧн-ӧткӧн; быдӧн видзис ассьыс оружиесӧ определённӧй местаын степын, кытчӧ вӧлі гуалӧма сійӧс.
Мошковӧс пленысь мездӧм бӧрын «Том гвардиялӧн» лои ещӧ ӧти опытнӧй руководитель.
Пленын лёка олӧм бӧрын правитчӧм Мошков вӧлі ичӧтик дуб кодь ён да зумыд. Сійӧ ветлӧдліс тэрмасьтӧг, катласигтырйи, сьылі гӧгӧрыс вӧлі гартӧма кыӧм шарп и сы вӧсна кажитчис зэв кызӧн, кӧмалӧма калошиа сапӧг, кодӧс сійӧ пӧрччӧма туша сертиыс ас кодь кымын жӧ «полицай» кокысь, а тайӧ «полицайсӧ» виӧмаӧсь Шевыревка хуторысь полицейскӧй участок разгромитігӧн. Ортсысянь видзӧдны скӧр, сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма. Но армияын олӧм, медся нин сы бӧрын, кор сійӧс фронт вылын примитісны партияӧ, велӧдіс сійӧс лоны выдержаннӧйӧн да дисциплинированнӧйӧн.
Мошков вӧлі слесарь, и сійӧ пырис уджавны 10 №-а дирекционбердса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехӧ жӧ и Лютиков предложение серти сійӧс бӧрйисны «Том гвардия» штабӧ.
«Том гвардия» вӧчис нин некымын ыджыд боевӧй делӧ, но та вылӧ видзӧдтӧг, некысь вӧлі оз тыдав, мый немецъяс тӧждысьӧны тайӧ организация йывсьыс.
Сідз жӧ, кыдзи шоръяс да юяс артмӧны мупытшса ваяслӧн синмӧн аддзытӧм зэв посни движениеысь, сідзи и «Том гвардиялӧн» действиеясыс казявтӧг ӧтлаасьлісны уна миллион йӧзлӧн пыдӧ дзебӧм, паськыд движениеӧ; тайӧ йӧзыс зілисны бӧр лоны асланыс естественнӧй состояниеын, кутшӧмын найӧ вӧліны немецъяс вотӧдз. И немецъяслы паныд веськӧдӧм зэв уна гырысь и посни поступокъясас да делӧясас немецъяс дыр эз аддзыны «Том гвардиялысь» особӧй следсӧ.
Фронт ӧні вешйис сэтшӧм ылӧ, мый Краснодонын сулалысь немецъяслы тайӧ карыс кажитчис чуть ли не германскӧй райхлӧн эновтӧм заштатнӧй провинцияӧн. Эз кӧ эськӧ вӧвны туйяс вылын партизанъяслӧн действиеясыс, кажитчис эськӧ, мый тані век кежлӧ утвердитчӧма «выль порядок».
Ставыс лӧнис война фронтъяс вылын — рытыввылын и асыввылын, войвылын и лунвылын, быттьӧ кывзісны великӧй Сталинградскӧй битвалысь юралӧмсӧ. И Сталинград районса да Моздок районса бойяс йылысь быд лунъя дженьыдик юӧртӧмъясын сентябрь тӧлысь чӧж, сэсся октябрь тӧлысь чӧж вӧлі нин мыйкӧ сэтшӧм привычнӧй да постояннӧй, мый чайтсис, тадзи нин и век лоӧ.
Дзикӧдз быри поток пленнӧйяслӧн, кодъясӧс нуӧдлывлісны Краснодон пыр асыввывсянь рытыввылӧ. Но рытыввывсянь асыввывлань дугдывтӧг мунісны немецкӧй да румынскӧй воинскӧй частьяс, обозъяс, пушкаяс да танкъяс, найӧ мунлісны да бӧрсӧ эз волыны, а век мунісны выльяс, и Краснодонын дугдывтӧг лунйывлісны да узьмӧдчывлісны немецкӧй, румынскӧй салдатъяс да офицеръяс, и сідзжӧ кажитчис, мый век нин тадзи и лоӧ.
Коростылевъяс да Кошевойяс ордын некымын лун олісны ӧттшӧтш немецкӧй офицер, лётчик — «асс», коді ранитчылӧм бӧрын отпускысь мунӧ вӧлі фронт вылӧ, да румынскӧй офицер денщикыскӧд. Денщикыс вӧлі шут кодь, сёрнитіс рочӧн да гусявліс ставсӧ, мый сюрӧ, весиг чеснок да семейнӧй фотографияысь рамаяс.
Офицер-румын вӧлі салат рӧма формаа, галстука да зарни погонъяса, ачыс ичӧтик тушаа, сьӧд уска, мылькъя синъяса, зэв визув, весиг ныр йылыс сылӧн век вӧрис. Дядя Коля комнатаӧ овмӧдчӧм бӧрын сійӧ лун-лун эз волывлы сэтчӧ, ветлӧдліс штатскӧй паськӧмӧн кар кузя, видлаліс шахтаяс, учреждениеяс, воинскӧй частьяс.
— Мый тайӧ тэнад кӧзяиныд штатскӧй паськӧмӧн ветлӧдлӧ? — юаліс дядя Коля денщикыслысь, кодкӧд сылӧн лоины пӧшти приятельскӧй отношениеяс.
Весел денщик польдӧдіс банбокъяссӧ, швачнитіс сэтчӧ кипыдӧсъяснас да лыйис воздухнас, быттьӧкӧ циркын, да зэв бурпырысь шуис:
— Шпион!..
Тайӧ сёрни бӧрас дядя Колялы некор нин эз сюрлы аслас калляныс.
Немецкӧй «асс» овмӧдчис ыджыд комнатаас, Елена Николаевналы ковмис вуджны бабушка дорӧ, а Олеглы — сарайӧ. Тайӧ вӧлі гӧрд синъяса ыджыд еджыд мужчина, Франция весьтын да Харьков вӧсна бойясысь сылӧн вӧліны зэв уна орденъяс. Кор вайӧдісны сійӧс татчӧ комендатураысь, сійӧ вӧлі садьтӧм код, и сійӧ тані оліс некымын лун сӧмын сы вӧсна, мый юис лун и вой и некыдзи эз вермы пальӧдчыны. Сійӧ зілис аскӧдыс тшӧтш юктӧдны керкасьыс став олысьяссӧ румынъясысь ӧтдор, кодъяслысь существованиесӧ сійӧ прӧстӧ эз казяв. Сійӧ дзик ни ӧти секунда эз вермы овны некодкӧд сёрниттӧг. Терпитны позьтӧм немецко-русскӧй кывйӧн сійӧ объясняйтіс, кыдзи сійӧ первой нӧйтас большевикъясӧс, сэсся англичанаӧс, сэсся американецъясӧс и кыдзи сэки ставыс нин лоӧ бур. Но бӧръя лунъясас сійӧс кутісны мучитны зэв шуштӧм мӧвпъяс.
— Сталинград!.. Э-э!.. — чим гӧрд водз чуньсӧ лэптігмоз висьталіс сійӧ. — Большевик лыйлӧ... уп!.. Меным капут!.. — И шуштӧм синва доршасис сылӧн гӧрдӧдӧм синлапъяс вылас.
Мунӧм водзвылас сійӧ паляліс сӧмын сы выйӧдз, мый маузерсьыс вермис лыйлыны ӧшинь увъясысь аслыс курӧгъясӧс. Сылы некытчӧ вӧлі дзебны лыйлӧм курӧгъяссӧ, сійӧ кӧртавліс найӧс кокъясӧдыс, и кӧлуйсӧ чукӧртігкості найӧ куйлісны кильчӧ дорын.
Румын-денщик чукӧстіс Олегӧс, польдӧдіс банбокъяссӧ, лыйис воздухнас циркын моз да индіс курӧгъяс вылас.
— Цивилизация! — бурпырысь шуис сійӧ.
И Олег некор нин сэсся эз аддзыв ассьыс перочиннӧй пуртсӧ.
«Выль порядок» дырйи Краснодонын лоины «обществолӧн сливкияс» сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи кутшӧмкӧ Гейдельбергын либӧ Баден-Баденын, — чинъяслӧн, положениеяслӧн дзонь пос. Медвылын пос йылас сулалісны
Неуна улынджык тайӧ пос тшупӧдъяс вылын сулалісны Фельднер, Швейделӧн заместитель обер-лейтенант Шприк да трусикӧн ветлӧдлысь зондерфюрер Сандерс. Нӧшта улынджык — полицияса начальник Соликовский да бургомистр Стаценко, зэв солиднӧй, асывсяньыс кодъюра, определённӧй часӧ сійӧ, зонтика, ӧкуратнӧя восьлавліс няйтӧд карса управаӧ да сідз жӧ ӧкуратнӧя мунлывліс сэтысь, быттьӧкӧ сійӧ збыльысь мыйӧнкӧ управляйтліс. А пос вылас медулын вӧлі унтер Фенбонг аслас салдатъясыскӧд, и найӧ ставсӧ и вӧчлісны.
Кутшӧм гажтӧмӧн да шудтӧмӧн вӧлі шахтёръяслӧн ичӧтик карыс, кор шливгылісны октябрь тӧлысся зэръяс! Гӧгӧр няйт, ломтас абу, би абу, заборъяс абуӧсь, палисадникъяс керавлӧма, ӧшиньяссӧ жуглӧма тыртӧм керкаясысь, кытысь кӧлуйсӧ гусявлӧмаӧсь карті прӧйдитысь салдатъяс, а мебельсӧ новлісны асланыс квартираясӧ немецкӧй администрацияса чинъяс; паныдасигъясын йӧз эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, — сэтшӧма ставныс омӧльтчӧмаӧсь, паськӧмныс киссьӧма, дзикӧдз гӧльмӧмаӧсь. И вӧвлывлі, весиг медся прӧстӧй морт немвиччысьтӧг сувтас улича шӧрӧ либӧ садьмас войнас вольпась вылас татшӧм думысь: «Да неужели ставыс тайӧ збыль? Абу-ӧ вӧт тайӧ? Абу-ӧ каститчӧм? Эг-ӧ нин ме йӧймы?»
И сӧмын керка стенын либӧ телеграфнӧй столбын кытыськӧ друг лоӧм кӧтасьӧм ичӧтик листовка, коді сотліс сьӧлӧмтӧ биа кывйӧн «Сталинград», да туй вылын ӧчереднӧй взрывлӧн йиркмунӧм выльысь и выльысь висьталісны йӧзыслы: «Абу, тайӧ абу вӧт и абу каститчӧм, тайӧ збыль. И тыш мунӧ!»
Ӧти татшӧм лунӧ, кор гырысь арся зэр тӧв сорӧн шливгис нин некымын сутки, Любка воис Ворошиловградысь ляпкыдик руд немецкӧй машинаӧн, и том лейтенант, немец, чеччыштіс машинасьыс первойӧн, кутыштіс Любка петігӧн ӧдзӧссӧ да кӧзырнитіс, кор сійӧ, бӧрвылас видзӧдлытӧг, киас ичӧтик чемодан кутігтыр, котӧрӧн кайис асланыс кильчӧ вылӧ.
Тайӧ разас Евфросинья Мироновна, сылӧн мамыс, эз вермы кутчысьнысӧ да, узьны водіганыс, шуис:
— Тэ эськӧ мед видзчысьыштін, Любушка... Прӧстӧй йӧзыс, тӧдан, мый шуӧны? «Вывті пӧ сійӧ немецъяс дінын матын»...
— Йӧзыс тадзи шуӧны? Тайӧ, мамочка, бур, тайӧ меным весиг зэв удобнӧ, — шуис Любка, серӧктіс да, кӧлач моз кытшыльтчӧмӧн, унмовсис.
Аски асывнас Ваня Земнухов, сы локтӧм йылысь кывлӧм бӧрын, пӧшти котӧрӧн тӧвзис кузь кокъяс йылас зэв ыджыд пустырь вомӧн, коді торйӧдліс налысь уличасӧ «Восьмидомикиысь», и пидзӧсӧдзыс няйтӧд, зэрысла турдӧма, весиг таркӧдчытӧг тэрыба пырис Шевцовъяс ордӧ, ыджыд горничаас.
Любка, дзик ӧтнас, ӧти киас кутіс ас водзладорас ичӧтик зеркалӧ, а мӧднас лӧсьӧдаліс сынавтӧм на, пашкыртчӧм юрсисӧ либӧ шыльӧдіс коскӧдыс гортас прӧстӧй новлан турунвиж платьесӧ, кӧмтӧг ветлӧдліс комнататіыс пельӧсысь пельӧсӧ да шуаліс аслыс тадзи кымын:
— Ок тэ, Любка-Любушка! И мый ради тэнӧ сэтшӧма любитӧны детинкаяс, ме некыдз ог вермы гӧгӧрвоны... И мыйӧн нӧ тэ сэтшӧм мича? Фу! Вомыд тэнад ыджыд, синъясыд ичӧтикӧсь, чужӧмыд неправильнӧй, фигуркаыд... Но, фигурка, збыльысь, абу мисьтӧм... Да, фигурка, позьӧ шуны, мича... А сідзи кӧ разберитчыны... И кӧть эськӧ тэ кӧ вӧтлысин на бӧрся, а то ӧд ньӧти он... Фу! Вӧтлысьны детинкаяс бӧрся! Ог, ме прӧстӧ ог гӧгӧрво...
И зеркалӧ водзын юрсӧ то ӧтарлань пӧлӧстлӧмӧн, то мӧдарлань, кудрияссӧ пыркнитлігтыр, сійӧ, кӧмтӧм кокнас гораа тувччалігтыр, чечётка йӧктігтыр, ветлӧдліс комнататі ӧти пельӧссянь мӧдӧдз, ачыс сьыліс:
Любка, Любушка,
Любушка-голубушка...
Ваня, коді зэв спокойнӧя видзӧдіс Любка вылӧ, артыштіс, мый пӧра кызӧктыны.
Любка не сӧмын эз шӧйӧвош, а весиг быттьӧкӧ кӧрыштліс чужӧмсӧ, ньӧжйӧник лэдзис зеркалӧсӧ, бергӧдчис, тӧдіс Ваняӧс, читкыртіс гӧлубӧй синъяссӧ да гораа серӧктіс.
— Серёжка Левашовлӧн судьбаыс меным дзик гӧгӧрвоана, — кызіник гӧлӧсӧн шуис Ваня: — сылы ковмас царицалысь ассьыс судзӧдны тэныд черевички...
— Тэ тӧдан, Ваня, тайӧ прӧстӧ шензьӧдана, ме весиг тэнӧ ёнджыка любита эсійӧ Серёжка дорсьыс! — висьталіс Любка век жӧ неуна яндысьыштӧмӧн.
— А ме сэтшӧм омӧля аддза, мый, веськыда кӧ висьтавны, меным став нывъясыс кажитчӧны ӧткодь чужӧмаӧн. Ме торйӧда найӧс ӧта-мӧдсьыныс гӧлӧс сертиныс, и меным сьӧлӧм вылӧ воӧны дьякӧнлӧн кодь кыз гӧлӧса нывъяс, а тэнад, гӧгӧрвоан, гӧлӧсыд кӧлӧкӧльчиклӧн кодь! — спокойнӧя висьталіс Ваня. — Тэнад гортад кодкӧ эм?
— Некод абу... Мама Иванцовъяс ордын.
— Пуксьыштлам. Да зеркалӧтӧ пукты, медым менӧ эз нервируйт... Любовь Григорьевна! Аслад быд лунъя уджъяс дырйиыд думыштлін-ӧ тэ сы йылысь, мый матысмӧ Великӧй Октябрьскӧй революциялӧн кызь витӧд годовщина?
— Дерт жӧ! — шуис Любка, кӧть эськӧ, збыльысь кӧ шуны, сійӧ прӧстӧ вунӧдіс та йылысь.
Ваня копыртчис сы дорӧ да мыйкӧ вашнитіс сылы пель водзас.
— Вот бур! Вот молодецъяс! Мый думыштӧмаӧсь! — И Любка дзик сьӧлӧмсяньыс окаліс Ванялысь веськыда вом дорсӧ, и сійӧ яндзимысла тӧкӧтьӧ эз уськӧд ӧчкисӧ.
... — Мамочка! Тэ нэмнад мыйкӧ краситлін эн кутшӧмкӧ новлан кӧлуй?
Мамыс гӧгӧрвотӧг видзӧдіс Любка вылӧ.
— Шуам, вӧлі тэнад еджыд ковта, а тэныд колӧ, медым сійӧ лои... лӧз.
— Кыдз жӧ, лолывліс краситны, муса ныв.
— А мед лои гӧрд, тожӧ краситлывлін?
— Да тайӧ жӧ всё равно, кутшӧм краска...
— Велӧд менӧ, мамочка, гашкӧ, мыйкӧ ме аслым красита.
... — Тётя Маруся, тэныд эз лолывлы краситны паськӧмтӧ ӧти рӧмаӧс мӧдӧн? — юасис Володя Осьмухин аслас тьӧткаыслысь — Литвиновалысь, коді оліс челядьыскӧд Осьмухинъяссянь неылын ичӧтик керкаын.
— Дерт жӧ, Вова, лолывліс.
— Тэ краситан эськӧ меным кык-куим наволочка гӧрдӧн?
— Гӧрдыд жӧ зэв ёна вушйӧ, тэнад, Вовочка, банбокъясыд и пельясыд гӧрдӧсь лоӧны.
— Ог, ме ог кут на вылын узьлыны, ме найӧс лун кежлас мӧда вежлывлыны, прӧстӧ мича вылӧ...
... — Папа, ме жӧ тӧда нин, мый тэ зэв бура кужан вӧчавны он сӧмын пу мавтан краскаяс, но весиг и металлъяс мавтны. Он-ӧ вермы тэ краситны гӧрдӧн ӧти прӧстыня? Гӧгӧрвоан, бара менсьым корӧны эсійӧ подпольщикъясыс: «Вай пӧ миянлы ӧти гӧрд прӧстыня». Но, мый тэ налы шуан! — тадзи висьталіс батьыслы Жора Арутюнянц.
— Краситнытӧ позьӧ. Но... всё-таки прӧстыня! А мамыд? — полігтырйи вочавидзис батьыс.
— Но сэсся ті ас костаныд асьныд стӧчмӧдӧй, кодныд ті миян главнӧйыс — тэ али мама? Но сэсся!.. Вопросыс яснӧй: колӧ дзик гӧрд прӧстыня...
Сы бӧрын, кор Валя Борц получитіс Серёжкасянь записка, Валя некор эз казьтыштлы сылы тайӧ записка йывсьыс, и Серёжка некор эз юав сылысь та йылысь. Но тайӧ лунсяньыс найӧ эз нин янсӧдчывны. Югдандорсянь найӧ зілисны аддзӧдлыны ӧта-мӧднысӧ. Серёжка частӧджык первойӧн волывліс Деревяннӧй улича вылӧ, кӧні не сӧмын привыкнитісны чорыд кудриа омӧлиник детинка дінӧ, коді весиг октябрь тӧлысся кӧдзыд зэра лунъясӧ ветлӧдліс кӧмтӧг, но и радейтны мӧдісны сійӧс — и Мария Андреевна и медся нин ичӧтик Люся, кӧть Серёжка на дырйи векджык чӧв оліс.
Ичӧтик Люся весиг юаліс ӧтчыд:
— Мыйла ті сэтшӧма он радейтӧй ветлыны ботинкиӧн?
— Кӧмтӧгыд кокниджык танцуйтнытӧ, — шпыньмунӧмӧн шуис Серёжка.
Но та бӧрын сійӧ кутіс нин волывлыны ботинкиӧн, — сылы прӧстӧ эз сюрлы кадыс кӧмсӧ пӧчинитӧм вылӧ.
Сійӧ лунъясысь ӧтиӧ, кор «том гвардеецъяс» пӧвстын друг кыптіс интерес материалъяс краситӧм кузя, Сережкалы да Валялы колӧ вӧлі, нёльӧдысь нин, шыблавны гожся театрын киносеанс дырйи листовкаяс.
Гожся театр, войдӧрсӧ Ленин нима клуб, вӧлі пӧвъясысь вӧчӧм джуджыд кузь зданиеын, сценаыс неуютнӧй, пыр восьса; киносеансъяс дырйи сцена водзвылас ӧшӧдлісны полотно. Йӧзыс пукалісны краситтӧм кузь скамьяяс вылын, кодъяслысь кокъяссӧ сюйӧма муас, — бӧръя радъясыс налӧн вӧліны вылынджыкӧсь. Кор немецъяс займитісны Краснодон, тані кутісны петкӧдлыны немецкӧй фильмъяс, унджыкысьсӧ военно-хроникальнӧйясӧс; мукӧддырйи выступайтлывлісны циркӧвӧй номеръясӧн брӧдитысь эстраднӧй группаяс. Театрас местаяссӧ абу нумеруйтӧма, билет доныс ставлы ӧткодь; кутшӧм места займитны, тайӧ зависитіс видзӧдысьлӧн энергияысь да кужӧмлунысь.
Валя, кыдзи и век, писькӧдчис зал мӧдарладорас, бӧръя радъясланьыс матӧджык, а Серёжка кольччис петанінсянь таладорас, матӧджык воддза радъясланьыс. И сійӧ здукас, кор кусі биыс и залын тышкасисны на местаяс вӧсна, найӧ веерӧн шыбитісны листовкаяссӧ публика пӧвстӧ.
Кылісны горзӧмъяс, чирзӧмъяс. Листовкаяссӧ кватлалісны. Серёжка да Валя ӧтлаасисны водзвыв урчитӧм местаӧ, сценасянь нёльӧд столб дорӧ, коді пыкис зданиесӧ. Йӧзыс, кыдзи и век, вӧлі унджык места лыд сертиыс. Сережка да Валя кольччисны видзӧдысьяс пӧвстӧ скамьяяскостса туй вылӧ. Кор будкасянь экран вылӧ кольтаӧн уси бикиньяса лӧзов бусӧсь югӧр, тайӧ здукас Серёжка тӧкӧтьӧ инмӧдчыліс гырддзанас Валя гырддзаӧ да синнас индіс экрансянь шуйгаладорӧ. Сценаыслысь сійӧ юкӧнсӧ дзоньнас вевттигмоз вылысса рампасянь ӧшаліс ыджыд пемыдгӧрд немецко-фашистскӧй знамя: сы вылын вӧлі ыджыд кытш, а кытш шӧрас — сьӧд свастика. Залас воздух вӧрӧмсьыс знамяыс неуна гыалыштіс.
— Ме — сцена вылӧ, а тэ петан йӧзыскӧд, сёрни панан билет вузалысьыскӧд... Мӧдасны кӧ пырны залсӧ уберитны, тэ манитышт найӧс кӧть вит минута кымын, — Валялы пель водзас вашнитіс Серёжка.
Валя чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Экран вылын, фильмлӧн немецкӧй ним вылысладорас, тыдовтчис еджыд букваяса, русскӧй кывйӧн надпись: «Сылӧн первойя переживаниеыс».
— Сэсся тэ ордӧ? — полыштӧмпырысь юаліс Серёжка.
Валя довкнитыштіс юрнас.
Мыйӧн сӧмын кусі биыс медбӧръя часть водзас, Серёжка муніс Валя дорысь да воши. Сійӧ воши дзикӧдз, кыдзи вермывліс вошны сӧмын ӧтнас Серёжка. Проходъясын, кӧні сулалісны йӧз, эз тыдав некутшӧм вӧрӧм. Всё-таки Валялы зэв окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧс вӧчас Серёжка. Валя мӧдіс писькӧдчыны матӧджык петанінланьыс, ачыс синсӧ эз вештыв экран веськыдвывса ичӧтик ӧдзӧс вылысь, кыті Серёжка сӧмын и вермис гусьӧн пырны сцена вылӧ. Сеанс помасис, публикаыс ызгигтыр мӧдӧдчис петанінлань, ӧзйис би, а Валя сідзи нинӧм эз и аддзыв.
Сійӧ петіс театрысь ӧтлаын йӧз чукӧркӧд да сувтіс ӧдзӧсыслы паныд, пуяс улӧ. Паркын вӧлі пемыд, кӧдзыд, ва коръясыс абу на ставыс гылалӧмаӧсь и ва вӧснаыс вешъялісны сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ ышлолалісны. Со нин медбӧръя йӧз петӧны театрысь. Валя котӧрӧн муніс билет вузавлысь дорӧ, копыртчис, быттьӧкӧ мыйкӧ корсьӧ мусьыс омӧлика югдӧдӧм прямоугольникысь, кытчӧ югӧръясыс усины восьтӧм ӧдзӧс пыр зрительнӧй залсянь.
— Тіянлы эз сюр татысь портманет, ичӧтик, кучик?
— Мый тэ, нылӧй, кытысь меным сюрас, йӧзыс сӧмын на петісны! — шуис олӧма нин нывбаба — билет вузавлысь.
Валя копыртчӧмӧн малаліс чуньяснас кокъясӧн лойӧм няйтсӧ то ӧтилаті, то мӧдлаті.
— Сійӧ дзик кӧнкӧ тані... Ме, мыйӧн петі, кыски чышъян, неуна вешйышті, видзӧда — портманетӧй абу.
Билет вузавлысь сідзжӧ кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Буретш тайӧ кадас Серёжка, коді кайис сцена вылӧ эз сійӧ ӧдзӧсӧдыс, а веськыда оркестр перилӧ вомӧн, сэтысянь, сцена вывсяньыс мыйвынсьыс тракйис знамясӧ, зілис нетшыштны сійӧс вылысса рампасьыс, но мыйкӧ кутіс. Серёжка кутчысис вылӧджык да чеччыштӧмӧн ӧшйис кусыньтӧм кияс йылас. Знамяыс мыні, и сыкӧд тшӧтш Серёжка тӧкӧтьӧ эз усь оркестрас.
Сійӧ ӧтнас сулаліс сцена вылын джынвыйӧ югдӧдӧм тыртӧм зал водзын, паркӧ петан ӧдзӧсыс вӧлі гурйыв восьса, да ӧкуратнӧя, тэрмасьтӧг кусняліс фашистскӧй знамясӧ — первой кык пельӧ, сэсся нёль пельӧ, сэсся кӧкъямыс пельӧ, медым сійӧс позис сюйны питшӧгас.
Стӧрӧж, коді игналіс механик будкаӧ ывласянь пыран ӧдзӧссӧ, петіс пемыдінысь залсянь усьысь югӧр улӧ, портманет корсьысь билет вузавлысь дорӧ да Валя дорӧ.
— Биа! Он быттьӧ тӧд, мый таысь овлӧ! — скӧрысь шуис стӧрӧж. — Кусӧд, кутам игнасьны...
Валя уськӧдчис стӧрӧж дорӧ да кватитіс сійӧс пинжак пӧлаясӧдыс.
— Мусаӧй, ӧти секунда! — кевмысьӧмӧн шуис сійӧ. — Портманетӧс уськӧді, нинӧм жӧ оз кут тыдавны, ӧти секунда! — долис сійӧ пинжаксьыс лэдзчысьтӧг.
— Кытысь нӧ сійӧс татысь аддзан, — бурпырысьджык нин шуис стӧрӧж да ачыс кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Тайӧ здукас детинка, улӧдз син вылас лэдзӧм кепкаа, зэв кыз кынӧма, вӧсни кокъяса, кыз кынӧм вӧснаыс кокъясыс торйӧн нин кажитчисны вӧсниӧн, чеччыштіс тыртӧм театрысь, лэбыштіс воздухас, чужъясьыштіс тайӧ вӧсньыдик кокъяснас, нораа бакӧстіс:
— Ме-е-е-е...
И сылі пемыдас.
Валя вевъяліс ещӧ лицемеритыштны:
— Ок, кутшӧм жаль!..
Но сэтшӧма петіс сылӧн серамыс, мый сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да семдӧмӧн пӧшти котӧртіс театр дорысь.
Нелямын сизимӧд глава
Сы бӧрын, кор Олег объяснитчис мамыскӧд, некод нин эз мун Олег деятельностьлы паныд: керкаса став олысьяссӧ вӧлі вовлекитӧма тайӧ уджас, рӧднӧйясыс вӧліны Олеглы отсасьысьясӧн, и мамыс на пӧвстын вӧлі медпервойӧн.
Некод эз вермы эськӧ висьтавны, сьӧлӧмас кутшӧм луын тайӧ дас квайт арӧса зонкаыслӧн ӧтлаӧ сплавитчисны мыйкӧ старшӧй поколениелӧн медся ценнӧй опытсьыс, тӧдлытӧгыс книгаясысь, дядь висьталӧмъяссьыс босьтӧмторйыс, а медся нин сыысь, кодӧс внушайтіс сылы ӧні сылӧн непосредственнӧй руководительыс, Филипп Петрович Лютиков, — кыдзи сплавитчис тайӧ сы сьӧлӧмын сыӧн да сы ёртъясӧн испытывайтӧм опыткӧд, первойя поражениеяслӧн да первойя замыселъяс выполнитӧм кузя опыткӧд. Но «Том гвардиялӧн» деятельность паськалӧмкӧд тшӧтш Олеглӧн пыр лолі ыджыд влияние аслас ёртъяс вылӧ и ачыс век ёнджыка сознавайтліс тайӧс.
Сійӧ ёна радейтліс олӧм, радейтліс сёрнитны ёртъясыскӧд, вӧлі веськыд мортӧн, и та вӧсна сы душалы вӧліны прӧтивнӧйӧсь не сӧмын ёртъяс вылас ыджыдалӧм йылысь мӧвп, но весиг на дорӧ, налӧн мӧвпъяс да опыт дорӧ прӧстӧ невнимательность. Но сійӧ пыр ёнджыка сознавайтіс, мый налӧн деятельностяс успехыс либӧ неуспехыс ёна зависитӧ и сыысь, кутшӧма став аслас ёртъяс пӧвстын именнӧ сійӧ, Олег, вермас ставсӧ водзвыв артыштны либӧ ӧшибитчас.
Олег век вӧлі возбужденнӧя-деятельнӧй, век вӧлі гажа и сэки жӧ ӧкуратнӧй, гӧгӧрбок думайтысь да требовательнӧй. Сэні, кӧні делӧыс касайтчис сылы ӧтнаслы, сылӧн ещӧ петкӧдчыліс на челядьруыс, — сылы окота вӧлі аслыс клеитавны листовкаяс, сотны сёрӧмъяс, гусявлыны оружие да виавны немецъясӧс пельӧс сайсянь. Но сійӧ гӧгӧрволіс нин, кутшӧм ыджыд ответственность ставсьыс да став вӧснаыс усьӧ сы пай вылӧ да ӧлӧдліс асьсӧ.
Сійӧ дружитіс ассьыс ыджыдджык арлыда нывкӧд, зэв прӧстӧй, нинӧмысь повтӧм, чӧв олысь да романтичнӧй нывкӧд. Сылӧн вӧліны сьӧдов сьӧкыд юрси чикыльяс, кодъяс лэччӧмаӧсь сылӧн гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас, мугов, пӧшти сьӧд мича кияс да гырысь карӧй синъяс весьтас бордъяс моз паськӧдчӧм синкымъяс, кодъяс выражайтісны вызов, страсть, полёт. Нина Иванцова гӧгӧрволіс сылысь быд видзӧдлас, вӧрзьыштӧм да — кыв шутӧг, повтӧг, стӧча — выполняйтліс сылысь быд поручение.
Найӧ век вӧлі занятӧсь то листовкаясӧн, то временнӧй комсомольскӧй билетъясӧн, то кутшӧмкӧ местностьлӧн планӧн и вермисны дзонь часъясӧн гажтӧмчытӧг овны чӧв ӧта-мӧд дінас..
А сёрнитлісны кӧ нин найӧ, то лэблісны му весьтті выліті. Ставыс, мый создайтӧма морт лов величиеӧн да мый доступнӧй челядь синъяслы, прӧйдитліс налӧн воображение водзті. А мукӧддырйи сідзи прӧстӧ сэтшӧм гажа вӧлі налы ӧтнаныслы, мый найӧ сӧмын сералісны — Олег, чунь помъяссӧ зыралігтыр, кутчысьны вермытӧг, челядь сямӧн, веськыда синва петтӧдзыс, а Нина нывсяма рам, дӧверчивӧй гажлунӧн, а то друг мӧдас серавны женственнӧя, неуна весиг загадочнӧя, быттьӧ мыйкӧ дзебис Олегысь.
Ӧтчыд Олег, ёна яндысигмоз, корис Ниналысь разрешение лыддьыны сылы стихъяс.
— Кодлӧн, тэнад? — шензигтыр юаліс Нина.
— Абу. Тэ кывзы...
Сійӧ заводитіс, ещӧ ёнджыка мыкталігтыр, но первойя строкаяс бӧрас друг веніс ассьыс волнуйтчӧмсӧ:
Не унывай и не грусти.
Скоро наши дорогие
Краснокрылые орлы
Прилетят, раскроют двери
Всех подвалов и темниц.
Слёзы высохнут на солнце
На концах твоих ресниц.
Снова станешь ты свободна,
Весела, как Первый май.
Мстить пойдём, моя подруга,
За любимый милый край...
— Таті ме ещӧ эг на помӧдз вӧч, — бара яндысигтыр шуис Олег. — Тані должен лоны, кыдзи ми ӧтлаын мунам армияӧ... Тэ эськӧ мунан?
— Тайӧс тэ меным сиин? Меным, да?.. — шуис Нина, и радлунӧн сявкйысь синъяссӧ сійӧ чӧвтліс Олег вылӧ. — Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ тэнад. Мыйла тэ водзджык эн висьтавлы, мый тэ гижлывлан?
— Ме яндыси, — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег. Сійӧ вӧлі дӧвӧлен, мый стихъясыс воисны Ниналы сьӧлӧм вылас. — Ме важӧн нин гижа. Но ме некодлы эг петкӧдлыв. Медся ёна ме Ваняысь яндыся. Ӧд сійӧ, тӧдан, кыдзи гижӧ! А ме мый... Менам, ме чувствуйта, размерсӧ абу выдержитӧма, да и рифмаясыс сьӧкыда сюралӧны, — висьталіс сійӧ, ачыс вӧлі шуда, мый сылысь стихъяссӧ ошкис Нина.
Да, артмис сідзи, мый олӧмын тайӧ медся сьӧкыд пӧраас Олег воськовтіс медся шуда кадӧ, кор дзоридзавны мӧдіс сылӧн став том выныс.
Ноябрь квайтӧд лунӧ, Октябрьскӧй праздник вечерняӧ, луннас, «Том гвардиялӧн» штаб ставнас чукӧртчис Кошевой квартираӧ, сэні вӧліны и связнӧйяс — Валя Борц, Нина да Оля Иванцоваяс.
Олег решитіс пасйыны тайӧ лунсӧ Радик Юркинӧс комсомолӧ торжественнӧя примитӧмӧн.
Радик Юркин эз нин вӧв сійӧ рам синъяса детинкаӧн, коді шуліс Жора Арутюнянцлы: «Ӧд ме велалӧма водз водны». Фоминӧс казнитанінын участвуйтӧм бӧрын Радик Юркинӧс вӧлі включитӧма Тюленинлӧн боевӧй группаӧ, и сійӧ участвуйтліс войясын немецкӧй грузӧвӧй машинаяс вылӧ нападениеясын. Сійӧ доза увереннӧя пукаліс ӧдзӧс дорас улӧс вылын да синсӧ лапйӧдлытӧг, веськыда видзӧдіс комната вомӧныс сылы паныда ӧшиньӧ, кор Олег висьталіс вступительнӧй речь, а сэсся Тюленин сетіс сылы, Радиклы, характеристика. Мукӧддырйиыс сылӧн кыптыліс любопытство, мыйсяма йӧз нӧ тайӧ решайтӧны сылысь судьбасӧ. И сійӧ чӧвтлывліс кузь руд синлысъяс увсьыс спокойнӧй синъяссӧ штабса членъяс вылӧ, кодъяс пукалісны праздник вылын моз вевттьӧм ӧбедайтан ыджыд пызан сайын. Но кык ныв — ӧтиыс еджыдіник, мӧдыс сьӧд — пыр жӧ заводитлісны сэтшӧм меліа нюмъявны сылы, и кыкнанныс найӧ вӧліны сэтшӧм мичаӧсь, мый Радик Юркинлы друг лои зэв яндзим и сійӧ мӧдлаӧ вештывліс синъяссӧ.
—
Ставныс чӧв олісны.
— Мед биографиясӧ висьталас, — шуис Ваня Туркенич.
— Висьтав
Радик Юркин сувтіс да, ӧшиньӧ видзӧдігмоз, гора гӧлӧсӧн, кыдзи ӧтвечайтлывліс классын урок вылын, висьталіс:
— Ме чужи Краснодон карын тысяча ӧкмыссё кызь кӧкъямысӧд воын. Велӧдчылі Горький нима школаын... — Та вылын и помасьліс Радик Юркинлӧн биографияыс, но сійӧ ачыс чувствуйтіс, мый тайӧ этша, да ичӧтджык уверенностьӧн содтіс: — А кор воисны немецъяс, ӧні ог нин велӧдчы...
Бара ставныс чӧв олыштісны.
— Кутшӧм общественнӧй обязанностьяс вӧліны тэнад? — юаліс Ваня Земнухов.
— Эз вӧвны, — челядь моз пыдісянь ышловзиг шуис Радик Юркин.
— Комсомоллысь могъяссӧ тӧдан? — бара юаліс Ваня да аслас рогӧвӧй ӧчки пыр кутіс дзоргыны пызан вылӧ.
— Комсомоллӧн мог — нӧйтны немецко-фашистскӧй захватчикъясӧс, кытчӧдз оз ло бырӧдӧма ставнысӧ ӧтитӧг, — зэв чёткӧя шуис Радик Юркин.
— Мый нӧ, ме могысь, зонмыс политически тырвыйӧ грамотнӧй, — шуис Туркенич.
— Дерт жӧ, примитны! — шыасис Любка, кодлӧн сьӧлӧмыс висис сы понда, медым ставыс бура артмис Радик Юркинлӧн.
— Примитны, примитны!.. — шуисны и штабса мукӧд членъяс.
— Коді сы вӧсна, медым примитны Радик Юркин ёртӧс комсомолӧ членӧн? — чужӧмтырнас нюммунігмоз юаліс Олег да ачыс лэптіс кисӧ.
Ставныс лэптісны кияснысӧ.
—
Радик неуна кельдӧдыштіс да матыстчис пызан дорӧ, туй сетӧм могысь вешйыштӧм да сы вылӧ серьёзнӧя видзӧдысь Туркенич да Уля Громова костті.
— Радик! — торжественнӧя шуис Олег. — Штаблӧн поручение серти сета тэныд временнӧй комсомольскӧй билет. Видз сійӧс, кыдзи ассьыд честьтӧ. Членскӧй взносъяс кутан мынтыны аслад пятёркаын. А кор бӧр воас Краснӧй Армия, комсомоллӧн райком вежас тайӧ временнӧй билеттӧ постояннӧй вылӧ...
Радик нюжӧдіс вӧсньыдик гожъялӧм кисӧ да босьтіс билетсӧ. Билетыс вӧлі сы ыджда жӧ, кутшӧм и постояннӧйыс, вӧчӧма топыд бумагаысь, кутшӧм вылӧ чертитлӧны планъяс да картаяс, кусыньтӧма шӧри. Ортсыладорас, первой лист бокас, вӧлі печатайтӧма посньыдик типографскӧй букваясӧн: «Смерть немецкӧй оккупантъяслы!» Неуна улынджык: «Том йӧзлӧн Всесоюзнӧй Ленинскӧй Коммунистическӧй Союз». Нӧшта улынджык, гырысьджык букваясӧн: «Временнӧй комсомольскӧй билет». Мӧдар лист бокас, пытшкӧсладорас вӧлі гижӧма Радиклысь овсӧ, нимсӧ да вичсӧ, сылысь чужан восӧ; улынджык — комсомолӧ пыран кад: «1942-ӧд вося ноябрь 6-ӧд лун», ещӧ улынджык — «Сетӧма «Том гвардияса» комсомольскӧй организацияӧн Краснодон карын. Секретарь: Кашук». Веськыдладор бокас билетас вӧлі чертитӧма графаяс членскӧй взносъяс мынтӧм вылӧ.
— Ме вура сійӧс пинжакӧ да пыр кута новлӧдлыны сьӧрысь, — муртса кывмӧн шуис Радик да сюйис билетсӧ пинжак пытшкӧс зептас.
— Верман мунны, — шуис Олег.
Ставныс поздравитісны Радик Юркинӧс да кутлісны сылысь кисӧ.
Радик петіс Садовӧй вылӧ. Эз зэр, но вӧлі зэв тӧла да кӧдзыд. Кутіс рӧмдыны. Та вой Радик должен вӧлі мунны куим ёрткӧд ыджыд праздничнӧй задание вӧчӧм кузя. Тайӧ группаас сійӧ вӧлі юрнуӧдысьӧн. Аслас морӧс вывсьыс билет чувствуйтігтыр Радик, скӧр да шуда чужӧма, улича кузя муніс гортас. Мӧд вуджанін дорӧ лэччигӧн, районнӧй исполком дорын, кӧні ӧні вӧлі сельскохозяйственнӧй комендатура, Радик чургӧдыштіс улыс черлысӧ, паськӧдыштіс вомсӧ да пель чунавмӧн шутёвтіс — прӧстӧ сідзи, медым немецъяс тӧдісны, мый сійӧ существуйтӧ свет вылас.
Тайӧ войнас эз сӧмын Радик Юркин, а организацияыс пӧшти ставнас участвуйтіс ыджыд праздничнӧй заданиеын.
— Энӧ вунӧдӧй: коді прӧст лоӧ — веськыда ме дорӧ! — висьталіс Олег. — Первомайкасаясысь ӧтдор!
Первомайкасаяс устраивайтісны Иванихина чойяс ордын октябрьскӧй вечеринка.
Комнатаӧ колины Олег, Туркенич, Ваня Земнухов да связнӧйяс — Нина да Оля. Олег чужӧм вылын друг кутіс тӧдчыны волнуйтчӧм.
—
Марина пальтоасьӧма, мунігмозыс чышъянсӧ кӧрталіг, петіс комнатасьыс, сы бӧрын дядя Коля. Бабушка Вера да Елена Николаевна тожӧ петісны асланыс комнатаысь.
Марина, Оля да Нина пасьтасисны да петісны керкаысь — налы колӧ вӧлі охраняйтны матысса уличаяссӧ.
Тайӧ вӧлі вывті опаснӧй дерзость: мунны та вылӧ татшӧм часӧ, кор керкаясын йӧзыс эз на узявны да ветлӧдлісны уличаясті, но позис ӧмӧй упуститны тайӧс?!
Рӧмыдыс сукмис. Бабушка Вера тупкис ӧшиньяссӧ да ӧзтіс дзузган би. Олег петіс ывлаӧ Марина дорӧ. Сійӧ торйӧдчис керка бердысь.
— Некод абу.
Дядя Коля юрсӧ мыччис форточкаӧд, гӧгӧр видзӧдліс да нюжӧдіс Олеглы провод помсӧ. Олег кӧрталіс сійӧс шатинӧ да ӧшӧдіс шатинсӧ провод вылас дзик столб бердӧ сідзи, мый и шатиныс и столбыс сӧльнитчисны пемыдас.
Олег, Туркенич да Ваня Земнухов пукалісны дядя Коля комнатаын, письменнӧй пызан сайын, кианыс дасьӧн кутісны карандашъяс. Бабушка Вера, веськыда сулалігмоз, ассьыс чувствояссӧ петкӧдлытӧг, да Елена Николаевна, наивнӧя да неуна повзьыштӧм выражениеа чужӧмӧн, водзлань копыртчыштӧмӧн, пукалісны бокынджык крӧвать вылын да видзӧдісны аппарат вылӧ.
Сӧмын дядя Коля аслас спокойнӧй точнӧй кияснас вермис тадзи сразу, некутшӧм шумтӧг включитны колана волна вылӧ... Найӧ включитісны веськыда овацияяс шӧрӧ. Воздухын трачкӧдчысь разрядъяс вӧсна бура эз кывны гӧлӧссӧ, коді сёрнитіс, но найӧ кылісны нимсӧ, кодӧс шуис тайӧ гӧлӧсыс. Гора овацияыс, коді тані кажитчис морскӧй раковинаысь ортсӧ чепӧсйысь шумӧн, тыртіс комнатасӧ да зэв дыр эз ланьт. Мукӧддырйиыс век жӧ позьӧ вӧлі различитны мукӧд горӧдӧмъяссӧ, весиг киӧн клопайтӧмъяс. Но вот ставыс ланьтіс, и тайӧ чӧв-лӧняс, кодӧс торклывліс воздухас трачкӧдчӧмыс, кутіс юргыны спокойнӧй, мужественнӧй гӧлӧс:
— Ёртъяс! Талун ми празднуйтам миян странаын Сӧветскӧй революция победалысь кызь вит во. Коли кызь вит во сійӧ кадсяньыс, кор установитчис миянын Сӧветскӧй строй. Ми петам Сӧветскӧй строй существуйтӧмсянь кызь квайтӧд во вылӧ...
Кольӧм вося ноябрь сизимӧд лунсянь, кор передавайтісны сылысь речсӧ Москвасянь Краснӧй площадь вывсянь Краснӧй Армия парад дырйи, найӧ сэксянь эз кывлыны тайӧ гӧлӧссӧ... Оз позь вӧлі не тӧдны сійӧс. И век жӧ сьӧкыд вӧлі веритны, мый тайӧ сійӧ. И Елена Николаевна, нӧшта ёнджыка водзлань копыртчӧмӧн, юаліс муртса кывмӧн:
— Неужели сійӧ?
— Да... Ньӧжйӧджык! — шӧпнитіс Олег, и сылӧн синъясыс страстнӧя югнитісны.
Спокойнӧй да серьёзнӧй чужӧма Туркенич да Ваня, коді ӧчкинас пӧшти дзик тетрадь бердӧдзыс копыртчӧма, тэрыба гижалісны. Гижнысӧ эз вӧв сьӧкыд: сійӧ висьталіс тэрмасьтӧг. Мукӧддырйиыс сійӧ ланьтліс мыйкӧдыра кежлӧ, и сэки кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кисьтӧ стӧканӧ ва, пуктӧ стӧкансӧ местаас. Век жӧ первойсӧ налӧн став душевнӧй вынъясыс мунлісны сы вылӧ, медым нинӧм не пропуститны. Сэсся найӧ велалісны сёрни ритм дорас, и сэки быдӧнлӧн вежӧрас кыптіс, мый тайӧ необыкновеннӧйтор, пӧшти лоны вермытӧмтор. «Да, тайӧ сійӧ... сійӧ! И ме тані, Краснодонын, кывза да гижала сылысь висьталӧмсӧ! Неужели тайӧ позянатор?» — тадзи думайтісны найӧ быдӧн.
Сійӧ, коді эз пукавлы дзузган биӧн югдӧдӧм комнатаын либӧ блиндажын, кор оз сӧмын бушуйт ывлаын арся кӧдзыд тӧв, — кор мортӧс унизитӧма, талялӧма, корысьӧдз воштӧма, — коді эз корсьлы аслас гегдӧм кинас гуся радио дорын аслас рӧдиналысь свободнӧй волна, сійӧ некор оз гӧгӧрво, кутшӧм чувствоӧн кывзісны найӧ тайӧ тэрмасьтӧг висьталӧм спокойнӧй речсӧ.
— ...людоед Гитлер шуӧ: «Ми бырӧдам Россияӧс, медым сійӧ некор сэсся эз вермы кыпӧдчыны». Кажитчӧ, яснӧ, кӧть и бӧб сяма.
Ыджыд залса серамысь, коді кыліс татчӧдз, пыр жӧ на чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны нюмъялӧм, а бабушка Вера весиг тупкис вомсӧ кинас.
— Миян абу сэтшӧм мог, медым бырӧдны Германияӧс, ӧд оз позь бырӧдны Германияӧс, кыдзи оз позь бырӧдны Россияӧс. Но бырӧдны гитлеровскӧй государство — позьӧ и колӧ... Миян первойя могным буретш сыын и состоитӧ, медым бырӧдны гитлеровскӧй государствосӧ да сійӧс вдохновляйтысьяссӧ.
Аплодисментъяслӧн бушков, коді кыптыліс сылӧн речса быд медбӧръя фраза бӧрын, кыпӧдліс и налысь потребность петкӧдлыны и асьнысӧ шума движениеясӧн либӧ радлігтыр горӧдӧмъясӧн, но тадзи вӧчны найӧ эз вермыны да сӧмын видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ставыс, мый аслыныс вежӧрттӧг оліс патриотическӧй чувствоаныс тайӧ йӧзыслӧн, дас квайт арӧса детинкасянь пӧрысь нывбабаӧдз, — ставыс тайӧ бӧр воліс ӧні налы вежӧрӧдзныс прӧстӧй фактъясӧн, цифраясӧн веськыд правдаӧн, будущӧйсӧ ылысь водзысь аддзӧмӧн.
Тайӧ найӧ, прӧстӧй йӧз, кодъяс пай вылӧ усины думыштны позьтӧм сэтшӧм страданиеяс да мучениеяс, висьталісны ӧні сы гӧлӧсӧн став мирыслы:
— Гитлеровскӧй мерзавецъяс... мырдӧналӧны да виалӧны миян странаса оккупируйтӧм территория вылысь гражданскӧй населениеӧс, мужчинаясӧс и нывбабаясӧс, челядьӧс и старикъясӧс, миянлысь вокъясӧс и чойясӧс... Сӧмын низкӧй йӧз да подлецъяс, кодъяслӧн абу честьныс да кодъяс усьӧмаӧсь животнӧй состояниеӧдз, вермасны вӧчны татшӧм безобразиеяс мыжтӧм, оружиетӧм йӧз вылын... Ми тӧдам тайӧ безобразиеяс вӧчалӧмсьыс мыжаяссӧ, «Европаын выль порядок» лӧсьӧдысьяссӧ, став сійӧ новоиспечённӧй генерал-губернаторъяссӧ да прӧстӧ губернаторъяссӧ, комендантъяссӧ да подкомендантъяссӧ. Налӧн нимъясыс тӧдсаӧсь уна тысяча мучитӧм йӧзлы. Мед тӧдасны тайӧ палачьясыс, мый найӧ оз вермыны пышйыны ответственностьысь асланыс преступлениеяс кузя да не мынны мучитӧм народъяслӧн карающӧй киысь...
Тайӧ сёрнитіс налӧн местьныс медся человечнейшӧй морт вомӧн...
Вывті ыджыд мирлӧн лов шыыс, мирлӧн, коді кытшаліс налысь вражескӧй салдатъяс сапӧгъясӧн няйтӧ талялӧм ичӧтик карсӧ, рӧднӧй мулӧн вынйӧра сыркакылӧмыс, войся Москвалӧн сьӧлӧм тіпкӧмыс пырисны комнатаӧ да тыртісны налысь сьӧлӧмъяснысӧ шудӧн, кор сознавайтісны, мый найӧ сідзжӧ принадлежитӧны тайӧ мирыслы...
Овациялӧн шумыс вевттьыліс сы речлысь быд здравица.
— Миян партизанъяслы да партизанкаяслы — слава!
— Ті кывлінныд?.. Сійӧ шуис тайӧс!.. Тайӧс сійӧ шуис миянлы! — быдӧн вылӧ югъялысь шуда синъясӧн видзӧдігмоз горӧдіс Олег.
Дядя Коля выключитіс радиосӧ, и друг лои страшнӧй чӧв-лӧнь. Сӧмын на тайӧ вӧлі, и со абу нин нинӧм... Зильӧдчӧ форточка. Арся тӧв шутьлялӧ ывлаын. Найӧ пукалӧны ӧтнаныс ичӧтик пемыд комнатаын, и уна сё километр пасьта шоглун торйӧдӧ найӧс мирысь, коді сӧмын ӧні на шумитіс...
Нелямын кӧкъямысӧд глава
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый ныр-ныр воча зурасьӧм бӧрын оз позь вӧлі тӧдны ӧта-мӧдтӧ. Васӧд, кӧдзыд тӧв шутьлялігтырйи лэбис уличаяс кузя, гартчис перекрестокъясын, грымӧдчис керка вевтъясӧн, омляліс пач трубаясын, шутьляліс проводъясын, дзужгис столбъясын. Колӧ вӧлі тӧдны карсӧ сідзи, кыдзи найӧ, медым пидзӧсӧдз няйтті, сап пемыдын стӧча петны проходнӧй будка дорӧ.
Тайӧ туй юкӧнас — ворошиловградскӧй шоссесянь Горький нима клубӧдз — войнас векджык ветлӧдліс дежурнӧй «полицай». Но, тыдалӧ, няйтыс да кӧдзыдыс йӧршитӧмаӧсь сійӧс кытчӧкӧ вевт улӧ.
Проходнӧй будкасӧ вӧлі вӧчӧма изйысь, — тайӧ эз вӧв будка, а замокын моз дзонь башня, вылітіыс пиня-пиня; уліас вӧлі конторка да шахта территория вылӧ пыранін. Башнясяньыс веськыдладорас и шуйгаладорас вӧлі каменнӧй стена.
Найӧс быттьӧ вӧлі нарошнӧ создайтӧма сы могысь, медым вӧчны тайӧс кыкӧн, — паськыд пельпома Сергей Левашов да аслас ён кокъяса, би кодь кокни Любка. Сергей лӧсьӧдіс пидзӧссӧ да нюжӧдіс Любкалы кияссӧ. Любка, кӧть и эз аддзы найӧс, пыр жӧ кутчысис наӧ аслас ичӧтик кияснас да гусьӧник серӧктіс. Ботыа кокнас сійӧ тувччис Сергей пидзӧс вылӧ и тайӧ жӧ здукас вӧлі сы пельпомъяс вылын нин да пуктіс кияссӧ каменнӧй ӧграда вылӧ. Сергей крепыда кутіс Любкаӧс боты вылысладортіыс, медым эз усь сійӧ. Сылӧн платьеыс флаг моз шпорӧдчис Сергей юр весьтын. Ас улас кусыньтӧм кияснас стена мӧдарладорас кутчысьӧмӧн Любка кынӧм вылас водіс ӧграда вылӧ: киясыс сылӧн эз вӧвны сэтшӧм ёнӧсь, медым лэптыны Сергейӧс, но татшӧм ногӧн Любка вермис кутчысьны, кор Сергей, сы коскӧ топыда кутчысьӧмӧн да кокъяснас стенаас мыджсьӧмӧн, ачыс кыпӧдчис кияс вылас да тэрыба выныштчӧмӧн шыбитіс стена сайӧ первой ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ. Ӧні Любкалы колӧ вӧлі сӧмын сетны сылы места, — Сергей вӧлі нин сыкӧд орччӧн.
Кыз стенаыс вӧлі ёсь йыла да кӧтасьӧма, — зэв кокниа позис сэсянь вильснитны. Но Сергей сулаліс зумыда, башня стена бердас кымӧссӧ ляскӧмӧн да сы вылӧ кияссӧ паськӧдӧмӧн. Ӧні Любка ачыс нин кайис сы мыш кузя пельпомъяс вылас, — всё-таки Сергей вӧлі зэв ён. Башнялӧн пиньясыс лоины сы морӧс весьтын, и Любка кокниа кавшасис башня вылас. Тӧлыс сідзи нетшкис сылысь платьесӧ да жакетсӧ, мый, кажитчис — вот-вот шыбитас сійӧс. Но ӧні медсьӧкыдсӧ вӧлі венӧма нин...
Любка кыскис питшӧгсьыс ёкмыльтор, корсис векниладорас пысалӧм шпагат да, тӧв йылас паськӧдчыны лэдзтӧг, кӧрталіс флагшток бердӧ. И мыйӧн сӧмын сійӧ лэдзис кисьыс, тӧлыс сэтшӧм вынӧн нетшыштіс сійӧс, мый Любкалӧн волнуйтчӧмысла кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс. Сійӧ кыскис ичӧтджык мӧд ёкмыльтор да кӧрталіс дзик флагшток улысас сідзи, мый тайӧ лои пиньяс саяс нин, пытшкӧсладорас. Сэтшӧм ногӧн жӧ, Сергей мыш кузя, сійӧ лэччис стена вылӧ, но эз решитчы чеччыштны няйтас да, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пуксис. Сергей чеччыштіс да улыссяньыс ньӧжйӧник чукӧстіс Любкаӧс, ачыс лӧсьӧдіс кияссӧ. Любка эз аддзы сійӧс, а сӧмын чувствуйтіс сы гӧлӧс серти. Любкалӧн друг ыркмуні сьӧлӧмыс, — сійӧ водзлань нюжӧдіс кияссӧ, читкыртіс синъяссӧ да чеччыштіс. Сійӧ уси сылы веськыда кияс вылас да кутіс сійӧс сьыліӧдыс, и Сергей мыйкӧдыра кутыштіс сійӧс тадзи. Но Любка мездысис сы киясысь, чеччыштіс муӧ да, сылы дзик чужӧмас лолалігмоз, возбуждённӧя шӧпкӧдіс:
— Серёжка! Босьтам сьӧрысь гитара, а?
— Ладнӧ! И ме паськӧмӧс вежа, тэ менӧ ставсӧ няйтӧсьтін аслад ботыяснад, — шуис сійӧ, ачыс вӧлі шуда.
— Эн-эн! Примитасны миянӧс тадзи, кутшӧмӧсь эмӧсь! — Любка гажаа серӧктіс.
Валялы да Серёжка Тюленинлы веськалі кар шӧрыс — медся опаснӧй районыс: немецкӧй часӧвӧйяс сулалісны райисполком керка дорын, биржа дорын, «полицай» дежуритіс дирекцион дінын, гӧра уліас вӧлі жандармерия. Но пемыдыс да тӧлыс отсалісны налы. Серёжка бӧрйис «бешенӧй баринлысь» пустуйтысь керкасӧ, и сэки, кор Валя дежуритіс керка бердас райисполкомладорас, Серёжка кайис сісь пос кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма чардакас каянінӧ, тыдалӧ, «бешенӧй барин» олігас на, — и ставсӧ вӧчис дас вит минутаӧн.
Валялы вӧлі зэв кӧдзыд, и сылы зэв рад лои, мый татшӧм регыдӧн ставыс эштіс. Но Серёжка, дзик сы чужӧм бердӧ копыртчӧмӧн да сералігтырйи, ньӧжйӧник шуис:
— А менам эм на запасын ӧти. Вай мунам дирекцион вылӧ!
— А полицайыс?
— А пӧжарнӧй поскыс?
Збыльысь, пӧжарнӧй поскыс вӧлі главнӧй подъезд мӧдарладорас.
— Мунам, — шуис Валя.
Чернила кодь сьӧд пемыдас найӧ лэччисны кӧрт туй ветка вылӧ да дыр мунісны шпалъяс вывті. Валялы кажитчис, мый найӧ мунӧны нин Верхнедуваннӧйлань, но тайӧ эз вӧв тадзи: Серёжка кань моз аддзис пемыдас.
— Со тані, — шуис Серёжка. — Сӧмын лок ме бӧрся, а то шуйгавылас нӧрыс и веськыда петан полицайяс школа дорӧ...
Тӧлыс бушуйтчис паркса пуяс пӧвстын, шарӧдчис куш вожъяснас да росъяссяньыс резіс Валяӧс да Серёжкаӧс кӧдзыд ва войтъясӧн. Серёжка увереннӧя да ӧдйӧ нуӧдіс сійӧс аллеяысь аллеяӧ, и Валя гӧгӧрвоис, мый найӧ матыстчисны школа дорӧ, — сэтшӧм ёна грымӧдчис вевтыс.
Со эз нин кут кывны дрӧжжитӧмыс кӧрт послӧн, кыті кайис Серёжка. Сійӧ век абу и абу. Валя сулаліс ӧтнас пос улыс помас пемыдінас. Кутшӧм шуштӧм да гажтӧм вӧлі тайӧ войыс, кыліс сӧмын пу увъяслӧн шарӧдчӧмыс. И кутшӧм слабиникӧсь, нинӧм вӧчны вермытӧмӧсь вӧліны тайӧ пемыд шуштӧм мирас Валялӧн мамыс, и ачыс, Валя, и ичӧтик Люсяыс... А батьыс?.. Мый сійӧ кӧ ӧні довгӧ кӧнкӧ горттӧм, омӧля аддзысь синъяса?.. Валя представитіс аслыс помтӧм-дортӧм донецкӧй степьяс, взорвитӧм шахтаяс, битӧм кӧтасьӧм каръяс да посёлокъяс, кӧнӧсь эсійӧ жандармерияясыс... Друг сійӧ думыштіс, мый Серёжка некор оз лэччы грымакылысь вевт вывсьыс, и Валялӧн мужествоыс быри. Но тайӧ здукас сійӧ кыліс послысь дрӧжжитӧмсӧ, и чужӧмыс сылӧн лои кӧдзыд да независимӧй выражениеа.
— Тэ тані?.. — Серёжка нюмъяліс пемыдінас.
Валя кыліс, мый сійӧ нюжӧдіс сылы кисӧ, да мыччис ассьыс. Серёжкалӧн киыс вӧлі йитор кодь кӧдзыд... Мыйсӧ сійӧ сӧмын эз терпит, — киссьӧм ботинкиа, кытчӧ, тыдалӧ, тырыс пырӧма ва, ӧд кымын час нин ветлӧдлӧ няйтті, — ачыс омӧлиник, кизявтӧм важиник новлӧм курточкаа... Валя кыкнан кинас кутіс сійӧс банбокъясӧдыс, найӧ вӧліны сідзжӧ йитор кодь кӧдзыдӧсь.
— Тэ жӧ дзикӧдз изӧймитӧмыд, — кияссӧ чужӧм бердсьыс босьттӧг шуис Валя.
Серёжка пырысь-пыр чӧв уси, и тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧдыра. Сӧмын шарӧдчисны пу увъяс. Сэсся Сережка вашнитіс:
— Водзӧ огӧ кутӧй кытшлавны... Муныштам неылӧ да забор вомӧныс...
Валя лэдзис кияссӧ сы чужӧм бердысь.
Найӧ воисны Олег керка дінӧ сыладорсяньыс, кӧні олісны соседъясыс. Друг Серёжка кватитіс Валяӧс киӧдыс, и найӧ кыкнанныс топӧдчисны стен бердас. Валя, нинӧм гӧгӧрвотӧг, пуктіс пельсӧ сы вом дорӧ.
— Паныд локтісны кыкӧн. Кылісны миянӧс да тожӧ сувтісны... — шӧпнитіс Серёжка.
— Кажитчис!
— Эз, сулалӧны...
— Вай мунам татысь дворас!
Но муртса на найӧ кытшовтісны керкасӧ соседъяс дорсяньыс, кор Серёжка бара сувтӧдіс Валяӧс: тайӧ кык мортыс на моз жӧ кытшовтісны керка мӧдарладорсяньыс.
— Тэныд кажитчис, буракӧ...
— Эз, сулалӧны.
Кошевойяс квартираысь воссис ӧдзӧс, кодкӧ петіс да зурасис тайӧ йӧз вылас, кодъясысь дзебсясисны Серёжка да Валя.
— Любка? Мый нӧ ті онӧ пырӧй? — кыліс Елена Николаевналӧн ньӧжйӧник шыасьӧмыс.
— Ш-ш-ш...
— Асланым йӧз! — шуис Серёжка, кватитіс Валяӧс киӧдыс да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Пемыдас кыліс Любкалӧн ньӧжйӧник серӧктӧм. И сійӧ да гитараа Сергей Левашов и Серёжка да Валя, куснясигтыр сералігмоз да ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн, котӧрӧн пырисны Кошевойяс кухняӧ. Найӧ вӧліны сэтшӧма кӧтасьӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь да сэтшӧм шудаӧсь, мый бабушка Вера кыпӧдіс сера сосъяса лыӧсь кузь кияссӧ да шуис:
— Отсалӧй, бур йӧз!
Нэм чӧжныс на эз вӧвлы налӧн татшӧм вечеринка, кутшӧми тайӧ, ломтытӧм комнатаын, дзузган биясӧн, карын, кӧні куим тӧлысьысь нин дырджык господствуйтӧны немецъяс.
Дивӧ вӧлі, кыдзи став том йӧзыс, дас кык морт, тӧрӧдчисны ӧти диван вылӧ. Ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, юрнысӧ копыртӧмӧн найӧ ӧчередьӧн гораа лыддисны доклад, и чужӧмъяс выланыс налӧн невӧльнӧ тӧдчис сійӧ, мый испытайтісны талун ӧтикъяс радио дорын пукалігӧн, а мӧдъяс — тайӧ войся поход дырйиыс няйтті келіганыс. Чужӧмъясныс налӧн ӧттшӧтш петкӧдлісны сійӧ любовнӧй чувствосӧ, коді йитіс на пӧвстысь ӧткымынъясӧс да быттьӧкӧ токӧн передавайтчис мӧдъяслы, и ӧтувъялунлысь сійӧ необыкновеннӧй шуда чувствосӧ, коді чужӧ том йӧз сьӧлӧмъясын ыджыд общечеловеческӧй мӧвпкӧд тӧдмасигӧн да торйӧн нин сійӧн, коді выражайтӧ медся коланасӧ найӧ олӧмысь ӧні. Налӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис дружбалӧн да сӧстӧм томлунлӧн шуда выражение, да сы вӧсна, мый водзӧ лоӧ ставыс бур... Весиг Елена Николаевна на пӧвстын чувствуйтіс асьсӧ томӧн да шудаӧн. И сӧмын бабушка Вера, мугов кипыдӧсъяс вылас косіник чужӧмнас пыксьӧмӧн, быттьӧкӧ полӧмпырысь да друг лоӧм жальлунӧн вӧрзьытӧг видзӧдіс том войтыр вылӧ аслас пӧрысьлун вылнасянь.
Том войтыр лыддисны докладсӧ да думыштчисны. Бабушка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны лукавӧй выражение.
— Ой, видзӧда ме тіян вылӧ, зонъяс да нывъяс, — шуис сійӧ, — да позьӧ ӧмӧй нӧ тадзи? Татшӧм ыджыд праздник! Видзӧдлӧй, мый эм пызан вылас! Да винаыс ӧд абу жӧ сӧмын мичлун вылӧ! Колӧ жӧ сійӧс юны!
— Ой, бабушка, тэ жӧ менам медся мичаыс и эм!.. Пызан сайӧ, пызан сайӧ!.. — горӧдіс Олег.
Главнӧйыс — оз позь вӧлі гораа горзыны, и быдӧнлы зэв тешкодь кажитчыліс, кор ковмыліс ӧттшӧтш вашкӧдӧмӧн ланьтӧдны гӧлӧс кыпӧдысьӧс. Решитісны всё-таки ӧчередьӧн дежуритны керка дорас, и зэв тешкодь вӧлі вӧтлыны дежурство вылӧ сійӧс, коді любезничайтіс соседыскӧд либӧ прӧстӧ вӧлі ёна гажмӧма.
Еджыд юра Стёпа Сафонов обычнӧ вермис сёрнитны мый йылысь угоднӧ, но сылы кӧ лолі юыштны неуна вина, сійӧ вермис сёрнитны сӧмын радейтана предмет йылысь. Стёпа Сафоновлы беринӧсь ичӧтик ныр вылас бисерӧн чепӧсйисны пӧсялӧмсьыс ва войтъяс, и сійӧ кутіс висьтавны орччӧн пукалысь Нина Иванцовалы фламинго лэбач йылысь. Ставныс сійӧс ланьтӧдісны да пыр жӧ вӧтлісны дежуритны. Стёпа бӧрсӧ воис самӧй сійӧ здукас, кор вештісны пызансӧ бокӧ да Сергей Левашов босьтіс гитара.
Сергей Левашов ворсіс небрежнӧй русскӧй манераӧн, коді медсясӧ паськалӧма русскӧй мастерӧвӧйяс пӧвстын — сэки ворсысьыслӧн став позаыс, торъя нин чужӧмыс, петкӧдлӧ, мый сылы дзик веськодь, мый вӧчсьӧ: сійӧ оз видзӧд танцуйтысьяс вылӧ, оз видзӧд зрительяс вылӧ и, дерт нин, оз видзӧд инструмент вылас, сійӧ торйӧн нинӧм вылӧ оз видзӧд, а киясыс асьныс сэтшӧмторъяс вӧчалӧны, мый сідзи и окота босьтӧ йӧктыны.
Сергей Левашов босьтіс гитара да заводитіс ворсны кутшӧмкӧ заграничнӧй бостон, коді вӧлі модаын война водзвылын. Стёпа Сафонов уськӧдчис Нина дорӧ, и найӧ мӧдісны бергавны.
Тайӧ заграничнӧй танецас Любка-артистка вӧлі, дерт, быдӧнысь медлӧсьыд. Но мужчинаяс пӧвстысь первой местаын вӧлі Ваня Туркенич, ыджыд тушаа, статя, галантнӧй — настоящӧй офицер. И Любка танцуйтіс первой сыкӧд, а сэсся Олегкӧд, кодӧс школаын лыддьылісны медся бур танцоръяс пӧвстысь ӧтиӧн.
А Стёпа Сафонов пыр на эз лэдз раммӧм, быттьӧ измӧм Нинаӧс, да танцуйтіс сыкӧд став танецсӧ да зэв подробнӧя объясняйтіс Ниналы, ёна-ӧ торъялӧны гӧн сертиыс ай фламинго да энь фламинго и кымын кольк вайӧ фламингоыс.
Ниналӧн чужӧмыс друг гӧрдӧдіс да лои мисьтӧм, и сійӧ шуис:
— Стёпа, меным тэкӧд зэв неудобнӧ танцуйтны, сы вӧсна мый тэ ичӧтик и менсьым кокӧс талялан и дугдывтӧг сӧран!
И Нина мынтӧдчис сыысь да пышйис.
Стёпа Сафонов мӧдӧдчыліс эськӧ Валя дорӧ, но сійӧ заводитіс нин танцуйтны Туркеничкӧд. Сэки сійӧ босьтіс Оля Иванцоваӧс. Оля вӧлі спокойнӧй, серьёзнӧй ныв да нӧшта чӧв олысьджык на чойыс дорысь, и Стёпа вермис сылы висьтавны нинӧмысь повтӧг нин аслыспӧлӧс лэбач йылысь.
Век жӧ Стёпа эз вунӧд ӧбидасӧ да стрӧка сюригӧн синъяснас корсис Нинаӧс. Сійӧ танцуйтіс Олегкӧд. Олег увереннӧя да спокойнӧя новлӧдліс-кытшлӧдліс ыджыд да вына тушасӧ, и Ниналӧн ачыс нюмыс петіс, синъясыс лоины шудаӧсь, и Нина вӧлі ӧні зэв мича.
Бабушка Вера эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Мый нӧ тайӧ танцысьыс! И мыйла тайӧ татшӧмсӧ заграницаас лӧсьӧдӧмаӧсь! Серёжа, вай ворс гопак!..
Сергей Левашов, весиг синкымъяссӧ вӧрзьӧдлытӧг, кутіс ворсны гопак. Олег, комната вомӧныс кыкысь чеччыштӧмӧн, кватитіс бабушкасӧ коскӧдыс, и сійӧ, ньӧти конфузитчытӧг, немвиччысьтӧг кокниа мӧдіс йӧктыны Олегкӧд, ачыс котшкӧдчис башмакъяснас. Сы серти, кутшӧм плавнӧя бергаліс джодж весьтас юбкалӧн сьӧд подолыс, тӧдчӧ вӧлі, мый бабушка танцуйтӧ кужӧмӧн и пельклуныс сылӧн не сы мында кокъясас, мыйта киясас, а медся нин чужӧм вылас.
Некӧн сэтшӧм свободнӧя оз петкӧдчы народнӧй характер, кыдзи сьылӧмын да йӧктӧмын. Олег, лукавӧй выражениеа, коді вӧлі сылӧн эз вом доръясас и весиг эз синъясас, а кӧнкӧ дрӧгнитавлысь синкым помъясас, кизявтӧм дӧрӧма, юрси увтіыс пӧсялӧм кымӧса, свободнӧя да пӧшти вӧрзьӧдтӧг ыджыд юрсӧ да пельпомъяссӧ кутігтыр, йӧктіс вприсядку сэтшӧм удала, мый сыын, кыдзи и бабушкаын, пыр жӧ тӧдчис природнӧй украинец.
Еджыд пиньяса, сьӧд синма красавица Марина, коді праздник кузя ӧшӧдӧма ас вылас став монистосӧ, эз вермы терпитнысӧ, котшнитіс каблукнас, шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ лэдзис донатор, да тӧвныр моз мӧдӧдчис Олег гӧгӧр. Но дядя Коля суӧдіс сійӧс, а Олег бара кутіс бабушкасӧ коскӧдыс, и, каблукъяснас котшкӧдчигтыр, кык пара мӧдісны йӧктыны.
— Ой, кулан, пӧрысьӧй! — друг горӧдіс дзикӧдз гӧрдӧдӧм бабушка, уськӧдчис диван вылӧ да кутіс ӧвтчыны чышъянӧн.
Ставныс мӧдісны ызгыны, вӧрны, клопайтны, танцуйтны дугдісны, но Сергей Левашов, кодлы вӧлі дзик веськодь ставыс, ещӧ ворсіс на гопак, быттьӧ ставыс тайӧ сылы эз касайтчы, и друг дугдіс ворснысӧ лад шӧрас, пуктіс кияссӧ струнаяс вылас.
— Украина ыльнитіс! — горӧдіс Любка. — Серёжка! Вай ворс миян уличасатӧ!
И эз на удит Сергей Левашов инмӧдчыны струнаясас, кыдзи Любка мӧдӧдчис нин йӧктыны
Сережка веськодьпырысь жӧ, кыдзи не сӧмын ворсӧны, но и йӧктӧны русскӧй мастерӧвӧй йӧз, небрежнӧя мӧдӧдчис Любкалань, ачыс ньӧжйӧник котшкӧдіс киссьӧм да уна пӧв нин дӧмлӧм башмакъяснас. Тадзи сійӧ прӧйдитіс лабутнӧя да бӧр воис Любка водзӧ, тапнитіс кокнас да бӧрыньтчис. Любка кватитіс чышъян, петіс сылы паныд, тапнитіс кокнас да плавнӧя кытшовтіс кругӧн. Сійӧ зэв лӧсьыда вӧрзьытӧг кутіс юрсӧ и сӧмын друг козьнавліс видзӧдысьӧс кутшӧмкӧ муртса тӧдчысь небрежнӧй бергӧдчыштлӧмӧн, быттьӧкӧ бергӧдчыштлӧ сылӧн сӧмын нырыс. Серёжка уськӧдчис сы бӧрся и зэв тэрыба мӧдіс зымӧдны кокъяснас, ачыс пыр сідз жӧ веськодьпырысь видзӧдіс, кияссӧ лэдзӧма, но зэв сьӧлӧмсяньыс, вывті ёна старайтчис кокъяснас, кӧть йӧктӧмыс артмыліс неуна небрежнӧй да серам петкӧдлана.
Любка крута торкис ритмсӧ тэрыбджыка ворсны заводитысь гитара бӧрся да друг бергӧдчис Серёжкалы паныд, но Сережка пыр наступайтіс сы вылӧ сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм безнадежнӧй любовнӧй ярлунӧн башмакъяснас зымӧдігтырйи, мый башмакъяссяньыс мӧдісны резсьыны косьмӧм няйт торъясыс.
Сылӧн йӧктӧмыс торъяліс сійӧн, мый сійӧ тӧдіс чувстволысь предельнӧй мерасӧ, — тайӧ вӧлі удаллун петкӧдлӧм, но сэтшӧм удаллун, кодӧс дзебӧма пыдӧ. А Любка мыйсӧ сӧмын эз вӧч аслас вына кыз кокъяснас, сылӧн чужӧмыс лои розӧвӧй, зарни кодь читкыля юрсиыс дрӧжжитіс, пыркакыліс сідзи, быттьӧкӧ вӧлі вӧчӧма чистӧй зарниысь, и сы вылӧ видзӧдысь быд морт быттьӧ шуаліс: «Вот и Любка-артистка!» И сӧмын Любкаӧ влюбитчӧм Сергей Левашов эз видзӧд сы вылӧ, сылы веськодь вӧлі ставыс, чужӧмыс ньӧти эз вӧрзьыв, сӧмын вына нервнӧй чуньясыс тэрыба котралісны струнаяс вывті.
Серёжка, зэв отчаяннӧй жест вӧчӧм бӧрын, быттьӧкӧ сійӧ швачкӧбтіс шапкасӧ муӧ, збоя мӧдіс Любкалы паныд, музыка такт серти кипыдӧсъяснас кучкаліс пидзӧсъясас да пӧдметкиясас и тадзи сійӧ зырис Любкаӧс найӧс кытшалысь видзӧдысьяс кругӧ, и, каблукъяснас зымнитӧм бӧрын, найӧ кыкнанныс сувтісны. Гӧгӧр серӧктісны, кутісны клопайтны, а Любка друг нориника шуис:
— Со сійӧ, миян уличасаыд...
И сэсся Любка эз нин танцуйт, а пукаліс орччӧн Сергей Левашовкӧд, ассьыс ичӧтик еджыд кисӧ пуктӧма сылы пельпом вылас.
Тайӧ лунас «Том гвардиялӧн» штабыс подпольнӧй райком разрешение серти сеталіс отсӧг пыдди деньга ӧткымын фронтовикъяс семьяяслы, налы, кодъяс олісны медся омӧля.
«Том гвардиялӧн» средствоясыс чукӧрмылісны эз сы мында членскӧй взносъясысь, мыйта вузасьӧмысь, найӧ гусьӧн вузавлісны папирос, истӧг, бельё, уна пӧлӧс продуктаяс, медся нин ёна спирт, кодӧс гусявлісны немецкӧй грузӧвӧй машинаясысь.
Луннас Володя Осьмухин пырис аслас тьӧтка ордӧ — Литвинова ордӧ — да сетіс сылы сӧветскӧй деньга тыра пакет: сӧветскӧй деньга ветліс маркаяскӧд ӧтмоз, сӧмын зэв донтӧг.
— Тётя Маруся, тайӧ тэныд да Калерия Александровналы миян подпольщикъяссянь, — шуис Володя. — Ыджыд праздник кузя ньӧб кӧть мыйкӧ челядьыдлы...
Калерия Александровна вӧлі Литвиновалӧн соседка, командир гӧтыр жӧ. Кыкнанныслӧн вӧліны челядь, и кыкнанныс зэв омӧля олісны: немецъяс не сӧмын босьтісны налысь став вещисӧ, но и нуисны грузӧвикӧн унджык мебельсӧ.
Калерия Александровна да тётя Маруся решитісны пасйыны праздниксӧ ужин вылӧ йӧзӧс корлӧмӧн, ньӧбисны этшаник самӧкур да пӧжалісны капустаа да картупеля шобді пирӧг.
Кӧкъямыс час кежлӧ Калерия Александровна квартираӧ, кӧні сійӧ оліс мамыскӧд да челядьыскӧд, чукӧртчисны Елизавета Алексеевна — Володялӧн мамыс, сылӧн чойыс Людмила да тётя Маруся кык нылыскӧд. Зонкаяс ыстысисны сы вылӧ, мый налы колӧ ветлыны ёртъяс ордас, да кӧсйисны воны бӧрынджык. Гырысьяс юисны этшаник, норасисны сы вылӧ, мый татшӧм праздник лоӧ празднуйтны гусьӧн. Челядь ньӧжйӧникӧн сьылісны кымынкӧ сӧветскӧй сьыланкыв. Мамъясныслӧн чепӧсйис синва. Люсялы вӧлі зэв гажтӧм. Сэсся челядьсӧ мӧдӧдісны узьны.
Вӧлі доза сёр нин, кор воис Жора Арутюнянц. Югыдінӧ веськалӧм бӧрын сылы зэв эз ло лӧсьыд, — сы вӧсна мый ачыс вӧлі ёна няйтӧссьӧма, сы вӧсна мый эз вӧвны том ёртъясыс, сы вӧсна мый сылы лои пуксьыны Люсякӧд орччӧн. Медым эз ло сэтшӧм яндзим, сійӧ юис стӧканджын самӧкур, кодӧс мыччис сылы Люся, и Жора коддзис. Кор воисны Володя да Толя Орлов, Жора вӧлі сэтшӧм жугыль, мый ёртъясыслӧн воӧмыс весиг эз гажмӧд сійӧс.
Ёртъясыс сідзжӧ юисны. Гырысьяс вӧліны занятӧсь асланыс сёрниӧн. Торъя кывъяс серти том йӧз сёрниысь Люся гӧгӧрвоис, мый найӧ абу гӧститны локтӧмаӧсь.
— Кӧні? — Толя «Гым гымалӧ» вомӧн Жора дорӧ копыртчӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Володя.
— Больнича, — зумыша вочавидзис Жора. — А ті?
— Миян школа... — Володя, кодлӧн синъясыс ӧзйисны удальствоӧн да мудерлунӧн, нӧшта ёнджыка копыртчис Жоралань да возбуждённӧя шӧпкӧдіс сылы пель водзас.
— Кыдзи? Тайӧ абу маскировка? — юаліс Жора, кодлӧн здук кежлӧ вежсьыліс состояниеыс.
— Абу, тайӧ збыль! — шуис Володя. — Школаыс жаль, да нинӧм, стрӧитам выльӧс!
Люсялы лои ӧбиднӧ, мый найӧ сытӧг секретничайтӧны, да шуис:
— Тэ кӧ свиданьеяс назначайтан, пукав гортад. Лунтыр зонъяс да кутшӧмкӧ нывъяс котралісны: «Володяыд гортад? Володяыд гортад?..»
— Ме — быттьӧ Васька Буслай: «Быдӧнӧс Васька дорӧ!» — серӧктіс Володя.
Толя «Гым гымалӧ», читкыля руд юрсиа да кузь ки-кока, друг чеччис да шуис эз сэтшӧм чорыда:
— Поздравляйта ставнытӧ Великӧй Октябрьскӧй революциялы кызь вит во тырӧмӧн!
Сійӧ смелджык лои сы вӧсна, мый вӧлі код. Толя зэв ёна банйис, синъясыс лоины мудерӧсь, и сійӧ кутіс эльтны Володяӧс кутшӧмкӧ Фимочкаӧн.
А Жора, армянскӧй сьӧд синъяснас пызан вылӧ зумыша видзӧдігмоз, некод дорӧ шыасьтӧг, висьталіс:
— Дерт, тайӧ абу ӧнія кадся кодь, но ме гӧгӧрвоа Печоринӧс... Дерт, тайӧ, гашкӧ, миян обществолы абу лӧсялана... Но мукӧддырйи найӧ именнӧ заслуживайтӧны сэтшӧм отношениесӧ... — Сійӧ чӧв ланьтліс да зумыша содтіс: — Нывбабаяс...
Люся демонстративнӧя чеччис места вывсьыс, матыстчис Толя «Гым гымалӧ» дінӧ да кутіс нежнӧя окавны сылысь пельсӧ, ачыс шуаліс:
— Толечка, тэ жӧ миян дзикӧдз нин коддзӧмыд.
Вобщем сёрнияс ставыс сорсисны. Та вӧсна Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана чорыдлунӧн да олӧмысь тӧлк тӧдӧмӧн шуис, мый пӧра разӧдчыны.
Гортса удж вӧсна да челядь вӧсна тӧждысьны привычка серти тётя Маруся садьмис югдігас на, шлёпанцыасис, пасьталіс гортын новлан платье, тэрыба ломтіс плита да пуктіс пузьӧдны чайник и думыштчӧмӧн матыстчис пустырлань видзӧдысь ӧшинь дорас. Пустырь шуйгаладорас тыдалісны детскӧй больнича да Ворошилов нима школа, а веськыдладорас, мыльк йылын, — райисполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеяс. И друг сійӧ горӧдыштіс... Букыд небеса улын, кыті тӧвзисны улӧ ӧшйӧм косясьлӧм кымӧръяс, Ворошилов нима школа вылын шпорӧдчис тӧв йылын гӧрд флаг. Тӧлыс мукӧддырйиыс зэвтліс сійӧс сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ лолі шпорӧдчысь прямоугольникӧн, мукӧддырйи неуна личмунлі флагыс и артмылісны складкаяс, и сылӧн доръясыс гартчылісны да бӧр веськавлісны.
Нӧшта ыджыдджык на гӧрд флаг дӧлаліс «бешенӧй барин» здание вылын. Уна немецкӧй салдат да штатскӧй паськӧма некымын морт сулалісны керка дінас, сувтӧдӧм пу пос дорын да видзӧдісны флаг вылас. Кык салдат сулалісны самӧй пос вылас, ӧтикыс сэні, кӧні поскыс мыджсьӧма керка вевтас, мӧдыс неуна улынджык. Найӧ то видзӧдлывлісны флаг вылас, то сёрнитісны увдорса йӧзыскӧд, но мыйлакӧ некоднанныс найӧ эз кайны вылӧджык да эз уберитны флагсӧ. Тайӧ медся вылыс точкаас флагыс дӧлаліс величественнӧя, тыдаліс став карыслы.
Тётя Маруся, асьсӧ помниттӧг, пӧрччис шлёпанцысӧ, туфлиасис да весиг чышъянтӧг, сынасьтӧг котӧрӧн петіс соседка ордас.
Калерия Александровна улыс дӧрӧм кежсьыс, пыктӧм кокъяса, пидзӧсчанясьӧма ӧшинь вылас, ачыс кутчысьӧма ӧшинь кӧсякъясас да зэв ыджыд радлунӧн видзӧдӧ флагъяс вылӧ. Синваыс сылӧн шорӧн визувтіс косьмӧм сьӧдӧдӧм банбокъястіыс.
— Маруся! — шуис сійӧ. — Маруся! Тайӧс вӧчӧмаӧсь миянлы, сӧветскӧй йӧзлы. Миян йылысь помнитӧны, миянӧс абу вунӧдӧмаӧсь асланым йӧз. Ме... ме поздравляйта тэнӧ...
И найӧ уськӧдчисны кутлыны ӧта-мӧднысӧ.
Нелямын ӧкмысӧд глава
Гӧрд флагъяс дӧлалісны эз сӧмын «бешенӧй барин» да Ворошилов нима школа зданиеяс весьтын. Гӧрд флагъяс дӧлалісны дирекцион весьтын да вӧвлӧм райпотребсоюз весьтын, 12 №-а, 7‒10 №-а, 2-бис №-а, 1-бис №-а шахтаяс весьтын, «Первомайка» да Краснодон посёлокса шахтаяс весьтын.
Кар быдладорсянь йӧз воалісны видзӧдны флагъяс вылӧ... Зданиеяс да пропускнӧй будкаяс дорын чукӧрмалісны зэв уна йӧз. Йӧзсӧ вӧтлігӧн жандармъяс да полицейскӧйяс мудзисны ныр выланыс усьтӧдз, но некод найӧ эз решитчыны лэдзны флагъяссӧ; быд флаг сулаланінӧ вӧлі крепитӧма ыджыд материя тор, кытчӧ сьӧд букваясӧн гижӧма: «Минируйтӧма».
Унтер Фенбонг, коді вӧлі кайӧма Ворошилов нима школа вылӧ, аддзис сутуга, коді муніс флагсяньыс чардак ӧшиньӧ. И чардакас вевт улас збыльысь куйліс мина, — сійӧс весиг абу вӧлі маскируйтӧма.
Ни жандармерияын, ни СС командаын некод эз вӧв, коді эськӧ кужис вӧдитчыны минаясӧн.
Лун шӧр бӧрти кык часын кымын Ворошиловградысь воӧм минёръяс разрядитісны минасӧ школа чардакысь, а мукӧдласьыс некытысь сэсся минаясыс эз сюрны.
Великӧй Октябрьскӧй революция честь кузя Краснодонын ӧшлӧм гӧрд флагъяс йылысь юӧр кывсис Донецкӧй бассейнса став каръясӧ да посёлокъясӧ. Немецкӧй жандармериялысь позорсӧ эз позь нин дзебны областьса
И збыльысь, сьӧкыд вӧлі предположитны татшӧмсӧ, медстрашнӧй арестъяс нуӧдан войнас кӧ тӧдчана подпольщик Стёпа Сафонов, еджыд юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да карандашсӧ лёкысь дуллялігмоз, гижис аслас дневникӧ:
«Вит час гӧгӧрын ме ордӧ пырис Сенька, корис гӧститны Гулю позъясӧ, висьталіс, лоӧны пӧ лӧсьыдіник нывъяс. Ми мунім, пукалыштім регыдик. Кык-куим ныв вӧліны мичаникӧсь, а мукӧдыс некытчӧ туйтӧмӧсь»...
Ноябрь мӧд джынйын хуторъясса ас йӧзсянь кывсис «Том гвардиялы», мый немецъяс нуӧдӧны тылӧ Ростовскӧй областьысь зэв ыджыд стада скӧт, тысячаӧн-джынйӧн юр. Стадаыс вуджӧма нин Каменск дорті пос вывті Донец вомӧн веськыдладор берегас да мунӧ ю да Каменск — Гундоровскӧй ыджыд грунтӧвӧй туй костті. Стадаыскӧд, донса чабан-украинецъяс кындзи, мунӧ вӧлӧм винтовкаясӧн вооружитчӧм охрана, хозяйственнӧй командаысь дас кык-дас куим олӧма немецкӧй салдат.
Та йылысь кывлӧм бӧрын сійӧ жӧ войнас Тюленинлӧн, Петровлӧн да Мошковлӧн винтовкаясӧн да автоматъясӧн вооружитчӧм группаясыс сосредоточитчисны вӧра балкаӧ, ичӧтик ю дорӧ, коді усьліс Севернӧй Донецӧ, лӧсьӧдчисны пу пос дінӧ, кыті грунтӧвӧй туйыс вуджліс ичӧтик ю вомӧныс. Разведка юӧртіс, мый стадаыс пӧ узьмӧдчӧма насянь километр вит сайын сёрӧмъяс дорын, кодъясӧс чабанъяс да салдатъяс путкылялӧмаӧсь скӧтлы кӧрым вылӧ.
Уси лым сора гырысь зэр, лымйыс сыліс, кокъяс улӧ артмыліс: кизьӧр няйт рок. Том войтыр, кодъяс кокъясаныс пудъясӧн кыскисны степысь няйтсӧ, топӧдчисны ӧтчукӧрӧ, шонтісны ӧта-мӧднысӧ, шмонитісны:
— Нинӧм шуны, веськалім курортӧ!
Асылыс рудзтысис сэтшӧм пемыд, гудыр, унзіля да зэв дыр эз югды, быттьӧ думайтіс: «Сулалӧ-ӧ чеччыны татшӧм омӧль поводдяӧ, не бергӧдчыны-ӧ бӧр да водны узьны!..» Но долг чувствуйтӧм веніс сылысь тайӧ нюжмасяна асъя мӧвпъяссӧ, и донецкӧй му вылӧ воис асъя югыд. Зэр, лым да ру ӧтсорласьӧм пырыс позис аддзыны водзысь воськов куимсё сайысь кымын.
Туркенич приказ серти — сійӧ юрнуӧдіс куимнан группанас — том войтыр, гегдӧм куснясьтӧм чуньяснас винтовкаяссӧ дасьӧн кутіг, водалісны ю берегӧ веськыдладорас — сыладорас, кысянь немецъяс долженӧсь вӧлі петны пос вылӧ.
Олег, коді сідзжӧ участвуйтіс операцияас, да Стахович, кодӧс босьтісны боевӧй делӧын прӧверитӧм могысь, куйлісны сійӧ жӧ берегас улынджык, ю чукыляс.
Штабысь вӧтлӧм бӧрын Стахович участвуйтіс уна делӧын, кутшӧмъясӧс вӧчис «Том гвардия», да пӧшти восстановитіс ассьыс бур нимсӧ. Тайӧ вӧлі кокньыдджык вӧчны сылы сійӧн, мый «Том гвардияса» унджык членъяс водзын сійӧ некор эз и воштыв бура нималӧмсӧ.
Морт натуралы лӧсялана бур свойство серти, коді мукӧддырйи овлӧ весиг принципиальнӧй йӧзлӧн, йӧз зэв неокотапырысь вежлалӧны, лыддьӧны весиг кыдзкӧ лӧсьыдтӧмӧн вежлавны морт дорӧ привычнӧя артмӧм отношениесӧ, коді пырӧма нин олӧмӧ, кӧть опровергнитны позьтӧм фактъяс петкӧдлісны, мый тайӧ мортыс ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн кажитчыліс. «Правитчас!.. Миян ставнымлӧн эмӧсь слабинъяс», — шулывлӧны татшӧм случайяс дырйи йӧзыс.
Не сӧмын «Том гвардияса» рядӧвӧй членъяс, кодъяс нинӧм эз тӧдны Стахович йылысь, а и штаб дорын матын сулалысь унджык йӧзыс привыкнитісны относитчыны Стахович дінӧ сідзи, быттьӧкӧ сыкӧд нинӧм эз и лолы.
Олег да Стахович чӧв олігтыр куйлісны кустъяс пӧвстын гылалӧм коръяс вылын да видзӧдалісны посни вӧра, ичӧтик мылькъяса, куш, васӧд местасӧ, зілисны кыдзи позьӧ ылысьджык аддзыны ру пӧвсттіыс сеткаӧн вералысь зэр да лым пырыс. А налы, пыр ёнджыка содігмоз, кыліс нин уна сё мӧслӧн уна гӧлӧсӧн баксӧмыс, коді кыліс кутшӧмкӧ какофоническӧй музыкаӧн, быттьӧ дьявӧлыс ворсіс аслас пӧлянӧн.
— Горшныс косьмӧ, — ньӧжйӧник шуис Олег. — Найӧ кутасны юктавны мӧсъяссӧ юас. Тайӧ миянлы кивыв...
— Видзӧд! Видзӧд! — возбуждённӧя шуис Стахович.
Водзын, наысь шуйгавылынджык, ру пӧвстті тыдовтчисны гӧрд юръяс — ӧтик, мӧд, коймӧд, дасӧд, кызьӧд, зэв уна юръяс, тешкодь вӧсньыдик сюраӧсь, кодъяс чурвидзисны вывлань пӧшти веськыда да чукыльтчӧмаӧсь ёсь помъяснаныс пытшлань. Юръясыс быттьӧкӧ вӧліны и мӧсъяслӧн кодь, но ӧд весиг сюртӧм: мӧсъяслӧн пельяс костаныс тӧдчӧны рӧчторъяс, кытысь артмӧны сюръяс. А сюръясыс тайӧ существоясыслӧн, кодъяслӧн тушаясныс эз тыдавны дзик му бердӧдыс сукмӧм ру вӧснаыс, быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас. Тайӧ существоясыс мыччысисны ру пырыс, быттьӧ химераяс.
Найӧ, тыдалӧ, эз вӧвны стадаас первойясӧн, а мунісны стада шуйгаладорас меддорсаясӧн; эстӧн, на бӧрвылын ылын, кыліс зэв вына баксӧм да чувствуйтчис ӧта-мӧд бердӧ зыртчысь тушаяслӧн ыджыд движение да уна тысяча кок шы, кодысь сыркакыліс муыс.
И тайӧ кадас Олег да Стахович кылісны немецкӧй ногӧн гораа сёрнитӧм, коді матыстчис водзладорсянь, веськыдладорсяньджык туй вылас. Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый немецъяс шойччӧмаӧсь да настроениеыс бур. Найӧ збодера шляпсьӧдісны башмакъяснаныс няйттіыс.
Олег да Стахович копыртчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн мунісны сэтчӧ, кӧні куйлісны ёртъясныс.
Туркенич сулаліс сёй бужӧд дорын, поссяньыс дас метрысь не ылынджык, сьылі вылас ӧшӧдӧм автоматсӧ кутіс шуйга кинас да, кос турунъяс пӧвстті юрсӧ муртса мыччӧмӧн, видзӧдіс водзӧ туй вылас. Дзик сы кокъяс дорын пукаліс югыд гӧрд юрсиа, зэв скӧр Женя Мошков, кодлӧн шуйга ки вылас тожӧ ӧшӧдӧма автомат, да видзӧдіс пос вылӧ. Ребята куйлісны ӧта-мӧд бӧрся уступъясӧн, берег пӧлӧн ногыс диагональӧн. Тайӧ линия вылас медводдзаӧн вӧлі Серёжка, а медбӧръяӧн Виктор, — найӧ кыкнанныс сідзжӧ автоматаӧсь.
Олег да Стахович водісны Мошков да Тюленин костӧ.
Олӧма немецкӧй салдатъяслӧн немтӧждысьтӧм ньӧжмыд сёрниыс быттьӧкӧ кыліс нин дзик юр весьтаныс. Туркенич лэдзчысис ӧти пидзӧс вылас да босьтіс автоматсӧ
Олег челядь сяма выражениеӧн видзӧдіс пос вылӧ. И друг пос вывтіыс кутісны зымӧдны ботинкияс, и няйт шинеля немецкӧй салдатъяс петісны пос вылӧ: ӧткымынъяс небрежнӧя нуисны волыс йылын винтовкасӧ, мукӧдыс волысалӧмаӧсь мыш саяныс.
Наёмнӧй немецкӧй салдатлӧн кодь пушыд уска, кузь тушаа ефрейтор восьлаліс водзын мунысь салдатъяс пӧвстын, мыйкӧ висьталіс да бергӧдчывліс, медым кылісны и бӧрвывсаясыс. Ефрейтор видзӧдаліс гӧгӧр, бергӧдлывліс чужӧмсӧ берегын куйлысь ребята вылӧ, и салдатъяс, кыдзи выль местаӧ воысь йӧз, нинӧм вежӧрттӧм любопытствоӧн сідзжӧ видзӧдісны ю вылӧ, поссянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ. Но сы вӧсна, мый найӧ эз виччысьны аддзыны татысь партизанъясӧс, найӧ эз и аддзыны найӧс.
И тайӧ здукас ӧти визьӧ сӧльнитчысь шыӧн гораа мӧдіс уджавны Туркеничлӧн автоматыс, сы бӧрся Мошковлӧн, и ещӧ мукӧдъяслӧн, и некутшӧм порядоктӧг сярӧбтісны винтовкаясысь лыйлӧм шыяс.
Ставыс артмис сэтшӧм немвиччысьтӧг да не сідзи, кыдзи тайӧс думайтіс Олег, мый сійӧ весиг эз вевъяв лыйнысӧ: первой здукас сійӧ видзӧдіс тайӧ ставтор вылас челядь моз чуймӧмӧн, сэсся пытшкӧссяньыс быттьӧ кодкӧ тувкнитіс сылы, мый пӧ ӧд тожӧ колӧ лыйлыны, но тайӧ здукас ставыс нин помасис. Пос вылын эз нин тыдав ни ӧти салдат; унджык салдатыс усины, а кыкӧн, кодъяс сӧмын на тувччисны пос вылас, бергӧдчисны бӧр да котӧртісны туй кузяыс. Серёжка, сы бӧрся Мошков, на бӧрся Стахович чеччыштісны берег вылас да лыйисны найӧс.
Туркенич да сыкӧд нӧшта некымын морт котӧртісны пос вылӧ. Сэні веглясис на ӧти, и найӧ виисны сійӧс. Сэсся найӧ кыскалісны кокъясӧдныс став салдатсӧ кустъяс пӧвстӧ, медым эз тыдавны туй вывсяньыс, а оружиесӧ налысь босьталісны. Некымын километр кузя ю пӧлӧн нюжӧдчӧм стада юис ва — веськыда берегсяньыс, либӧ кык водз кокӧн, а то и нёльнан кокнас ваӧ пырӧмӧн, либӧ, мӧдар берегас вуджӧм мысти, юис, ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн, сэтшӧм ыджыд сӧльнитчӧм шыӧн, быттьӧкӧ сэн уджаліс некымын насос.
Тайӧ зэв ыджыд стадаас вӧліны и обыкновеннӧй уджалан волъяс, гӧрдӧсь, еджыдӧсь, сераӧсь, зэв ньӧжмыдӧсь, и кыз сюръяса, паськыд морӧсъяса бугайяс, лу вылӧ кисьтӧма кодьӧсь асланыс вожа стальнӧй ратицаяс вылын; уна пӧлӧс пӧрӧдаа мӧсъяс, мича статя ялавичьяс да польдчӧм бокъяса лысьтан мӧсъяс, вӧраясыс чералӧмаӧсь, нёньясыс пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь; эсійӧ торйӧдчыштӧм, не сэтшӧм югыдгӧрд тешкодь мӧсъясыс, кодъяслӧн сюръясыс быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас; сьӧд сера и гӧрд сера гырысь голландкаяс, сэтшӧм почтеннӧйӧсь асланыс еджыд визьяснаныс, быттьӧкӧ найӧ чепцыаӧсь да водздӧрааӧсь.
Мӧсъясӧс колльӧдысь чабанъяс, зэв пӧрысь дедъяс, быттьӧкӧ асланыс видзанторъясыслысь нэм чӧжнас велалӧмаӧсь ньӧжмыда вӧрны, а гашкӧ, война кадӧ прӧстӧ привыкнитӧмаӧсь судьба вежласьӧм дорӧ, матын кылысь лыйсьӧм вылӧ веськодя видзӧдіг, пуксисны кытшӧ васӧд му вылӧ стада бӧрвылас да кутісны варовитны. Но, оружиеа йӧзӧс аддзӧм бӧрын, найӧ пыр жӧ чеччисны.
Ребята лабутнӧя пӧрччылісны шапкаяснысӧ, здоровайтчисны.
— Оланныд-выланныд, господа-ёртъяс! — шуис табъя кока, тшак модаа дед, коді вӧлі пасьталӧма полотно дӧрӧм вылас сосъястӧм, дубиттӧм ыж ку пась.
Сылӧн киас вӧлі кыӧм арапник, а эз кузь плеть,
— Тайӧ жӧ партизанъяс!..
— Извинитӧй, бур йӧзӧй, — бара шапкасӧ лэптыштлӧм бӧрын да сійӧс юрас пуктӧм мысти шыасис Олег, — немецкӧй охранасӧ ми помалім, корам отсавны вӧтлыны скӧтсӧ степӧ, медым немецъяслы эз сюр...
— М-м... Вӧтлыны! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасис мӧд дед, ичӧтик, тэрыб. — Тайӧ жӧ миян скӧтыс, Донысь, мыйла нӧ сійӧс миянлы йӧз местаӧ разӧдны?..
— Мый нӧ, ті найӧс бӧр вӧтланныд гортад? — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег.
— Тайӧтӧ тадзи, бӧр он вӧтлы, — сэки жӧ шогпырысь сӧгласитчис ичӧтик дед.
— А вӧтлам кӧ степӧ, гашкӧ, ас йӧзлы веськаласны...
— Ок, ок, ок, мыйта скӧт! — друг отчаяниеӧн и восторгӧн шуис ичӧтик дед да кутчысис юрас.
И лои зэв гӧгӧрвоана, мый переживайтӧны тайӧ дедъясыс, кодъясӧс мырдӧн тшӧктісны вӧтлыны тайӧ вывті уна скӧтсӧ рӧднӧй муысь бокӧвӧй германскӧй муӧ... Ребяталы лоины жальӧсь и скӧтыс и дедъясыс. Но нюжмасьны эз позь.
— Дедӧ, вайлы меным ассьыд плетьтӧ! — шуис Олег да, ичӧтик дед киысь плетьсӧ босьтӧм бӧрын, мӧдӧдчис стада дорӧ.
Волъяс и мӧсъяс юӧм бӧраныс вочасӧн вуджалісны ю мӧдлапӧлас. Стадаысь мыйкӧ мында юкӧныс разӧдчисны, корсисны косьмӧм турун колясъяс, лолалісны куш васӧд муас. Мукӧдыс, мышъяснысӧ зэрлань лӧсьӧдӧмӧн, гажтӧма сулалісны либӧ видзӧдлывлісны: кӧнӧсь пӧ ті, чабанъяс, мый миянлы водзӧ вӧчны?
Зэв увереннӧя да спокойнӧя, быттьӧкӧ сійӧ веськаліс аслас стихияӧ, Олег писькӧдіс скӧт пӧвстті аслыс туй. Та могысь сійӧ либӧ кинас йӧткыштавліс мӧсъяссӧ, либӧ клопайтіс сьыліас либӧ кынӧмас, либӧ лёкысь швичйӧдліс плетьнас. Тадзикӧн сійӧ вуджис юсӧ да веськаліс самӧй стада шӧрас. Ыж ку пася дед локтіс сылы отсӧг вылӧ аслас арапникнас. Сы бӧрся локталісны и мукӧд дедъяс да став ребятаыс.
Найӧ горзігтырйи да плетьяснас швичйӧдлігтыр кыдзкӧ-мыйкӧ торйӧдісны стадасӧ кык пельӧ, та вылӧ ковмис уна кад.
— Тайӧ абу делӧ, абу, — шуис пася дед. — Резыштӧй автоматъяссьыныд, пропадитны жӧ ӧд-а...
— Ой-ой-ой!.. — Олег чукыртчыліс, быттьӧ доймӧмысь, да пӧшти тайӧ жӧ здукас чужӧм вылас немкӧсйытӧг кутіс тӧдчыны зверскӧй выражение. Сійӧ нетшыштіс пельпом сайсьыс автоматсӧ да лэдзис очередь стадаас.
Кымынкӧ вол да мӧс усины, мукӧдыс, ранитчӧмаясыс, буалігтыр да баксігтыр, чепӧсйисны степӧ. И стадалӧн тайӧ джынйыс дзоньнас, порок да вир дук кылӧм мысти, веерӧн разӧдчис степь пасьта, — муыс кутіс юравны. Серёжка да Женя Мошков лэдзисны очередь автоматъяссьыс мӧд стада джынъяс, и сійӧ сідзжӧ разӧдчис.
Ребята котӧртісны на бӧрся и сэтчӧ, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь некымын дас юр скӧт, лыйлісны. Степын быдлаын кылісны лыйсьӧм шыяс, скӧтлӧн баксӧм да буалӧм, кок шыяс, плетьясӧн швичйӧдлӧм да йӧзлӧн страшнӧй да нор горзӧм. Котӧртігмозыс лыйӧм мукӧд ӧшкыс друг сувтлас, ньӧжйӧник кусыньтлас водз кокъяссӧ да сьӧкыда усьӧ водзлань, ныр вылас. Ранитчӧм мӧсъяс ымзігтырйи лэптывлісны мичаник юръяснысӧ, и найӧ бӧр лёткысьлісны муӧ. Быдлаын сьӧд му вылын ру пӧвстын куйлісны гӧрд тушаяс...
Кор ребята разӧдчалісны ӧткӧн-ӧткӧн, быдӧн аслас туйӧд, налы дыр на паныдасьлывлісны то ӧтилаысь, то мӧдлаысь степь пасьта разӧдчӧм волъяс да мӧсъяс.
Недыр мысти степь весьтӧ кыпӧдчис тшынтор. Тайӧ Серёжка Тюленин Туркенич поручение серти ӧзтіс пу пос, коді чудоӧн ӧнӧдз на кольӧма дзоньӧн.
Олег да Туркенич мунісны ӧтлаын.
— Тэ обратитін внимание эсійӧ мӧсъяс вылас, кодъяслӧн сюръясыс петӧны быттьӧкӧ веськыда кымӧссьыс, йывланьтіыс чукыльтчӧмаӧсь пытшлань, пӧшти ӧтлаасьӧны? — возбуждённӧя юасис Олег. — Тайӧ Сальскӧй степь асыввылысь, а гашкӧ, весиг самӧй Астраханскӧйысь. Тайӧ индийскӧй скӧт... Тайӧ скӧтыс кольӧма ещӧ Зӧлӧтӧй орда кадъяссянь на...
— Тэ мыйӧн тӧдан? — недӧверчивӧя юаліс Туркенич.
— Ичӧтдырйи дядьӧй, кор ветлывліс тайӧ делӧяс кузяыс, пыр босьтлывліс менӧ аскӧдыс, сійӧ вӧлі та кузятӧ тӧдысь мортӧн.
— А Стахович талун петкӧдліс асьсӧ молодечӧн! — шуис Туркенич.
—
Ветымынӧд глава
Сы бӧрын, кор немецъяс пӧръялӧмӧн вӧтлісны Германияӧ карса олысьяслысь первой партиясӧ, йӧзыс кутісны гӧгӧрвоны, мыйӧн тайӧ грӧзитӧ, да мӧдісны дзебсясьны биржаын регистрируйтчӧмысь.
Йӧзӧс кутавлісны асланыс керкаясысь да уличаяс вылысь, кыдзи рабовладельческӧй кадъясӧ кустъяс пӧвстысь кутавлісны негръясӧс.
«Нове життя» газеткаын, кодӧс лэдзліс фельдкомендатуралӧн сизимӧд отдел Ворошиловград карын, номерысь номерӧ печатайтлывлісны Германияӧ нуӧдӧм челядьсянь рӧднӧйясыслы письмӧяс, кӧні гижлісны германияса вӧльнӧй, пӧтӧс олӧм йылысь да бур заработокъяс йылысь.
Краснодонӧ шочиника волывлісны жӧ письмӧяс том йӧзсянь, кодъяс пӧвстысь унджыкыс уджалісны Восточнӧй Пруссияын медомӧль уджъяс вылын — батракъясӧн, гортса прислугаясӧн. Письмӧяссӧ абу вӧлі черкайтӧма цензураӧн, и строка костъяссьыс позис лыддьыны унатор йылысь, но найӧ скупа висьтавлісны сӧмын олӧмыслӧн ортсыса обстоятельствояс йылысь. А унджык мам-батьыс некор эз получайтлыны письмӧяссӧ.
Почта вылын уджалысь нывбаба объяснитіс Улялы, мый Германияысь воӧм письмӧяссӧ почта вылын видлалӧ роч кыв тӧдысь немец, кодӧс нарошнӧ индӧма сэтчӧ жандармериясянь. Письмӧяссӧ сійӧ задерживайтӧ да шыблалӧ пызан йӧрӧ, кӧні найӧс видзӧны томан сайын. Кор письмӧыс чукӧрмас уна, сэки сійӧ сотӧ найӧс.
«Том гвардия» штаб поручение серти Уля Громова ведайтіс став уджнас, кодӧс вӧлі веськӧдӧма том йӧзӧс вербуйтӧмлы да нуӧдӧмлы паныд: Уля гижаліс да лэдзавліс листовкаяс, индавліс удж вылӧ найӧс, кодъясӧс грӧзитчылісны нуӧдны, либӧ жӧ Наталья Алексеевна отсӧгӧн мездывліс нуӧдӧмысь быттьӧкӧ висьӧм вӧсна, ӧткымынысь весиг дзеблавліс хуторъясӧ регистрируйтӧмаясӧс да пышйысьясӧс.
Уля занимайтчис тайӧн эз сӧмын сы вӧсна, мый тайӧс вӧлі поручитӧма сылы, но и кутшӧмкӧ ас пытшкӧсса обязательство серти: буракӧ, сійӧ чувствуйтіс ассьыс мыйтакӧ мыж Валя вӧсна, кодӧс эз вермы видзны страшнӧй судьбаысь. Тайӧ мыж чувствуйтӧмыс век ёнджыка преследуйтіс Уляӧс сы вӧсна, мый сылы аслыс ни Валя мамлы эз волывлыны Валясянь некутшӧм юӧръяс.
Почта вылын уджалысь нывбаба отсӧгӧн декабрь первой лунъясӧ ребята-первомайкасаяс войнас гусялісны цензор пызан йӧрысь письмӧяссӧ. И со найӧ куйлӧны Уля водзын мешӧкын.
Кӧдздӧдӧм бӧрын Уля бӧр кутіс овны гортсаыскӧд ӧтлаын ичӧтик керкаын. Кыдзи и унджык «том гвардеецыс», Уля эз висьтасьлы гортсаыслы, мый сійӧ состоитӧ организацияын.
Уля переживайтіс сьӧкыд минутаяс, кор мам-батьыс полісны сы вӧсна да кӧсйисны устроитны сійӧс удж вылӧ. Вольпась вылын куйлысь мамыс то зэв шога видзӧдіс сы вылӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн кодь сьӧд синъяснас, то заводитліс бӧрдны, а пӧрысь Матвей Максимович первойысь уна во чӧжӧн горзіс нылыс вылӧ. Сылӧн чужӧмыс скӧрмӧмсьыс гӧрдӧдіс кушмыны заводитӧм юр пыдӧсӧдзыс, но сыын мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь, кӧть и гырысь лыяса тушаыс вӧлі ыджыд да кулакъясыс страшнӧйӧсь, мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь сылӧн лысысь юрас кольӧм кудриясас да нылыс вылӧ влияйтны вермытӧмын.
Уля шуис, мый батьыс да мамыс кӧ ещӧ кӧть ӧтчыд вомаласны сійӧс дась нянь сёйӧмысь, сійӧ мунас гортсьыс.
Матвей Максимович да Матрена Савельевна повзисны: Уля вӧлі налӧн радейтана ныв. И первойысь лои яснӧ, мый пӧрысь Матвей Максимович воштіс нин ныв вылас властьсӧ, а мамыс ёна висьӧ да оз нин вермы сулавны аслас кыв вылын.
Организацияын ассьыс уджалӧмсӧ дзебӧм могысь Уля зэв старайтчӧмӧн вӧчліс гортса уджъяс, а мунліс кӧ дыр кежлӧ, ыстысьліс сы вылӧ, мый став олӧмсӧ сэтшӧма увтыртӧма да гӧльмӧдӧма, мый сӧмын и позьӧ сьӧлӧмтӧ личӧдыштны пӧдругаяс дорын. И век частӧджык сійӧ чувствуйтліс мамыслысь сы вылӧ шога да дыр видзӧдӧмсӧ, — мамыс быттьӧ видзӧдіс сылы душаас. А батьыс кыдзкӧ весиг яндысис Улясьыс да сы дырйи пырджык чӧв оліс.
Мӧд нога положениеыс вӧлі Анатолийлӧн: кор батьыс муніс фронт вылӧ, Анатолий коли гортас главнӧй пыдди; мамыс, Таисия Прокофьевна, да ичӧтджык чойыс пуктылісны сійӧс ен пыдди да кывзысьлісны сылысь быдтор кузя. И вот Уля пукаліс письмӧяс тыра тайӧ мешӧк водзас эз гортас, а Анатолий ордын, — сійӧ талун мунӧма Лиля Иванихина ордӧ Суходолӧ, — да кузь чуньяснас кыскаліс цензураӧн вундалӧм конвертъяс пытшкысь письмӧяссӧ, тэрыба нуӧдліс син пырыс первойя строчкаяссӧ да шыблаліс письмӧяссӧ пызан вылӧ.
Нимъяс да овъяс, мам-батьлы, чойяслы традиционнӧй поклонъяс, кодъяс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмтӧ асланыс наивностьӧн, вуджрасисны Уля син водзын. Письмӧыс вӧлі сэтшӧм уна, мый найӧс куш видлалӧм вылас муніс уна кад. Но на пӧвстын эз вӧв Валясянь письмӧ...
Уля пукаліс мышкыртчӧмӧн, пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн да нинӧм вӧчны вермытӧм выражениеӧн видзӧдіс водзвылас... Керкаын вӧлі шы ни тӧв. Таисия Прокофьевна да Анатолийлӧн чойыс узисны нин. Ичӧтик дзузган би то чиныштліс, то вӧрзьывліс Уля лов шыысь, да йылыс тшыналыштіс. Уля юр весьтын ӧшалысь часі-ходики точӧдіс-арталіс секундаяс аслас сімӧм шыӧн: «трик-трак... трик-трак»... Поповлӧн керкаыс Уля керка моз жӧ сулаліс хуторысь бокын, и на олӧмлысь йӧз олӧмсьыс торъялӧмсӧ Уля чувствуйтліс ичӧтдырсяньыс на, медся нин арся да тӧвся войясын. Поповлӧн керкаыс вӧлі бур, тӧвлӧн вӧсньыдика шутьлялӧмыс, коді вӧлі неуна тӧвся кодь нин, муртса кылыштіс ставеньяс сайысь.
Уля чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн тайӧ мирас, кӧні кылісны гажтӧм таинственнӧй шыяс да кӧні вӧлі чиныштавлысь да вӧрзьыштлысь ичӧтик дзузган би...
Мыйла сідзи лӧсьӧдӧма мирсӧ, мый йӧз некор помӧдз оз вермыны сетны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ мӧдлы?.. Мыйла сійӧ, Уля, эз эновт ассьыс гортсӧ сэні быд лунся тӧждысьӧмъяснас, эз ӧткажитчы став олӧм привычкаясысь, рӧднӧйяссьыс да ёртъяссьыс да эз веськӧд став вынсӧ сы вылӧ, медым спаситны Валяӧс, ӧд налӧн, Улялӧн да Валялӧн, душаясныс вӧлі йитчӧмаӧсь дзик на челядьдырсяньыс? Друг лоны сэні, сыкӧд орччӧн, косьтыны сылысь синвасӧ, восьтыны сылы вӧля вылӧ туй?.. «Сы вӧсна, мый тайӧ позьтӧмтор... Сы вӧсна, мый тэ сетін ассьыд сьӧлӧмтӧ эн ӧтнаслы Валялы, а унджыклы, — тэ сетін сійӧс рӧднӧй му мездӧмлы», — вочавидзис сылы пытшкӧсса гӧлӧс. «Абу, абу сідз, — шуаліс сійӧ аслыс, — эн корсь оправданиеяс, тэ эн вӧч тайӧс весиг сэки, кор эз на вӧв сёр, сы вӧсна мый тэныд эз сюр аслад сьӧлӧмсьыд чувство, тэ вӧлӧмыд сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и быдӧн»...
«Но оз ӧмӧй позь вӧчны тайӧс ӧні?»... — думайтіс Уля. И сійӧ сетчис челядь сяма мечтаяслы: сійӧ аддзас мужественнӧй йӧзӧс, кодъяс дасьӧсь кывзысьны сылысь, найӧ венӧны став препятствиеяссӧ, пӧръявлӧны немецкӧй комендантъясӧс, и сэтысь, эсійӧ шуштӧм странасьыс, Уля аддзӧ Валяӧс да висьталӧ сылы: «Ме вӧчи ставсӧ, ме эг жалит ачымӧс тэнӧ спаситӧм ради, и вот тэ вӧля вылын...» Ок, тайӧс кӧ эськӧ позьӧ вӧлі вӧчны!.. Но тайӧс он вермы вӧчны. Сэтшӧм йӧзыс абуӧсь, и сійӧ, Уля, прӧстӧ вынтӧм тайӧс вӧчны... Да, тайӧс эськӧ вермис вӧчны друг — том зон, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Валялӧн.
Но аслас, Улялӧн, эм ӧмӧй татшӧм другыс? Коді эськӧ вӧчис тайӧс Уля ради, веськаліс кӧ сійӧ татшӧм положениеӧ? Абу сылӧн татшӧм другыс. И, буракӧ, татшӧм другъясыс абуӧсь свет вылас...
Но ӧд эм жӧ свет вылас кӧнкӧ сэтшӧм мортыс, кодӧс сійӧ кутас любитны? Кутшӧм сійӧ? Уля эз аддзыв сійӧс, но сійӧ оліс сы сьӧлӧмын, — ыджыд, правдивӧй, вына, мужественнӧй, бур видзӧдласа. Кывйӧн висьтавны вермытӧма любитны колӧмӧн тыри сылӧн сьӧлӧмыс... Куньны синъястӧ, ставсӧ вунӧдны, сетны асьсӧ ставнас... И сьӧд синъясас сылӧн, кӧні тӧдчис дзузганлӧн тшын сора зарни биторйыс, то вошлісны, то ыпнитлывлісны тайӧ чувствоыслӧн шуда да грознӧй югӧръясыс...
Друг Уля кыліс зэв омӧлика ымӧстӧм, быттьӧкӧ кодкӧ чукӧстіс. Сійӧ дрӧгмуніс став тушанас, и вӧсньыдик нырбордъясыс сылӧн кутісны тіравны... Нинӧм абу, тайӧ Анатолийлӧн чойыс ымӧстіс унйывсьыс. Письмӧ чукӧр куйліс Уля водзын пызан вылас. Би кывсянь вӧсньыдика петыштіс тшын. Муртса кылыштіс ставень сайсянь тӧвлӧн омӧлика шутьлялӧм, и часі век лыддис и лыддис: «трик-трак... трик-трак..»
Улялӧн банбокъясыс гӧрдӧдыштісны. Весиг ачыс аслыс сійӧ эз вермы эськӧ висьтавны, мыйысь сылы лои яндзим: сыысь-ӧ, мый аслас мечтайтӧм вӧсна эновтіс уджсӧ, либӧ мечтайтӧмас вӧлі мыйкӧ помӧдз шутӧмтор, мыйысь сылы яндзим лои. И Уля, ас вылас скӧраліг, кутіс бура видлавны письмӧяссӧ, корсис сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс позьӧ вӧлі используйтны.
Уля сулаліс Олег да Туркенич водзын да висьталіс:
— Ті кӧ эськӧ лыддинныд найӧс! Тайӧ ужаснӧ!.. Наталья Алексеевна шуӧ, став тайӧ каднас пӧ немецъяс нуӧдісны карысь морт кӧкъямыссёӧс. И дасьтӧма нин гуся список нӧшта тысячаӧн-джынйӧн морт вылӧ, индалӧма адресъяс и быдтор... Да, мыйкӧ колӧ вӧчны страшнӧйӧс, гашкӧ, нападитны, кор кутасны нуӧдны партиясӧ, гашкӧ, вины эсійӧ Шприксӧ!..
— Вины сійӧс некор абу сёр,
— Бырӧдны списокъяссӧ... И ме тӧда кыдзи: колӧ сотны биржасӧ! — друг шуис Уля, сылӧн синъясыс лӧгпырысь, югнитісны.
«Том гвардиялысь» тайӧ медся фантастическӧй делӧсӧ выполнитісны ӧтлаын Серёжка Тюленин да Люба Шевцова, отсаліс Виктор Лукьянченко.
Тайӧ лунъясас тӧдчыны нин кутіс тӧвлань бергӧдчӧм, вой улас ёнакодь нин кынмавліс, и гырысь ёкмыльясӧ кынмӧм няйтыс да машинаясӧн вӧчӧм бӧрӧздаясыс эз сывлыны сэтчӧдз, кытчӧдз лун шӧр кежлас эз заводитлы шонтыны шондіыс да ставыс эз мӧдлы неуна сылыштны.
Сборнӧй пунктыс вӧлі Витя Лукьянченко град йӧрын. Найӧ мунісны кӧрт туй ветка кузя, сэсся туйтӧг веськыда мыльк вывті. Серёжка да Витя нуисны бензин тыра бак да зажигательнӧй смесь тыра некымын бутылка. Найӧ вӧліны вооружитчӧмаӧсь. А Любкалӧн став вооружениеыс вӧлі ма тыра бутылка да «Нове життя» газета.
Войыс вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кыліс быд ичӧтик шы. Неудачнӧя воськовтӧм, бакӧ неосторожнӧя кӧртӧн зялькнитӧм вермасны выдайтны найӧс. И вӧлі сэтшӧм пемыд, мый найӧ кӧть и зэв бура тӧдісны местасӧ, но мукӧддырйиыс эз вермыны тӧдны, кӧнӧсь найӧ. Найӧ воськовтасны ӧтчыд да кывзысясны, воськовтасны мӧдысь да бара кывзысясны...
Сэтшӧм помтӧг дыр кыссис кадыс; кажитчӧ, сылӧн помыс оз лолы. И кӧть тайӧ вӧлі тешкодь, но кор найӧ кылісны биржадорса часӧвӧйлысь кок шыяссӧ, найӧ омӧльджыка кутісны повны. Часӧвӧйлӧн кок шыясыс то бура кывлісны пемыдас, то дугдывлісны кывны, кор сійӧ, гашкӧ, сувтлывліс да кывзысис, а гашкӧ, прӧстӧ шойччис кильчӧ дорас.
Биржа зданиеыс аслас кузь фасаднас, кодладорын вӧлі кильчӧыс, сулаліс сельскохозяйственнӧй комендатуралы паныдӧн. Найӧ эз на аддзыны биржасӧ, но часӧвӧй кок шы сертиыс тӧдісны, мый петісны здание дорас, и найӧ кытшовтісны шуйгаладорӧдыс, медым пырны бӧрладорса кузь стена сайсянь.
Татчӧ, зданиесяньыс метр кызь сайӧ, Витька Лукьянченко кольччис, медым этшаджык вӧлі шумыс, а Сережка да Люба гусьӧник матыстчисны ӧшинь дорас.
Любка мавтіс маӧн ӧшиньлысь кузьмӧс стеклӧсӧ да клеитіс сійӧс газетнӧй листӧн. Серёжка вундіс стеклӧсӧ алмазӧн да босьтіс сійӧс. Тайӧ удж дырйиыс ковмис ыджыд терпение. Тадзи жӧ босьтісны найӧ мӧдпӧвста рамасьыс стеклӧсӧ.
Та бӧрти найӧ шойччыштісны. Часӧвӧй педзис кильчӧ вылас, тыдалӧ, кынмис сійӧ, и налы лои дыр виччысьны сылысь бӧр мунӧмсӧ: найӧ полісны, мый сылы кильчӧ вылас кутасны кывны керка пытшсьыс Любкалӧн кок шыясыс. Часӧвӧй мӧдӧдчис, и Серёжка, муртса лажыньтчыштӧмӧн, нюжӧдіс Любкалы ассьыс кияссӧ. Любка, ӧшинь рамаас кутчысьӧм бӧрын, ӧти кокнас сувтіс Сережка кияс вылӧ, а мӧднас воськовтіс ӧшинь пӧдушка вомӧныс да, пытшладорсяньыс стенаас кутчысьӧмӧн, вожасис-пуксис ӧшинь вылас, ачыс чувствуйтіс, кыдзи ӧшинь рамаясыслӧн улыс тасъясыс дойдісны сылысь кокъяссӧ. Но сылы веськодь нин вӧлі татшӧм мелочьясыс. Любка пыр улӧджык лэдзис пытшкӧсладорас ӧшалысь коксӧ, медым судзны джоджӧдзыс, и вот Любка вӧлі сэні нин, пытшкӧсас.
Сережка мыччис сылы бак.
Любка дыркодь вӧлі керка пытшкас. Серёжка зэв ёна волнуйтчис, мед кӧть сійӧ пемыдінас эз зурась пызанӧ либӧ улӧсӧ.
Кор Любка бӧр воис ӧшинь дорас, сы дінысь ёна кыліс бензин дук. Сійӧ нюммуніс Серёжкалы, шыбитіс ӧти коксӧ ӧшинь пӧдушка вомӧн, сэсся мыччис кисӧ да юрсӧ. Серёжка кватитіс сійӧс киняувтіыс да отсаліс сылы лэччыны.
Сережка ӧтнас сулаліс ӧшинь дорын, кытысь кыліс бензин дук, сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз, сы арталӧм серти, Любка да Витька эз мунны ылӧджык.
Сэки сійӧ кыскис питшӧгсьыс зажигательнӧй смесь тыра бутылка да мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс дзуввидзысь ӧшиньӧ. Биыслӧн ыпнитлӧмыс вӧлі сэтшӧм вына, мый Серёжкаӧс здук кежлӧ синтӧммӧдліс. Сійӧ эз кут шыблавны мукӧд бутылкаяссӧ да тӧвзьыштіс мыльк кузя кӧрт туй веткалань.
Часӧвӧй горзіс да лыйліс сы бӧрвылын, и кутшӧмкӧ ӧти пуля дзивгыштіс Серёжка весьтын зэв вылын. Матігӧгӧрса местаыс то югдывліс омӧлик би югӧрӧн, то бара вӧйлі пемыдас. И друг качис вывлань джуджыд би сюръя, и лои лунын кодь югыд.
Тайӧ войнас Уля водіс пӧрччысьтӧг. Сійӧ ньӧжйӧникӧн, медым некодӧс не садьмӧдны, кадысь кадӧ матыстчывліс ӧшинь дорӧ да муртса восьтыштлывліс
Друг сійӧ садьмис, уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ да грымкылӧ пӧрӧдіс улӧс. Мамыс садьмис да повзьӧмӧн унйывсьыс мыйкӧ юаліс, но Уля нинӧм эз висьтав сылы воча да ӧти платье кежсьыс петіс ывлаӧ.
Би югӧрыс тыдаліс мылькъяс сайын, кар весьтын, ылын кылісны лыйсьӧм шыяс да, кыдзи кажитчис Улялы, горзӧмъяс. Би югӧрыс весиг татысь, карса ылыс районсьыс, югдӧдіс керка вевтъяссӧ да асланыс керкадорса стрӧйбаяссӧ.
Но би югӧрсӧ аддзӧм мысти Улялӧн эз кыпты сэтшӧм чувствоыс, кутшӧмӧн сійӧ виччысис. Пӧжар югӧрыс да стрӧйбаяссӧ югдӧдӧмыс, горзӧмъяс да лыйсьӧмъяс и мамыслӧн повзьӧм гӧлӧсыс — ставыс тайӧ сӧльнитчис Уля душаын кутшӧмкӧ гудыр тревожнӧй чувствоӧ... Тайӧ вӧлі тревога и Люба и Серёжка вӧсна, медся нин ёна сы вӧсна, кыдзи тайӧ отразитчас налӧн организация вылӧ дзоньнас, кор сэтшӧма найӧс корсьысьӧны. И тайӧ вӧлі тревога сы вӧсна, медым став тайӧ страшнӧй быть колана разрушайтан уджнас не воштыны мыйкӧ медся ыджыдторсӧ, коді оліс мирын да мый чувствуйтіс аслас душаас Уля. Тревогалысь татшӧм чувствосӧ сійӧ испытайтіс первойысь на.
Ветымын ӧтикӧд глава
1942 вося ноябрь 22 лунӧ Ворошиловградскӧй областьса став районъясын уна дас гуся радиоприёмникъяс примитісны Сӧветскӧй Информбюролысь юӧр «Медбӧръя часӧ» сы йылысь, мый сӧветскӧй войска орӧдісны кык кӧрт туй, кодъяс кузя снабжайтлісны Сталинград дорса немецкӧй фронтсӧ, да босьтӧма зэв уна пленнӧйӧс. И став сійӧ муувса тыдавтӧм уджыс, кодӧс вочасӧн, лунысь лунӧ, дасьтіс да веськӧдліс сійӧн Иван Фёдорович Проценко, друг петіс му улысь да кутіс лоны «выль порядоклы» паныд всенароднӧй движениеӧн.
Быд лун волісны выль юӧръяс сы йылысь, мый сӧветскӧй войска Сталинград дорын водзӧ развивайтӧны ассьыныс успехъяс. И ставыс, мый рудӧба вуджрасис быд сӧветскӧй морт сьӧлӧмын, кыдзи виччысьӧм, кыдзи надея, друг пуысь вирӧн кучкис сьӧлӧмад: «Локтӧны!»
Ноябрь 30 лунся водз асылӧ Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Лютиковлы бидонын йӧв. Филипп Петрович ньӧти эз веж ассьыс олӧм распорядоксӧ, кодӧс лӧсьӧдіс сэксянь, кор пырис уджавны мастерскӧйясӧ. Кор Полина Георгиевна воис Филипп Петрович ордӧ, сійӧ вӧлі важ костюма, коді лӧсталіс металл дорӧ унаысь инмӧдчылӧмысь да машиннӧй маслӧысь, — Филипп Петрович вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны удж вылӧ. Тайӧ вӧлі пыр сійӧ жӧ костюмыс, кодӧс Филипп Петрович новлывліс и войдӧр, оккупацияӧдз, уджалан кадӧ. Контораас воӧм бӧрын сійӧ пасьтавліс ещӧ костюм вылас лӧз уджалан халат. Торъялӧмыс вӧлі сыын, мый войдӧр тайӧ халатсӧ видзліс шкапын, контораын, а ӧні Филипп Петрович новлӧдліс сійӧс сьӧрсьыс, гартыштӧмӧн да киняулас. Халатыс куйліс нин кухняас табуретка вылын да виччысис, кытчӧдз Филипп Петровичлӧн оз сёйсьы.
Полина Георгиевна чужӧм серти Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара вайӧма выльторъяс, и выльторъясыс бурӧсь. Приличие ради Пелагея Ильиничнакӧд шутитыштӧм бӧрын, кӧть тайӧ вӧлі и дзик нинӧмла, — став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс ӧтлаын олігӧн Пелагея Ильинична вӧлі аслыс вернӧйӧн, ни ӧтчыд эз петкӧдлы, мый сійӧ мыйкӧ кӧть аддзӧ, — Лютиков да Полина Георгиевна прӧйдитісны сы комнатаӧ.
— Со, перепишиті специальнӧ тіянлы... Примитӧма тӧрыт рытнас, — волнуйтчигтыр шуис Полина Георгиевна, кор кыскис ковта увсьыс питшӧгсьыс зэв посниа гижӧм бумага тор.
Тӧрыт асывнас сійӧ висьталіс Лютиковлы Совинформбюролысь юӧртӧмсӧ «Медбӧръя часӧ», кӧні висьтавсис, мый Центральнӧй фронт вылын, Великие Луки да Ржев районын, мунӧ сӧветскӧй войскалӧн ыджыд наступление. Ӧні тайӧ вӧлі миян войскалӧн Дон ю асыввыв берегӧ петӧм йылысь юӧр.
Мыйкӧдыра Филипп Петрович вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс бумага тор вылас, сэсся лэптіс Полина Георгиевна вылӧ стрӧг синъяссӧ да шуис:
— Капут... Гитлер капут...
Сійӧ шуис сэтшӧм кывъясӧн жӧ, кутшӧмъясӧс, аддзылысьяс висьталӧм серти, шуавлісны пленӧ сетчигӧн немецкӧй салдатъяс. Но тайӧс сійӧ шуис зэв серьёзнӧя да сывйыштіс Полина Георгиевнаӧс. Шуда синва кутіс доршасьны нывбаба синъясын.
— Размножитам? — юаліс Полина Георгиевна.
Бӧръя кадас найӧ пӧшти эз лэдзавлыны ассьыныс листовкаяс, а разӧдлісны Совинформбюролысь печатайтӧм юӧръяс, кодъясӧс шыблавлісны индӧм местаясӧ сӧветскӧй самолётъяс. Но тӧрытъя юӧртӧмыс вӧлі сэтшӧм важнӧй, мый Филипп Петрович тшӧктіс лэдзны листовка.
— Медым кыкнансӧ ӧтлаӧдасны. Тавой ӧшӧдалам, — шуис Филипп Петрович. Сійӧ кыскис зепсьыс зажигалка, ӧзтіс бумага торсӧ пепельница весьтын, ниртыштіс пӧимсӧ да, форточкасӧ восьтӧм бӧрын, пӧльыштіс пӧимсӧ град йӧрас.
Филипп Петровичлы чужӧмас ӧвтыштіс кӧдзыд воздух, и Филипп Петрович друг кутіс видзӧдны гыӧр вылӧ, коді тупкӧма град йӧрсьыс морозӧн чишкалӧм подсолнухлысь да тыквалысь коръяссӧ.
— Зэв кӧдзыд вӧлі? — юаліс сійӧ тӧждысьӧмпырысь.
— Кыдзи и тӧрыт. Ва гӧпъяс пыдӧсӧдзыс кынмӧмаӧсь, ещӧ оз на и сывны.
Филипп Петрович плешкын чукӧрмисны чукыръяс, и мыйкӧдыра сійӧ сулаліс, ачыс мый йылысь кӧ думайтіс. Полина Георгиевна виччысис сысянь ещӧ кутшӧмкӧ распоряжениеяс, но Филипп Петрович быттьӧ вунӧдіс сы йылысь.
— Ме муна, — шуис Полина Георгиевна.
— Да, да, — шыасис мӧдыс, быттьӧкӧ садьмӧм бӧрын, и сэтшӧм пыдісянь, сьӧкыда ышловзис, мый Полина Георгиевна думыштіс: «Оз-ӧ нин вись сійӧ?»
Филипп Петрович збыльысь висис: сійӧс мучитісны подагра, пӧдӧм, но сійӧ важӧн нин вӧлі татшӧм нездоров и эз та вӧсна ёна думыштчы.
Краснодонскӧй подпольелӧн юр и сьӧлӧм, сійӧ тайӧ зэв ыджыд подъёма лунъясас водзысь аддзис выль опасностьяс, кодӧс вайис аскӧдыс кадыс. Филипп Петрович тӧдіс, мый на положениеын бедаыс век локтӧ мӧдарладор помсяньыс, кытысянь он виччысь. И сійӧ аддзыліс опасностьяссӧ сэтысь, кӧні первой видзӧдлӧмсянь ставыс вӧлі зумыд.
Лютиковлӧн, кыдзи организацияса руководительлӧн, положениеыс вӧлі выгӧднӧй. Сы положениелӧн выгӧдаыс вӧлі сыын, мый сійӧ эз веськыда йитчыв немецкӧй администрациякӧд и вермис действуйтны сылы паныд, сы водзын ӧтвечайттӧг. Немецкӧй администрация водзын ответственностьсӧ нуис Бараков. Но буретш сы вӧсна сэні, кӧні делӧыс касайтчис производстволы, Лютиков индӧд серти Бараков вӧчис ставсӧ, медым петкӧдлыны администрация водзын и рабочӧйяс водзын, кыдзи директорӧс, коді старайтчӧ немецъяслы. Ставсӧ, ӧтитор кындзи: Бараков не должен вӧлі аддзыны сійӧс, мый Лютиков вӧчӧ немецъяслы паныд.
Ортсысяньыс тайӧторйыс вӧлі татшӧм: энергичнӧй, деятельнӧй, распорядительнӧй Бараков сетӧ ассьыс вынъяссӧ сы вылӧ, медым созидайтны, — и тайӧс аддзӧны быдӧн; тыдавтӧм, скромнӧй Лютиков ставсӧ разрушайтӧ, — и тайӧс оз аддзы некод. Делӧ оз мун? Да, вообщӧ весиг сійӧ мунӧ, но мунӧ колана серти ньӧжйӧджык. Помкаясыс пыр сэтшӧмӧсь жӧ: «Рабочӧйяс абуӧсь, механизмъяс абуӧсь, инструментъяс абуӧсь, транспорт абу, а абу вылӧ и суд абу».
Бараков да Лютиков костын удж юклӧм кузя Бараков почтительнӧя примитліс начальствосянь зэв уна распоряжениеяс да индӧдъяс, на йылысь висьтавліс Лютиковлы да мыйвынсьыс заводитліс уджавны, медым выполнитны тайӧ индӧдъяссӧ да распоряжениеяссӧ. А Лютиков ставсӧ разрушайтіс.
Производство восстановитӧм кузя Бараковлӧн бешенӧй деятельностьыс вӧлі дзик весьшӧрӧ. Но тайӧ зэв бура дзебліс Бараковлысь мӧд деятельностьсӧ, коді сетліс нагляднӧй результатъяс. Бараков веськӧдліс да организуйталіс партизанскӧй налётъяс да диверсияяс туйяс вылын, кодъяс мунлісны краснодонса да матысса районъяс пыр.
Валько пӧгибнитӧм бӧрын Лютиков босьтіс ас вылас мог организуйтны саботаж карса да районса став угольнӧй да мукӧд предприятиеясын, и медводз — Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясын: насянь медсясӧ и зависитіс шахтаясын да мукӧд предприятиеясын оборудование восстановитӧмыс.
Предприятиеясыс районас вӧлі уна, немецкӧй администрация эз вермы контролируйтны найӧс, сы вӧсна мый эз вӧвны сылӧн колана мында вернӧй йӧзыс. И быдлаын вӧлі сэтшӧмтор, кодӧс народ зэв важысянь нин нимтіс «волынка» кывйӧн: йӧзыс эз уджавны, а «волынитісны».
Сюрлісны йӧз, кодъяс ас вӧлясьыс, асланыс водзмӧстчӧм кузя босьтлісны ас выланыс главнӧй «волынщикъяслысь» роль.
Например, Виктор Быстринов, Николай Николаевичлӧн другыс, уджаліс дирекционын сэтшӧм должность вылын, коді делопроизводительлӧн либӧ писарлӧн должность кодь. Образование да призвание сертиыс инженер, сійӧ не сӧмын ачыс нинӧм эз вӧч дирекционын, но группируйтіс ас гӧгӧрыс ставнысӧ, кодъяс нинӧм эз вӧчны шахтаясын, да велӧдіс найӧс, мый колӧ вӧчны, медым и мукӧд став йӧзыс шахтаясын нинӧм эз вӧчны.
Кутшӧмкӧ кадсянь сы дорӧ велаліс волывлыны старик Кондратович, коді коли аслас ёртъяс пӧгибнитӧм бӧрын — Шевцов, Валько да Костиевич пӧгибнитӧм бӧрын — ӧтнас, кыдзи эрд вылын пӧрысь косьмӧм дуб. Старик эз сомневайтчы, мый немецъяс эз вӧрзьӧдны сійӧс пиыс вӧсна, коді, шинкарствоӧн занимайтчигӧн, дружитіс полициякӧд да жандармерияса ичӧт чинъяскӧд.
Колӧ шуны, коръясӧкӧ, сьӧлӧмсяньыс сёрнитігӧн, пиыс утверждайтліс, мый сӧветскӧй власть дорысь немецкӧй властьыд омӧльджыка выгӧднӧй.
— Зэв нин ёна гӧльмисны йӧзыс, некодлӧн деньгаыс абу! — весиг неуна шогпырысь веськыда шулывліс сійӧ.
— Энлы, вокъясыд фронт вылысь воасны, лоан тэ
Кондратович пыр на некӧн эз уджав да быдса лунъясӧн довъяліс ичӧтик шахтаясӧд да шахтёрскӧй квартираясӧд и аслыс казявтӧг лои копилкаӧн, кытчӧ чукӧрмисны немецкӧй администрациялӧн шахтаясын став подлостьясыс, йӧйталӧмъясыс да промахъясыс. Кыдзи зэв ыджыд опыта да мастерствоа пӧрысь рабочӧй, немецкӧй администраторъяс дорӧ сылӧн зывӧктӧмыс сымын ёнджыка содіс, кымын ёнджыка сійӧ убеждайтчис, мый кӧзяйство кузя найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны.
— Артыштӧй асьныд, том инженер ёртъяс, — шулывліс сійӧ Быстриновлы да дядя Колялы, — ставыс на киын, а район пасьталаысь — суткинас кык тонна! Но, ме гӧгӧрвоа — капитализм, а ми, сідз шуны, — аслыным вылӧ уджалам. Но ӧд найӧ сё ветымын во уджалӧны, а ми кызь вит во, — велӧдлісны жӧ найӧс мыйӧкӧ! И сэтчӧ жӧ — став свет пасьталаыс ошкӧм кӧзяева, нималысь финансистъяс, став светсӧ грабитӧны. Тьпу, прӧсти господи! — зэв кыз гӧлӧснас киргис старик.
— Выскочкаяс! Найӧ и грабитнысӧ оз кужны кызьӧд нэмын: дас нёльӧд воын найӧс нӧйтісны и ӧні нӧйтасны. Куравны радейтӧны, а творческӧй воображениеныс абу. Люмпенъяс да мещана олӧмас медвылынӧсь... Став человечество водзас тырвыйӧ кӧзяйственнӧй провал! — скӧрысь пиньсӧ жерйӧдлігтыр висьталіс Быстринов.
И кык том инженер да зэв пӧрысь рабочӧй кокньыдика лӧсьӧдавлісны планъяс быд лун кежлӧ, кыдзи торкны Швейделысь из шом перйӧм кузя омӧлика уджалӧмсӧ.
Тадзи уна дас йӧзлӧн уджыс отсавліс партиялӧн подпольнӧй райкомлы.
Сьӧкыдджык да опаснӧйджык вӧлі вӧчны тайӧс ставсӧ Филипп Петровичлы мастерскӧйясын, кӧні сійӧ ачыс уджаліс. Сійӧ вӧчліс татшӧм правилӧ серти: кыв шутӧг выполняйтны став посни заказъяссӧ, кодъяс асьныс производствоын оз имеитны решающӧй значение, да нюжӧдны, помтӧг нюжӧдны гырысь заказъяс выполняйтӧм. Немецъяс дырйи уджалігӧн первой лунъяссяньыс мастерскӧйясын ремонтируйтісны кымынкӧ гырысь шахталы некымын пресс, насоснӧй оборудование, но ӧнӧдз нинӧм эз вӧв ни ремонтируйтӧма, ни восстановитӧма.
Но оз жӧ позь вӧлі сэтшӧма подведитны директор Бараковӧс, медым сылӧн примитӧм ни ӧти мера эз сет результат. Та вӧсна ӧткымын уджъяссӧ вӧчлісны помӧдз либӧ пӧшти помӧдз, но немвиччысьтӧм авария сувтӧдліс став делӧсӧ. Ӧтарӧ дугдывліс уджавны мотор, — сы пытшкӧ прӧстӧ киськыштавлісны лыа. Мотор ремонтируйтігкості пуктылісны двигатель, но и двигательыс друг дугдывліс уджавны: вывтіджык лӧсьӧдлісны цилиндрсӧ да лэдзлісны кӧдзыд ва. Тайӧ посни да зэв посни диверсияяс нуӧдӧм вылӧ Филипп Петровичлӧн быд цехын вӧліны аслас йӧз, кодъяс формальнӧя подчиняйтчылісны асланыс цехъясса начальникъяслы, но збыльвылас выполняйтісны сӧмын Лютиковлысь индӧдъяссӧ.
Бӧръя кадӧ Бараков босьтіс уна выль рабочӧйӧс — вӧвлӧм военнӧйяс лыдысь. Кузнечнӧй цехын уджалісны молотобоецъясӧн кык коммунист — Краснӧй Армияса офицеръяс. Найӧ вӧліны командиръясӧн партизанскӧй отрядъясын, кодъяс войяснас вӧчавлісны туйяс вылын гырысь диверсияяс. Медым оправдайтны производство вылысь асланыс йӧзлысь ветлывлӧмъяссӧ, ёна практикуйтсисны мукӧд районъясса предприятиеясӧ инструментла либӧ содтӧд оборудованиела фиктивнӧй командировкаяс. А медым рабочӧйяслысь, кодъяс абу на подпольнӧй организацияын, не кыпӧдны подозрение, налы сідзжӧ сетавлісны татшӧм командировкаяссӧ. Рабочӧйяс убеждайтчылісны, мый збыльысь оз позь судзӧдны ни оборудование, ни инструментъяс, а начальство аддзис, мый директор да цехъясса руководительяс старайтчӧны. Делӧыс эз мун водзӧ законнӧй подувъяс вылын.
Мастерскӧйяс лоины Краснодонын подпольнӧй организациялӧн главнӧй центрӧн: некодлы тӧдтӧм вынъяссӧ вӧлі сосредоточитӧма ӧти местаӧ, век ки улын, — накӧд кутны йитӧд вӧлі кокни и прӧстӧй. Но таын жӧ вӧлі и аслас опасность.
Бараков уджаліс смела, выдержаннӧя да организованнӧя. Военнӧй морт да инженер, сійӧ сюся видзӧдіс посниторъяс вылӧ.
— Менам, тӧдан, сідзи сувтӧдӧма делӧсӧ, мый некытчӧ ныртӧ он сюй, — шулывліс сійӧ бур минутаӧ Филипп Петровичлы. — Мыйла ми долженӧсь сідз видзӧдны, мый ми наысь йӧйджыкӧсь? — шулывліс сійӧ. — А ми кӧ наысь сюсьджыкӧсь, обязанӧсь найӧс ылӧдны. И ылӧдам!
Филипп Петрович лэдзліс аслас морӧс вылӧ кыз щӧкасӧ, сы вӧсна чужӧмыс лолі ещӧ паськыдджык улітіыс, — Филипп Петровичлӧн тайӧ век вӧлі недовольствуйтчӧм кузя признак, — да шуліс:
— Зэв кокниа тэ тӧлкуйтан. Тайӧ жӧ немецъяс — фашистъяс. Найӧ абу тӧлкаджыкӧсь ни мудерджыкӧсь тэысь, збыль. Да тӧдан, кыдзи Сталин шуліс? Враг — зэв лёк да коварнӧй, скӧр да неумолимӧй. Мыйла налы тӧднысӧ, прав тэ али абу? Аддзасны, делӧ оз мун, и чегасны тэнсьыд сьылідзиртӧ, весиг оз чукыртчывны. А тэ местаӧ пуктасны подлецӧс. И быдӧнлы миянлы либӧ пом, либӧ — пышйыны. А пышйӧм вылӧ миян абу право. Да, зонмӧ, ми ветлӧдлам пурт дор вывті, и тэ кӧ нин видзчысьысь, ло куим пӧв видзчысьысьӧнджык.
Вот мый йылысь пыр частӧджык думайтліс Филипп Петрович, аслас пемыд комнатаын вольпась вылын сьӧкыда бергалігтыр, и унмыс пышйыліс сы дінысь. И ещӧ сійӧ думайтіс сы йылысь, мый кадыс мунӧ, мунӧ...
Кымын дырджык нюжавліс заказъяс выполнитӧм, кымын унджык чукӧрмылісны Бараков тшӧт вылын нелючкияс, срывъяс, аварияяс, сымын положениеыс сылӧн немецкӧй администрация водзын лолі двусмысленнӧйджык. Но ещӧ опаснӧйджык вӧлі сійӧ, мый кад мунӧмкӧд тшӧтш пыр унджык йӧз, кодъяс уджалісны мастерскӧйясын, — а на пӧвстын вӧліны уна опытнӧй мастерӧвӧйяс, — пыр ёнджыка гӧгӧрволісны, мый тайӧ предприятиеас кодкӧ нарошнӧ вредитӧ делӧыслы.
Бараков, коді бергаліс немецъяс пӧвстын да сёрнитіс немецкӧй ногӧн и вӧлі производство вылын требовательнӧй, лыддьысис рабочӧйяс пӧвстын немецкӧйӧн. Сыысь ӧтдортчылісны, и тані, мастерскӧйясас, ӧдвакӧ сы вылӧ вермис лоны подозрение. Подозрение вермис лоны сӧмын Филипп Петрович вылӧ. Всё-таки Краснодонысь сюрины зэв этша йӧз, кодъяс веритісны, мый Лютиков сьӧлӧмсяньыс уджалӧ немецъяслы. Сійӧ вӧлі Россияса сэтшӧм типа рабочӧйяс пиысь, кодъясӧс важӧн шулісны рабочӧй класслӧн сӧвестьӧн. Быдӧн сійӧс тӧдісны, дӧверяйтісны сылы, — народ эз ӧшибайтчы.
Цехын Филипп Петровичлӧн непосредственнӧй подчинение улын уджалісны некымын дас морт. И кыдзи кӧть Филипп Петрович эз ов чӧв, кыдзи кӧть сійӧ асьсӧ эз кут скромнӧя, производственникъяс эз вермыны не аддзыны, мый Филипп Петровичлӧн индӧдъясыс, кодъясӧс сійӧ шулывліс сідз-тадз, быттьӧкӧ сьӧкыдлунъяс водзын кутшӧмакӧ падъялігтыр да шӧйӧвошӧмӧн, вайӧны производстволы вред.
Сылӧн деятельностьыс сложитчыліс мелочьясысь, босьтны кӧ на пӧвстысь быдӧнӧс торйӧн, то оз вӧлі тӧдчы. Но кадыс муніс, мелочьяс тэчсьылісны ӧта-мӧд вылас, лоліны мыйӧнкӧ ыджыдӧн, и Филипп Петрович сідзжӧ лолі тӧдчанаджык. Филипп Петровичӧс кытшалысь йӧзыс ёна унджыкыс вӧліны ас йӧз. Сійӧ дӧгадывайтчыліс, мый сылы подчинитчӧм йӧз пӧвстын эмӧсь уна йӧз, кодъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм сылӧн кӧзяйкаыс Пелагея Ильинична. Найӧ ставсӧ аддзӧны, сочувствуйтӧны сылы, но тайӧ тӧдӧмсӧ оз петкӧдлыны ни сылы, ни мукӧдлы, ни весиг аслыныс. Но медым вермасны эрдӧдны, оз ков уна подлец — мукӧддырйиыс вермас эрдӧдны и ӧти трус.
Мастерскӧйяслы индӧм медся ответственнӧй уджӧн вӧлі краснодонса зэв ыджыд водокачка восстановитӧм кузя удж. Тайӧ водокачкаыс обслуживайтліс некымын шахта, сетліс ва карса центрлы да аслыныс мастерскӧйясыслы. Сійӧс восстановитӧм кузя уджсӧ вӧлі возложитӧма Бараков вылӧ тӧлысь кык кымын сайын, а сійӧ перепоручитіс тайӧ уджсӧ Филипп Петровичлы.
Тайӧ прӧстӧй уджсӧ, кыдзи и став мукӧдъяссӧ, вӧчисны сідзжӧ тӧлктӧг. Но водокачкаыс ёна вӧлі колӧ. Господин Фельднер некымынысь ачыс прӧверяйтліс уджсӧ да ёна скӧраліс сы вылӧ, мый уджыс мунӧ ньӧжйӧ. Весиг кор водокачкаыс лои гӧтов, Филипп Петрович век на эз сдайт сійӧс эксплуатацияӧ сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый водокачкаыс должен прӧйдитны испытаниеяс. Асывъяснас пыр лолі кӧдзыдджык, таво ещӧ нин водз кӧдздӧдіс, а системаыс ставнас сулаліс ва тыра.
Уджалан лун помын субӧтаӧ Филипп Петрович воис принимайтны водокачкасӧ. Сійӧ пыр придирайтчывліс сыӧ, мый бакыс да трубаясыс виялӧны, и зэв сьӧлӧмсяньыс винтитавліс гайкаяссӧ да кранъяссӧ. Уджъяс кузя старшӧйыс ветлӧдліс сы бӧрся, аддзис, мый ставыс лючки-ладнӧ, чӧв оліс. Рабочӧйяс виччысисны ывла вылас.
Медбӧрын Филипп Петрович старшӧйыскӧд ӧтлаын петісны рабочӧйяс дорӧ. Филипп Петрович кыскис пинжак зепсьыс кисет да
Чӧв олігтыр найӧ сулалісны водокачка дінын, куритчисны. Рабочӧйяс шочиника видзӧдлывлісны то старшӧй вылӧ, то Лютиков вылӧ. Филипп Петрович шыбитіс чигаркапомсӧ муӧ да тальыштіс сійӧс сапӧгнас.
— Но, ӧні, кажитчӧ, пом, шабаш, — шуис сійӧ. — Талун, тыдалӧ, уджсӧ сдайтны некодлы нин: сёр. Виччысьлам понедельникӧдз...
Сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи ставныс видзӧдлісны сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧнкодь: весиг рытсяньыс нин ёна вӧлі кӧдздӧдӧ.
— Васӧ эськӧ лэдзны, — неувереннӧя шуис старшӧй.
— Тӧв али мый? — стрӧга юаліс Филипп Петрович.
Сылы зэв эз вӧв окота паныдасьны старшӧйкӧд синъяснас, но немвиччысьтӧг тайӧ лои. И Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый старшӧй сідзжӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧма. Тыдалӧ, гӧгӧрвоисны и мукӧдъяс: кыдзкӧ ставныслы эз ло лӧсьыд. Филипп Петрович кужис кутны асьсӧ да небрежнӧя шуис:
— Мунамӧй...
И найӧ дзик чӧв олігтыр мунісны водокачка дінысь.
Тайӧ и уси дум вылас Филипп Петровичлы, кор восьтіс форточкасӧ да аддзис кӧдзыдысла сьӧдӧдӧм подсолнухъяс вылысь да тыква коръяс вылысь кыз гыӧр.
Кыдзи и думайтіс Филипп Петрович, бригадаыс ставнас виччысис сійӧс водокачка дінын. Позьӧ вӧлі не висьтавны сылы, мый трубаясыс кынмӧм васьыс польдчӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь, системаыс ставнас тшыкӧма, ставсӧ колӧ вӧлі заводитны выльысь.
— Жаль... Да код нӧ вермис думыштны! Этатшӧм морозъяс! — шуис Филипп Петрович. — Мый нӧ, огӧ кутӧ няргыны. Трубаяссӧ ковмас вежлавны. Трубаясыс, збыль, некӧн абуӧсь, но мӧдам корсьны...
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ полігтыр. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставныс уважайтӧны, сійӧс смеллунсьыс и ставныс зэв ёна полӧны сы вӧсна, мый сійӧ вӧчис, и ещӧ на ёнджыка полӧны сылӧн спокойствиеысь.
Да, йӧзыс, кодъяскӧд уджаліс Филипп Петрович, вӧліны ас йӧз. Но кытчӧдз нӧ позьӧ испытывайтны судьбатӧ?
Бараков да Лютиков костын вӧлі взаимоотношениеяслӧн установитӧм гижтӧм порядок: найӧ некор эз аддзӧдчывны, кор эз уджавны, медым некодлӧн эз вермы чужны мӧвп не сӧмын налӧн дружба йылысь, а весиг, службаысь кындзи, налӧн ас костаныс отношениеяс кузя позянлун йылысь. Колӧ кӧ вӧлі срочнӧ сёрнитыштны, Бараков корліс Филипп Петровичӧс кабинетас, а Филипп Петрович водзвылын и сы мунӧм бӧрын обязательнӧ корлывліс и цехъясса мукӧд начальникъясӧс.
Тайӧ разас зэв ёна колӧ вӧлі сёрнитыштны.
Филипп Петрович муніс цехса аслас конторкаӧ, улӧс вылӧ шыбитіс гартыштӧм халатсӧ, кодӧс сійӧ пыр новлӧдліс киняулас, пӧрччис кепкасӧ, пальтосӧ, шыльӧдыштіс дзор юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс расчёскаӧн ассьыс дженьыдика шырӧм чорыд уссӧ да муніс Бараков дінӧ.
Мастерскӧйяслӧн контораыс вӧлі ичӧтик кирпичнӧй зданиеын дворас.
Краснодонса унджык учреждениеясын да частнӧй керкаясын кӧдзыд пуксьӧм бӧрын вӧлі ывла вылын дорысь кӧдзыдджык. Мастерскӧйяслӧн контора торъявліс наысь: сэні вӧлі сэтшӧм жӧ шоныд, кутшӧм и став учреждениеясын да керкаясын, кӧні уджалісны да олісны немецъяс. Бараков пукаліс аслас шоныд кабинетын. Сійӧ вӧлі отложнӧй паськыд ворота блузаа, кодӧс вурӧма нойысь. Ворот увсьыс тыдаліс бура гладитӧм гӧлубӧй воротник да яркӧй галстук. Бараков ёна омӧльтчӧма да гожъялӧма, и та вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ томджыкӧн. Сійӧ быдтӧма юрси и водзладорсӧ пашкыртӧма кудриӧн. Тайӧ пушыд юрсинас да гуранторъя щӧканас, гырысь синъяснас веськыда да смела видзӧдӧмнас да ёна топӧдӧм кыз вом доръяснас сійӧ збыльысь вӧчис йӧз вылӧ, ӧнія обстановкаын, кык нога впечатление.
Бараков пукаліс аслас кабинетас да дзик нинӧм эз вӧч. Сійӧ зэв рад лои Лютиков воӧм вылӧ.
— Тӧдан нин? — сьӧкыда лолалігтыр сылы паныд пуксигӧн юаліс Филипп Петрович.
— Таковскӧй! — Бараковлӧн кыз вом доръясас муртса тыдовтчыштліс нюм.
— Ог сы йылысь, ме сводка йылысь.
— Тожӧ тӧда... — Бараковлӧн вӧлі аслас радиоприёмник.
— Но, и кыдз нӧ мый лоӧ миян Украинаын? — украинскӧй ногӧн юаліс Лютиков да шпыньмуніс. Русскӧй морт, коді быдмис Донбассын, сійӧ мукӧддырйи сёрнитлывліс тадзи.
— А вот кыдз, — сы моз жӧ вочавидзис Бараков: — Кутам гӧтӧвитны всеобщӧйӧс... — Бараков кыкнан кинас петкӧдліс ыджыд кытш, та вӧсна Филипп Петровичлы лои дзик гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм «всеобщӧйсӧ» кутас гӧтӧвитны Бараков. — Мыйӧн сӧмын миян матыстчасны... — Бараков неопределённӧя бергӧдлыштіс пызан весьтын кисӧ да вӧрӧдыштіс чуньяссӧ.
— Точнӧ... — Филипп Петрович вӧлі дӧвӧлен аслас напарникӧн.
— Аски кежлӧ ме тэныд плансӧ дзоньнас вая... Задержкаыс миян абу челядь сайын, а котшкӧдчысь бедьяс сайын да кампетъяс сайын... — Бараков случайнӧ шуис тадзи да серӧктіс. Сёрниыс муніс сы йылысь, мый йӧзыс сюрӧны тырмымӧн, но этшаӧсь винтовкаяс да патронъяс.
— Висьтала ребяталы, медым зільджыка корсясны — налы сюрӧ. Делӧыс абу водокачкаын, — шуис Филипп Петрович. Сійӧ немвиччысьтӧг вежис сёрнисӧ сы вылӧ, мый збыльвылассӧ медся ёна волнуйтіс сійӧс. — Делӧыс абу водокачкаын. А делӧыс сыын... Тэ и ачыд гӧгӧрвоан, мыйын.
Бараковлӧн кык синкым костас кутіс тӧдчыны ыджыд чукыр.
— Тӧдан, мый ме тэныд предложита? Вай ме тэнӧ уволита, — чорыда шуис сійӧ. — Придеритча сэтчӧ, мый тэ кынтін водокачка, и уволита.
Филипп Петрович думыштчис: збыльысь, вермис лоны и татшӧм петан туй.
— Оз позь, — шуис сійӧ недыр мысти. — Дзебсьыны меным некытчӧ. А кытчӧкӧ кӧть и верми — оз позь. Пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоасны, и тэныд — каюк, а тэкӧд и мукӧдъяслы. Воштыны татшӧм положение, кутшӧм ӧні миян — оз, тайӧ оз лӧсяв, — решительнӧя шуис сійӧ. — Кутам видзӧдны, кыдзи сэні миян йӧзлӧн фронт вылын. Миян йӧз кӧ ӧдйӧ мӧдӧдчасны, кутам уджавны немецъяслы сэтшӧм сьӧлӧмсянь да пӧся, мый, кодкӧ кӧ миянӧс кӧть и подозревайтліс, пыр жӧ казялас, мый ӧшибитчӧма: немецъяслы омӧль, а ми старайтчам! Всё равно ставыс миянлы кольӧ!
Тайӧ вывті прӧстӧй петан туйыс первойя здукас чуймӧдіс Бараковӧс.
— Но ӧд фронт кӧ матысмас, сувтӧдасны миянӧс вооружение ремонтируйтны, — шуис сійӧ.
— Фронт кӧ матысмас, ми эновтам ставсӧ чӧртӧвӧй
«Вына пӧрысьыд!» — долыдпырысь думыштіс Бараков.
— Колӧ лӧсьӧдны руководстволысь мӧд центр, — шуис Филипп Петрович, — мастерскӧйясысь ортсыын, метӧг да тэтӧг, запаснӧй пыдди. — Сійӧ кӧсйыліс шуны кутшӧмкӧ шутка сяма, бурӧдана кывъяс, шуам, тадзи: «Сійӧ, дерт, и оз ковмы, мӧд центрыс, да видзчысьысьӧс..» да с. в., но кутіс чувствуйтны, мый тайӧ оз ков ни сылы, ни Бараковлы, да шуис: — Йӧзыд ӧні миян опытнӧйӧсь, мыйкӧ кӧ лоас, и миянтӧг зэв бура справитчасны. Вернӧ?
— Вернӧ.
— Ковмас райком чукӧртлыны. Ӧд ми жӧ тэкӧд сійӧс чукӧртлім ещӧ немецъяс вотӧдз на. Кӧні нӧ внутрипартийнӧй демократияыс? — Филипп Петрович стрӧга видзӧдліс Бараков вылӧ да мигнитіс.
Бараков серӧктіс. Райкомсӧ найӧ збыльысь эз чукӧртлыны, сы вӧсна мый сійӧс пӧшти оз позь вӧлі чукӧртнысӧ Краснодон условиеясын. Но став медся коланасӧ найӧ решайтлісны сӧмын районса мукӧд руководящӧй йӧзкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын.
Цех пыр аслас конторкаӧ мунігӧн Филипп Петрович аддзис Мошковӧс, Володя Осьмухинӧс да Толя Орловӧс, — найӧ уджалісны орчча тискияс сайын.
Филипп Петрович быттьӧ удж прӧверяйтӧм могысь мӧдӧдчис стенбердса кузь пызан пӧлӧн, код сайын уджалісны слесарьяс. Пызаныс вӧлі цех джынйӧдзыс. Ребята, кодъяс сӧмын на немтӧждысьтӧг куритчисны да варовитісны, приличие ради босьтісны напильникъяс.
Кор Филипп Петрович воис матӧджык, Мошков лэптіс сы вылӧ синъяссӧ да скӧрысь серӧктігмоз гусьӧник шуис:
— Мый, гӧняйтӧдіс?
Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый Мошков тӧдӧ нин водокачка йылысь, да юаліс Бараков йылысь. Мошков, кыдзи и мукӧд ребятаыс, эз тӧд Бараков йылысь правдасӧ да лыддис сійӧс немецкӧй мортӧн.
— Эн сёрнит... — Филипп Петрович довкйӧдлыштіс юрсӧ, быттьӧкӧ сылы сӧмын на збыльысь пуж петкӧдлӧмаӧсь. — Кыдзи делӧясныд? — юаліс сійӧ, кор копыртчис Осьмухин тиски дорӧ, быттьӧкӧ деталь видлалӧм могысь, да ньӧжйӧник шуис щӧть кодь ус пырыс: — Олегӧс ме ордӧ тавой, кыдзи сэки...
Краснодонса подпольнӧй организацияын тайӧ вӧлі ещӧ ӧти уязвимӧй пункт: «Том гвардия».
Ветымын кыкӧд глава
Кымын ёнджыка кутісны тыдавны Краснӧй Армиялӧн успехъясыс не сӧмын нин Сталинград районын да Донын, но и Севернӧй Кавказын да Великие Луки районын, сымын паськавліс да лоліс отчаяннӧйджыкӧн «Том гвардиялӧн» деятельностьыс.
«Том гвардия» вӧлі нин став район пасьта паськалӧм, ыджыд да пыр ӧтарӧ быдмысь организацияӧн, сэні вӧлі нин сёысь унджык член. И таысь ещӧ на унджык вӧліны сылӧн отсасьысьяс.
Организация быдмис и эз вермы не быдмыны, сы вӧсна мый сійӧ развивайтіс ассьыс деятельностьсӧ. Да ӧд и могыс сылӧн вӧлі татшӧм. Збыль, ребята чувствуйтісны, мый ассьыныс деятельностьсӧ заводитан кад серти найӧ лоины тыдаланаӧсьджык. Но мый нӧ вӧчан, — тайӧ кӧ мыйтакӧ быть должен вӧлі лоны.
Но кымын ёнджыка паськаліс «Том гвардиялӧн» деятельностьыс, сымын векньыдджыка топавлісны сы гӧгӧр бордъясыс «посни синма кӧвтымлӧн», кодӧс чӧвтісны гестапо да полиция.
Штабын ӧти заседание вылын Уля друг шуис:
— А коді миян пӧвстысь тӧдӧ азбука Морзе?
Некод эз юав, мыйла тайӧ колӧ, и некод эз шутит Уля вылын. Гашкӧ, асланыс деятельность чӧжӧн первойысь на штабса членъяс думыштісны сы йылысь, мый найӧс ӧд вермасны арестуйтны. Но тайӧ вӧлі зэв регыд кежлӧ думыштчылӧм. Ӧд ӧні налы нинӧм эз угрожайт.
И буретш тайӧ кадас Олегӧс корисны личнӧ сёрнитны Лютиковкӧд.
Найӧ сідзи эз и аддзысьлыны первойя встречасяньыс и ӧта-мӧдныслы шыбитчис синманыс, мый найӧ ёна вежсьӧмаӧсь.
Филипп Петрович ещӧ ёнджыка дзормӧма да быттьӧкӧ лоӧма кызджык. Чувствуйтчис, мый тайӧ абу бур здоровье вӧсна. Сёрнитігас сійӧ частӧ чеччывліс да некымынысь воськовтліс комнататі бӧрӧ да водзӧ. Олег кыліс сылысь лолалӧмсӧ, — тыдалӧ, Лютиковлы сьӧкыд вӧлі новлӧдлыны ён тушасӧ. Сӧмын Филипп Петровичлӧн синъясыс видзӧдісны пыр сідз жӧ стрӧга и наын эз тӧдчы некутшӧм мудзлун.
А Лютиков казяліс, мый Олег быдмӧма, быдмӧма весиг физически. Тайӧ вӧлі тыр арлыда зон, аслас медбур пӧраын. Гырысь бандзибъяса чужӧмас чертаясыс быттьӧ ёнджыка кутӧмаӧсь тӧдчыны, и сӧмын сылӧн гырысь синъясас да кӧнкӧ кыз вом доръяс складка ас тыдовтчыштліс детинкалӧн кодь воддза выражениеыс, кор Олег нюмъяліс. Но ӧні аддзысигӧн сійӧ вӧлі думыштчӧма, пукаліс мышкыртчӧмӧн, сьылісӧ нюжӧдтӧг, и плешкас сылӧн вӧліны кузяланога паськыд чукыръяс.
Филипп Петрович подробнӧя, пытливӧя, пыр ӧтитор дінас некымынысь бӧр бергӧдчылігмоз юасис Олеглысь «Том гвардиялӧн» важся и выльысь лӧсьӧдалӧм группаяс йылысь, требуйтіс овъяс, характеристикаяс. Чувствуйтчис, мый сійӧс не сэтшӧма интересуйтӧ делӧыслӧн ортсыса бокыс, мый йылысь сійӧ бура тӧдіс Полина Георгиевна пыр, кутшӧма организацияыслӧн пытшкӧсса положениеыс, а торйӧн нин, кыдзи Олег видзӧдӧ аслас организация вылӧ да кыдзи гӧгӧрвоӧ делӧясыслысь сэні положениесӧ.
Филипп Петровичӧс интересуйтіс, унаӧн-ӧ организацияса членъяс тӧдӧны ёрта-ёртнысӧ, кыдзи организуйтӧма штаб да группаяс костын связьсӧ да взаимодействиесӧ. Сійӧ казьтыштіс скӧт вӧтлӧм кузя операция йылысь да дыр юасис, кыдзи штабыс технически юӧрталіс операция йывсьыс группаясыслы, кыдзи группа пытшкас сылӧн руководительыс юӧрталіс ребяталы да кыдзи найӧ ставныс чукӧртчавлісны. Филипп Петровичӧс интересуйтісны и ичӧтджык мероприятиеяс, — например, листовкаяс ляскалӧм, — и бара жӧ медсясӧ связь да руководство боксянь.
Висьталам мӧдысь, мый Филипп Петровичлӧн любӧй морткӧд сёрниыс торъявліс сійӧн, мый сійӧ пыр сетліс позянлун выскажитчыны помӧдз и эз тэрмась ассьыс мнениесӧ висьтавны. Сійӧ некор эз подделывайтчы сыкӧд сёрнитысь дінӧ, а сылӧн ачыс артмыліс сідзи, мый пӧрыськӧд и томкӧд сёрнитліс, кыдзи равнӧйкӧд.
Олег чувствуйтіс тайӧс. Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд, кыдзи политическӧй руководителькӧд, кывзіс сылысь мнениесӧ. Мукӧд кадӧ кӧ эськӧ татшӧм отношениеыс тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ шуда гордостьӧн. Но ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый Филипп Петрович абу зэв дӧвӧлен «Том гвардияӧн». Филипп Петрович юасис сылысь и друг чеччывліс да заводитліс ветлӧдлыны, мый сылы сэтшӧма эз лӧсяв. Сэсся сійӧ эз нин и юась, а сӧмын ветлӧдліс. И Олег тожӧ чӧв ланьтліс. Медбӧрын Филипп Петрович сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ Олеглы паныд да лэптіс сы вылӧ ассьыс стрӧг синъяссӧ.
— Быдминныд ті: организацияныд быдмис, и асьныд быдминныд, — шуис Филипп Петрович, — тайӧ бур. Миянлы ыджыд пӧльза ваянныд. Народ тіянӧс чувствуйтӧ, воас кад, сійӧ тіянлы бур кыв шуас. А ме шуа, мый тіян неладнӧ... Ни ӧти мортӧс сэсся энӧ босьтӧй организацияад менам разрешениетӧг — тырмас! Ӧні кадыс сэтшӧм, кор весиг медся полысьыс да дышыс кутас отсавны миянлы, не обязательнӧ лоны сылы организацияын. Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — ньӧжйӧник шуис Олег.
— Связь... — Филипп Петрович чӧв олыштіс. — Кустарнӧя тіян делӧсӧ пуктӧма. Вывті нин ёна котраланныд ӧта-мӧд орданыд, квартираысь квартираӧ. А медся ёна тэнад да Туркенич квартираӧ. Тайӧ опаснӧ. Ме кӧ, шуам, эськӧ вӧлі тіян уличавывса прӧстӧй олысь, и то эськӧ казялі: мыйла тайӧ лунысь-лун, а то и войнас, кор и ветлынысӧ оз позь, котралӧны и котралӧны тіян ордӧ зонъяс да нывъяс? Мыйла найӧ сідзи котралӧны? Вот тадзи эськӧ думышті ме, прӧстӧй олысь. Но, а ӧд найӧ тіянӧс корсьӧны, найӧ, дерт нин, казяласны тайӧс. Ті йӧз томӧсь, мукӧддырйи, дерт, чукӧртчыланныд и не политика могысь, а прӧстӧ сідзи, гажӧдчыштны? — бурпырысь да неуна мудера нюммунӧмӧн юаліс Филипп Петрович.
Олег гӧрдӧдыштіс, нюммуніс да довкнитіс юрнас.
— Оз шогмы. Ковмас неуна гажтӧмчыштны. Воасны миян йӧз — гажӧдчыштам, — зэв серьёзнӧя шуис Филипп Петрович. — Штаб, и сійӧс чукӧртлыны шочджыка. Кадыс воис военнӧй. Эм тіян командир, комиссар — уджалӧй, кыдзи фронт вылын боевӧй обстановкаын. А связь ковмас лӧсьӧдны тіян организация уровеньлы лӧсяланаӧс. Бур эськӧ тіянлы корсьны сэтшӧм места, кытчӧ быдӧн вермисны волыны свободнӧя и некод мед та вылӧ эз шензьы. Горький нима клубын ӧні мый?
— Пустуйтӧ, — шуис Олег. Сылы тӧд вылас уси, кыдзи ляскаліс клуб стенас листовкаяс да тӧкӧтьӧ эз сюр «полицайлы». «И важӧн жӧ нин тайӧ вӧлі!» — кажитчис сылы. — Сійӧ учреждение вылӧ, ни олӧм вылӧ оз туй, вот и пустуйтӧ, — объяснитіс Олег.
— А ті шыасьлӧй начальство дінӧ да вӧчӧй сэтысь настоящӧй клуб.
Олег мыйкӧдыра чӧв олыштіс, и плешкас сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс.
— Ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
— И гӧгӧрвонысӧ нинӧм: том йӧзлы, населениелы клуб. Организуйтӧй зонъясӧс, нывъясӧс, кодъяс ылынӧсь политикаысь, кодъяс сӧмын думайтӧны гажӧдчӧм йылысь, гажтӧмчӧны, лӧсьӧдӧй асланыд участиеӧн инициативнӧй группа да шыасьӧй господин бургомистр дінӧ, медым разрешитіс займитны зданиесӧ клуб вылӧ. Висьталӧй, кӧсъям пӧ обслуживайтны населениесӧ выль порядоклы лӧсялан сямӧн. И прӧстӧ мед ребята танцуйтӧны, а то найӧ весьшӧрӧ шӧйтӧны и сӧмын вреднӧй мӧвпъяс юраныс воӧны! Ачыссӧ тайӧ подлецыс, дерт, нинӧм оз решит, но сійӧ начальство дінӧ шыӧдчас. Вермасны разрешитны. Найӧ жӧ асьныс гажтӧмысла пӧдӧны, — шуис Лютиков.
Не арлыд сертиыс сылы лӧсялана смёткаӧн, — коді абу посни житейскӧй, а ыджыд практическӧй, — Олег пыр жӧ сообразитіс, мый клубӧ позьӧ устроитны штабса ассьыс ребятасӧ и на пыр кутны пятёркаса руководительяскӧд связь. Но аслас волялы паныд пырны сійӧ мирас, коді вӧлі античеловечнӧйӧн, участвуйтны тайӧ ӧтдор мирыслӧн пеж делӧясас позянлуныс гудыртісны Олеглысь сӧвестьсӧ. Аслыныс утверждайтны йӧз пӧвстын зывӧк нравъяссӧ либӧ кӧть косвеннӧ отсавны талы... Оз, ставыс, мый угоднӧ, а сӧмын не тайӧс! Чӧв олігтыр Олег копыртіс юрсӧ, эз тырмы выныс видзӧдлыны Филипп Петрович вылӧ.
— Тадзи ме и чайті, — спокойнӧя шуис Лютиков. — Эн гӧгӧрво! А гӧгӧрвоин кӧ, ыджыд подарок вӧчин эськӧ тэ и меным и став организацияыдлы. — Филипп Петрович сувтіс да некымынысь сьӧкыда воськовтіс комнатаӧдыс. — Миян великӧй Сталин ёртлы судьбаыс сиис пукавны ӧти пызан сайын сэтшӧм понкӧд, кыдзи Черчилль, а тэ, детинка, полан... пачкайтчыны. Коді чистӧй, сійӧ оз пачкайтчы! И кутшӧм сэні налӧн чӧрту агитаторъяс? Лишнӧй громкоговоритель сувтӧдасны клубӧ, сійӧ и сідз нин горзӧ. Колӧ сідзи вӧчны, медым тайӧ клубыс вӧлі миян киясын. Миян агитация оз ло гора, а вынаджык налӧн агитацияысь. Веськыда висьтала, мый и ми тіян делӧ дорӧ неуна йитчыштам. Дерт, сідзи, мый ті онӧ и казялӧй, таысь извинитӧй. А программасӧ ті кутанныд лӧсьӧдны нейтральнӧйӧс. Тайӧ делӧ вылас кӧ тэ индан сэтшӧм ребятаӧс, кыдзи Мошков, Земнухов либӧ Осьмухин, а ещӧ лучше Люба Шевцова — найӧ тэныд став тайӧ делӧсӧ организуйтасны...
И дыр на ещӧ пӧрысь Лютиков убеждайтіс ассьыс том ёртсӧ, весиг и сы бӧрын, кор Олег сӧгласитчис нин сыкӧд. Олег эз нин вӧв рад, мый сетчис лӧжнӧй чувстволы.
— Ме сы могысь шуа, мый тэнад ёртъясыд тэныд тайӧс жӧ шуасны, мый тэ меным шуин. Сідзкӧ, медым тэ тӧдін, мый вочавидзны, — висьталіс Лютиков. И пыр велӧдіс и велӧдіс Олегӧс.
1-бис №-а шахталӧн администрацияысь поддержкаӧн заручитчӧм бӧрын Ваня Земнухов, Мошков да кык ныв, кодъяс эз имеитны отношение «Том гвардия» дінӧ, мунісны бургомистр Стаценко дорӧ. Найӧ збыльысь вӧліны том йӧзлӧн группаӧн, кодӧс удайтчис котыртны тайӧ случай кежлас.
Стаценко примитіс найӧс карса управаын, ломтывтӧм да няйт помещениеын. Кыдзи и век, сійӧ вӧлі код. Польдчӧм чуньяса ичӧтик кияссӧ турунвиж ной вылӧ пуктӧмӧн сійӧ вӧрзьытӧг видзӧдіс Ваня Земнухов вылӧ, коді вӧлі скромнӧй, лабутнӧй, сёрнитны кужысь и рогӧвӧй ӧчки пырыс видзӧдіс эз бургомистр вылӧ, а турунвиж ной вылас.
— Карӧ писькӧдчӧны лӧжнӧй слухъяс, быттьӧкӧ пӧ немецкӧй армия терпитӧ поражение Сталинград дорын. Такӧд йитӧдын том йӧзлӧн юр вежӧраныс тӧдчӧ... — Ваня неопределённӧя вӧрӧдыштіс вӧсньыдик чуньяссӧ воздухас, — ...кутшӧмакӧ шатласьӧм. Миянӧс поддерживайтӧны господин Пауль, — сійӧ шуис 1-бис №-а шахтаын горноруднӧй батальонса уполномоченнӧйлысь овсӧ, — да господин... — сійӧ шуис городскӧй управаса просвещение отделса заведующӧйлысь овсӧ, — та йылысь ті, господин бургомистр, буракӧ, тӧданныд нин, но и выль порядоклы преданнӧй том йӧз нимсянь ми корам тіянлысь личнӧ, Василий Илларионович, кор тӧдам тіянлысь бур сьӧлӧмнытӧ...
— Месянь, господа... Ребята! — друг меліа горӧдіс Стаценко. — Городскӧй управа... — сы синъясын мыччысис синва.
И Стаценко, и господа, и ребята тӧдісны, мый городскӧй управа ачыс нинӧм оз вермы решитны, а ставсӧ решитас старшӧй жандармскӧй вахмистр. Но Стаценко вӧлі ребята дор: сійӧ — кыдзи правильнӧ дӧгадайтчис Филипп Петрович — «ачыс пӧдіс гажтӧмысла».
Тадз 1942 вося декабрь 19-ӧд лунӧ Горький нима клубын гауптвахтмайстер разрешитӧм серти вӧлі первой эстраднӧй вечер.
Йӧзыс пальтоаӧсь, шинеляӧсь, пасяӧсь, пукалісны да сулалісны. Клубыс вӧлі ломтытӧм, но йӧзыс локтісны кык мында унджык, мыйта сэтчӧ тӧрӧ вӧлі, и регыд мысти вазьӧм пӧтӧлӧксянь кутіс войтавны ва.
Первой радъясын пукалісны
На бӧрся радъясас пукалісны прӧйдитысь частьясса немецкӧй да румынскӧй салдатъяс, жандармерияса да полицияса салдатъяс. Эз вӧв унтер Фенбонг, коді вӧлі тырӧма уджӧн аслас должность кузя дай вообщӧ эз любитлы гажӧдчӧмъяс.
Гӧстьяс пукалісны важ пемыд занавес водзын, кодлысь доргӧгӧръяссӧ ставнас вӧлі мичмӧдӧма СССР-са гербъясӧн — чарла да мӧлӧтӧн. Но кор занавес воссис, видзӧдысьясыс сцена бӧрладорсьыс аддзисны фюрерлысь краскаясӧн рисуйтӧм зэв ыджыд портрет, кодӧс рисуйтӧмаӧсь татчӧс художникъяс да неуна тшыкӧдыштӧмаӧсь чужӧмыслысь пропорцияяссӧ, но портретыс вӧлі пӧшти оригинал кодьыс.
Вечер заводитчис важся водевильӧн, кӧні стариклысь, невеста батьлысь, рольсӧ ворсіс Ваня Туркенич. Аслас художественнӧй принципъяслы да традицияяслы вернӧй, сійӧ гримируйтчӧма сідзи, мый вӧлі дзик садовник Данилыч кодь. Публика встречайтіс да колльӧдіс ассьыс радейтана ворсысьсӧ аплодисментъясӧн. Немецъяс эз серавны, сы вӧсна мый эз серав
Струннӧй оркестр, кодлӧн украшениенас вӧліны карса кык медбур гитарист — Витя Петров да Сергей Левашов, ворсіс вальс
Стахович, администратор да конферансье, сьӧдов костюма да дзирдавтӧдзыс чиститӧм ботинкиа, омӧльтчӧм, выдержаннӧй, петіс сцена вылӧ.
— Областнӧй луганскӧй эстрадаысь артистка... Любовь Шевцова!
Публика заводитіс клопайтны.
Любка петіс гӧлубӧй крепдешиновӧй платьеа да гӧлубӧй туфлиа — ёна торксьӧм рояльӧн сылы аккомпанируйтіс Валя Борц — да сьыліс кымынкӧ гажтӧминик да кымынкӧ гажа сьыланкыв. Сылӧн вӧлі успех, сійӧс дыр корлісны мӧдысь петавны. Любка тӧвныр моз чепӧсйис сцена вылӧ аслас яркӧй сера платьеа нин да кремӧвӧй туфлиа да вом гудӧка и чӧртыс тӧдӧ, мый кутіс вӧчны аслас кыз кокъяснас. Немецъяс дзикӧдз шызисны да колльӧдісны сійӧс овацияӧн.
Бара петіс сьӧдов костюма Стахович.
— Цыганскӧй романсъяс вылӧ пародияяс... Владимир Осьмухин! Гитара вылын аккомпанируйтӧ Сергей Левашов!..
Кияссӧ нюкльӧдлігтыр да сьылісӧ зэв тешкодя нюжйӧдлігтыр, а то друг некутшӧм переходтӧг лёкысь йӧктігмоз, Володя сьыліс:
Публика сераліс, и немецъяс тожӧ.
Публикалӧн бис горзӧм серти Володя петіс мӧдысь. Юрсӧ тешкодя бергӧдлігтыр, медсясӧ фюрер портрет дінӧ шыасигмоз, сійӧ сьыліс:
Чей ты родом, откуда ты?
Ой, да и получишь скоро по заслугам,
Как только солнышко пригреет,
Ох, да ты уснёшь глубоким сном...
Йӧз сувталісны местаяссьыныс да горзісны нимкодьысла. Володяӧс корлісны петавны зэв унаысь.
Вечер помасис циркӧвӧй номеръясӧн. Сійӧс петкӧдліс Ковалёвлӧн бригадаыс.
Кор клубын муніс концерт, сэки Олег да Нина принимайтісны юӧр «Медбӧръя часӧ». Сэні висьтавсис сӧветскӧй войскалӧн Средньӧй Дон районын ыджыд наступление йылысь, Новая Калитва, Кантемировка да Богучар наӧн займитӧм йылысь, дзик сійӧ пунктъяссӧ займитӧм йылысь, кодъясӧс немецъяс босьтлісны сыысь водзджык, кор прорвитчисны лунвылӧ тавося июль тӧлысьын.
Олег да Нина переписывайтісны тайӧ юӧрсӧ югдандорӧдзыс. И друг юр весьтсьыныс кылісны моторъяслысь жургӧм. Аслыссяма шыыс чуймӧдіс найӧс. Найӧ уськӧдчисны ывлаӧ. Сэзь кӧдзыд воздухас кар весьтті лэбисны прӧстӧй синлы тыдалысь сӧветскӧй бомбардировщикъяс. Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, моторъясыслӧн гора шыыс тыртіс гӧгӧр став пространствосӧ. Бомбаяссӧ чӧвталісны кӧнкӧ Ворошиловград весьтын. Бомбаяслӧн укйӧдлӧмыс кыліс и Краснодонын. Вражескӧй истребительяс эз тревожитны сӧветскӧй бомбардировщикъясӧс, и сӧмын неуна сёрмӧмӧн кутіс лыйлыны зенитнӧй артиллерия, но бомбардировщикъяс сідз жӧ тэрмасьтӧг прӧйдитісны Краснодон весьтті бӧр мӧдарӧ.
Ветымын коймӧд глава
Тайӧ историческӧй тӧлысьясас — 1942 вося ноябрын, декабрын — сӧветскӧй йӧз, а медся нин немецъяслӧн ылысса тылын олысь йӧз, эз вермыны аддзыны збыль масштабъяссӧ сійӧ событиеыслысь, коді пырис народъяслӧн историческӧй паметьӧ ӧти кывйӧн-символӧн: Сталинград.
Сталинград — тайӧ абу сӧмын Волга бердӧ ляскысьӧм векньыдик мутор историяын вӧвлывтӧм обороняйтӧм, кытысь карсӧ дзикӧдз жугӧдӧма, тайӧ — абу сӧмын оборона враглы паныд, коді сосредоточитӧма лыд сертиыс сэтшӧм гырысь вынъяс, уна пӧлӧс оружие сэтшӧм универсальнӧй сочетание дырйи да совершеннӧй техникалӧн сэтшӧм озырлун дырйи, кутшӧмӧс эз тӧдлы человечество существуйтан кад чӧжӧн ни ӧти медся ыджыд сражение.
Сталинград — тайӧ полководческӧй генийлӧн великӧй проявление. Зэв ичӧт срокӧн, тӧлысьӧн-джынйӧнысь регыдджыкӧн, единӧй стройнӧй цельнӧй замысел серти, кодӧс выполнитӧма куим этапӧн, а быд этап — шедевр военнӧй искусстволӧн, кодӧс выполнитӧма приволжскӧй да донскӧй степьяслӧн зэв ыджыд пространство вылын, — сӧветскӧй войска кытшалісны противниклысь кызь кык дивизия да разгромитісны комын квайт дивизия. Тайӧ замыселсӧ олӧмӧ пӧртӧм результатын сӧветскӧй войскалӧн фронтыс первойя бойяс мунан местаяссянь вешйис водзӧ сёӧн-джынйӧн-кыксё километрӧдз. И ковмис сӧмын ӧти тӧлысь, медым кытшалӧм противникӧс бырӧдны да босьтны пленӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын заводитчӧм. Январь тӧлысь пом кежлӧ кык тӧлысся наступательнӧй операцияяс результатын Юго-Западнӧй, Южнӧй, Донскӧй, Северо-Кавказскӧй, Воронежскӧй, Калининскӧй, Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъясса сӧветскӧй войска вешйисны водзӧ нёльсё километрӧдз, разгромитісны противниклысь сё кык кымын дивизия, захватитісны кыксё тысяча пленнӧйӧс, дас куим тысяча орудие да зэв уна мукӧд техника, мездісны уна тысяча населённӧй пункт, на лыдын сэтшӧмъяс, кыдзи Кантемировка, Беловодск, Морозовскӧй, Миллерово, Старобельск, Котельниково, Зимовники, Сальск, Моздок, Нальчик, Минеральные воды, Пятигорск, Ставрополь, Армавир, Валуйки, Россошь, Острогожск, Великие Луки, Шлиссельбург, Воронеж.
Сталинград — тайӧ выль сӧветскӧй стройӧн чужтӧм йӧзлӧн организаторскӧй талантъяслы медбур свидетельство. Медым гӧгӧрвоны тайӧс, тырмымӧн представитны аслыд, кутшӧм уна йӧзӧс да военнӧй техника вӧлі вайӧдӧма движениеӧ единӧй план, единӧй воля серти, кутшӧм материальнӧй да йӧзлысь резервъяс вӧлі видзтӧма да создайтӧма тайӧ плансӧ выполнитӧм могысь, кутшӧм организаторскӧй усилиеяс да материальнӧй ресурсъяс ковмисны, медым вайӧдны тайӧ массаяссӧ фронт вылӧ, снабжайтны найӧс продовольствиеӧн, обмундированиеӧн, боеприпасъясӧн, горючӧйӧн, и, медбӧрти, кутшӧм всемирно-историческӧй значениеа учебнӧй да воспитательнӧй удж вӧлі нуӧдӧма, медым военнӧй делӧ кузя опытнӧй да политически воспитаннӧй уна сё тысяча командиръяс да военачальникъяс, сержантъяссянь да маршалъясӧдз, веськӧдлісны тайӧ движениенас да пӧртісны сійӧс уна миллион вооружитӧм йӧзлӧн сознательнӧй движениеӧ.
Сталинград — тайӧ анархияа важ общество водзын единӧй плана выль обществоса овмӧс преимуществолӧн высшӧй показатель. Важ типа ни ӧти государство эськӧ эз вермы, кор страна пытшкӧсӧ пырис воӧн-джынйӧн сайын уна миллион лыда вражескӧй армия, кодӧс вооружайтісны да снабжайтісны Европалӧн унджык странаясса промышленность да видз-му овмӧс, кор страналы вӧчисны думыштны позьтӧм материальнӧй разрушениеяс да опустошениеяс, — важ типа ни ӧти государство эз вермы эськӧ хозяйственнӧй отношениеын решитны татшӧм сяма наступлениелысь могсӧ.
Сталинград — тайӧ капитал цепъясысь мездӧм народлысь духовнӧй вынсӧ да историческӧй разумсӧ выражайтӧм.
Сталинград — тайӧ великӧй плод генийлӧн, код нимӧн шуӧма историяӧ пырӧм тайӧ карсӧ.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, Иван Фёдорович Проценко эз вермы тӧдны, кутшӧм жӧ настоящӧй масштабъясыс сійӧ событиеыслӧн, кодлы ачыс вӧлі свидетельӧн да участвуйтіс сэні. Но Иван Фёдорович вӧлі йитчӧма радио пыр да ловъя йӧз пыр Украинскӧй партизанскӧй штабкӧд да Юго-Западнӧй фронтса Военнӧй сӧветкӧд, а тайӧ фронтыслы первойӧн колӧ вӧлі пырны Украина территория вылӧ, и та вӧсна сійӧ мукӧд сӧветскӧй йӧз дорысь ёнджыка, кодъяс тышкасисны врагкӧд Ворошиловградскӧй областьса территория вылын, тӧдіс сӧветскӧй войскалысь наступательнӧй операцияяс характер йылысь да ыджда йылысь.
Иван Фёдорович оліс Ворошиловградын стӧч сы дыра, мыйта вӧлі колӧ сы вылӧ, медым развернитны деятельностьсӧ карса нёльнан подпольнӧй райкомыслысь. Но сэк кежлӧ, кор вӧлі получитӧма юӧр, мый сӧветскӧй войска орӧдӧмаӧсь Средньӧй Донын немецкӧй фронт, Иван Фёдорович удитліс нин вежлыны ассьыс оланінсӧ некымын пӧв. Ноябрь помсянь сійӧ медсясӧ оліс областьса войвыв районъясын.
Некод эз индывлы Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ должен ӧні овны буретш тайӧ войвыв районъясас. Но прӧстӧ аслас вежӧрӧн либӧ нырисӧн сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні сылы коланаджык лоны сэні, кӧні сӧветскӧй войскалӧн фронтыс медматын и кӧні медводз удайтчас партизанскӧй отрядъяслы пырны регулярнӧй сӧветскӧй армиякӧд боевӧй взаимодействиеӧ.
Матыстчис кад, кодӧс Иван Фёдорович сы дыра виччысис, кад, кор бӧр позьӧ вӧлі ӧтлаӧдны ичӧтик партизанскӧй группаяссӧ отрядъясӧ, кодъяс вермисны вӧчавны гырысь операцияяс.
Иван Фёдорович ӧні овмӧдчис Беловодскӧй районса ӧти сиктӧ, Марфа Корниенколӧн рӧдня ордӧ, кӧні сідзжӧ гусьӧн оліс пленысь мездӧм гвардияса сержант Гордей Корниенко, Марфалӧн мужикыс. Корниенко котыртіс сиктас партизанскӧй группа, коді, аслас веськыд обязанностьясысь кындзи, охраняйтіс Иван Фёдоровичӧс быдсяма случайностьясысь. Беловодскӧй районса став партизанскӧй группаӧн командуйтіс директор самӧй сійӧ совхозсьыс, кӧні уджалісны гожӧмнас Горький нима краснодонса школаысь велӧдчысьяс, директор, коді сетіс Мария Андреевна Борцлы медбӧръя грузӧвиксӧ челядьӧс эвакуируйтӧм могысь. Вот самӧй тайӧ директорыслы Иван Фёдорович сетіс приказ ӧтлаавны Беловодскӧй районса став группаяссӧ да формируйтны морт кыксёа отряд.
Ещӧ йӧзыс эз на тӧдны Средньӧй Дон районын сӧветскӧй войскалӧн выль вынйӧра наступление йылысь, кор Иван Фёдоровичлӧн радистыс примитіс шифруйтӧм юӧр сы йылысь, мый немецкӧй фронтсӧ ыджыда орӧдӧма асыв-войвывсянь, Новӧй Калитва — Монастырщина участокын, да асыввывсянь — Чир ю бокса Боковскӧй районын. Сэки жӧ Иван Фёдоровичлы передайтісны приказ: сы распоряжениеын имеитчысь став партизанскӧй вынъяссӧ вуджӧдны враглӧн коммуникацияяс вылӧ войвылӧ — Кантемировкалань да Марковкалань и асыввылӧ — Миллероволань, Глубокӧйлань, Каменсклань, Лихӧйлань. Тайӧ вӧлі фронтса Военнӧй сӧветлӧн приказ.
— Воис миян час! — торжественнӧя шуис Иван Фёдорович да кутліс радистсӧ.
Найӧ окасисны вокъяс моз. Друг Иван Фёдорович кокньыдика йӧткыштіс радистсӧ да ӧтпӧлӧсӧн тэрыба петіс хатасьыс.
Вӧлі сэзь кӧдзыд вой, — пасьтала кодзувъяс. Бӧръя лунъясӧ дугдывтӧг сапкис-лымъяліс, — хата вевтъяс, ылысса мылькъяс лӧня ойбырасисны лым эшкын улын. Иван Фёдорович сулаліс, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, морӧсыс сылӧн тырӧма радлунӧн, сійӧ горша апаліс кӧдзыд воздухсӧ и эз кут синвасӧ, коді визувтіс сы синъясысь да кынмис банбокъясас.
Иван Фёдоровичлы ковмис час кымын, медым воны аслас квартираӧдз. Радистсӧ аппаратыскӧд тшӧтш босьтіс аскӧдыс. Ён гвардеец Гордей Корниенко, коді сӧмын на воӧма операция вылысь хуторъясысь полицейскӧй постъяс бырӧдалӧм кузя, чорыда узис. Но унмыс сылӧн пыр жӧ быри, мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович тракнитіс сійӧс пельпомӧдыс да висьталіс ассьыс выльторъяссӧ.
— Монастырщина дорын! — горӧдіс Корниенко, и синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны. — Ме жӧ ачым сійӧ фронтсьыс, ме сэні и пленӧ сюри... Некымын лун мысти миян тані лоӧны, помнитлан менсьым кывйӧс!
Пӧрысь салдат кызӧктыштіс волнуйтчӧмысла да ӧдйӧ кутіс пасьтасьны.
Гордей Корниенко подчинение улӧ сетісны став войвывса партизанскӧй группаяссӧ, и сійӧ должен вӧлі пыр жӧ мунны Марковка — Кантемировка районӧ. Ачыс жӧ Иван Фёдорович аппарата радистыскӧд да кык партизанкӧд должен вӧлі петны Городищи сиктӧ, кӧні сулаліс совхозса директор аслас отряднас: Иван Фёдорович гӧгӧрволіс, мый буретш ӧні воис кад, кор бурджык лоны отрядын.
Тайӧ скитайтчан лунъясас сылӧн связнӧй пыдди вежсьывтӧг уджаліс сы гӧтырлӧн пӧдругаыс Маша Шубина, кодӧс сійӧ босьтіс аскӧдыс Ворошиловградысь. Кыдзи сійӧ и думайтліс, Шубина вӧлӧма стойкӧй, преданнӧй натура, кутшӧмъяс овлӧны олӧмын вывті скромнӧйӧсь, и колӧ организаторлы сюсь син, медым кужны найӧс аддзыны уна йӧз пӧвстысь. Но кор татшӧмъяссӧ аддзан, найӧ, тайӧ натураясыс, петкӧдлӧны сэтшӧм ыджыд работоспособность да тырвыйӧ вунӧдӧны асьнысӧ, мый на пельпомъяс вылӧ водӧ начальникъясыслысь да руководительясыслысь заданиеяссӧ практическӧй выполнениеыс ставнас. Татшӧм йӧз отсӧгтӧг весиг медгырысь заданиеясыс сідзи эськӧ и колины заданиеясӧн, эз лоны выполнитӧмаӧсь.
Маша Шубина эз мӧд кужны торйӧдны войсӧ лунсьыс, сэтшӧма сійӧ вӧлі занят. Сыкӧд орччӧн уджалысь йӧзыс кӧ эськӧ босьтчылісны представитны аслыныс, мый жӧ вӧлі сы олӧмын да уджын медся характернӧйыс, то найӧ чуймисны эськӧ сы вылӧ, мый некод оз помнит сійӧс узьысьӧн. Маша Шубина кӧ и узьлывліс, то сэтшӧм регыд, а главнӧйыс, сэтшӧм казявтӧг, мый кажитчис, быттьӧ сійӧ оз и узьлы некор.
Душаыс тайӧ нывбабаыслӧн сотчис уджалӧм кузя некодлы тыдавтӧм величественнӧй пафосӧн. Дзик ӧти личнӧй радлунӧн, коді шонтіс сылысь душасӧ, вӧлі радлун сознавайтӧм, мый сійӧ абу ӧтка. Збыль, сылы оз позь вӧлі аддзысьлывны Катякӧд, аслас пӧдругаыскӧд, — Катякӧд сійӧ вӧлі свяжитчӧма сӧмын Марфа Корниенко пыр. Но Маша тӧдіс, мый медбур да дзик ӧти пӧдругаыс сылӧн кӧнкӧ матын и мый найӧ вӧчӧны общӧй делӧ. А Иван Фёдоровичлы Маша вӧлі помтӧг предан став сьӧлӧмнас — сыысь, мый сійӧ казяліс Машаӧс уна йӧз пӧвстысь и дӧверитчис сы вылӧ. Вот тайӧ дӧвериесьыс Маша вермис эськӧ сетны сы вӧсна ассьыс олӧмсӧ.
Иван Фёдоровичӧс шымыртісны зэв гырысь событиеяс, кодъясӧс развивайтӧмлы сійӧ отсаліс аслас вын сертиыс. Сэки сійӧ сеталіс Машалы медбӧръя распоряжениеяс.
— Марфа ордын тэ ачыд аддзӧдчылан Митякинскӧй отрядса командиркӧд. Сы действиеяслӧн районыс — Глубокӧйӧ, Каменскӧ мунысь туйяс. Мед выступитас пырысь-пыр, действуйтас лун и вой, враглы медым лолыштнысӧ оз сет. А Катялы мед Марша висьталас, медым пыр жӧ эновтас ассьыс учителялӧмсӧ, и — татчӧ...
— Тайӧ квартираас? — юаліс Маша.
— Татчӧ... А тэ, ни ӧти час воштытӧг — Ксения Кротова ордӧ. Туйсӧ аддзан?
— Аддза.
Кор Иван Фёдорович тӧдмӧдіс Машаӧс сылӧн обязанностьясӧн, сэки жӧ сетіс Машалы тайӧ адрессӧ: Успенка сикт, медпункт, врач Валентина Кротова. Ксения, Валентиналӧн чойыс, уджаліс ӧні сы кузя, медым кутны связь Екатерина Павловна костын — Проценко гӧтыр костын — да став райкомъяс костын, кодъяс расположитчӧмаӧсь Донецсянь лунвылӧджык.
— Ксениялы висьталан: действиеясыслӧн районыс — Лихӧйӧ, Шахтыӧ, Новочеркасскӧ, Ростовӧ, Таганрогӧ, мунысь туйяс вылын, — водзӧ висьталіс Иван Фёдорович. — Действуйтны лун и вой, враглы лолыштны не сетны. Быдлаын, кӧні фронтыс матын лоӧ, босьтавны населённӧй пунктъяс, отвлекайтны врагӧс ас выланыс... Катялӧн главнӧй квартираыс, сідзкӧ, ликвидируйтсьӧ. Главнӧй квартираыс ӧні лоӧ Марфа ордын. Пароль вежа... — Сійӧ копыртчис Маша пель дорӧ да висьталіс сылы пароль. — Он вунӧд?
— Ог.
Иван Фёдорович думайтыштіс недыр да шуис:
— Ставыс.
— Ставыс? — Маша лэптіс сы вылӧ синсӧ. Сылӧн вопросыс збыльысьсӧ вӧлі татшӧм: «А ме?» Но сылӧн синъясыс нинӧм эз петкӧдлыны.
Кыдзи паметя морт, Иван Фёдорович прӧверитіс думсьыс, эз-ӧ вунӧд мыйкӧ. И тӧд вылас уси, мый эз висьтав, кытчӧ водзӧ мунас Маша.
— Да... Кор воан Ксения ордӧ, лоан сы распоряжение улын. Кутанныд уджавны связь кутӧм могысь Марфакӧд ӧтлаын. Висьтав месянь, медым сэсся тэнӧ некытчӧ эз кутны ыстывлыны.
Маша лэдзис синъяссӧ. Сійӧ думыштіс аслыс, кыдзи ӧні сійӧ мӧдӧдчас ӧтнас, пыр ылӧджык и ылӧджык тайӧ местаяссяньыс, кытчӧ не талун-аски воасны миян йӧз. Да, некымын лун мысти сэні, кӧні сулалӧ ӧні сійӧ Иван Фёдоровичкӧд, оз нин коль ни ӧти враг и пырас аслас правоясӧ сійӧ яснӧй мирыс, кодӧс ставныс найӧ сэтшӧм дыр виччысисны, мый ради эз жалитлыны ассьыныс олӧмнысӧ.
— Мый нӧ, Маша, — шуис Иван Фёдорович, — кадыс абу ни менам, ни тэнад... Аттьӧ тэныд ставсьыс...
Сійӧ крепыда сывйыштіс Машаӧс да окыштіс веськыда вом дорсӧ. Маша сутш дыра ланьтліс сы киясын да эз вермы ӧтветитны сылы.
Маша пасьтасис сідзи, кыдзи пасьтасьлісны немецкӧй тылын медся гӧль нывбабаяс, волысаліс мешӧктор да петіс хатасьыс. Иван Фёдорович эз пет сійӧс колльӧдны. И Маша муніс ӧтнас ылыс туйӧ, тайӧ югдандорса водз часас, лымйыс дзуртіс сы кок улын. Тайӧ вӧлі абу нин том и сэки жӧ ещӧ нывлӧн кодь на чужӧма, кӧрт душаа незаметнӧй нывбаба.
А недыр мысти выступитіс и Иван Фёдорович аслас ичӧтик группаыскӧд. Асылыс пуксьӧ вӧлі лӧнь, кӧдзыд. Тӧвся водз петысь суров кыаыс тӧдчис вӧрзьывтӧм тшынтор пыр. Дзик некутшӧм движение — ни му вылын, ни небесаын, — ни ӧти шы, ни весиг тӧвлӧн кышӧдчӧм эз чувствуйтчы помтӧм-дортӧм еджыд пустыняас, кӧні ӧткымынлаын тыдалісны руд балка бокъяс да кустъяса мыльк пӧкатъяс. Лым шебрас улын ставыс гӧгӧр узис. Ставыс вӧлі сэтшӧм гажтӧм, гӧль, кӧдзыд, йӧзтӧм и, кажитчӧ, татшӧмӧн кольӧ век кежлӧ. А Иван Фёдорович муніс тайӧ помтӧм пустыняӧдыс, и победалӧн гым шыяс юралісны сылӧн ыркмунӧм сьӧлӧмас.
Вит суткиысь неуна этшаджык прӧйдитіс тайӧ лӧнь асывсяньыс, кор Иван Фёдорович выступитіс отрядланьыс, да сійӧ сёр рытӧдзыс, кор эрзацкуӧн дорӧсалӧм немецкӧй капюшона партизан вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ сылысь гӧтырсӧ Катяӧс Городищи сиктса эновтӧм хатаӧ. Быттьӧкӧ юкӧнъяс вылӧ торъявлӧм гигантскӧй битвалӧн чудовищнӧй взрывъясыс сыркӧдісны воздухсӧ и мусӧ, юралісны тайӧ помтӧм-дортӧм му просторъяс кузяыс. И ачыс Иван Фёдорович, коді вӧлі дзикӧдз сьӧдасьӧма порок тшынсьыс, пукаліс да видзӧдіс аслас гӧтырыслӧн мича чужӧм вылас.
Ставыс сорласис, кутіс пуны, дзирдавны гӧгӧр. Войяснас югнитлысь ракетаяслӧн востымасьӧмыс да весиг орудиеяслӧн биыс тыдаліс уна дас километр сайсянь. Грымгис му вылын и небесаын. Пансьылісны зэв гырысь танкӧвӧй да воздушнӧй бойяс. Иван Фёдорович отрядса йӧз, кодъяс тӧдісны нин, мый налы паныд писькӧдчӧ танкӧвӧй корпус, коді сӧмын на получитӧма гвардейскӧй звание, эз вермыны мездысьны иллюзияысь: кажитчӧ, найӧ физически кылӧны тышкасьысь танкӧвӧй массаяс бронялысь зяльскӧмсӧ. Асланым да вражескӧй самолётъяс визьйӧдлісны небесаын еджыд спиральяс, кодъяс часъясӧн вӧрзьывтӧг сулалісны кӧдзыд воздухас.
Немецкӧй частьяслӧн ӧтсорласьӧм тылъясыс кыссисны грейдернӧй туйяс кузя рытыввылӧ да рытыв-лунвылӧ, а зэв уна посни туйясыс ставыс вӧліны Иван Фёдорович власть улын.
Кыдзи тайӧ овлывлӧ ыджыд поражение дырйи, сэтшӧм условиеясын, кор победитель зэв ӧдйӧ наступайтӧ, немецкӧй оружиелысь став вынъяссӧ, кодъяс вермисны на водзсасьны, вӧлі веськӧдӧма тайӧ главнӧй грознӧй опасностьсӧ венӧм вылӧ, — партизанъяскӧд ноксьыны налы вӧлі некор!
Немецкӧй гарнизонъяс сулалісны гырысь да посни населённӧй пунктъясын, а медся нин Камышнӧй, Деркул, Евсуг юяс пӧлӧн, кодъяс усьӧны Севернӧй Донецӧ, кытчӧясӧ вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧма долговременнӧй укреплениеяс, а ӧні тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдсисны выльяс. Быд татшӧм укреплённӧй пунктъяс гӧгӧрын, весиг сэки, кор сійӧс кытшовтлісны да сійӧ кольліс наступайтысь сӧветскӧй войскаяс расположениеын, пансьылісны зэв чорыд, кузя кыссьысь бойяс. Немецкӧй гарнизонъяс тышкасисны медбӧръя салдатӧдз: вӧлі получитӧма Гитлерсянь приказ — не отступайтны, не сдавайтчыны. А туйяс кузя разі-пели пышйысь немецкӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн группаяс — водзджык жугӧдӧм да пленӧ босьтӧм частьяслӧн колясъясыс — сюрліны партизанъяс ки улӧ.
Кутшӧм ӧдйӧ паськаліс сӧветскӧй войскалӧн наступлениеыс, позьӧ артыштны сы серти, мый тайӧ вит лун чӧжнас тылӧвӧй немецкӧй аэродромъяс, кодъяс некымын тӧлысь вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь, лоины действуйтысь аэродромъясӧн и на вылӧ уськӧдчыліс сӧветскӧй авиациялӧн став выныс. Ылӧдз действуйтысь немецкӧй бомбардировочнӧй авиация тэрмасигтыр, перебазируйтчис ылысса тылӧ.
Найӧ пукалісны эновтӧм керкаын ӧтнаныс — Катя, коді сӧмын на пӧрччис полушубоксӧ да вӧлі банйӧма на кӧдзыдсьыс, и узьтӧмысла сьӧдӧдӧм Иван Фёдорович. Бесовскӧй бикиньяс чеччалісны сылӧн ӧти синсяньыс мӧдас, и Иван Фёдорович висьталіс:
— Пыр уджалам, кыдзи индӧны миянлы танкӧвӧй гвардейскӧй корпусса политотделсянь, и бура уджалам! — И Иван Фёдорович серӧктіс. — Катя, кори ме тэнӧ сы могысь, мый сэсся некодлы ме ог вермы дӧверитны тайӧ делӧсӧ. Дӧгадывайтчан, кутшӧмӧс?
Катя чувствуйтіс на мужикыслысь топыда кутлӧмсӧ да аслас синъяссьыс окалӧмъяссӧ и сылӧн синъясыс вӧліны ваӧсь да дзирдалісны сы вӧсна, мый видзӧдісны мужикыс вылӧ. А Иван Фёдорович эз вермы нин сёрнитны нинӧм йылысь, самӧй важнӧйторйысь кындзи, мый йылысь ӧні думайтіс сійӧ. И Катя пыр жӧ дӧгадайтчис, мыйла мужикыс корӧма сійӧс. Да, сылы весиг оз ков вӧлі дӧгадывайтчыны, сійӧ пыр жӧ тӧдіс тайӧс, мыйӧн сӧмын аддзис мужиксӧ. Оз прӧйдит и некымын час, кыдзи Катялы ковмас бӧр эновтны сійӧс да мунны, — Катя тӧдіс кытчӧ. Мыйла тайӧс тӧдіс сійӧ, ачыс эськӧ эз вермы объяснитны. Прӧстӧ Катя радейтіс мужиксӧ. И Екатерина Павловна сы юалӧм вылӧ вочакыв пыдди сӧмын довкнитіс юрнас да бара кутіс видзӧдны сы вылӧ аслас вазьӧм, дзирдалысь синъяснас, кодъяс вӧліны сэтшӧм мичаӧсь резкӧй чертаяса, варччӧм, весиг неуна суров чужӧм вылас.
Иван Фёдорович тэрыба чеччис, прӧверитіс, пӧдлалӧма-ӧ ӧдзӧссӧ, да кыскис полевӧй сумкасьыс некымын лист папироснӧй бумага, кодъяс вӧліны лист четверть ыдждаӧсь.
— Видзӧд... — Сійӧ видзчысьӧмӧн паськӧдіс пызан вылас листокъяссӧ. — Текстсӧ, кыдз аддзан, ме ставсӧ зашифруйті. Но а картатӧ он шифруйт.
Збыльысь, листокъяссӧ вӧлі гижӧма кыкнанладорсяньыс зэв ёсь карандашӧн да сэтшӧм посниа, мый сьӧкыд вӧлі чайтны, кыдзи вермис вӧчны тайӧс мортлӧн ки. А ӧти листок вылӧ вӧлі вӧсньыдик визьясӧн чертитӧма Ворошиловградскӧй областьлысь картасӧ, кытчӧ быдлаӧ чертиталӧма квадратъяс, кружокъяс да треугольникъяс. Сы йылысь, мыйта удж пуктӧма тайӧ зэв точнӧй делӧас, позьӧ вӧлі артыштны сы серти, мый медгырысь знакъясыс вӧліны геб ыдждаӧсь, а медся посниясыс — булавка пом ыдждаӧсь. Тайӧ вӧліны вит тӧлысь чӧжӧн ӧкуратнӧя чукӧртӧм, прӧверитӧм да медбӧръя даннӧйяс кузя содталӧм сведениеяс сы йылысь, кытчӧ расположитчӧмаӧсь обороналӧн главнӧй линияясыс, укреплённӧй пунктъяс, огневӧй позицияяс, аэродромъяс, зенитнӧй батареяяс, автопаркъяс, ремонтнӧй мастерскӧйяс, сведениеяс войска лыд йылысь, гарнизонъяс, вооружение лыд йылысь да ещӧ унатор йылысь.
— Висьтав, мый Ворошиловградын да Донец пӧлӧн унатор вежсяс менам даннӧйяс серти, вежсяс противниклы пӧльза вылӧ. А ставыс, мый Донец водзвылын, сідзи и кольӧ, кутшӧм эм. Ещӧ висьтав, мый ёна укрепляйтӧны Миус. Выводъяссӧ вӧчасны асьныс, меным найӧс не велӧдны. А тэныд шуа: найӧ кӧ укрепляйтӧны Миус, сідзкӧ Гитлерлӧн надеяыс абу, мый найӧ вермасны удержитны Ростов. Гӧгӧрвоин?
Иван Фёдорович серӧктіс гораа, гажаа, — тадзи сійӧ серавлывліс обычнӧ аслас семьяас, медся нин челядьыскӧд, сійӧ шоч минутаясас, кор вӧвлі дзик, дзик прӧст. Сутш кежлӧ найӧ вунӧдісны, мый накӧд кыкнанныскӧд водзӧ лоӧ. Иван Фёдорович кутіс сійӧс кыкнан кинас юрӧдыс да тӧкӧтьыштӧ вештыштіс дінсьыс да, нежностьӧн тырӧм синъяснас сы чужӧмӧ видзӧдігмоз, пыр долис:
— Ок тэ, гулюӧй менам, гулюӧй менам... Да! — горӧдіс сійӧ. — Ме жӧ медся главнӧйсӧ эг висьтав тэныд: миян войска пырӧмаӧсь украинскӧй му вылӧ. Видзӧд жӧ...
Сійӧ кыскис сумкасьыс клеитӧм ыджыд военнӧй карта да вольсаліс сійӧс пызан вылас. И первойыс, мый синмас шыбитчис Катялы, — тайӧ вӧліны лӧз да гӧрд карандашӧн кыза чертиталӧм Ворошиловградскӧй областьса асыв-вой окраинаын населённӧй пунктъяс, кодъясӧс займитӧмаӧсь нин сӧветскӧй войска. Пӧсь гы сідзи и визьнитіс Катя сьӧлӧмын: тайӧ пунктъяс пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны дзик матынӧсь Городищисянь.
Иван Фёдорович да Катя аддзысисны сійӧ лунъясӧ, кор абу на вӧлі завершитӧма великӧй Сталинградскӧй операциялысь мӧд да коймӧд этапъяссӧ да кытшалӧмлӧн мӧд линияыс ещӧ эз на помӧдз кытшав немецъяслысь сталинградскӧй группировкасӧ. Но тайӧ войнас кывсис нин, мый немецкӧй войскаӧс, кодъяс тэрмасисны Котельниково районса сталинградскӧй войскалы отсӧг вылӧ, разгромитӧма и воисны нин первой юӧръяс, мый миян войска наступайтӧны Севернӧй Кавказын.
— Лихӧй — Сталинград костса кӧрт туй миян орӧдӧмаӧсь кык местаті, со таті Чернышевскӧйті да Тацинскӧйті, — кыпыда висьталіс Иван Фёдорович, — а Морозовскӧйыс немецъяс киын на. Эстысь со, Калитва ю пӧлӧнысь, пӧшти став населённӧй пунктъяссӧ босьтӧмаӧсь миян. Миллерово — Воронеж костса кӧрт туйсӧ форсируйтӧма Миллеровосянь со тайӧ пунктӧдзыс, коді Кантемировкаысь войвылынджык. А Миллерово немецъяс киын на. Найӧ сійӧс зэв ёна укрепитӧмаӧсь. Да, тыдалӧ, миян сійӧс кытшовтӧмаӧсь — аддзан, кытчӧ танкъясыс писькӧдчӧмаӧсь... — Иван Фёдорович визьнитіс чуньнас Камышнӧй ю кузя Миллеровосянь рытыввывтіджык да видзӧдліс Катя вылӧ.
Катя напряжённӧя видзӧдіс карта вылӧ, буретш сійӧ местаясас, кӧні миян вӧліны медматынӧсь Городищи дінӧ, и сы синъяс выражениеын кутіс тӧдчыны мыйкӧ варышлӧн кодь. Иван Фёдорович гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ тадзи видзӧдӧ, да чӧв ланьтіс. Катя вештіс синъяссӧ карта вылысь да мыйкӧдыра видзӧдіс веськыда ас водзладорас. Тайӧ сылӧн вӧлі нин обычнӧй, тӧлка, думыштчӧм, неуна жугылькодь видзӧдлас. Иван Фёдорович ышловзис да папироснӧй бумага вылӧ рисуйтӧм картасӧ пуктіс ыджыд карта вылас.
— Видзӧд татчӧ, ставсӧ тайӧс тэныд колӧ помнитны, туйын мунігӧн тайӧ карта вылас видзӧдны тэныд оз нин позь, — шуис сійӧ. — Листсӧ дзеб сідзи, медым мыйкӧ лоас кӧ... Дженьыда шуны, ньылыштан. И бура думышт: коді тэ? Ме думысь, тэ быттьӧ беженка. Беженка, учительница, но, шуам, Чирысь. Пышъян краснӧйясысь. Тадзи тэ мӧдан сёрнитны немецъяскӧд да полицайяскӧд. А сэтчӧс олысьясыслы... Сэтчӧс олысьясыслы висьталан: мунан Чирсянь Старобельскӧ, рӧднӧйяс ордӧ — сьӧкыд овны ӧтнамлы. Бур морт жалитыштас и шонтыштас, а лёк мортыслы тожӧ нинӧм дінӧ крукасьнысӧ, — висьталіс Иван Фёдорович ньӧжйӧник, гортӧминик гӧлӧсӧн да эз видзӧд гӧтырыс вылӧ. — Эн вунӧд: фронтыс — сэтшӧмыс, кутшӧмӧн сійӧс гӧгӧрвоӧны тані — абу. Наступайтӧны миян танкъяс — сэні, тані... Немецкӧй укрепленнӧй пунктъяссӧ коляв бокӧ, медым эз аддзывны тэнӧ. Но быдлаын вермасны лоны случайнӧй ветлысь-мунысь немецъяс, наысь медъёна пов. А мыйӧн воан со этайӧ рубежӧдзыс, водзӧ эн нин мун, виччысь ассьыным йӧзӧс. Аддзан, татчӧ менам и карта вылас нинӧм абу пасйӧма, татысь ми нинӧм огӧ тӧдӧй, а тэныд юасьны оз позь: опаснӧ. Корсь кутшӧмкӧ ӧтка старукаӧс либӧ ӧтка нывбабаӧс да кольччы сы ордӧ. Пансяс бой, пырӧй кӧбрегӧ да пукалӧй...
Тайӧс ставсӧ сійӧ эськӧ вермис и не висьтавны Катялы, но сылы сэтшӧм окота вӧлі отсавны гӧтырыслы кӧть сӧветӧн. Кутшӧм нимкодьпырысь эськӧ сійӧ муніс сы пыдди!
— Мыйӧн сӧмын петан татысь, ме пыр жӧ юӧрта сэтчӧ, мый петін. Оз кӧ встретитны, шыась миян первойя тӧлкӧвӧй морт дінӧ да тшӧкты колльӧдны танкӧвӧй корпусса политотделӧ... — Друг пельк бикинь чеччыштіс сы синмын, и сійӧ шуис: — А мыйӧн воан политотделӧ, эн вунӧд радвывсьыд, мый тэнад всё-таки мужик эм, да тшӧкты, медым меным юӧртасны: «Воис пӧ — ставыс лючки-ладнӧ...»
— Ещӧ и ог на тадзи шу. Шуа: либӧ наступайтӧй ӧдйӧджык, выручайтӧй менсьым мужикӧс либӧ жӧ бӧр менӧ лэдзӧй сы дінӧ, — шуис Катя да серӧктіс.
Иван Фёдорович друг яндысьыштіс.
— Ме эг кӧсйы сёрнитны тайӧ вопрос кузяыс, да, тыдалӧ, сідзсӧ оз артмы, — шуис сійӧ, и чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй. — Кӧть кутшӧм ӧдйӧ миян эз наступайтны, да ме ӧд виччысьны найӧс ог кут. Миян делӧ отступайтны немецъяскӧд ӧтлаын. Миян йӧз — татчань, а ми немецъяскӧд — сэтчань. Ӧні миянӧс немецъяскӧд нинӧмӧн он торйӧд. Кытчӧдз медбӧръя немецкӧй салдат оз мун миян ворошиловградскӧй территория вылысь, кута ме нӧйтны найӧс таладорын. Мӧд ног нӧ мый эськӧ ме йылысь думыштісны миян старобельскӧй, ворошиловградскӧй, краснодонскӧй, рубежанскӧй, краснолучскӧй партизанъяс да подпольщикъяс?.. А бӧр локны тэныд ме дорӧ йӧйталӧм: дзик нинӧмла нин тайӧ оз ковмы. Кывзы менсьым... — Сійӧ копыртчис Катялань да пуктіс ассьыс топыд кипыдӧссӧ сылӧн вӧсньыдик чуньяс вылӧ да чабыртіс найӧс. — Тэ корпусас эн кольччы, сэні тэныд нинӧм вӧчны, вӧзйысь фронтлӧн Военнӧй сӧвет распоряжение улӧ. Аддзысян Никита Сергеевичкӧд, вӧзйысьлы видлыны челядьнымӧс. Омӧльыс сэні нинӧм абу, заслужитін. А челядь? Ӧд ми весиг огӧ тӧдӧй, кӧнӧсь ӧні найӧ — Саратовын ли, кӧн ли? Ловъяӧсь-ӧ, здоровӧсь-ӧ?
Катя видзӧдіс сы вылӧ да нинӧм эз ӧтвечайт. Войся бойлӧн ылын грымгӧмыс сыркӧдіс хуторысь торъялӧм тайӧ ичӧтик хатасӧ.
Иван Фёдоровичлӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма любовӧн да жальлунӧн сы дінӧ, аслас ёртыс дінӧ, радейтана нывбаба дінӧ. Ӧд сӧмын сійӧ ӧтнас тӧдіс, кутшӧм збыльвылас Катя мелі, шань, характерлӧн кутшӧм ыджыд вынӧн венлывліс сійӧ, сылӧн Катяыс, став опасностьяссӧ да лишениеяссӧ, унижениесӧ, матысса йӧзлысь кулӧмсӧ да пӧгибайтӧмсӧ. Иван Фёдоровичлы окота вӧлі ӧдйӧджык нуны ассьыс Катясӧ сэтчӧ, кӧні вӧліны свободнӧй йӧз, кӧні вӧлі свет, кӧні вӧліны челядьыс. Но эз та йылысь думайт сылӧн Катяыс.
Сійӧ пыр видзӧдіс и видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся мездіс ассьыс кисӧ да меліа малыштіс сылысь сыналӧм русӧй юрсисӧ, коді тайӧ тӧлысьяс чӧжнас ещӧ ылӧджык вешйӧма кӧсичаяссяньыс, мый вӧсна сылӧн джуджыд плешкыс кажитчис ещӧ джуджыдджыкӧн. Катя малыштіс аслас мелі кинас тайӧ небыд русӧй юрсисӧ да шуис:
— Эн висьтав, эн висьтав меным нинӧм... Эн висьтав, ме ачым ставсӧ тӧда. Мед индасны менӧ, кытчӧ колӧ, а ме некытчӧ ог кут вӧзйысьны. Кытчӧдз тэ лоан тані, ме пыр лоа тэсянь сэтшӧм матын, кыдзи сӧмын меным позволитасны...
Иван Фёдорович кӧсйис ещӧ вочавидзны сылы, но сылӧн чужӧмыс друг нормис. Сійӧ кватитіс Катялысь кыкнан кисӧ, лэдзис чужӧмсӧ сы кипыдӧсъяс вылӧ да недыр олыштіс тадзи. Сэсся сійӧ лэптіс сы вылӧ лӧз синъяссӧ да зэв ньӧжйӧник шуис:
— Катя...
— Да, пӧра, — шуис Катя да чеччис.
Ветымын нёльӧд глава
Катяӧс колльӧдіс сэтчӧс олысьяс пӧвстысь ош кодь укшаль зэв ыджыд тушаа старик, — быдӧн сійӧс шуисны «старик Фома». Поход заводитчигӧн, кор Екатерина Павловналы да старик Фомалы позьӧ на вӧлі сёрнитыштны, Катялы удайтчис тӧдмавны, мый сылӧн овыс Корниенко, мый сійӧ уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти, кодъяс первойяяс овмӧдчӧмаӧсь татчӧс степьясас, и, кыдзи став Корниенкоясыс, лоӧ ылысса рӧдняӧн Гордей Корниенколы.
Сэсся налы сёрнитны оз нин вӧлі позь.
Мунісны найӧ войбыд — то туйяс кузя, то прӧстӧ степті. Лымйыс сӧмын неважӧн на вевттьӧма муяссӧ, мунны эз вӧв сьӧкыд. Мукӧддырйи то войвывладор, то лунвывладор горизонтын ыпнитлывліс фараяссянь би да пыр жӧ бӧр вошлі: сэті, войвывтіджык и лунвывтіджык, мунісны ыджыд грейдернӧй туйяс. И, ылын расстояние вылӧ видзӧдтӧг, кылӧ вӧлі, кыдзи на кузя мунісны машинаяс. Лунвывланьӧ бӧрыньтчисны немецкӧй частьяс, кодъясӧс жугӧдӧмаӧсь Миллерово районын, а войвывланьӧ бӧрыньтчисны частьяс Баранниковка дорысь — Ворошиловградскӧй областьса первой населённӧй пунктысь, кодӧс босьтӧмаӧсь миян войска.
Екатерина Павловна да старик Фома мунісны асыввывлань, но частӧ вежлалісны направлениесӧ, медым бокӧ кольны степса сиктъяссӧ да укрепленнӧй пунктъяссӧ. Катялы туйыс кажитчис вывті кузьӧн, и всё-таки найӧ век ӧтарӧ матыстчисны бойяс мунан районлань: пыр ёнджыка кутісны кывны орудиеяслӧн сьӧкыда ышлолалӧмъясыс и ярджыка ыпнитлывлісны то сэні, то тані горизонт пӧлӧн налӧн биясыс. Асъявылыс заводитіс усьны кос лым, пӧдтіс став шыяссӧ, и нинӧм эз кут тыдавны.
Катя вӧлі лёкиник беженскӧй валегиа, мышкас сылӧн дӧра сумка, вылысас ставыс лым. И гӧгӧр ставыс — и зэв ыджыд тушаа старик Фома, лэптӧм, но кӧртавтӧм да ӧтарӧ-мӧдарӧ лётъялысь пельяса мехӧвӧй шапкаа, и кок шыяс, и тайӧ лымйыс, коді дугдывтӧг вуджрасис син водзын, — ставыс кажитчис призрачнӧйӧн. Катялӧн душаыс быттьӧ джынвыйӧ ойбырасис, джынвыйӧ узис. Друг сійӧ кыліс кок увсьыс чорыд му. Старик Фома сувтіс. Катя матыстіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, и мыйкӧ пыр жӧ дрӧгмуніс сылӧн сьӧлӧмас: тані налы колӧ вӧлі янсӧдчыны.
Мелі да тӧждысяна выражениеӧн старик Фома видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, а мугов киыс сылӧн индіс туй пӧлӧн, кытчӧ найӧ петісны. Катя видзӧдліс сэтчань, кодарлань индіс киыс. Вӧлі югдӧ нин. Старик ыджыд кияснас кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, кыскыштіс асланьыс да, сылысь пельсӧ да банбоксӧ уснас да тошнас гильӧдігтыр, пӧся вашкӧдіс:
— Кыксё сывйысь абу ылынджык. Ті кыланныд?
— Прӧщайтлӧй, — шӧпнитіс Катя.
Туй кузя неуна прӧйдитӧм бӧрын Катя видзӧдліс бӧрвылас: Фома Корниенко пыр на сулаліс туй вылын. Катя гӧгӧрвоис, мый старик мӧдас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз саяв сы син улысь. И збыльысь, метр ветымын мунӧм бӧрын Катя вермис на аддзыны сылысь силуэтсӧ, — ыджыд старик сулаліс, ачыс тырӧма лымйӧн, быттьӧ Дед Мороз. А кор сійӧ бергӧдчыліс коймӧдысь, старик Фома эз нин тыдав. Тайӧ вӧлі медбӧръя сикт, кӧні Катя вермис надейтчыны асланым йӧз отсӧг вылӧ, — водзӧ колӧ вӧлі писькӧдчыны сӧмын ас вылад надейтчӧмӧн. Сиктыс вӧлі сысянь асыввывланьынджык сулалысь высотнӧй укреплениеяс бӧрвылын, тайӧ укреплениеясыс, кодъясӧс немецъяс тэрмасигтыр стрӧитӧмаӧсь татчӧ, вӧліны оборонительнӧй линиялӧн сӧмын юкӧнӧн. Медбур керкаясас, кыдзи висьталіс Катялы Иван Фёдорович, олісны офицеръяс да ичӧтик подразделениеяслӧн штабъяс, а тайӧ подразделениеясыс занимайтісны укреплённӧй пунктъяссӧ.
Иван Фёдорович предупредитіс гӧтырсӧ, мый положениеыс сылӧн вермас усложнитчыны, сы воигкежлӧ кӧ сикт тырыс лоӧны частьяс, кодъясӧс вӧтласны Камышнӧй ю пӧлӧнса немецкӧй оборонительнӧй рубеж вылысь. Тайӧ ичӧтик юыс усьліс Донецлӧн притокӧ — Деркул юӧ — да визувтіс войвывсянь лунвылӧ, Ростовскӧй областьса границасянь матын, Кантемировка — Миллерово костса кӧрт туйлы пӧшти параллельнӧ. Камышнӧй юдорса сиктъяс пӧвстысь ӧтиӧ и колӧ вӧлі петны Екатерина Павловналы да сэні виччысьны миянлысь йӧзӧс.
Лым вез пырыс Катя аддзис матысса хаталысь силуэтсӧ, кежис туй вылысь да мӧдӧдчис му вывті кытшовтны сиктсӧ, а ачыс эз вошты син увсьыс хата вевтсӧ. Сылы висьталісны, мый сылӧн хатаыс помсяньыс коймӧдыс. Лои пыр югыдджык. Катя матыстчис ичӧтик хата дінӧ да ляскысис ставеньӧн тупкӧм ӧшинь бердӧ. Хатаас вӧлі чӧв-лӧнь. Катя эз таркӧдчы, а кутіс гыжъявны, кыдзи сійӧс велӧдісны.
Дыр сылы некод эз вочавидз. Сьӧлӧмыс сылӧн ёна пессис. Мыйкӧдыра мысти хатасяньыс ньӧжйӧник шыасис гӧлӧс — подростоклӧн гӧлӧс. Катя ещӧ ӧтчыд гыжйыштіс. Ичӧтик кокъяс мӧдісны шлёпайтны му джодж кузя, ӧдзӧс воссис, и Катя пырис.
Хатаас вӧлі дзик пемыд.
— Кытысянь ті? — ньӧжйӧник юаліс челядь гӧлӧс.
Катя шуис условнӧй фраза.
— Мама, кыланныд? — шуис детинка.
— Ньӧжйӧджык... — вашкӧдӧмӧн шыасис нывбаба гӧлӧс. — Он ӧмӧй тэ гӧгӧрво рочнас? Тайӧ жӧ роч нывбаба, он ӧмӧй кыв? Локтӧй татчӧ, пуксьӧй крӧвать вылас. Инды, Сашко...
Детинка босьтіс кӧдзыд кинас Екатерина Павловналысь кепысь пиас шоналӧм кисӧ да мӧдіс нуӧдны Катяӧс ас бӧрсяыс.
— Энлы, ме полушубокӧс пӧрчча, — шуис сійӧ.
Но Катялы паныд нюжӧдӧм нывбабалӧн ки босьтіс Катялысь кисӧ подросток киысь да кыскис асланьыс.
— Сідзи пуксьӧй. Миянын кӧдзыд. Ті немецкӧй патрульясӧс энӧ аддзылӧй?
— Эг.
Екатерина Павловна пӧрччис сумкасӧ, чышъянсӧ да пыркнитіс, сэсся разис полушубок кизьяссӧ и, пӧлаясӧдыс кутігтыр, пыркӧдіс сійӧс пӧрччытӧг да сӧмын сэки пуксис крӧвать вылӧ нывбабакӧд орччӧн. Детинка муртса кывмӧн пуксис мӧдар бокас и, — Катя эз кыв, а чувствуйтіс тайӧс мам чутьёӧн, — топӧдчис мамыс дорӧ, сылӧн шоныд телӧ бердӧ.
— Сиктаныд уна немецыс? — юаліс Катя.
— Да абу сэтшӧм уна. Ӧні найӧ оз и узьлыны тані, а векджык сэні, кӧбрегъясын.
— Кӧбрегъясын... — шпыньмуніс детинка. — Блиндажъясын!
— А ӧткодь нин. Ӧні, шуӧны, должен воны налы подкрепление, мӧдасны тані фронт кутны.
— Висьталӧй, тіянӧс Галина Алексеевнаӧн шуӧны? — юаліс Катя.
— Шуӧй Галяӧн, ме абу на пӧрысь, Галя Корниенко.
Сідзи и висьтавлісны Катялы, мый сійӧ веськалас ещӧ на ӧти Корниенко ордӧ.
— Ті миян йӧз дорӧ мунанныд? — ньӧжйӧник юаліс детинка.
— Миян йӧз дорӧ. Сэтчӧ прӧйдитны позьӧ?
Детинка чӧв олыштіс, сэсся шуис загадочнӧй выражениеӧн:
— Йӧзыс прӧйдитлісны...
— Важӧн?
Детинка эз ӧтветит.
— А кыдзи меным тіянӧс шуны? — юаліс нывбабаыс.
— Документ серти — Вера.
— Вера кӧ и Вера — тані ас йӧз, веритасны. А коді оз верит, нинӧм оз шу. Гашкӧ, и эм сэтшӧм дуреньыс, коді эськӧ выдайтас тіянӧс, но коді нӧ ӧні лысьтас? — рама шпыньмунӧмӧн шуис нывбаба. — Ставныс тӧдӧны, регыд миян локтасны... Пӧрччысьӧй, водӧй крӧвать вылас, а ме тіянӧс шебрӧда, медым шоныд вӧлі. Пикӧд ми кыкӧн узьлам, и миянлы шоныд.
— Ме тіянӧс вӧтлі?!. Ог, ог, — пыр жӧ шуис Катя, — ме кӧть лабичын, кӧть джоджын, всё равно ме узьны ог кут.
— Унмовсянныд. А миянлы ӧд чеччыны жӧ колӧ.
Хатаас збыльысь вӧлі зэв кӧдзыд, — чувствуйтчис, мый сійӧс абу ломтылӧмаӧсь тӧв пуксьӧмсянь. Катя велалӧма нин вӧлі, мый немецъяс дырйи хатаяс сулалӧны ломтытӧмӧсь, а сёянсӧ — бульон либӧ рок либӧ картупель — йӧзыс пуӧны то чаг би вылын, то идзас би вылын.
Катя пӧрччис полушубоксӧ, валегисӧ да водіс. Кӧзяйкаыс шебрӧдіс сійӧс стежитӧм эшкынӧн, а вывсяньыс полушубокӧн. И Катя эз казявлы, кыдзи унмовсис.
Садьмис сійӧ вывті чорыда йиркнитӧмысь, кодӧс сійӧ узигас не сэтшӧма кыліс, кутшӧма чувствуйтіс став тушанас. Нинӧм гӧгӧрвотӧг на Катя кыпӧдчыштіс крӧвать вылас, и тайӧ здукас ещӧ и ещӧ некымын чорыд взрыв тыртісны став кытшалысь мирсӧ юралысь шыясӧн да воздух сырмӧмӧн. Катя кыліс моторъяслысь ёна жургӧм, — самолётъяс лэбисны уліті сикт весьтті ӧта-мӧд бӧрсяыс и пыр жӧ кыпӧдчисны зэв ёна чукльӧдлігтыр. Катя непӧштӧ гӧгӧрвоис, сійӧ прӧстӧ тӧдіс шы сертиыс, мый тайӧ миян «илъяс».
— Миян! — горӧдіс Катя.
— Да, тайӧ миян, — тэрмасьтӧг шуис детинка, коді пукаліс ӧшинь дорас лабичын.
— Сашко, пасьтась, пасьтасьӧй и ті, Вера, кыдзи тіянӧс! Мияныдтӧ миян, а кыдзи сетыштасны — он чеччы! — шуаліс Галя, коді сулаліс хата шӧрас, киас кутіс полыньысь вӧчӧм корӧсь.
Кӧть хатаын вӧлі кӧдзыд, Галя сулаліс му джоджас кӧмтӧг, куш сойяса, и детинкаыс сідзжӧ вӧлі пӧрччысьӧма.
— Нинӧм найӧ оз сетыштны, — шуис детинка, сійӧ асьсӧ лыддис нывбабаясысь тӧдысьӧнджык, — найӧ укреплениеяссӧ гымӧдӧны.
Гырысьлӧн кодь серьёзнӧй синъяса слабиник детинка пукаліс кӧмтӧм кокъяссӧ лабич улас кресталӧмӧн.
— Миян илъяс — татшӧм поводдяӧ! — волнуйтчигтыр шуис Катя.
— Абу лёк, войнас кынтӧма, — гыӧртӧм ӧшинь вылӧ Катялысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм мысти шуис детинка. — Поводдя бур: шондіыс абу, но оз нин лымъяв...
Учительницаалігас Катя велалӧма имеитны делӧ Сашко арлыда подростокъяскӧд и ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый детинка интересуйтчӧ сыӧн и мый сылы зэв окота, мед Катя обратитіс сы вылӧ внимание. Сэки жӧ детинкалы сэтшӧма вӧлі лӧсялана ассьыс достоинство чувствосӧ кутӧмыс, мый ни жестъяснас, ни гӧлӧс интонациянас сійӧ эз петкӧдлы нинӧм сэтшӧмсӧ, мый эськӧ позис шуны сыладорсянь нескромностьӧн.
Катя кыліс кыськӧ сикт водзладорсьыс зенитнӧй пулемётъяслысь лёкысь таргӧм. Кӧть кутшӧма сійӧ эз волнуйтчы, сійӧ эз вермы не гӧгӧрвоны, мый немецъяслӧн тані зенитнӧй артиллерия абу на. Тайӧ висьталіс, мый укреплениеяслӧн тайӧ линияыс сӧмын ӧні немвиччысьтӧг приобретитіс обороналӧн важнӧй линиялысь тӧдчанлун.
— Регыдджык эськӧ мед миян воисны! — шуаліс Галя. — Миян и кӧбрегным абу. Кор миян отступайтісны, ми немецкӧй самолётъясысь соседъяс кӧбрегӧ дзебсьылім, а не то веськыда му вылӧ — водам ёг турун пытшкас либӧ борйӧ, пельяснымӧс тупкам да виччысям...
Бара взрывайтчысь бомбаяс — ӧтик, мӧд, коймӧд — сыркйӧдлыштісны хатасӧ, и бара миян самолётъяс муралігтырйи журкнитісны сикт весьтті да кайисны вывлань.
— Ой, донаясӧй ті менам! — горӧдіс Галя, лажыньтчис да тупкис пельяссӧ кияснас.
Тайӧ нывбабаыс, коді лажыньтчис самолётъяс шы кылігӧн, вӧлі районса партизанъяслӧн главнӧй квартираса кӧзяйкаӧн. Галя Корниенко квартира пыр муніс пленысь пышйысь либӧ окружениеысь петысь Краснӧй Армияса салдатъяслӧн главнӧй потокыс. Катя тӧдіс, мый Галялӧн мужикыс пӧгибнитӧма дзик война заводитчӧм бӧрын и мый кык посниыс сылӧн кулӧмаӧсь оккупация дырйи дизентерияысь. Галялӧн тайӧ невӧльнӧй движениеас — лоны улынджык, дзебсьыны опасностьысь, кӧть пельяссӧ тупкӧмӧн, мед не кывны, — вӧлі мыйкӧ зэв наивнӧй да зэв человеческӧй. Катя уськӧдчис Галя дінӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Энӧ полӧй, энӧ полӧй!.. — сьӧлӧмсяньыс шуис Катя.
— А ме ог и пов, да бабаыдлы быттьӧкӧ тадзи пӧлагайтчӧ... — Галя лэптіс сылань сьӧдов пудпаса спокойнӧй чужӧмсӧ да серӧктіс.
Екатерина Павловна лунтыр оліс тайӧ хатаас. Ковмис сылӧн став выдержкаыс, медым овны пемдытӧдзыс, — сэтшӧм окота вӧлі ӧдйӧджык петны миян йӧзлы паныд. Лунтыр миян «илъяс», кодъясӧс колльӧдісны истребительяс, обрабатывайтісны сикт водзладорса укреплениеяссӧ. «Илъяс» эз вӧвны унаӧн, — став сертиыс тӧдчис, кык тройка. Ӧтчыд волігӧн найӧ вӧчисны кык-куим заход, а став бомбаяссӧ шыблалӧм бӧрын ветлісны зарядка вылӧ, заправка вылӧ да бӧр волісны. Тадзи найӧ уджалісны дзик сійӧ асъя чассяньыс, кор садьмӧдісны Катяӧс, пемдытӧдзыс.
Лунтыр сикт весьтын пансьылісны миян истребительяс да «мессеръяс» костын воздушнӧй бойяс. Мукӧддырйи кылӧ вӧлі, кыдзи юралігтырйи прӧйдитлісны зэв выліті сӧветскӧй бомбардировщикъяс — немецкӧй обороналӧн кутшӧмкӧ ылысса рубежъясӧ. Тыдалӧ, найӧ бомбитісны укреплениеяс Деркул ю дорысь, коді усьӧ Донецӧ Митякинскӧй отрядса базасянь неылӧ, кӧні сёй пещераын сулаліс Иван Фёдоровичлӧн муӧн тыртӧм «газикыс».
Лунтырӧн некымынысь лэблісны немецкӧй штурмовикъяс да шыблалісны бомбаяс кытчӧкӧ неылӧ, буракӧ, Камышнӧй ю сайӧ. Сэтысянь дугдывтӧг кыліс тяжёлӧй артиллериялӧн гымгӧм.
Ӧтчыд беспорядочнӧй артиллерийскӧй лыйсьӧм лыбис немецкӧй укреплениеяс сайын матысса полосаын, кытчань колӧ вӧлі ӧні мунны Екатерина Павловналы. Лыйсьӧмыс первойсӧ кыліс быттьӧкӧ ылісянь, а сэсся матыстчис и кӧнкӧ дзик нин матын, медся ёна грымгигас, друг ланьтіс. Рытъявылыс сійӧ бара ӧддзис, тайӧ лыйсьӧмыс, — снарядъяс потласисны дзик сикт водзвылас. Некымын минута чӧж немецкӧй пушкаяс лыйсисны воча, лыйлісны сэтшӧм частӧ, мый хатаас эз кут позьны сёрнитны.
Екатерина Павловна да Галя думыштчӧмӧн видзӧдлывлісны мӧда-мӧд выланыс. И сӧмын ичӧтик Сашко пыр видзӧдіс ас водзладорас загадочнӧй выражениеӧн.
Воздухын тайӧ войясыс да артиллерийскӧй лыйсьӧмыс заставитісны йӧзсӧ дзебсясьны хатаясӧ да кӧбрегъясӧ и мездісны Екатерина Павловнаӧс бокӧвӧй волысьясысь. А немецкӧй салдатъяс вӧліны, тыдалӧ, зэв ёна занятӧсь асланыс делӧнас. Кажитчис, мый сиктыс тыртӧм и сӧмын тайӧ ӧти хатаас олӧны найӧ куимӧн — кык нывбаба да детинка.
Кымын этшаджык кольлі кадыс сійӧ решающӧй, а гашкӧ, и роковӧй минутаӧдзыс, кор Катялы колӧ вӧлі петны, сымын сьӧкыдджык вӧлі сылы кутны асьсӧ. Сійӧ подробнӧя юасис Галялысь аслас водзӧ лоан туй йылысь и вермас-ӧ кодкӧ сылы петкӧдлыны туйсӧ, но Галя сӧмын долис:
— Энӧ тревожитӧй асьнытӧ, шойччӧй. Удитанныд на тревожитчынытӧ.
Тыдалӧ, Галя ачыс нинӧм оз тӧд да прӧстӧ жалитӧ сійӧс, и таысь сӧмын ёнджыка заводитліс волнуйтчыны Катя. Но кодкӧ кӧ бокӧвӧй морт ӧні пырис хатаас да заводитіс сёрнитны Катякӧд, сійӧ эськӧ некор эз дӧгадайтчы Катя переживаниеяс йылысь.
Рӧмыдыс сукмис, и «илъяс» помалісны ассьыныс медбӧръя хороводсӧ, и ланьтісны зенитнӧй пулемётъяс. Ставыс гӧгӧр лӧнис, и сӧмын ылысса ыджыд пространствоын пыр на муніс аслыснога гӧгӧрвотӧм трудӧвӧй, боевӧй олӧм-страда. Ичӧтик Сашко джоджас лэдзис лабич улысь кресталӧм коксӧ (ӧні сійӧ вӧлі валегиа нин: луннас всё-таки кӧмаліс), матыстчис ӧдзӧс дорас да чӧв олігтыр кутіс пасьтавны дӧмасӧсь пась, коді коркӧ вӧлӧма еджыд, а ӧні няйт.
— Пӧра тіянлы, Верочка, — шуис Галя, — буретш ӧні медбур. Найӧ, чӧртъяс, ӧні водасны неуна шойччыштны. А ас йӧз пиысь ӧні вермас кодкӧ пырны татчӧ, бурджык лоӧ, найӧ кӧ тіянӧс оз аддзывны.
Рӧмыдас сьӧкыд вӧлі аддзыны Галя чужӧмлысь выражениесӧ, гӧлӧсыс сылӧн петіс пыдісянь.
— Кытчӧ пиыд мӧдӧдчӧ? — юаліс Катя сы пытшкын кыптӧм гудыр, тревожнӧй чувствоӧн.
— Нинӧм, нинӧм, — тэрмасигтыр шуис Галя. Сійӧ чепсасис хатаӧд, отсасис пасьтасьны Катялы да пиыслы.
Здук кежлӧ Катялӧн мамлӧн кодь выражениеа видзӧдласыс сувтліс Сашколӧн кельыд чужӧм вылӧ. Сідзкӧ, со коді вӧлӧма знаменитӧй проводникыс, коді оккупация дырйи вит тӧлысь чӧжӧн колльӧдӧма став вражескӧй укреплениеяс пыр, — колльӧдаліс и ӧткӧн-ӧткӧн, и группаясӧн, и быдса отрядъясӧн, — уна сё, а гашкӧ, и уна тысяча миян йӧзӧс! А детинка эз нин видзӧд Катялань. Сійӧ пасьталіс ассьыс важиник пасьсӧ и аслас став вӧраснас быттьӧкӧ висьталіс: «Уна кад тэнад вӧлі видзӧдны ме вылӧ, да тэ эн дӧгадайтчы, а ӧні тэ лучше эн мешайт меным».
— Ті неуна виччысьыштлӧй, а ме пета караулитышта да тіянлы висьтала. — Галя отсаліс Екатерина Павловналы волысавны сумкасӧ, сы вӧсна мый сылӧн полушубок соскас киясыс эз куснясьны. — Вай жӧ прӧщайтчам, сэсся кад оз ло. Ен мед сетас тіянлы быд медбурсӧ, шудсӧ...
Найӧ окасисны, и Галя петіс хатаысь. Катя эз нин шензьы, мый мамыс эз меліав писӧ, весиг эз прӧщайтчы сыкӧд, — ӧні Катя нинӧм вылӧ нин эз шензьы. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кывъяс «найӧ велалӧмаӧсь» татчӧ оз лӧсявны. Ачыс сійӧ, Катя, эз вермы эськӧ кутчысьны да окаліс, кутліс эськӧ ассьыс детинкасӧ, судьбаыс кӧ сиис колльӧдны писӧ татшӧм смертельнӧ опаснӧй делӧ вылӧ. Но Катя эз вермы не сӧгласитчыны сійӧн, мый Галя вӧчӧ правильнӧйджыка. И тыдалӧ, Галя кӧ вӧчис мӧд ног, ичӧтик Сашко ӧтдортчис эськӧ сы мелілунысь, весиг скӧрысь эськӧ примитіс сылысь меліалӧмсӧ, сы вӧсна мый мамыслӧн меліалӧмыс вермис ӧні сӧмын нормӧдны сійӧс.
Катялы эз вӧв лӧсьыд, кор колины Сашкокӧд кыкӧн. Сійӧ чувствуйтіс, мый ставыс, мый сійӧ шуас, лоӧ фальшивӧй. Но всё-таки Катя эз вермы кутчысьнысӧ да шуис зэв делӧвӧй тонӧн:
— Тэ эн колльӧд ылӧ, а сӧмын инды меным, кыті прӧйдитны эсійӧ укреплениеяс косттіыс. Водзӧ ме туйсӧ тӧда.
Сашко чӧв оліс да эз видзӧд сы вылӧ. Тайӧ кадас Галя восьтіс ӧдзӧссӧ да шӧпнитіс:
— Мунӧй, некод абу...
Вӧлі букыд, лӧнь, абу зэв кӧдзыд да абу пемыд вой, — тыдалӧ, тӧлысьыс вӧлі тӧвся ру эшкын сайын, да и лымйыс югдӧдыштіс.
Сашко — абу шапкаа, а зэв важ да сылы ыджыдкодь чукрассьӧм картуза, валегиа, кепысьтӧм — муніс, некытчӧ видзӧдлытӧг, веськыда му вылӧ. Тыдалӧ, сійӧ бура тӧдіс, мый мамыс оз подведит: шуис «некод абу» — сідзкӧ, некод и абу.
Войвывсянь лунвылӧ кыссьысь мылькъяслӧн коставлысь линияыс, код вомӧн налы ковмис вуджны, вӧлі Деркул юкостса да сылӧн приток Камышнӧй юкостса водоразделӧн. Сиктыс сулаліс увтасінын ляпкыдик кык нӧрыс костын, кодъяс мунісны Деркул дорлань степӧ, вочасӧн пыр ляпкалісны да ӧтрӧвняйтчисны степыскӧд. Сашко муніс веськыда му вывті сиктсяньыс мӧдарлань, медым вомӧнавны тайӧ ӧти нӧрыссӧ. Катя гӧгӧрвоис, мыйла Сашко мунӧ сэтчань: мед кӧть ляпкыд вӧлі степын нӧрысыс, — кор найӧ прӧйдитісны сы вомӧн, сэки найӧс оз нин позь вӧлі аддзыны сиктсянь. Нӧрыс мӧдарладорӧ вуджӧм бӧрын Сашко кежис сы пӧлӧн асыввывлань. Ӧні найӧ мунісны перпендикулярнӧ мылькъяс линиялы, кӧні вӧліны немецкӧй укреплениеяс.
Сійӧ здуксяньыс, кор найӧ петісны гортсьыныс, Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрланьыс, локтӧ-ӧ сы бӧрся сылӧн спутницаыс. Катя покорнӧя восьлаліс сы бӧрся. Ӧні мунісны найӧ ляпкыдик лым письыс мыччысьӧм шочиник идзапод вывті — сэтшӧм жӧ увтасінті, кутшӧмын сулаліс сиктыс. Кыдзи и колян войӧ, бура кыліс грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь немецкӧй войскалӧн ноксьӧмыс, кӧнкӧ войвывланьынджык да лунвывланьынджык. Орудиеяслӧн йиркӧмыс шочмис, и гораджыка да унджык кыліс асыв-лунвылын, Миллерово дорын. Кӧнкӧ зэв ылын, тыдалӧ, Камышнӧй ю весьтын, ӧшйывлісны немецкӧй осветительнӧй бомбаяслӧн лампаяс. Тайӧ вӧлі сэтшӧм ылын, мый налӧн кельыд югӧрыс сӧмын тыдыштіс тасянь, но эз разӧдлы рӧмыдсӧ. Татшӧм лампасӧ кӧ эськӧ ӧшӧдісны водзладорса ӧти высота вылӧ, сэки Сашко да Катя кутісны эськӧ тыдавны кипыдӧс вылын моз.
Небыд лымйыс шытӧг лямавліс кокъяс улас, кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи валеги улас шарскӧ идзаподйыс. Сэсся идзаподйыс помасис. Сашко видзӧдліс бӧрвылас, кинас сетіс знак локны ас дінас. Кор Катя матыстчис сы дінӧ, Сашко лажыньтчис да петкӧдліс, мый сійӧ сідзи жӧ должен вӧчны. Полушубока Катя прӧстӧ пуксис лым вылас. Сашко тэрыба индіс чуньнас Катя вылӧ и ас вылас да гижтіс лымъяс асыввывланьӧ визь. Кияссӧ сылысь тупкисны пась сосъясыс, сійӧ мездіс найӧс да тэрыба вӧчис лымсьыс ёсь йыла кузь мыльк сӧмын на гижтӧм визьыслы вомӧнӧн. Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ чертитіс налысь мунан туйсӧ да препятствие, кодӧс налы колӧ вӧлі венны. Сэсся Сашко босьтіс китыр лым мыльксьыс ӧтилаысь дай мӧдлаысь, быттьӧ мылькъяс вӧчис кык проход, чуньяснас пасйис проходъяс кыкнанладорас укрепление пунктъяс да нуӧдіс визь первой ӧти проходӧдыс, сэсся мӧдӧдыс. Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ петкӧдлӧ кык туй, кыті позьӧ налы мунны.
Катя шпыньмуніс — сылы дум вылас уси суворовскӧй изречение: быд салдат должен гӧгӧрвоны ассьыс манёвр. Тайӧ дас арӧса Суворов син водзын сійӧ, Катя, вӧлі сылӧн дзик ӧти салдатӧн. Катя довкнитіс юрнас, мый гӧгӧрвоис «ассьыс манёврсӧ», и найӧ мӧдӧдчисны.
Найӧ ӧні мунісны кытшолӧн асыв-войвывлань. Тадзи воисны найӧ тшӧкыда гартлӧм колючӧй проволока дорӧдз. Сашко вӧчис знак, медым Катя водіс, а ачыс муніс проволока пӧлӧн. Регыд мысти сійӧ эз кут тыдавны.
Катя водзвылын кыссис дас кык рада кымын проволочнӧй заграждениеяслӧн линия. Линияыс вӧлі важся нин, проволокаыс сімӧма, — Катя весиг видліс сійӧс кинас. Тані эз тӧдчы «илъяс» уджлӧн некутшӧм след. Тыдалӧ, заграждениеыслысь тайӧ линиясӧ немецъяс лӧсьӧдӧмаӧсь партизанъяслы паныд: сійӧ потшис мыльксӧ тылсянь и вӧлі ылын главнӧй укреплениеяссяньыс.
Катя важӧн нин эз испытывайтлы виччысьӧм кузя татшӧм мучениесӧ. Кадыс муніс, а Сашко пыр на эз вӧв. Коли час, мӧд, а детинка век абу. Но Катя мыйлакӧ эз волнуйтчы сы вӧсна: тайӧ вӧлі детинка-воин, код вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны.
Катя сэтшӧм дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, мый сійӧс кутіс босьтны йирмӧг. Сійӧ бергӧдчывліс ӧти бок вывсяньыс мӧд вылас, сэсся эз выдержит да пуксис. Ичӧтик Суворов мед мыжалас сійӧс, но Сашко кӧ нин колис сійӧс татшӧм дыр кежлӧ, сійӧ заводитлас кӧть тӧдмавны местасӧ. Детинка кӧ муніс восьлӧн, а эз кыссьы, то сійӧ сідзжӧ вермас неуна ветлӧдлыштны копыртчӧмӧн.
Муртса сійӧ муніс воськов ветымын, кыдзи друг аддзис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь сійӧс дрӧж босьтіс — радуйтана виччысьтӧмторсьыс. Сы водзын вӧлі выльӧн на разорвитчӧм снарядысь нерӧвнӧй воронка. Снарядыс разорвитчӧма дзик на неважӧн, гугӧдӧма сьӧд мусӧ да койыштӧма сійӧс лым вылӧ. Тайӧ буретш вӧлі снарядӧн вӧчӧм воронка, а абу бомбаӧн, кодӧс шыбитӧма самолётсянь. Тайӧс пыр жӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сы серти, кыдзи водӧма лэптӧм муыс — ёнджыкасӧ ӧтарладорӧ, буретш сыладор боклань, кысянь воисны Сашко да Катя. И, тыдалӧ, Сашко тожӧ видзӧдӧма та вылӧ, водзӧ мунтӧдзыс сійӧ кытшовтӧма воронка гӧгӧрыс — тайӧс петкӧдлісны кок туйясыс.
Катя корсис синъяснас лым вылысь мукӧд воронкаяс, найӧ эз вӧвны — колӧ шуны, матын Катя гӧгӧрын. Висьтавны позьтӧм, аслыспӧлӧс волнение шымыртіс сійӧс: тайӧ воронкаыс вермис лоны сӧмын миян снарядысь. Но тайӧ эз вӧв дальнобойнӧй тяжёлӧй артиллерия снарядысь воронка; му лэптӧм сертиыс тыдаліс, мый тайӧ лоӧма средньӧй калибра орудиеысь лыйӧм снарядсянь — миян лыйлӧмаӧсь абу нин сэтшӧм ылісянь. Тыдалӧ, тайӧ вӧлі след сійӧ чорыд артиллерийскӧй лыйсьӧмъясысь, кодъясӧс кывлісны найӧ куимӧн Галя хатаын рытгорувнас.
Миян матынӧсь! Найӧ — орччӧн! Кутшӧм кывъясӧн висьтавны тайӧ нывбабаыслысь чувствояссӧ, коді вит тӧлысь чӧж вӧлі ылын аслас челядьсьыс, коді дугдывтӧг нуӧдіс страшнӧй тыш, коді эз дугдыв мечтайтны сійӧ минута йывсьыс, кор шинеля, вирӧн резсьӧм Морт воас врагӧн пӧганитӧм рӧднӧй му вылӧ и паськӧдас ассьыс братскӧй сывсӧ? Кутшӧм вынӧн чепӧсйис Катялӧн мучитчӧм душаыс сы дорӧ, Морт дорас, коді тайӧ минутаас вӧлі сылы мужик дорсьыс либӧ вок дорсьыс донаджык!
Катя кыліс валегиясӧн лым вывті небыда восьлалӧм, и Сашко матыстчис сы дінӧ. Первой здукас Катя весиг эз обратит вниманиесӧ, мый сылӧн пась водзладорыс и пидзӧсъясыс, и валегиыс абу лымйӧсь, а муӧсь, — детинка матыстчис, кияссӧ сюялӧма сосъясас, тыдалӧ, сылы дыр лоӧма кыссьыны да ачыс кынмӧма. Сійӧ сюся мӧдіс видзӧдны Сашко чужӧм вылӧ — мый жӧ вайӧ сійӧ Катялы? Но детинкалӧн пель вылӧдзыс лэччӧм тайӧ ыджыд картуз уліас чужӧмыс вӧлі смел. Сійӧ сӧмын кыскис кияссӧ сосъяссьыс да вӧчис жест: «Таті прӧйдитны оз позь».
Тайӧ жестыс чуймӧдіс Катяӧс. Детинка видзӧдліс воронка вылӧ, а сэсся Екатерина Павловна вылӧ, — синъясыс налӧн паныдасисны, и детинка друг нюммуніс. Тыдалӧ, тайӧ воронкаыс водзджыксӧ Сашко вылӧ вӧчӧма сэтшӧм жӧ впечатление, кутшӧмӧс ӧні вӧчис Катя вылӧ. Сашко гӧгӧрвоис ставсӧ, мый вӧчсьӧ Екатерина Павловна сьӧлӧмын, и сылӧн нюмыс висьталіс: «Нинӧм, мый таті оз позь прӧйдитны, ми прӧйдитам мӧдлаті».
Налӧн отношениеясыс лоины выльногаӧсь, — найӧ гӧгӧрвоисны ӧта-мӧднысӧ. Найӧ воддза мозыс жӧ эз шулыны ни ӧти кыв, но найӧ мӧдісны дружитны.
Катя представитіс аслыс, кыдзи сэні, кын му вылас куш вӧсньыдик кияснас мыджсьӧмӧн, кыссис Сашко. Но детинка эз сет аслыс шойччыштны ни ӧти минута. Сійӧ чуньнас корис Катяӧс ас бӧрсяыс и мӧдіс мунны мӧдарлань, асланыс важ туйӧдыс.
Сьӧкыд эськӧ вӧлі определитны чувствосӧ, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс тайӧ детинка дорас. Тайӧ вӧлі товариществолӧн чувство, дӧвериелӧн, подчинитчӧмлӧн, уважениелӧн чувство. Сэки жӧ тайӧ вӧлі материнстволӧн чувство. Тайӧ вӧліны став сійӧ чувствоясыс, кодъяс сорласьӧмаӧсь ӧтлаӧ.
Катя эз кут юасьны, мый мешайтіс налы прӧйдитны таті. Сійӧ сутш кежлӧ эз падмыв сы кузя, мый Сашко эз бергӧдчы гортас, а нуӧдӧ сійӧс кытшолӧн, медым вуджны укреплениеяс вомӧн мӧд проходті. Катя эз вӧзйы сылы ассьыс кепысьсӧ, медым шонтіс кисӧ, сы вӧсна мый тӧдіс — Сашко оз босьт.
Недыр мысти найӧ бара кежисны войвывлань, сэсся асыв-войвылӧ да бӧр петісны проволочнӧй заграждениеяс дорӧ, кодъяс кытшалісны нин мӧд мыльклысь подувсӧ. Сашко муніс, а Катя бара виччысис и виччысис сійӧс. Медбӧрын Сашко воис, ещӧ ёнджыка муӧссьӧма, сідзжӧ пель вылас лэдзӧм картуза да кияссӧ сюйӧма сосъясас. Катя пукаліс лым вылас да виччысис сійӧс. Сашко матыстіс ассьыс чужӧмсӧ сы чужӧм дорӧ, мигнитіс сылы ӧти синнас да нюммуніс.
Катя всё-таки вӧзйис сылы ассьыс кепысьсӧ, но Сашко ӧткажитчис босьтны.
Сійӧтор, мый Катялы кажитчыліс медсьӧкыдӧн, вӧлӧмкӧ збыльвылас, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, весиг абу кокни, а казявлытӧм. Да, сійӧ прӧстӧ эз казявлы, кыдзи найӧ прӧйдитісны кык укреплённӧй пункт костті. Тайӧ вӧлі медся прӧстӧйыс, мый лои Катялы переживайтны тайӧ поход дырйиыс. И сӧмын бӧрыннас сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ вӧлі сэтшӧм прӧстӧ. Катя весиг эз помнит, дыр-ӧ найӧ мунісны, а сэсся — кыссисны. Сійӧ помнитіс сӧмын, мый лунтырӧн «илъяс» гугӧдӧмаӧсь татысь став мусӧ, и помнитіс Катя тайӧс сы вӧсна, мый сылӧн полушубокыс, валегиыс да кепысьыс, кор Катя да Сашко петісны поле вылӧ, вӧлі Сашколӧн моз жӧ муӧссьӧмаӧсь.
Сэсся найӧ дыр на мунісны тайӧ ичӧтик мылькъяса паськыд эрд вывтіыс, сӧстӧм лым вывті. Коркӧ и Сашко сувтіс да бергӧдчис — кутіс виччысьны Катяӧс.
— Туйыс со кыті мунӧ. Аддзан али он? — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ да индіс кинас.
Сашко петкӧдліс сылы, кыдзи петны просёлок вылӧ, коді йитӧ сиктсӧ, кытысь найӧ воисны, хуторкӧд, код пыр колӧ вӧлі мунны Катялы водзӧ. Ӧні Катя веськаліс сійӧ полосаӧ, кӧні, Иван Фёдорович карта серти, вӧлі этша немецкӧй укреплённӧй пункт, но немецъяслӧн зэв ӧдйӧ отступайтӧм вӧсна, Иван Фёдорович шуӧм серти, должен вӧлі царитны страшнӧй путаница. Разі-пели отступайтысь частьяс вермисны вӧчны тайӧ полосаас временнӧй укреплениеяс да нуӧдны арьергарднӧй бойяс. Любӧй местаын позьӧ вӧлі зурасьны отступайтысь немецкӧй подразделениеяс вылӧ либӧ случайнӧ ылалӧм салдатъяс вылӧ. И любӧй населённӧй пункт вермис немвиччысьтӧг лоны немецкӧй обороналӧн передньӧй крайын. Туйлысь тайӧ участоксӧ Иван Фёдорович лыддьыліс медся опаснӧйӧн.
Но, не кӧ лыддьыны грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь частьяслысь век сійӧ жӧ ноксьӧмсӧ да асыв-лунвылын, Миллерово дорын, дугдывтӧм канонадасӧ, нинӧм тані эз петкӧдлы сэтшӧм обстановкасӧ, кутшӧм йылысь висьталіс Иван Фёдорович.
— Шуда туй тіянлы, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис Сашко.
Вот ӧні материнскӧй чувствоыс лои медвынаӧн став мукӧд чувствояс дорысь. Катялы окота лои босьтны сійӧс ки вылас, топӧдны сьӧлӧм бердас да кутны сідзи зэв дыр, медым дзебны сійӧс став светсьыс. Но, дерт, тайӧ вермис дзикӧдз торкны налысь отношениеяссӧ.
— Прӧщай, аттьӧ тэныд. — Катя пӧрччис кепысьсӧ да мыччис сылы кисӧ.
— Шуда туй, — бара шуис Сашко.
— Да, вунӧді, — кокньыдика нюммунӧмӧн шуис Катя. — Мыйла эсійӧ проходтіыс эз позь прӧйдитны?
Сашко скӧрысь зумыштчис.
— Фрицъяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ.
И не челядьлӧн кодь скӧр нюм тыдовтчис сы чужӧм вылын.
Мыйкӧдыра Катя муніс бӧрвылас видзӧдлывлігтырйи, медым дырджык не воштыны син увсьыс детинкасӧ. Но Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрвылас и регыд мысти воши пемыдас.
И сэки лои медся вына потрясениеыс, коді нэм кежлас коли Катя паметьын. Катя муніс кыксё метрысь не унджык, и сы чайтӧм серти сійӧ должен вӧлі вот-вот петны туй вылӧ. Кыдзи друг, мыльк вылӧ кайӧм бӧрын, сійӧ аддзис веськыда ас водзвывсьыс мыльк сайын сулалысь зэв ыджыд танк, коді орудиелысь кузь стволсӧ вӧлі накӧсӧн веськӧдӧма сы мунан туйлы. Тешкодь, сьӧд танк, кодлӧн башня вылас вӧлі шар кодь кутшӧмкӧ сооружение — тайӧ медся водз шыбитчис Катялы синмас — друг вӧрзис, и тайӧ вӧлӧмкӧ восьса люкас сулалысь, ребристӧй шлема танкист.
Танкист сэтшӧм тэрыба веськӧдіс Катя вылӧ автоматсӧ, мый кажитчис, быттьӧкӧ танкистыс виччысьӧма нин сійӧс чургӧдӧм автоматӧн, да зэв спокойнӧя шуис:
— Сулавны!
Танкист шуис тайӧс ньӧжйӧник да сэки жӧ гораа, шуис повелительнӧя и сэки жӧ вежливӧя, сы вӧсна мый делӧсӧ имеитіс нывбабакӧд. Но главнӧйыс — танкист шуис тайӧс чистӧя рочӧн.
Катя нинӧм нин эз вермы вочавидзны, и синваыс ыльӧбтіс сы синъясысь.
Ветымын витӧд глава
Танкъясыс, кодъяс дорӧ воис Екатерина Павловна, — танкыс вӧлі кык, но мӧдсӧ, коді сулаліс туй мӧдарладорас, сідзжӧ мыльк сайын, Катя первой здукас эз аддзы, — вӧліны передӧвӧй танкӧвӧй отрядлӧн головнӧй дозорӧн. А сійӧс сувтӧдысь танкистыс вӧлӧма танкса командир да головнӧй дозорса командир, кодӧс, колӧ шуны, он вермы тӧдны, сы вӧсна мый офицерыс вӧлі прӧстӧй комбинезона. Ставсӧ тайӧс Катя тӧдмаліс бӧрынджык.
Командир прикажитіс Катялы лэччыны, чеччыштіс танксьыс, а сы бӧрся чеччыштіс и танкист. Сэк кості, кор командир тӧдмаліс сылысь личностьсӧ, Катя видзӧдіс сылысь чужӧмсӧ. Командирыс вӧлі зэв на том. Сійӧ вӧлі зэв ёна мудзӧма и, тыдалӧ, сэтшӧм дыр абу узьлӧма, мый синлапъясыс асьныс тупкылісны синъяссӧ, сійӧ сьӧкыдпырысь лэптыліс тайӧ пыктӧм синлапъяссӧ.
Катя висьталіс сылы, коді сійӧ да мыйла мунӧ. Офицерлӧн выражениеыс вӧлі сэтшӧм, мый ставыс, мый йылысь сійӧ висьталӧ, вермас лоны правдаӧн, а вермас лоны и неправдаӧн. Но Катя эз казяв тайӧ выражениесӧ, а сӧмын ас водзвывсьыс аддзис сылысь пыктӧм синлапъяса, ёна мудзӧм том чужӧмсӧ, и синваыс бара и бара доршасис Катя синъясын.
Пемыдсьыс туй кузя журкнитіс-петіс мотоциклист, сувтӧдіс мотоциклсӧ танк дінӧ да юаліс обыкновеннӧй гӧлӧсӧн:
— Мый лои?
Юалӧм сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый мотоциклистсӧ корӧмаӧсь сы ради. Враг тылын вит тӧлысь чӧж уджалігӧн Катя велаліс казявны сэтшӧм посниторъяс, кутшӧмъяслы обычнӧй кадӧ йӧзыс оз сетны тӧдчанлун. Весиг кӧть и танксянь радируйтісны сійӧ пунктас, кӧні вӧлі мотоциклистыс, сійӧ эськӧ эз вермы воны татшӧм регыдӧн. Кутшӧм ногӧн жӧ сійӧс корӧмаӧсь?
Тайӧ кадас воис мӧд танкса командир, тэрыба видзӧдліс Катя вылӧ, и кык командир да мотоциклист, бокӧ вешйыштӧмӧн, мыйкӧдыра сёрнитісны ас костаныс. Мотоциклист тӧвзис-муніс пемыдас.
Командиръяс матыстчисны Катя дінӧ, и старшӧйыс падъялігтыр юаліс, эмӧсь-ӧ сылӧн документъяс. Катя шуис, мый документъяс петкӧдлыны сійӧ вермас сӧмын высшӧй командованиелы.
Мыйкӧдыра найӧ сулалісны чӧв олігтыр, сэсся мӧд командирыс, первойясьыс на томджык, юаліс кыз гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм местаті ті прӧйдитінныд? Ёна найӧс укрепитӧмаӧсь?
Катя висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс укреплениеяс йылысь, да объяснитіс, кыдзи прӧйдитіс на костті дас арӧса детинкакӧд. Сійӧ висьталіс и сы йылысь, кыдзи немецъяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ да кыдзи сійӧ аддзыліс миян снарядӧн вӧчӧм воронка.
— А-а! Со кытчӧ ӧти веськалӧма! Аддзан? — старшӧй вылас видзӧдлӧм бӧрын челядь моз нюмъялігтыр горӧдіс мӧд командирыс.
Катя сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый матыстчывлысь либӧ ланьтлывлысь артиллерийскӧй лыйсьӧмыс, кодӧс сійӧ кывліс луннас, а сэсся рытгорувнас Галя хатаын, тайӧ вӧлӧма противниклысь укреплениеяс атакуйтысь миян головнӧй танкъяслӧн лыйсьӧмыс.
Тайӧ минутасяньыс командиръяс да Катя костын отношениеясыс лоины дружескӧйджыкӧн. Сійӧ весиг смелитчис юавны головнӧй дозорса командирлысь, кутшӧм ногӧн сійӧ корис мотоциклистӧс, и командирыс висьталіс Катялы, мый мотоциклистсӧ вӧлі корӧма светӧвӧй сигналӧн, танк бӧрладорса лампочка включитӧмӧн.
Сэк кості кор найӧ тадзи сёрнитісны, воис коляскаа мотоциклист. Мотоциклист весиг кӧзырнитіс Катялы, — чувствуйтчис, мый сійӧ относитчӧ Катя дорӧ оз сӧмын нин кыдзи ас морт дорӧ, а и кыдзи важнӧй морт дорӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Катя пуксис коляскаӧ, сійӧс шымыртіс дзик выль чувство, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс и водзӧ некымын лун на аслас йӧз дінӧ веськалӧм бӧрын. Катя дӧгадывайтчис, мый веськаліс сӧмын танкӧвӧй подразделениеӧ, коді петӧма водзӧ территория вылӧ, кӧні ещӧ господствуйтӧ на противник. Но сійӧ эз нин придавайт некутшӧм значение противник вынъяслы. И противник, и став олӧмыс, кутшӧмын сійӧ, Катя, оліс тайӧ вит тӧлысь чӧжыс, и сы туйлӧн сьӧкыдлунъясыс — ставыс тайӧ не сӧмын коли бӧрӧ, ставыс тайӧ друг ылӧ-ылӧ вешйис сы сознаниеын.
Великӧй моральнӧй рубеж торйӧдіс Катяӧс быдторйысь сыысь, коді ӧні на вӧлі сы гӧгӧрын. Сылӧн кодь жӧ чувствояса, переживаниеяса, мышлениеа да олӧм вылас видзӧдласа йӧзлӧн мир шымыртіс сійӧс. И сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, тайӧ мирыс, мый сравнитны кӧ воддза мирыскӧд, кӧні сійӧ оліс ӧнӧдз, тайӧ мирыс кажитчис прӧстӧ помтӧмӧн. Катя вермис мунны тайӧ мотоциклнас ещӧ лун и ещӧ во и быдлаын эськӧ вӧлі сійӧ, тайӧ аслас мирыс, кӧні оз ков дзебсясьны, пӧръясьлыны, вӧчавны неестественнӧй моральнӧй да физическӧй усилиеяс. Катя лои ачыс аснас — и нэм кежлас.
Чизыр тӧлыс сотіс сылысь чужӧмсӧ, а сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый сійӧ вермис эськӧ заводитны сьывны.
Мотоциклист тӧвзьӧдіс сійӧс эз лунтыр, весиг эз час, — сійӧ тӧвзьӧдіс сійӧс кык минутаысь не дырджык. Мотоциклист муртса тормозитыштіс, кор кутіс кайны пос вылӧ, коді тырыштӧма лымйӧн да вуджис ю вомӧн, коді тыдалӧ косьмӧма гожӧмбыднас? И ньывкӧс бокъяса ляпкыдик балкаысь, кодӧс вӧчӧма тайӧ юыс, Катя пыр жӧ аддзис дас кымын танк да некымын грузӧвӧй машина, кодъяс сувталӧмаӧсь водзын туй кузяыс. Машинаясас да на дінын пукалісны да сулалісны сідз шусяна мотопехотаса миян автоматчикъяс — тӧвся шапкааӧсь да фуфайкааӧсь медся обыкновеннӧй автоматчикъяс.
Тані Катяӧс виччысисны нин. Муртса на мотоциклыс прӧйдитіс поссӧ, кыдзи сы дінӧ матыстчисны комбинезонъяса кык танкист да, Катяӧс сойбордйӧдыс босьтӧмӧн, отсалісны сылы петны коляскасьыс.
— Извинитӧй, ёрт... — Танкист, олӧма морт нин, кӧзырнитіс, шуис Катяӧс сійӧ учительница овнас, коді вӧлі Чирысь да код вылӧ вӧлі выпишитӧма фальшивӧй документсӧ, — извинитӧй, ме должен выполнитны тайӧ формальностьсӧ.
Танкист югдӧдіс карманнӧй пӧнарикӧн сылысь паспортсӧ вывсяньыс улӧдзыс да сэки жӧ бӧр сетіс.
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт! — Сійӧ бергӧдчис мӧд, танкистлань, кодлӧн плешкас, ныр вылас да шуйга банбок вомӧныс вӧлі вурыс туй — вурысыс вӧлі выль на, сӧмын на бурдӧма.
— Кынминныд? — юаліс капитан, и мелі, вежлив, бархатнӧйкодь гӧлӧс шы сертиыс, и сылӧн скромнӧй и сэки жӧ повелительно-смел повадка сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый тайӧ танкӧвӧй отрядса командир. — И шонтыштны тіянӧс некор — выступайтам. Но... Онӧ кӧ брезгуйтӧй... — Неловкӧй движениеӧн сійӧ сьӧкыд кинас вештіс водзладорас пельпом вомӧныс ӧшалысь фляга да перйис пробкасӧ.
Чӧв олігтыр Катя босьтіс кыкнан кинас флягасӧ да унакодь ньылыштіс.
— Аттьӧ.
— Ещӧ!
— Оз ков, аттьӧ...
— Эм распоряжение пыр жӧ нуӧдны тіянӧс корпусса штабӧ танкӧн, — шпыньмунігмоз шуис капитан. — Противниксӧ туй вывсьыс ми, збыль, лямӧдім, да зонаыс сэтшӧм, чӧртыс сійӧс тӧдас!
— Кыдзи ті тӧдмалінныд менсьым овӧс? — юаліс Катя, ачыс чувствуйтіс, кыдзи биӧн моз сотӧ сылысь горшсӧ тайӧ разведитӧм спиртсӧ ньылыштӧмсьыс.
— Тіянӧс виччысьӧны.
Сідзкӧ, ставсӧ тайӧс вӧчӧма Иван Фёдорович, сылӧн Ваняыс. Катялы лои жар.
Ковмис выльысь висьтавны ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс сикт водзвывса укреплениеяс йылысь. Катя дӧгадывайтчис, мый танкъяс ӧні мунасны босьтны тайӧ высоткаяссӧ. И збыльысь, кор сылы отсалісны кайны башня вылас да лэччыны кӧдзыд танкӧ, кодлысь ыдждасӧ сійӧ казяліс сӧмын дзик сы дінын матын лоӧм бӧрын, — танкъяс кутісны гӧгӧр страшнӧя муравны, а автоматчикъяс уськӧдчисны асланыс машинаяслань.
Танкас, кӧні ковмис мунны Катялы, командаыс вӧлі нёль мортысь. Быдӧнлӧн налӧн вӧлі аслас места, — Екатерина Павловнаӧс пуксьӧдісны веськыда джоджас. Танкын вӧлі дзескыд, Катя пукаліс дзик матын нёль мужчина костын. Командасьыс эз вӧв ранитчӧма сӧмын ӧти водитель.
Танкса командирыс вӧлі ранитчӧма юрас. Ваталӧн кыз слӧй вылӧ бинтуйтӧм юрас эз тӧр шлемыс, — командирыс вӧлі обыкновеннӧй салдатскӧй шапкаа. Сійӧ вӧлі ранитчӧма ещӧ и киас, коді ӧшаліс кӧртӧд йылын, и сійӧ, аслас казявтӧгыс, зэв ёна видзис кисӧ, медым не инмӧдчыны кытчӧкӧ, и мукӧддырйиыс, кор катовтчывліс танкыс, чукыртчывліс.
Сылы да сылӧн экипажлы зэв неокота вӧлі мунны ёртъясныс дорсьыс, и первойсӧ найӧ кӧдзыда относитчисны Катя дінӧ, — кыдзи мыжа дінӧ, код вӧсна мӧдӧдісны тылӧ. Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, сӧмын танкса командирыс да водительыс вӧлӧмаӧсь основнӧй экипажсьыс, мӧд кыксӧ вӧлі босьтӧма — кӧть кутшӧма найӧ эз водзсасьны — мукӧд танкъясысь да на местаӧ ыстӧма тайӧ экипажсьыс здоров ребятаӧс. Сійӧ здукас, кор Катяӧс вайӧдісны танк дорас, танкса командир да капитан костын кыптыліс неыджыд спор — збыль, тырвыйӧ корректнӧй тонъясӧн, но кыкнанныслӧн чужӧмвывса выражениеыс вӧлі ужаснӧй. Но капитан, кодлӧн чужӧм вомӧныс вӧлі дзикӧдз бурдтӧм на вурыс, сулаліс ас кыв вылас. Катялысь мунӧмсӧ сійӧ используйтіс, медым мездыны отрядсӧ раненӧйясысь.
Но, кор танкыс мӧдӧдчис мунны да танкистъяс казялісны, мый накӧд мунӧ том нывбаба, найӧ вежисны сы дінӧ отношениесӧ. Тӧдмалісны сэтчӧ жӧ, мый Катя сӧмын на прӧйдитӧма сійӧ укреплениеяс пыр, кодъясӧс колӧ вӧлі босьтны танкӧвӧй отрядлы. Танкистъяс лоины кыпыдджыкӧсь. Ставныс найӧ вӧліны том йӧз, ар витӧн, ар сизимӧн томджыкӧсь Катяысь.
Танкса командир сэки жӧ тшӧктіс восьтыны «мӧд фронт» — тадзи шулісны американскӧй консервированнӧй тушонка. Танкистъяс ӧти здукӧн восьтісны «мӧд фронт» да шӧралісны нянь багатырскӧй шӧрӧмъясӧн, и командир шуйга кинас мыччис Катялы ассьыс флягасӧ. Катя ӧткажитчис флягасьыс, но аппетитӧн сёйис и тушонкасӧ и няньсӧ. Танкистъяс ӧта-мӧд бӧрсяньыс матыстчылісны командирныс фляга бердӧ, и танкын лоины тырвыйӧ дружескӧй отношениеяс.
Найӧ мунісны сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи сӧмын вермисны. Катяӧс катлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Восьса люкын сулалысь башеннӧй стрелок друг копыртіс юрсӧ да шуис:
— Старшӧй лейтенант ёрт, онӧ кылӧй?
— Заводитчис? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс танкса командир. — Виччысьлы, Фомичев!
Водительыс тормозитіс. И пуксьӧм чӧв-лӧняс ставныс кылісны артиллериялысь частӧ лыйсьӧм. Войсӧ тыртысь тайӧ шыясыс кылісны сыладорсянь, кысянь воис Катя.
— Э-э, фрицъяслӧн абуӧсь югдӧдан ракетаясыс! — бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис башеннӧй стрелок, коді бара мыччис юрсӧ танкысь. — Миян прамӧя пызйӧны, би ыпнитлӧмъяссӧ ме аддза...
— Вай видзӧдла!
Старшӧй лейтенант вежсис местанас башнеркӧд да видзчысигтыр мыччис ассьыс бинтуйтӧм юрсӧ. Сы видзӧдігкості танкистъяс, Катя йылысь вунӧдӧмӧн, висьтавлісны уна предположениеяс делӧ мунӧм йылысь и бара дӧсадуйтісны сы вылӧ, мый найӧ абу асланыс танкъясынӧсь.
Командир видзчысигтыр лэдзис бинтуйтӧм юрсӧ, — сы чужӧмлӧн выражениеыс вӧлі жугыль. Но сійӧ эз вермы вунӧдны, мый накӧд мунӧ Катя, да пыр жӧ дугӧдіс став тайӧ сёрнисӧ. Век жӧ Катя аддзис сы чужӧм серти, кутшӧм сьӧкыд сылы, мый сійӧ оз вермы участвуйтны бойын. Кор танкыс сулаліс на, командирлы весиг лои разрешитны ставныслы видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ сэні.
Вообщӧ ставныс найӧ неуна жугыльмисны. Но Екатерина Павловна вӧлі сюсь нывбаба и пыр жӧ кутіс юасьны танкистъяслысь боевӧй делӧяс йылысь. Машина зёльскӧм вӧсна зэв сьӧкыд вӧлі сёрнитны — найӧ пыр горзісны. Казьтылӧмъясыс бӧр гажмӧдісны найӧс. Мӧда-мӧд вежмӧн висьталӧмъяссьыс Екатерина Павловна син водзӧ сувтіс ылӧсас первойя картинаыс тайӧ местаясса боевӧй действиеяс йылысь, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Сӧветскӧй танкӧвӧй частьяс форсируйтісны Воронеж — Ростов кӧрт туйвывса ыджыд участок Россошь да Миллерово костті да вӧтлісны немецъясӧс Камышнӧй юбокса оборонительнӧй рубежысь, а войвылынджык, Ново-Марковка сикт районті, петісны весиг Деркул ю катыдӧ. Отступайтысь немецкӧй частьяс тэрмасигтыр пӧртісны Камышнӧй да Деркул костса водоразделсӧ, например, сійӧ высоткаяссӧ, кодъяс дорті муніс Катя, обороналӧн передньӧй крайӧ. Выль рубежыс муніс Лимаревка, Беловодск, Городищи пыр — сійӧ местаясті, кӧні ӧні оперируйтісны Иван Фёдорович веськӧдлӧм улын отрядъяс, и самӧй Донец юӧдз, кӧні вӧлі Митякинскӧй отрядлӧн базаыс. Тайӧ местаяссӧ бура тӧдысь Катя сӧмын ӧні вермис донъявны сӧветскӧй войска ударлысь став вынйӧрсӧ. Сэки жӧ сійӧ гӧгӧрвоис став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны миян войска туй вылын. Налы колӧ вӧлі босьтны укрепитӧм берегъяс Деркул, Евсуг, Айдар, Боровӧй юяслысь, Старобельск — Станично-Луганскӧй костса кӧрт туй, сэсся и самӧй Донец ю берегъяссӧ.
Передовӧй танкӧвӧй отряд, кытчӧ петіс Катя, кык сутки чӧж нин вӧлі торъялӧма аслас частьысь, коді локтіс сы бӧрвылын километр дас вит сайын. Рытыввывлань мунігӧн отрядыс жугӧдіс противниклысь туй вылас паныдасьысь сопротивлениелысь став пунктъяссӧ, босьтіс некымын хутор да сикт, на лыдын и самӧй сійӧ сиктсӧ, кытчӧ, Иван Фёдорович индӧд серти, должен вӧлі петны Катя.
Танк, кӧні муніс Катя, луннас вӧлӧма головнӧй дозорын да участвуйтӧма сылы тӧдса высоткаяс вылӧ атакаын. Головнӧй дозор, вражескӧй укреплениеӧ друг зурасьӧм бӧрын, заводитӧма лыйлыны орудиеясысь да пулемётъясысь, и противник став бисӧ веськӧдӧма сы вылӧ. Тайӧ атакаас танксӧ вӧлі повредитӧма, а командирыс ранитчӧма юрас и киас.
Найӧ сэтшӧма ылыстчисны бой мунан местасяньыс, и тайӧ вӧлі нин дзик исправитны позьтӧм, мый вӧсна вочасӧн быдӧнлӧн, Катялӧн да танкса водительлӧн кындзи, кутіс чувствуйтчыны мудзлун да ун локтӧм, кыдзи овлывлӧ боецъяслӧн, кодъяс боевӧй страда бӧрын мынлӧны шойччыны. Катя кутіс чувствуйтны на дорӧ нежность да жальлун.
Тадзи прӧйдитісны найӧ некымын населённӧй пункт. Друг водительыс бергӧдчис Катялань да шуис:
— Миян йӧз локтӧны!
Найӧ пыр мунісны туй кузя, а ӧні кежисны му вылӧ, и водитель сувтӧдіс машинасӧ.
Вӧлі войшӧр-вой, кодлысь чӧв-лӧньсӧ торклывлісны сӧмын ылысса да матысса бойяслӧн шыясыс — военнӧй мортлы зэв привычнӧй шыяс. И тайӧ чӧв-лӧняс, пыр ёнджыка да матынджык, кылісны паныд локтысь металлическӧй массалӧн жургӧмыс да зяльскӧмыс. Водитель сигналитіс фара бияснас. Танкса командир да башеннӧй стрелок петісны машинасьыс, а Катя веськыда сувтіс башняас.
Мотоциклистъяс тӧвзьыштісны на дінті, тыдовтчисны туй вывті да степь вывті воысь танкъяс да бронемашинаяс. Найӧ тыртісны войсӧ асланыс грымакылӧмӧн. Чышъян вывтіыс Катя тупкис пельяссӧ кепысьяснас. Зяльскигтыр да клопайтігтыр танкъяс прӧйдитісны на дінті, массивнӧйӧсь да грузнӧйӧсь, пушкаясыс сьӧд хобот кодьӧсь, — найӧ вӧчисны вынйӧра да страшнӧй впечатление, коді ещӧ содліс пемыд вӧснаыс.
Ичӧтик бронемашина сувтіс налӧн ӧтка танк дінӧ, сэтысь петісны шинеля кык военнӧй. Мыйкӧдыра найӧ сёрнитыштісны танкса командиркӧд, горзісны ӧта-мӧдныслы пеляс, шочиника видзӧдлывлісны Катя вылӧ, коді сулаліс танк башняын. Сэсся шинеля военнӧйяс бӧр пырисны бронемашинаас, и сійӧ мӧдіс тӧвзьыны степь вывті, медым суӧдны танкӧвӧй потоксӧ.
Танкъяс бӧрся мунісны грузӧвӧй машинаяс, сэсся бара танкъяс, сэсся бара грузӧвикъяс, кӧні пукаліс мотопехота. Машинаяс плавнӧя гӧгыльтчисны туй кузя. Автоматчикъяс видзӧдісны степын сулалысь ӧтка танклань, кытысянь на вылӧ видзӧдіс нывбаба, коді тупкӧма пельяссӧ кепысьяснас.
Катяӧс чуймӧдісны пемыдінас мунысь металлӧн тайӧ сьӧкыд массаясыс да йӧзлӧн массаясыс, кодъяс быттьӧкӧ сӧльнитчӧмаӧсь металлыскӧд. И, тыдалӧ, буретш тайӧ минутасяньыс пытшкӧсса освобождение чувство дорас, кодӧс Катя испытывайтіс, сорласис ещӧ выль чувство, кодысь сійӧ дыр эз вермы мездысьны. Катялы кажитчис, мый ставсӧ тайӧс аддзӧ, переживайтӧ оз сійӧ, Катя, а кодкӧ мӧд. Сійӧ аддзис асьсӧ бокысянь да аддзис сідзи, кыдзи аддзӧны асьсӧ вӧтын. Катя первойысь кутіс чувствуйтны, мый отвыкнитӧма тайӧ мирсьыс, коді сэтшӧм ыджыд вынӧн пырис сы душаӧ. И сійӧс кытшалысь калейдоскопас, кӧні вӧліны йӧз, событиеяс, сёрнияс, медбӧрын, человеческӧй понятиеяс, кодъяс пӧвстын вӧліны дзик выльяс и сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс сійӧ важӧн эз употребляйтлыв, сійӧ дыр эз вермы аддзыны ачыс асьсӧ.
Ещӧ ёнджыка нин окота вӧлі сылы аддзыны Иван Фёдоровичӧс, чувствуйтны сійӧс матысь. Катялӧн сы йылысь тӧждысьӧмыс вӧлі пӧшти страдайтӧм кодь. Любовлӧн, гажтӧмчӧмлӧн чувство ранитіс сылысь сьӧлӧмсӧ и сымын лёкджык вӧлі, мый сійӧ важӧн вунӧдіс, мый сэтшӧмыс синва.
Краснӧй Армия, кодкӧд паныдасис Екатерина Павловна, — тайӧ вӧлі армия, коді тӧдіс нин сы йылысь, мый сійӧ армия-победительница.
Война заводитчӧмсянь воӧн-джынйӧн кольӧм бӧрын армия-победительница не сӧмын абу гӧльмӧма аслас оснащение кузя, — сійӧ сувтіс Екатерина Павловна син водзӧ сэтшӧм вынйӧра вооружениеӧн, коді вевтыртіс враглысь вынйӧрсӧ весиг нэм кежлӧ паметьӧ кольӧм унижение лунъясӧ, кор враг, быдторйӧн вооружитчӧмӧн, мый вермисны сетны поработитӧм Европалӧн медбур заводъяс, ставсӧ путкыляліг, некутшӧм пӧщадатӧг тӧвзис-муніс доналӧм донецкӧй степті. Но ещӧ ёнджыка Катя шензис йӧз вылас, кодъяскӧд ӧтлаӧдіс сійӧс ӧні судьбаыс. Да, йӧзыс, кодъяскӧд калейдоскопическӧя вежласигтыр паныдасьлывліс Екатерина Павловна, тайӧ вӧліны нин выльпӧлӧс йӧз. Найӧ не сӧмын овладейтӧмаӧсь выль техникалӧн мощностьнас, найӧ асланыс духовнӧй ӧблик серти быттьӧкӧ вуджӧмаӧсь человечество историялӧн выль, высшӧй классӧ.
Катялы сьӧкыд лолі мукӧддырйиыс, мый найӧ, тайӧ йӧзыс, сэтшӧма ордйӧмаӧсь сійӧс, мый сылы некор нин найӧс не вӧтӧдны.
Тайӧ чудеснӧй «своднӧй» экипажа танкыс, кодӧн командуйтіс юрас и киас ранитчӧм старшӧй лейтенант, вайӧдіс Катяӧс танкӧвӧй бригада штабӧ, коді паныдасис налы походын. Колӧ шуны, тайӧ эз вӧв штаб, — тані вӧліны сӧмын бригадаса командир оперативнӧй группаыскӧд. Найӧ вӧліны хуторынӧсь, кодӧс ёна жугӧдӧмаӧсь противниккӧд бой дырйи тӧрытъя асылын кымын.
Ӧзъян синма том полковник примитіс Катяӧс керкаын, коді дзик ӧтнас кольӧма дзоньӧн. Полковниклӧн чужӧмыс, кыдзи и сыкӧд мунысь штабнӧйясыслӧн, узьтӧмысла вӧлі сьӧд. Полковник извинитчис, мый оз вермы сійӧс примитны бурджыка: сійӧ ачыс пырӧма татчӧ здук кежлӧ и должен ӧні жӧ выступайтны. Всё-таки сійӧ предложитіс Катялы кольччывны татчӧ да узьыштны.
— Регыд мысти татчӧ воас миян мӧд эшелон, сюрасны кодъяслы тіян бӧрся видзӧдны да ухаживайтны, — шуис сійӧ.
Керкасӧ вӧлі ломтӧма жара. Офицеръяс заставитісны Катяӧс пӧрччыны полушубоксӧ да шонтысьыштны.
Кӧть кутшӧма эз вӧв жугӧдӧма хуторсӧ, сэтчӧ кольӧма на уна олысь — медсясӧ нывбабаяс, челядь да пӧрысьяс. Сӧветскӧй военнӧй йӧз, да ещӧ танкистъяс, вӧліны налы и радлунӧн и выльторйӧн. Сэні олысьясыс чукӧрмывлісны быдлаӧ, кӧні тыдовтчылісны военнӧйяс, медся нин — командиръяс. Связистъяс нюжӧдӧны нин вӧлі телефоннӧй провод и тайӧ керкаас и джынвыйӧ жугӧдлӧм орчча керкаясас, медым ставсӧ дасьтыны штаблы да сылӧн учреждениеяслы.
Катя юис чай, — тайӧ вӧлі настоящӧй чай. А час джын мысти командирлӧн тупкӧса вездеходыс тӧвзьӧдіс нин Катяӧс корпусса штабӧ. Сопровождайтіс сійӧс ӧні сӧмын ӧти сержант-автоматчик. И бинтуйтӧм юра старшӧй лейтенант-танкистлӧн чужӧмыс, и ӧзъян синма сьӧд полковниклӧн чужӧмыс, и ещӧ уна дас мукӧд мортлӧн чужӧмъясыс бырины Катя паметьысь.
Пуксис кӧдзыд асыв, руыс шебрӧдіс став местностьсӧ. Но кӧнкӧ сэні, ру саяс, петӧ вӧлі шонді, — Катя муніс веськыда шонділань.
Мунісны найӧ ыджыд грейдернӧй туй кузя, паныд локтісны войска. Эз кӧ вӧв вездеходыс, коді дугдывтӧг кежавліс ляпкыдик лымйӧн тырӧм степӧ, Катялы эськӧ дыр на лои мунны корпусса штабӧ. Регыд мысти машинаыс ваӧдыс вуджис Камышнӧй ю вомӧн, коді вӧлі таті ляпкыд да зэв гудыр. Ваас гудрасис лым, йи да лыа, кодъясӧс нырӧмаӧсь ю вомӧныс дугдывтӧг вуджалысьяс, и, тыдалӧ, уналаті, танкъяс да пушкаяс.
Руыс неуна вӧсняммис, шондіыс, код вылӧ позьӧ вӧлі видзӧдны, ӧшаліс горизонт весьтас улын. Ю кузяыс, кыкнан берегсьыс Катя аддзис немецкӧй укреплениеяс, кодъясӧс ӧні займитӧмаӧсь миян войска. Местностьсӧ гӧгӧр вӧлі ёна гӧрӧма снарядъясӧн да танкъясӧн да тягачьясӧн, кодъяс кыскалӧмаӧсь выль позицияяс вылӧ тяжёлӧй орудиеяс.
Ю мӧдлапӧлӧдыс туй кузяыс мунны лои ещӧ сьӧкыдджык зэв уна войска вӧсна, кодъяс мунісны рытыв-лунвывлань, да мӧдарӧ нуӧдан оккупационнӧй армияясса пленнӧй салдатъяс вӧсна. Найӧс нуӧдісны и ичӧтик группаясӧн и ыджыд партияясӧн. Сотчӧм шинельясаӧсь, бритчытӧмӧсь, няйтӧсь, найӧ кыссисны лойӧм туй кузяыс либӧ веськыда степь вывті; найӧс личкӧма поражение да пленӧ босьтӧм кузя позор. Местаяс вылас, кытъясті найӧс нуӧдісны, вӧлі страшнӧ видзӧдны наӧн вӧчӧм разрушениеяс вӧснаыс. Плодороднӧй степсӧ, коді уна сё вояс чӧж вайис нянь, вӧлі ставсӧ путкылялӧма, сиктъяссӧ сотӧма да жугӧдӧма. Быдлаын туплясисны сотчӧм сьӧд танкъяслӧн, грузӧвикъяслӧн остовъясыс, чурвидзис жугӧдӧм орудиелӧн хоботыс либӧ сьӧд свастикаа уськӧдӧм самолётлӧн пӧлӧсӧн качӧм бордйыс. Вражескӧй салдатъяслӧн кӧдзыдӧн чукрӧдлӧм шойясыс туплясисны степь вылын и веськыда туй вылас, найӧс некодлы и некор вӧлі идравны, и танкъяс да тяжёлӧй орудиеяс кыссисны на вомӧн да вӧчлісны шойяссьыс страшнӧй ӧладдяяс.
Йӧз, кодъяс восьлалісны наступайтысь колоннаясын, пукалісны танкъясын, грузӧвикъясын, йӧз, кодъяс мудзӧмаӧсь да сэки жӧ вдохновитчӧмаӧсь сражениелӧн героическӧй да сьӧкыд перипетияясӧн, а сражениеыс кыссис нин дас сутки гӧгӧр и найӧ сыын вӧліны победительясӧн, — йӧзыс эз обращайтны вниманиенысӧ врагъяслӧн шойяс вылӧ. И сӧмын Катя шочиника син бӧжнас видзӧдлывліс на вылӧ зывӧктана веськодьлунӧн.
А сражениеыс, историяын зэв гырысьяс пӧвстысь ӧти, коді являйтчӧ Сталинград дорын гитлеровскӧй войскаӧс великӧй разгромлӧн ӧти звеноӧн, пыр паськыдджыка и ёнджыка развёртывайтчис рытыв-лунвывлань. Разалысь ру пиын то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывлісны воздушнӧй бойяс, став степь пасьталаыс грымгисны тяжёлӧй орудиеяс, и быдлаын, кытчӧдз судзис синмыд, тыдалісны войска да техника, продовольствие да снарядъяс гигантскӧй передвижениеяслӧн картинаяс, передвижениеяс, кодъяс вӧліны гырысь военнӧй операцияяс вӧсна.
Лун шӧр кадын, кор вӧлі эськӧ дзик нин сэзь, не кӧ пӧжаръяслӧн рукӧд сорлассьӧм тшыныс, Катя воис гвардейскӧй танкӧвӧй корпусса штабӧ. Тайӧ бара жӧ эз вӧв штаб, а корпусса командирлӧн временнӧй команднӧй пункт, коді разместитчӧма кӧрт туй станцияса случайнӧ дзоньӧн кольӧм каменнӧй зданиеӧ Миллеровосянь войвылынджык. Станционнӧй посёлоксӧ вӧлі дзикӧдз жуглӧма. Но, кыдзи и став сӧмын на мездӧм пунктъясын, тані медводз шыбитчыліс синмад водзӧ мунысь боевӧй страдалӧн да лад вылӧ сувтысь сӧветскӧй гражданскӧй олӧмлӧн чуймӧдана сочетание.
Первойя мортӧн, кодӧс аддзис Катя команднӧй пунктса военнӧйяс пӧвстысь, вӧлі морт, коді кыпӧдіс сы вежӧрын мирнӧй олӧм и Иван Фёдоровичӧс, и сылысь, Катялысь, учительницалысь уджсӧ, а сэсся народнӧй образованиелӧн скромнӧй деятельницалысь уджсӧ.
— Андрей Ефимович! Донаӧй ті менам!.. — Тадзи горӧдӧм бӧрын Катя уськӧдчис тайӧ морт дінас да сывйыштіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі партизанъяслӧн украинскӧй штабысь ӧти руководитель, коді тӧлысь вит кымын сайын инструктируйтліс Иван Фёдоровичӧс подпольеӧ мунӧм водзвылын.
— Сідзкӧ, кутлӧй ставнысӧ! — шуис косіник том генерал, сы вылӧ кузь синлысъяса тӧлка руд синъяснас видзӧдігтыр.
Катя аддзис генераллысь гожъялӧм зумыш чужӧмсӧ, ӧкуратнӧя бритӧм, дзормыны заводитӧм кӧсичаяссӧ и друг сылы яндзим лои, тупкис кияснас чужӧмсӧ да копыртіс крестьянскӧй сьӧд чышъяна юрсӧ. Тадзи сійӧ и сулаліс полушубока да валегиа тайӧ подтянутӧй военнӧйяс пӧвстас, ачыс кияснас тупкӧма чужӧмсӧ.
— Но вот, янӧдінныд нывбабасӧ! Онӧ кужӧй обращайтчыны! — нюмъялігтыр шуис Андрей Ефимович.
Офицеръяс серӧктісны.
— Прӧститӧй... — генерал муртса инмӧдчыштліс сылы пельпомас вӧсньыдик кинас.
Катя вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс, синъясас сылӧн сявкйис радлун.
— Нинӧм, нинӧм, — шуаліс сійӧ.
Генерал отсаліс нин сылы пӧрччыны полушубоксӧ.
Кыдзи и унджык ӧнія командиръясыс, корпусса командир вӧлі том на аслас должность серти, аслас звание серти. Обстановка вылас видзӧдтӧг, кутшӧмын ӧні сійӧ вӧлі, генерал вӧлі эз нарошнӧ тӧдчӧдӧм, а естественнӧ спокойнӧй, движениеясыс точнӧйӧсь да ӧкуратнӧйӧсь, делӧвӧй, тыр грубӧйкодь юморӧн и сэки жӧ вежлив. И генералӧс кытшалысь став военнӧй йӧзлӧн тӧдчис сэтшӧм жӧ спокойствие, деловитость, вежливость да кутшӧмкӧ общӧй опрятность.
Сэк кості, кор расшифруйтісны Иван Фёдоровичлысь донесениесӧ, генерал ӧкуратнӧя пуктіс пызан вылын куйлысь ыджыд военнӧй карта вылӧ папироснӧй бумага тор, кытчӧ вӧлі посниа чертитӧма Ворошиловградскӧй областьлысь картасӧ, — тадзи жӧ вӧчлывліс Катя син водзын Иван Фёдорович. (Сьӧкыд вӧлі думыштны аслыд, мый тайӧ вӧлі сӧмын войдӧрлунся войын!) Генерал веськӧдліс листоксӧ вӧсньыдик чуньяснас да тӧдчана удовольствиеӧн шуис:
— Вот тайӧ удж, ме гӧгӧрвоа!.. Чӧрт возьми! — друг горӧдіс сійӧ. — Найӧ бара укрепляйтӧны Миус. Видзӧдлӧй жӧ, Андрей Ефимович.
Андрей Ефимович копыртчис карта дорӧ, и сылӧн зумыд чужӧм вылас ёнджыка кутісны тӧдчыны посньыдик чукыръяс, кодъяс пӧрысьмӧдісны Андрей Ефимовичӧс. Мукӧд военнӧйясыс тожӧ матыстісны ассьыныс чужӧмъяснысӧ военнӧй картавывса папироснӧй бумага листтор дінӧ.
— Миянлы оз нин удайтчы имеитны накӧд делӧ Миус дорын. Но ті тӧданныд, мый тайӧ значитӧ? — кузь синлыска синъяснас Андрей Ефимович вылӧ гажаа видзӧдлігмоз шуис генерал. — Найӧ абу нин сэтшӧм бӧбӧсь: ӧні налы збыльысь ковмас мунны Севернӧй Кавказысь да Кубаньысь!
Генерал серӧктіс, а Катя гӧрдӧдіс, — сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны генераллӧн да Иван Фёдоровичлӧн предположениеясыс.
— А ӧні видзӧдлам, мый выльыс тані миянлы. — Генерал босьтіс военнӧй карта вывсьыс ыджыд лупа да кутіс видзӧдавны знакъяссӧ да кружокъяссӧ, кодъясӧс чертитӧма папироснӧй бумага вылас Иван Фёдоровичлӧн точнӧй киыс. — Тайӧ известнӧ, тайӧ известнӧ... тадз... тадз... — Сійӧ разбирайтіс Иван Фёдорович знакъяслысь смыслсӧ объяснительнӧй запискатӧг, кодӧс абу на вӧлі расшифруйтӧма. — Мый нӧ, сідзкӧ миян Василий Прохорович абу нин сэтшӧм омӧль, а тэ пыр — «разведка омӧль, разведка омӧль!» — гуся иронияӧн шуис генерал сыкӧд орччӧн сулалысь сьӧд уска, кыз полковниклы, корпус штабса начальниклы.
Зэв ичӧт тушаа, куш юра кыз военнӧй, коді вӧлі синкымъястӧм, мудериник югыд тэрыб синъяса чужӧма, вевъяліс шуны полковникысь водзджык:
— Тайӧ сведениеясыс миян, корпусса командир ёрт, сійӧ жӧ источникысь, — падъявтӧг шуис сійӧ.
Тайӧ и вӧлі Василий Прохорович, корпусса штабысь разведкаса начальник.
— О-о, а ме чайтлі, ті тайӧс асьныд тӧдмалінныд! — разочаруйтчӧмӧн шуис генерал.
Офицеръяс серӧктісны. Но Василий Прохорович пыдди эз пукты ни корпусса командирлысь сералана замечаниесӧ, ни аслас сослуживец-ёртъяслысь серамсӧ, — кыдзи тыдалӧ, сійӧ велалӧма та дорӧ.
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй, генерал ёрт, со тайӧ даннӧйяс вылас, со татчӧ Деркул водзладорас. А ӧд найӧ кольччӧны! Ми татысь тӧдам нин унджык, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Катя кутіс чувствуйтны, мый Василий Прохоровичлӧн репликаыс быттьӧкӧ уськӧдӧ значениесӧ сійӧ сведениеяслысь, кодъясӧс чукӧртӧма Иван Фёдорович да мый вӧсна сійӧ, Катя, прӧйдитіс став тайӧ туйсӧ.
— Ёртыс, коді сетіс меным тайӧ сведениеяссӧ, — шуис Катя чорыда, — тайӧ ёртыс тшӧктіс висьтавны: противник отступайтӧмкӧд йитчӧм став выль даннӧйяссӧ сійӧ кутас передавайтны, и, ме чайта, сійӧ найӧс передайтӧ нин. А тайӧ картаыс сы дорӧ вӧчӧм пояснениеясыскӧд ӧтлаын сетӧ областьса положениелысь общӧй картина.
— Вернӧ, — шуис генерал. — Тайӧ ёнджыкасӧ колӧ Ватутин ёртлы да Хрущев ёртлы. Ми налы и ыстам сійӧс. А асьным воспользуйтчам сӧмын сійӧн, мый касайтчӧ миянлы.
Сӧмын сёр войын нин Екатерина Павловналы удайтчис сьӧлӧмсяньыс сёрнитны Андрей Ефимовичкӧд.
Найӧ эз пукавны, а сулалісны тыртӧм, но шоныд комнатаын, кодӧс югдӧдісны трофейнӧй немецкӧй плошкаяс, и Катя юасис:
— Кыдзи нӧ ті татчӧ веськалінныд, Андрей Ефимович, мусаӧй?
— А мый вылӧ ті шензянныд? Ӧд ми пырим Украина территория вылӧ. Кӧть сійӧ ещӧ ичӧт на, да миян! Правительство бӧр воӧ рӧднӧй му вылас да лӧсьӧдӧ сӧветскӧй порядокъяс. — Андрей Ефимович шпыньмуніс, и сылӧн посни чукырӧсь мужественнӧй чужӧмыс пыр жӧ томмис. — Миян войска, кыдзи тіянлы тӧдса, пырисны украинскӧй партизанъяскӧд взаимодействиеӧ. Кыдзи нӧ тані миянтӧг вермас лоны? — Сійӧ вывсянь увлань видзӧдіс Катя вылӧ, синъясыс сылӧн ӧзйисны. Но друг чужӧмыс лои бӧр серьёзнӧйӧн. — Кӧсйи тіянлы шойччыштны сетны, а аски нин сёрнитны делӧ йылысь. Да ӧд ті морт мужественнӧй! — Сійӧ неуна яндысьыштіс, но сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны Катя синъяс вылӧ. — Ӧд ми кӧсъям тіянӧс бӧр мӧдӧдны — веськыда Ворошиловградӧ. Миянлы колӧ тӧдмавны уна сэтшӧмтор, мый сӧмын ті верманныд тӧдмавны... — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся шуис ньӧжйӧник да юалана ногӧн: — дерт, ті кӧ ёна мудзинныд...
Но Катя эз сет сылы помавнысӧ. Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі тырӧма гордость да благодарность чувствоӧн.
— Аттьӧ, — муртса вермис шуны Катя. — Андрей Ефимович, аттьӧ!.. И сэсся нинӧм меным энӧ висьталӧй. Ті эськӧ нинӧм энӧ вермӧй висьтавны, мый вӧчис менӧ татшӧм шудаӧн, — волнуйтчигтыр висьталіс Катя, и сылӧн резкӧй чертаяса гожъялӧм чужӧмыс, кодӧс дорӧсаліс еджгов юрсиыс, лои зэв мичаӧн. — И тіян дінӧ дзик ӧти просьба: мӧдӧдӧй менӧ аски жӧ, энӧ ыстӧй менӧ фронтса политуправлениеӧ, меным шойччӧг оз ков!
Андрей Ефимович думайтыштіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ, сэсся нюммуніс.
— Да ӧд миянлы оз ков тэрмасьны, — шуис сійӧ. — Ньӧжйӧник мӧдам выравнивайтчыны, закрепляйтчыны босьтӧм рубежъяс вылын. Деркул, а медся нин — Донец пырмунігмоз он босьт. И Миллерово и Каменск кутӧны миянӧс. А тіянлы эм мый висьтавны политуправлениелы. Сідзкӧ, миянлы нинӧмла тэрмасьны. Туйӧ петанныд лун кык-куим мысти...
— Ок, мыйла ог аски! — горӧдіс Катя, и сьӧлӧмыс сылӧн ойдіс вирӧн шогысла да любитӧмысла.
Коймӧд лунас рытгорулас Екатерина Павловна бӧр нин вӧлі тӧдса сиктын, Галя хатаын. Екатерина Павловна вӧлі век сійӧ жӧ полушубока да сьӧд чышъяна и Чирса учительница ним вылӧ гижӧм сійӧ жӧ документа.
Ӧні тайӧ сиктас сулалісны миян йӧз. Но войвывланьса да лунвывланьса высоткаяссӧ пыр на вӧлі занимайтӧ противник. Немецкӧй укреплениеяслӧн линияыс муніс Камышнӧй да Деркул костса водоразделті и пыдіті рытыввывті да Деркул пӧлӧн.
Ичӧтик Сашко, сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧй да чӧв олысь, нуӧдіс Катяӧс войнас сійӧ жӧ местаясті, кыті коркӧ нуӧдліс Катяӧс старик Фома, и Катя веськаліс сійӧ жӧ хатаас, кӧні некымын лун сайын мӧдӧдіс сійӧс туйӧ Иван Фёдорович.
Тані уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти висьталіс сылы, мый Иван Фёдорович тӧдӧ сы петӧм йылысь, ачыс ловъя да здоров, но аддзӧдлыны Катяӧс оз вермы.
Колльӧдысьястӧг нин лун и вой мунігӧн, суткинас сӧмын кык-куим часысь не унджык шойччӧмӧн Катя воис Марфа Корниенко ордӧ. И ёна доймис сылӧн сьӧлӧмыс, кор кыліс Маша Шубина пӧгибнитӧм йылысь юӧр.
Вӧлі эрдӧдӧма Успенскӧй сиктса медпунктысь явочнӧй квартирасӧ. Кротова чойяс, кодъясӧс предупредитӧма полицияын уджалысь ас морт, вевъялӧмаӧсь мунны да предупредитны квартира эрдӧдӧм йылысь накӧд йитчӧм подпольнӧй организацияясӧс. Но эрдӧдӧм йылысь юӧр воис Марфа Корниенкоӧдз, кор Машаыс вӧлӧма нин Успенкаӧ мунан туй вылын.
Туй вылас Машаӧс абу вермӧмаӧсь ӧлӧдны. Маша сюрӧма жандармерия киясӧ, и сійӧс мучитӧмаӧсь сэні жӧ, Успенкаас.
Сійӧ жӧ ас мортсяньыс удайтчӧма тӧдмавны, мый Маша Шубина кулӧма, но абу висьталӧма подпольекӧд некутшӧм связь йылысь и некодӧс абу выдайтӧма.
Тайӧ вӧлі ужаснӧй выльтор! Но Катя весиг эз имеит право мучитны ассьыс сьӧлӧмсӧ: сылы колӧны вӧлі вынъяс.
Кык лун мысти сійӧ вӧлі нин Ворошиловградын.
Ветымын квайтӧд глава
Немецъяс тылын весиг медся бӧрӧ кольӧм мортыс, коді нинӧм эз вежӧртлы война делӧяс кузя, гӧгӧрвоис: гитлеровецъяслы воис пом.
Фронтсянь сэтшӧм ылыс местаясын, кыдзи Краснодон, тайӧс медводз гӧгӧрвоисны гитлеровецъяслӧн ичӧт компаньонъяс, грабёж кузя компаньонъяс пышйӧм серти, — венгерскӧй да итальянскӧй наёмникъяс да Антонеску армиялӧн колясъяс пышйӧм серти.
Румынскӧй офицеръяс да салдатъяс пышйисны став туйяс кузя, автотранспорттӧг да артиллериятӧг. Лун и вой найӧ кыссисны мудзӧм вӧвъясӧн асланыс будкаясын да мунісны подӧн, кияссӧ сюйӧмаӧсь сотчӧм пӧлаяса шинель сосъясас, кӧза куысь вурӧм джуджыд шапкааӧсь либӧ пилоткааӧсь, кынмалӧм чужӧмаӧсь, юрнысӧ гартлӧмаӧсь кичышкӧдъясӧн либӧ нывбабалӧн шерстянӧй трусикъясӧн.
Ӧти будка сувтіс Кошевойяс керка дорӧ. Сэтысь чеччыштіс-петіс тӧдса офицер да котӧрӧн пырис керкаас. Денщикыс пыртіс сылысь ыджыд чемодансӧ да ассьыс ичӧтикӧс. Сійӧ пырис юрсӧ чукыльтӧмӧн, медым дзебны ассьыс кынтӧм пельсӧ.
Офицерлӧн ӧти банбокыс пыктӧма, сійӧ вӧлі зарни погонъястӧм. Сійӧ пырис кухняӧ да плита дорын пыр жӧ кутіс шонтыны кияссӧ.
— Но, кыдзи делӧясыс? — юаліс сылысь дядя Коля.
Офицерлӧн эз нин вӧр ныр йылыс: сійӧ эз вермы вӧрӧдны кынтӧм нырсӧ. Сы чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм выражение, кутшӧм овлывліс сылӧн нырсӧ вӧрӧдігӧн, и друг чужӧмнас петкӧдліс Гитлерӧс. Тайӧ бура сылӧн артмис сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ичӧтик уска да синъясыс вӧліны безумнӧйӧсь. Сійӧ аснас петкӧдліс Гитлерӧс да, кок чунь йылас сувтӧмӧн, вӧчис вид, мый пышйӧ. Сійӧ весиг эз нюммун, сэтшӧма сійӧ эз вермы шутитны.
— Мунам гортӧ кӧзяйка ордӧ! — добродушнӧя шуис денщик, полӧмпырысь кӧсӧйтчыліс офицер вылӧ да мигнитіс дядя Колялы.
Найӧ шонтысисны, сёйыштісны и муртса на петісны чемоданъяснас, кыдзи бабушка мыйлакӧ лэптыштліс эшкынсӧ Елена Николаевна вольпась вылысь и эз аддзы кыкнан прӧстынясӧ.
Бабушка сэтшӧма скӧрмис, мый весиг томмыштіс, да уськӧдчис гӧстьяс бӧрся да мӧдіс лёк горшӧн горзыны дзиръя дорас. Офицер гӧгӧрвоис, мый вот-вот кыптас бабьей скандал, и сійӧ лоӧ сэні мыжаӧн. Та вӧсна сійӧ прикажитіс денщикыслы восьтыны ичӧтик чемодансӧ. Денщик чемоданын збыльысь вӧлі ӧти прӧстыня. Бабушка кватитіс сійӧс да горӧдіс:
— А кӧн нӧ мӧдыс?
Денщик лёкысь кылӧдіс синъяссӧ кӧзяинланьыс, но мӧдыс, ассьыс чемодансӧ босьтӧм бӧрын, пырӧ нин вӧлі будкаас. Сідзи и нуис сійӧ прӧстынясӧ гортас Румынияӧ, эз кӧ сӧмын веськав сійӧ кутшӧмкӧ партизанлы, украинецлы либӧ молдаванинлы, коді мӧдӧдіс древньӧй римляналысь потомоксӧ да сылысь денщиксӧ мӧдаръюгыдӧ.
Медся рискуйтана операцияяс мукӧддырйиыс овлӧны удачнӧйджыкӧсь медся бура дасьтӧм операцияяс дорысь кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмторъяс вӧсна. Но частӧджык медся гырысь делӧяс проваливайтчывлӧны ӧти невернӧй воськов вӧчӧм вӧсна.
Декабрь 30 лунся рытӧ Серёжка да Валя, асланыс ёртъясыскӧд клубӧ мунігӧн, аддзисны ӧти керка дорысь немецкӧй грузӧвӧй машина. Сэні тырыс вӧліны мешӧкъяс, эз видз сійӧс некутшӧм охрана, ни эз вӧв шофёрыс.
Сережка да Валя кайисны машина вылӧ да видлісны мешӧкъяссӧ: став сертиыс тӧдчис, мый сэні вӧліны выль вося пӧдаркияс. Тӧрыт рытнас усьыштӧма лым, кынмыштӧма, лым вӧснаыс гӧгӧр вӧлі югыд; йӧзыс ветлӧдлісны на уличаясті; век жӧ ребята рискнитісны шыбитны машинасьыс кымынкӧ мешӧк да разӧдавны найӧс матысса дворъясӧ да сарайясӧ.
Женя Мошков — клубса директор, да Ваня Земнухов — художественнӧй руководитель, предложитісны ребяталы, кыдзи сӧмын том йӧз муналасны гортаныс, нуны пӧдаркияссӧ клубӧ: сэні, пӧдвалас, вӧлі уна быдсяма гуся местаыс.
Машина дорӧ чукӧртчӧм немецкӧй салдатъяс, а медся нин ӧти ефрейтор, коді вӧлі пон ку воротника пася да эрзац-валегиа, пинясисны код гӧлӧснаныс, а керкаса кӧзяйкаыс, ӧтпӧлӧса, висьталіс, мый сійӧ абу мыжа. И немецъяс аддзисны, мый сійӧ абу мыжа. Бӧрыннас немецъяс пуксялісны машинаӧ, кӧзяйка котӧрӧн пырис керкаас, а немецъяс, балкаӧ лэччанінлань кежӧм бӧрын, мунісны жандармерияӧ.
Ребята нуалісны мешӧкъяссӧ клубӧ да дзебисны пӧдвалӧ.
Асывнас Ваня Земнухов да Мошков аддзысисны клубын да решитісны, мый мыйтакӧ пӧдаркисӧ, медся нин сигаретъяс, талун, выль во вечерняӧ, вузавны рынок вылын; организациялы колӧ вӧлі деньга. Случайнӧ клубын вӧлі и Стахович, коді поддержитіс тайӧ мероприятиесӧ.
Немецкӧй посни тӧварӧн гусьӧник тӧргуйтӧм эз вӧв выльторйӧн рынок вылын: тайӧн медводз занимайтчылісны немецкӧй салдатъяс, кодъяс вежлалісны посниторъяссӧ вина вылӧ, шоныд вещи вылӧ да сёян-юан вылӧ. Сэсся тайӧторъяссӧ нин вузавлісны киысь киӧ: полиция видзӧдіс та вылӧ чунь пырыс. И Мошковлӧн вӧліны нин детинкаяс, дзонь штат, кодъяс процентъяс вылӧ окотапырысь вузавлісны сигаретъяс.
Но тайӧ лунас полиция, вошан местасянь матысса керкаясын асывсяньыс обыск вӧчӧм бӧрын да вошӧмторсӧ аддзытӧм вӧсна, нарошнӧ следитіс, оз-ӧ кодкӧ кут вузасьны наӧн рынок вылын. И сигаретъясӧн вузасьысь ӧти детинкаӧс кутіс ачыс полицияса начальник Соликовский.
Допрос дырйи детинка шуис, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ вежис нянь вылӧ ӧти дяденькалысь. Детинкаӧс нӧйтісны плетьӧн. Но тайӧ вӧлі сэтшӧм детинка, кодӧс аслас олӧм чӧжӧн унаысь нин нӧйтлывлісны, таысь кындзи, сійӧ бура тӧдіс, мый ёртъясӧс вузавны оз позь: и нӧйтӧм да бӧрдысь детинкаӧс шыбитісны камераӧ рытӧдзыс.
Майстер Брюкнер, кодлы полицияса начальник мукӧд делӧяскӧд тшӧтш доложитіс немецкӧй папиросъясӧн вузасьысь детинкаӧс кутӧм йылысь, тайӧс йитіс мукӧд грузӧвӧй машинаясысь гусявлӧмъяскӧд да кӧсйис допроситны детинкасӧ ачыс личнӧ.
Камераӧ унмовсьӧм детинкаӧс сёр рытын садьмӧдісны да вайӧдісны
Детинка долис пыр ӧтитор.
Детинкаӧс вайӧдісны камераӧ, кӧні сулалісны вирӧсь кык топчан, пӧтӧлӧксянь ӧшалісны гезъяс да кузь краситтӧм пызан вылын кӧзлаясын куйлісны шомполъяс, шилаяс, электрическӧй проводысь гартлӧм плетьяс, чер. Ломтысис кӧрт пач. Пельӧсас сулалісны ва тыра ведраяс. Камера стенъяс пӧлӧныс вӧліны кык ворга, кыдзи пывсянын.
Кӧзлаяс дорас табуретка вылын пукаліс куш юра кыз немец, югыд рогӧвӧй ӧчкиа, сьӧд мундира, гӧна гырысь гӧрд кияса, да куритчис.
Детинка видзӧдліс сы вылӧ, мӧдіс дрӧжжитны да висьталіс, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ получитіс клубын Мошковсянь, Земнуховсянь да Стаховичсянь.
Тайӧ жӧ лунас «Первомайкаса» ныв, Вырикова, рынок вылын аддзысис аслас пӧдругаыскӧд — Лядскаякӧд, кодкӧд сійӧ коркӧ пукавліс ӧти парта сайын, а война заводитчӧм бӧрын торъяліс: Лядскаялысь батьсӧ вуджӧдісны удж вылӧ Краснодон посёлокӧ.
Найӧ, оз позь шуны, мый дружитісны, — налӧн вӧлі ӧтсяма воспитание аслыныс выгӧда гӧгӧрвоӧм кузя, а татшӧм воспитаниеыд оз кыскы дружбалань, — найӧ сідз прӧстӧ гӧгӧрволісны ӧта-мӧднысӧ кыв джынсянь, налӧн вӧліны ӧткодь интересъяс и кыкнанныс шедӧдлісны пӧльза ӧта-мӧд костас общайтчӧмысь. Челядьдырсяньыс налы пырис юрас асланыс бать-мамсянь да сійӧ йӧзсянь, кодъяскӧд волысьлісны налӧн бать-мамныс, мир йылысь сэтшӧм представлениеыс, мый став йӧзыс зільӧны шедӧдны сӧмын аслыныс выгӧда и морт олӧмлӧн цельыс да назначениеыс лоӧ тыш сы вӧсна, медым тэнӧ эз зырны, а мӧдарӧ — тэ эськӧ мед вевъялін кыпӧдчыны йӧз тшӧт вылӧ.
Выриковалӧн да Лядскаялӧн школаын вӧліны уна пӧлӧс общественнӧй обязанностьяс и найӧ привычнӧя да свободнӧя вӧдитчисны кывъясӧн, кодъяс обозначайтісны став ӧнія кадся общественнӧй да нравственнӧй понятиеяс. Но найӧ вӧліны уверенӧсь, мый и тайӧ обязанностьяссӧ, и став тайӧ кывъяссӧ, и весиг школаын налы сетӧм знаниеяссӧ йӧз лӧсьӧдӧмаӧсь сы могысь, медым дзебны налысь личнӧй выгӧдаас зільӧмъяссӧ да мукӧд йӧзӧс асланыс интересъяслы используйтӧм кузя зільӧмъяссӧ.
Мӧда-мӧдсӧ аддзӧм мысти найӧ торъя эз радлыны, но век жӧ вӧліны зэв дӧвӧленӧсь. Найӧ дружелюбнӧя мыччисны ӧта-мӧдныслы куснясьтӧм кипыдӧсъяссӧ — ичӧтик Вырикова, коді вӧлі пеля шапкаа да драпӧвӧй воротник вывтіыс водзлань чургӧдчӧм кӧсаяса, и Лядская, ыджыд тушаа, рыжӧй, гырысь черлыяса да краситӧм гыжъяса. Найӧ вешйисны бокӧ базарын жуысь йӧз дорысь да кутісны сёрнитны.
— Мед му пырыс мунасны найӧ, немецъясыс, аддзысьӧмаӧсь избавительяс! — шуис Лядская. — Культура, культура, а найӧ ёнджыкасӧ видзӧдӧны жӧритны да дон мынтытӧг балуйтчыны Пушкин тшӧт вылӧ... Ме всё-таки насянь виччыси унджыктор... Тэ кӧні уджалан?
— Вӧвлӧм Заготскот контораын... — Выриковалӧн чужӧмыс лои ӧбидитчӧмаӧн да скӧрӧн: со сійӧ вермис сёрнитны морткӧд, коді вермӧ правильнӧя осуждайтны немецъясӧс. — Сӧмын нянь, кыксё грамм, и ставыс... Найӧ дуракъяс! Ньӧти оз донъявны, коді ачыс муніс на ордӧ служитны. Ме зэв ёна разочаруйтчи, — висьталіс Вырикова.
— А ме пыр жӧ аддзи: абу выгӧднӧ. И эг мун, — шуис Лядская. — И олі первойсӧ, веськыда кӧ шуны, эг омӧля. Сэні миян вӧлі сэтшӧм бур компания, насянь ме пыр ветлывлі станицаясӧ, вежлалі... Сэсся личнӧй счётъяс вӧсна ӧти выдайтіс менӧ, мый ме абу биржаын. Да ме сылы — пига петкӧдлі! Сэні миян вӧлі биржаса уполномоченнӧй, олӧма морт, тешкодь сэтшӧм, сійӧ весиг абу немец, а кыськӧ Ларингияысь ли, мый ли, ме сыкӧд муні, гуляйтышті, бӧрыннас сійӧ весиг ачыс вайлывліс меным спирт да сигаретъяс. А сэсся сійӧ висьмис, и сы местаӧ ыстісны сэтшӧм барбосӧс, менӧ сійӧ пыр жӧ — шахтаӧ. Тожӧ, тӧдан, абу ма — вӧрӧт бергӧдлыны! Ме сы вӧсна и локті татчӧ, гашкӧ, мыйкӧ бурджыктор сюрас тані биржаас... Сэні тэнад тӧдсаяс абуӧсь?
Вырикова капризнӧя чургӧдіс вом доръяссӧ.
— Зэв тай меным найӧ колӧны!.. Ме тэныд сідзи шуа: лучше имеитны делӧ военнӧйяскӧд. Ӧти-кӧ, сійӧ временнӧ, сідзкӧ, коркӧ регыд мунас, тэ сылы нинӧмӧн абу обязан. И абу сэтшӧм скупӧсь: сійӧ тӧдӧ, мый аски вермасны вины сійӧс, и оз зэв жалит, медым гуляйтыштны... Тэ эськӧ мед пыралін коркӧ?
— Кыдз нӧ пыралан, дас кӧкъямыс километр, да ещӧ мыйта тіян Первомайкаӧдз!
— Важысянь-ӧ нӧ сійӧ эз ло тіянӧн?.. Всё-таки пырав, висьтав, кыдзи удж вылад устроитчан. Ме тэныд петкӧдла ӧттор-мӧдтор, а гашкӧ, и сета ещӧ мыйкӧ, гӧгӧрвоан? Пырав! — И Вырикова небрежнӧя чургӧдліс сылы ассьыс ичӧтик куснясьтӧм кипыдӧссӧ.
Рытнас соседкаыс, коді вӧлӧма тайӧ лунас биржаын, Выриковалы сетіс записка. Лядская гижис мый «тіян биржааныд барбосъясыс ещӧ на лёкджыкӧсь посёлокын дорысь», и мый сылӧн нинӧм эз артмы и сійӧ мунӧ гортас «зэв жугыль».
Выль волы паныда войын «Первомайкаын», кыдзи и карса мукӧд районъясын, вӧчисны обыск бӧрйӧм керкаясын, и Вырикова ордысь аддзисны тайӧ запискасӧ, кодӧс вӧлі небрежнӧя сюйыштӧма важ школьнӧй тетрадьяс костӧ. Обыск вӧчысь следователь Кулешовлы эз ковмы торъя ёна юасьны, медым Вырикова висьталіс пӧдругаыслысь овсӧ да повзьӧмысла вывті ёна содталӧмӧн висьталіс сылӧн «антинемецкӧй» настроениеяс йылысь.
Кулешов тшӧктіс Выриковалы праздник бӧрас локны полицияӧ да босьтіс сьӧрсьыс запискасӧ.
Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм йылысь первой тӧдмаліс Серёжка. Сійӧ предупредитіс чойяссӧ, Надяӧс да Дашаӧс, ассьыс другсӧ Витька Лукьянченкоӧс да котӧртіс Олег ордӧ. Сійӧ суис сэтысь Валяӧс да Иванцова чойясӧс: найӧ быд асылын чукӧртчывлісны Олег ордӧ, и сійӧ сетавліс налы лун кежлӧ заданиеяс.
Олеглы да дядя Колялы удайтчис кывзыны да гижны Информбюролысь колян войся юӧртӧм Сталинград районын Краснӧй Армиялӧн наступайтӧм йылысь квайт неделься итогъяс, Сталинград дорса зэв ыджыд немецкӧй группировкаӧс кык пӧвста кытшӧн дзоньнас кытшалӧм йылысь.
Серёжкаӧс киӧдыс кутігтырйи да сералігтыр нывъяс уськӧдчисны сы вылӧ тайӧ юӧрнас. Кӧть кутшӧм крепыдӧн эз вӧв Серёжка, вом доръясыс сылӧн кутісны тіравны, кор кутіс висьтавны ассьыс страшнӧй юӧрсӧ.
Олег мыйкӧдыра пукаліс кельдӧдӧм чужӧма, гырысь киясыслысь кузь чуньяссӧ воча топӧдӧмӧн, плеш кузяланогыс сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс. Сэсся сійӧ сувтіс, и чужӧм вылас мӧдіс тӧдчыны деятельностьлӧн выражение.
— Нывъяс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — корсьӧй Туркеничӧс да Уляӧс. Кытшовтӧй ребята ордті, коді ёнджыка йитчӧма штабкӧд, висьталӧй, медым ставсӧ дзеблаласны, мый оз позь дзебны, мед бырӧдасны. Висьталӧй, час кык кымын мысти юӧртам, мый вӧчны водзӧ. Предупредитӧй гортсаяснытӧ... Да энӧ вунӧдӧй Любалысь мамсӧ, — шуис сійӧ (Любка вӧлі Ворошиловградын). — А меным ковмас мыйкӧдыра кежлӧ ветлыны татысь.
Серёжка тожӧ пасьталіс ватнӧй курткасӧ да кепкасӧ. Кӧдзыдъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ ветліс татшӧм паськӧмӧн.
— Тэ кытчӧ? — юаліс Олег.
Валя друг гӧрдӧдіс: сылы кажитчис, мый Сережка пасьтасис, медым колльӧдны сійӧс.
— Чукӧртчигкостіыс дежуритышта ывлаын, — шуис Серёжка.
И первойысь ставныс гӧгӧрвоисны, мый сэтшӧмыс, мый лои Ванякӧд, Мошковкӧд да Стаховичкӧд, сідзжӧ вермас лоны и накӧд любӧй кадын, вот весиг ӧні.
Нывъяс юклісны ас костаныс, кодлы кытчӧ пыравны, да петісны. Серёжка сувтӧдіс Валяӧс ывла вылас:
— Тэ жӧ смотри, ӧкуратнӧйджыка. Ми кӧ огӧ нин лоӧй тані, мун Наталья Алексеевна ордӧ больничаӧ, ме сэтысь аддза тэнӧ: тэтӧг ме некытчӧ ог мун...
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас да котӧртіс Туркенич ордӧ.
Олег зілис мунны аслас обычнӧй походкаӧн да мӧдӧдчис Полина Георгиевна ордӧ. Сійӧ оліс биржа трудасянь матысса ӧти улича вылын.
Тайӧ здукас, кор Олег пырис сы ордӧ, Полина Георгиевна занимайтчис дзик мирнӧй уджӧн — весаліс картупель да шыблаліс сійӧс чугунӧ, коді руаліс плита вылын. Тайӧ спокойнӧй, выдержаннӧй нывбабаыс друг ставнас кельдӧдіс, кор Олег висьталіс сылы ёртъяссӧ арестуйтӧм йылысь. Пуртыс уси сы киысь, мыйкӧдыра сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв. Сэсся сійӧ справитчис аскӧдыс.
Вӧлі уджавтӧм лун, выль во первойя лун. Лун шӧр лунӧ эз вӧв лӧсьыд мунны Филипп Петрович ордӧ сы бӧрын, кор асывнас на сійӧ нуис сылы йӧв. Но и эновтчыны оз вӧлі позь: унатор вермас решитчыны не сӧмын часъяс чӧжӧн, но и минутаяс чӧжӧн.
Полина Георгиевна, кӧть сійӧ и тӧдіс «Том гвардиялысь» став делӧяссӧ, юаліс Олеглысь, тӧдӧ оз арестуйтӧмаяс пӧвстсьыс кодкӧ, мый Олеглӧн да Туркеничлӧн эм связь районнӧй комитеткӧд. Дерт, став арестуйтӧмаясыс тӧдісны, мый связь эм, но некод эз тӧд, кодкӧд персональнӧ. Мошков ачыс вӧлі
Лёк вӧлі сійӧ, мый Стахович зэв уна тӧдіс «Том гвардия» йылысь. Олег характеризуйтіс сійӧс, кыдзи честнӧй, но слаб характера мортӧс.
Полина Георгиевна колис Олегӧс гортас да велӧдіс сійӧс, мый вочавидзны, кодкӧ кӧ пырас бокӧвӧй морт.
Думыштлыны сӧмын, кутшӧм дыр кыссис Олеглӧн тайӧ часыс! Шудыд вылӧ, некод сідзи эз и пырав керкаас. Кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи соседъясыс ноксьӧны стен саяс.
Медбӧрын воис Полина Георгиевна... Кӧдзыдыс ыркӧдӧма сылысь чужӧмсӧ. И, тыдалӧ, Филипп Петрович аддзӧма сэтшӧм кывъяс, кодъяс сетӧмаӧсь сы сьӧлӧмлы надея.
— Кывзы менсьым. — Сійӧ пӧрччис чышъянсӧ да кизявтӧм пальтоа пуксис табуретка вылӧ Олеглы паныд. — Тшӧктіс висьтавны, медым эз усьны шогӧ. И тшӧктіс тіянлы мунны карсьыс, пыр жӧ мунны: штабса став членъяслы, ставныслы, коді матын штаб дорын либӧ арестуйтӧмаяслы матысса. Организацияӧн веськӧдлӧм вылӧ кольӧй кык-куим надежнӧй мортӧс, старшӧйсӧ тӧдмӧдӧй мекӧд да мунӧй... Кодлӧнкӧ кӧ эм позянлун дзебсьыны сиктӧ либӧ ылысса мукӧд каръясӧ, медым дзебсясны. А штабса членъяслы да налы, кодъяс матынӧсь штаб дорын, сійӧ сӧветуйта мунны войвыв районъясӧ, Донец сайӧ: сэні позьӧ либӧ фронт вомӧн вуджны, либӧ виччысьны, кытчӧдз оз воны миян йӧз... Энлы, тайӧ абу на ставыс... — Олеглысь юавны кӧсйӧмсӧ торкигмоз шуис сійӧ. — Сійӧ тшӧктіс меным сетны тэныд ӧти адрес. Кывзы менсьым внимательнӧя. — Чужӧмыс Полина Георгиевналӧн друг быттьӧ измис. — Тайӧ адрессӧ тэ имеитан право висьтавны сӧмын Туркеничлы. И сӧмын ті кыкӧн имеитанныд право пӧльзуйтчыны сійӧн. Сэсся сійӧс оз позь сетны некодлы, дзик некодлы, мед кӧть кутшӧм донаӧсь эз вӧвны тіянлы мукӧд ребятаныд... либӧ нывъясыд. Гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник шуис Полина Георгиевна да сюся видзӧдліс Олег вылӧ. Олег гӧгӧрвоис, код йылысь сійӧ думайтӧ.
Мыйкӧдыра Олег пукаліс пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, и сы плешкын кутісны тӧдчыны кузьмӧснога чукыръяс, быттьӧ верстьӧ мортлӧн.
— Ми
— Абу, дерт жӧ, абу обязательнӧ... Но тайӧ медся надежнӧй адрес: сэні тіянӧс не сӧмын дзебасны, а и сетасны тіянлы делӧ...
Сійӧ аддзис Олег чужӧм серти, кутшӧм мучительнӧй тыш мунӧ сы пытшкын. Но Олег юаліс дзик мӧдтор йылысь, а эз сы йылысь, мый виччысис Полина Георгиевна:
— А тюрьмаса ребятаыс? Кыдз нӧ ми мунам и весиг огӧ заводитлӧй найӧс мездыны?
— Ӧні ті всё равно налы абу отсасьысьяс, — немвиччысьтӧг стрӧга шуис Полина Георгиевна. — Райком вӧчас ставсӧ, мый вермас. И тіянлысь ребятатӧ, кодъяс кольччасны татчӧ, ми сідзжӧ корам отсавны. Кодӧс колянныд старшӧй пыдди?
— Кольччас Попов Анатолий, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Олег. — Мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд, сэки Коля Сумской. Тӧданныд?
Найӧ чӧв олыштісны. Олеглы колӧ нин вӧлі мунны.
— Кытчӧ жӧ мунны тэ думайтан всё-таки? — ньӧжйӧник юаліс Полина Георгиевна. Сійӧ юаліс ӧні сылысь прӧстӧя, кыдзи Олегӧс да налысь став семьясӧ радейтысь матысса нывбаба. Олег чувствуйтіс, кутшӧма сійӧ волнуйтчӧ.
Олеглӧн чужӧмыс лои сэтшӧм зумыш да жугыль, мый Полина Георгиевна весиг кутіс каитчыны юалӧмсьыс.
— Полина Георгиевна, — шуис сійӧ зэв сьӧкыдпырысь, — ті тӧданныд, мыйла ме ог вермы пӧльзуйтчыны тайӧ адреснас...
Да, сійӧ тӧдіс: Нина! Сійӧ эз вермы кольны Нинасӧ.
— Ми ӧтлаын заводитлам писькӧдчыны фронт вомӧн, — шуис Олег. — Прӧщайтлӧй.
Найӧ кутчысьлісны.
Олег ветлігкості сы ордӧ воӧма Ваня Туркенич, а недыр мысти некодӧн кортӧг воисны Стёпа Сафонов да Сергей Левашов, а неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын воис Жора Арутюнянц. Сійӧ локтіс Осьмухинтӧг. Талун, январь первой лунӧ, асывнас, Володялы тыри дас кӧкъямыс арӧс, Людмила чойыс пӧдаритӧма сылы тайӧ лун кежлас кыӧм шоныд ной носки пара, и найӧ ӧтлаын мунӧмаӧсь гӧститны дедушка ордас сиктӧ.
Туркенич ыстіс ставнысӧ дежуритны керкасянь быдладорӧ.
Уляӧс виччысьтӧг, коді оліс ылын, найӧ кутісны совещайтчыны кыкӧн: Туркенич да Серёжка.
Мый найӧ долженӧсь вӧлі ӧні вӧчны? Тайӧ вӧлі дзик ӧти вопрос, код вылӧ найӧ долженӧсь вӧлі сетны ӧтвет и сетны пыр жӧ. Найӧ гӧгӧрволісны: сёрниыс мунӧ оз сӧмын арестуйтӧм ёртъясныс йылысь, но и дзоньнас организациялӧн судьба йывсьыс. Виччысьны, кыдзи тайӧ ставыс бергӧдчас? Найӧс вермасны арестуйтны любӧй минутаӧ. Дзебсьыны? Налы некытчӧ вӧлі дзебсьыны: найӧс быдӧн тӧдісны.
Бӧр локтіс Валя, сэсся воисны Уля да Оля Иванцова и Нина, коді встретитчӧма накӧд туй вылас. Нина висьталіс: клуб дорын пӧ дежуритӧны немецкӧй жандармъяс да «полицайяс» и некодӧс пӧ сэтчӧ оз лэдзны, и быдӧн пӧ нин тӧдӧны клубса веськӧдлысьясӧс арестуйтӧм йылысь да клуб пӧдвалысь выль вося немецкӧй пӧдаркияс аддзӧм йылысь.
Туркенич да Нина висьталісны ассьыныс предположениесӧ, мый тайӧ дзик ӧти помка, мыйысь арестуйтісны ребятаӧс. Кӧть вывті сьӧкыд, но тайӧ абу на организациялӧн провалитчӧм.
— Ребята оз выдайтны, — висьталіс Туркенич сылы лӧсялана уверенностьӧн.
Сэки пырис Олег да нинӧм шутӧг пуксис пызан дорас, мый йылысь кӧ чорыда думайтіс. Сэсся сійӧ корис Туркеничӧс бабушка комнатаас. Олег висьталіс сылы адрес, кодӧс сетіс Полина Георгиевна. Найӧ сёрнитыштісны недыр да петісны нывъяс да Серёжка дінӧ, кодъяс виччысисны найӧс сьӧкыд чӧв-лӧньын. Ставныс юалана видзӧдісны Олег вылӧ, видзӧдісны страданиеӧн да надеяӧн.
Олеглӧн чужӧмыс, кор сійӧ заводитіс сёрнитны, лои весиг зэв скӧрӧн.
— Ми
Сійӧ чӧв ланьтіс. И некод эз кӧсйы и эз вермы водзӧ сёрнитны.
Вит тӧлысь чӧж найӧ мунісны ёрта-ёртныскӧд орччӧн. Вит тӧлысь немецкӧй власть улын, кор быд лун аслас физическӧй да нравственнӧй мучениеяс сьӧкталуннас да сэтчӧ пуктӧм усилиеяснас вӧлі ыджыдджыкӧн неделься прӧстӧй лун дорысь... Вит тӧлысь, — кыдзи тӧвзьыштіс кадыс! И кутшӧма вежсисны ставныс тайӧ кадас!.. Мыйта тӧдмалісны высокӧйсӧ да ужаснӧйсӧ, бурсӧ и лёксӧ, мыйта пуктісны общӧй делӧ вӧсна да ӧта-мӧдныслы асланыс сьӧлӧмсяньныс сӧстӧм, мича вын... Сӧмын ӧні налы кутіс тыдавны, кутшӧм тайӧ вӧлі организация «Том гвардия», кутшӧма обязанӧсь найӧ сылы. И со ӧні найӧ долженӧсь вӧлі эновтны сійӧс.
Нывъяс — Валя, Нина, Оля — гусьӧник бӧрдісны... Уля пукаліс, ортсысяньыс видзӧдны спокойнӧй, и страшнӧй, вына югӧр сявкйис сы синъясысь. Серёжка, чужӧмсӧ пызанлань копыртӧмӧн, пыктыштӧм вом доръяссӧ топӧдӧмӧн, гыжнас гижталіс пызан дӧра вылас узоръяс. Туркенич чӧв оліс, сӧдз синъяснас видзӧдіс ас водзладорас; вӧсньыдик вом доръясас артмӧм визяс ёнджыка тӧдчис суровӧй, ыджыд воля.
— Эмӧсь
Мукӧд мнениеяс эз вӧвны. Но Уля шуис:
— Ме ог аддзы коланлун мунны меным ӧні. Ми, первомайкасаяс, омӧля вӧлі йитчӧмаӧсь клубкӧд. Ме нӧрӧвитыштла, гашкӧ, ме верма на водзӧ уджавны. Ме лоа видзчысьысьджык...
— Тэныд колӧ мунны, — шуис Олег да бара зэв серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Серёжка, коді ӧнӧдз пыр чӧв оліс, друг шуис:
— Сылы обязательнӧ колӧ мунны!
— Ме лоа видзчысьысьджык, — бара шуис Уля.
Сьӧкыд чувствоӧн, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, найӧ примитісны решение кольны штабсянь тройка, кытчӧ пырасны Анатолий Попов, Сумской да Уля, оз кӧ сійӧ мун. Воас кӧ Люба да выяснитчас, мый сійӧ вермас кольччыны, сійӧ лоӧ нёльӧдӧн. Примитісны решение: мунны ставныслы, кыдзи позьӧ регыдджык. Олег шуис, мый сійӧ да связнӧйяс-нывъяс оз мунны сэтчӧдз, кытчӧдз ставнысӧ оз предупредитны да оз лӧсьӧдны связь Поповкӧд да Сумскойкӧд. Но штабса членъяс да штаббердса матысса йӧз некод нин не долженӧсь тайӧ войсӧ узьны гортас.
Найӧ корисны Жораӧс, Сергей Левашовӧс да Стёпа Сафоновӧс да висьталісны налы штаблысь решениесӧ.
Сэсся мӧдісны прӧщайтчыны. Уля матыстчис Олег дорӧ. Найӧ кутлісны ӧта-мӧднысӧ.
—
Уля нежнӧя малыштіс сылысь юрсӧ.
Но кор нывъяс кутісны прӧщайтчыны Улякӧд, Олег эз вермы кутны асьсӧ да петіс ывлаӧ. Серёжка петіс сы бӧрся. Найӧ ӧтпӧлӧсаӧсь сулалісны кӧдзыд ывлаын, 1943 вося югыд шонді водзын.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник юаліс Олег.
Серёжка довкнитіс юрнас:
— Ставсӧ... Стахович вермас не выдержитны... Сідз ӧд?
— Да... И эз вӧв лӧсьыд эськӧ висьтавны та йылысь: абу лӧсьыд не дӧверяйтны, кор он тӧд. Сійӧс, гашкӧ, мучитӧны нин, а ми вӧля вылынӧсь.
Найӧ чӧв олыштісны.
— Кытчӧ думайтан мунны? — юаліс Серёжка.
— Заводитла вуджны фронт вомӧн.
— И ме... Мунам ӧтлаын?
— Дерт жӧ. Сӧмын мекӧд Нина да Оля.
— Ме думайта, Валя тожӧ мунас миянкӧд, — шуис Серёжка.
Сергей Левашов, зумыш да гажтӧм выражениеа, матыстчис Туркенич дорӧ прӧщайтчыны.
— Энлы, тэ мый? — сы вылӧ ёся видзӧдігтыр шуис Туркенич.
— Ме кольччыла на, — зумыша шуис Левашов.
— Тӧлктӧм, — ньӧжйӧник шуис Туркенич. — Тэ сылы отсавны ни сійӧс дорйыны он вермы. Сійӧс виччысигкості тэнӧ асьтӧ кутасны. А сійӧ ныв сюсь, либӧ пышъяс, либӧ пӧръялас...
— Ог мун, — шуис Левашов.
— Мунан фронт вомӧн миян йӧз дорӧ! — чорыда шуис Туркенич. — Менӧ ӧні кежлӧ эз на вежны и приказывайта тэныд!
Левашов нинӧм эз вочавидз.
— Но, комиссар ёрт, сідзкӧ, фронт вомӧн миян йӧз дорӧ? Тайӧс дзикӧдз решитӧма? — пырысь Олегӧс аддзӧм мысти юаліс Туркенич. Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый Олег ӧткажитчис воспользуйтчыны адресӧн, кодӧс вӧлі сетӧма налы кыкнанныслы, но эз лыддьы коланаӧн убеждайтны Олегӧс мунӧм йылысь. Кор тӧдмаліс, мый налӧн лоӧма нин группа вит мортысь, довкйӧдлыштіс юрсӧ: — Унаӧнкодь... Сідзкӧ, тані жӧ аддзысьтӧдз — ставным лоам Краснӧй Армия радъясын!..
Найӧ кутчысисны кияснаныс, нюжӧдчисны окасьны. Туркенич друг нетшыштчис, ӧвтыштіс кыкнан кинас да котӧрӧн петіс. Сергей Левашов окаліс Олегӧс да петіс Туркенич бӧрся.
Стёпа Сафоновлӧн вӧлі Каменскын рӧдня: сійӧ решитіс сэні виччысьны Краснӧй Армиялысь воӧмсӧ. А Жора пытшкын муніс тыш, мый йылысь сійӧ некодлы эз вермы висьтавны. Но сійӧ гӧгӧрволіс, мый кольччыны сылы оз позь. Тыдалӧ, сылы всё-таки ковмас мунны Новочеркасскӧ дядьыс ордӧ, кытчӧ найӧ коркӧ эз вермывны воны Ваня Земнуховкӧд... Жоралы друг дум вылас уси налӧн Ванякӧд став походыс, синъяссьыс чепӧсйис синва, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Кымынкӧ минута кежлӧ найӧ кольлісны витӧн: Олег, Серёжка да связнӧй нывъяс. Вӧлі решитӧма, мый Серёжкалы нинӧмла нин ветлыны гортас, а Оля юӧртас сы йылысь гортсаясыслы Витька Лукьянченко пыр.
Сэсся Валя, Нина да Оля мунісны юӧртавны, кодлы колӧ, примитӧм решение йылысь, а Сережка пасьтасис да петіс караулитны: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Олеглы колӧ кольччывны ӧтнаслы гортсаыскӧд.
Сэки, кор столӧвӧйын да бабушка комнатаын мунісны тайӧ совещаниеясыс, Олеглӧн рӧдняыс тӧдіс нин Земнуховӧс да мукӧдӧс арестуйтӧм йылысь да тӧдіс, мый челядь сӧвещайтчӧны та йылысь.
Керкаас хранитісны оружие, флагъяс да гӧрд материе, листовкаяс, — ставсӧ тайӧс Елена Николаевна да дядя Коля мыйкӧ мындасӧ дзебисны пыдӧджык, мыйкӧ мындасӧ сотісны. Радиоприёмниксӧ дядя Коля гуаліс кухня гӧбӧчӧ, мусӧ шыльӧдіс да сэтчӧ сувтӧдіс шома капуста тыра бӧчка.
Но вот ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма, и рӧднӧйясыс чукӧртчисны дядя Коля комнатаӧ. Найӧ привычнӧ корсюрӧ горӧдлывлісны больгысь да дурысь детинка вылӧ — Мариналӧн куим арӧса пи вылӧ да, быттьӧ приговоритӧмаяс, виччысисны, мыйӧн помасяс совещаниеыс.
Ӧдзӧс пӧдлассис медбӧръя ёртныс петӧм бӧрын, и Олег пырис комнатаӧ. Ставныс бергӧдчисны сылань. Олег чужӧм вылын эз нин тӧдчыны деятельностьлӧн да ас пытшса тышыслӧн следъясыс, но сэтысь тшӧтш бырӧма и сэтшӧм частӧ тыдовтчывлысь челядь выражениеыс. Чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
— Мама... — шуис сійӧ. — И тэ, бабуся... И тэ, Коля, и Марина... — Сійӧ пуктіс ассьыс ыджыд кисӧ детинка юр вылӧ, коді гажаа горӧдігтыр кутчысис сылы кокас. — Меным ковмас прӧститчыны тіянкӧд. Отсалӧй меным мӧдӧдчыны туйӧ... А сэсся, мунӧм водзвылын, пукалыштам ӧтлаын, кыдзи пукавлім коркӧ... Важӧн... — И ылысса, нежнӧй нюммунӧм муртса тӧдчыштліс Олег синъясын да вом доръясын.
Ставныс чеччисны да кытшалісны сійӧс.
...Тэрыба, тэрыба вӧрӧны мамлӧн кияс! Тэрыба вӧрӧны лэбачьяс моз зэв нежнӧй паськӧм весьтын, кор ещӧ и пасьтӧднысӧ на некодӧс, кор сійӧ ещӧ сӧмын на нежнӧя, сьӧлӧмӧдз йиджана тувкӧдчӧ мам кынӧмас. Тэрыба вӧрӧны кияс медпервойысь ывла вылӧ гуляйтны пасьтӧдігӧн, тэрыба вӧрӧны школаӧ мӧдӧдігӧн. А сэні и первойя мунӧм, а сэні и ылысса поход, — став олӧмыс — колльӧдӧмъяс да встречаяс, шоч шуда минутаяс, нэмӧвӧйся сьӧлӧм дой. Тэрыба вӧрӧны, кор эм код дорын, кор эм надея, тэрыба вӧрӧны и сэки, кор абу нин надея — дитясӧ кулӧм бӧрын мӧдӧдігӧн...
И быдӧнлы сюри удж. Ещӧ ӧтчыд бӧръялісны дядя Колякӧд бумагаяс. Лои сотны дневник. Кодкӧ вурис тужуркаас сылысь комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяссӧ. Лӧсьӧдісны бельё — ӧти пара. Ставсӧ сӧвтісны вещевӧй мешӧкӧ: прӧдукта, майтӧг, пинь весалан щӧтка, суниса ем, еджыд сунисӧн и сьӧдӧн. Серёжка Тюленинлы корсисны важ мехӧвӧй пеля шапка. И ещӧ прӧдукта — мӧд мешӧкӧ Серёжкалы, найӧ ӧд витӧнӧсь...
Эз удайтчы сӧмын пукалыштны, кыдзи коркӧ пукавлісны... Серёжка то пыравліс, то петавліс. Сэсся бӧр воисны Валя, Нина да Оля. И вой нин пуксис. И колӧ вӧлі прӧщайтчыны...
Некод эз бӧрд. Бабушка Вера видзӧдаліс ставнысӧ, ӧтилысь кизьсӧ кизялас, мӧдлысь сумкасӧ лӧсьӧдыштас. Дзӧригтырйи топӧдліс быдӧнӧс ас бердас да йӧткыштліс, а Олегӧс кутіс дыр, ачыс топӧдчӧма ёсь тшӧканас сы шапка бердӧ.
Олег кутіс мамсӧ киӧдыс, найӧ пырисны мӧд комнатаӧ.
— Прӧстит менӧ, — шуис Олег.
Мамыс котӧрӧн петіс ывлаӧ, и кӧдзыдыс ӧвтыштіс сылы чужӧмас и кокъясас. Сійӧ эз нин аддзы найӧс, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи дзуртӧны налӧн кокъясыс лым вывті, — муртса кыліс тайӧ шыыс, а со нин и сійӧ эз кут кывны. А мамыс век сулаліс и сулаліс кодзула пемыд небеса улын...
Югдігӧн Елена Николаевна, коді войбыд эз и куньлы синъяссӧ, кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм. Сійӧ тэрыба пасьталіс платьесӧ, юаліс:
— Коді?
Найӧ вӧліны нёльӧн: полицияса начальник Соликовский, унтер Фенбонг да кык салдат. Найӧ юалісны Олегӧс. Елена Николаевна шуис, мый сійӧ муніс сиктӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кӧлуй.
Найӧ обыщитісны квартирасӧ да арестуйтісны став олысьсӧ, весиг бабушкаӧс — Вера Васильевнаӧс — да Маринаӧс куим арӧса пиыскӧд. Бабушка муртса вевъяліс висьтавны соседъясыслы, медым найӧ видзӧдлывлісны керкасӧ.
Тюрьмаын найӧс пуксьӧдалісны разнӧй камераясӧ. Марина аслас пиыскӧд веськаліс камераӧ, кӧні пукалісны уна нывбаба, кодъяслӧн некутшӧм отношение эз вӧв «Том гвардия» дінӧ. Но на пӧвстын вӧліны Мария Андреевна Борц да Серёжка Тюленинлӧн чойыс — Феня, коді оліс аслас челядькӧд семьясьыс торйӧн. Феня висьталіс Мариналы, мый пӧрысьяссӧ — Александра Васильевнаӧс да весиг кӧстыльӧн ветлысь нюкыртчӧм «дедӧс» — арестуйтӧмаӧсь жӧ, а Надя да Даша чойясыс удитӧмаӧсь мунны.
Ветымын сизимӧд глава
Ваня Земнуховӧс арестуйтісны кыа петігӧн. Сійӧ кӧсйис ветлыны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ, чеччис пемыднас на, босьтіс сьӧрсьыс нянь край, пасьталіс пальто, шапкааліс пеля шапка да петіс ывлаӧ.
Зэв чистӧй югыдвиж кыа рӧвнӧй визьӧн куйліс горизонт вылын рудов-розӧвӧй тшынтор улысладорын, коді разалӧма кельыд сэзь небесаас. Некымын зэв кокньыдик тшынтор, розӧвӧйӧсь да вижолӧсь, ӧшалісны кар весьтын. Ваня нинӧм тайӧс эз аддзы, но сійӧ ичӧтдырсяньыс помнитіс, мый татшӧм сэзь кӧдзыд асывводзын тадзи и овлӧ, и сылӧн ӧчкитӧм чужӧм вылас кутіс тӧдчыны шудлун — ӧчкисӧ сійӧ пуктӧма пытшкӧс зептас, медым стеклӧясыс оз гыӧртны. Тадзи шуда выражениеӧн сійӧ и паныдасис керка дорӧ матыстчысь нёль морткӧд, кытчӧдз эз казяв, мый тайӧ немец-жандармъяс да полицияса выль следователь — Кулешов.
Сійӧ здукас, кор найӧ воисны дзик сы дорӧдз и Ваня тӧдіс найӧс, Кулешов мыйкӧ кутіс нин юасьны сылысь, и Ваня гӧгӧрвоис, мый найӧ локтӧмаӧсь сыла. И тайӧ жӧ здукас, кыдзи пыр овлывлӧ сылӧн татшӧм решающӧй моментъясас, Ваня лои зэв спокойнӧйӧн, кӧдзыдӧн, и гӧгӧрвоис Кулешовлысь юалӧмсӧ.
— Да, тайӧ ме, — шуис Ваня.
— Достукайтчин... — шуис Кулешов.
— Ме юӧрта гортсаяслы, — шуис Ваня. Но сійӧ тӧдіс нин, мый найӧ оз лэдзны сійӧс пыравны гортас да, бергӧдчӧм мысти, таркӧдыштіс медматысса ӧшиняс — эз стеклӧас, а кулакнас шӧр тасас.
Тайӧ жӧ здукас Кулешов да жандармерияса салдат кватитісны сійӧс киясӧдыс, и Кулешов тэрмасьӧмӧн малалыштіс сылысь пальто зепъяссӧ да пальто пырыс гач зепъяссӧ.
Воссис форточка, и видзӧдліс чойыс; Ваня эз вермы аддзыны, кутшӧмджык сылӧн чужӧм выражениеыс.
— Висьтав папалы да мамалы, корисны полицияӧ, мед оз тӧждысьны, регыд бӧр воа, — шуис сійӧ.
Кулешов ымӧстіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ да немец-салдаткӧд кайис кильчӧ вылас: налы колӧ вӧлі вӧчны обыск. А немец-сержант да мӧд салдатыс нуӧдісны Ваняӧс векньыдик трӧпа кузя, коді муніс керкаяс пӧлӧн ляпкыдик лымйӧд тайӧ омӧля ветлан уличатіыс. Сержантлы да салдатлы ковмис мунны лымтіыс, найӧ лэдзисны Ваняӧс да кутісны мунны сы бӧрся.
Ваняӧс, пальтонас и пеля шапканас и пӧлӧстчӧм каблука важиник ботинкинас, йӧртісны ичӧтик пемыд камераӧ да томналісны ӧдзӧссӧ ключӧн. Камера стенъясыс вӧлі гыӧртӧмаӧсь, джоджыс нильӧг. Ваня коли ӧтнас.
Асъя югыдыс муртса писькӧдчис пӧтӧлӧкдорса векньыдик щельӧд. Камераын эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс. Лёк дук петіс пельӧсын сулалысь парашасянь.
Дӧгадкаяс, мыйысь сійӧс арестуйтісны, тӧдмалӧмаӧсь-ӧ мыйкӧ найӧ сы деятельность йылысь, либӧ прӧстӧ подозрение кузя, либӧ предайтіс кодкӧ, мӧвпъяс Клава йылысь, мам-бать йывсьыс, ёртъяс йывсьыс ыльнитісны сылы юрас. Но сійӧ, волясӧ привычнӧя зэвтӧмӧн, быттьӧкӧ уговаривайтіс асьсӧ: «Спокойнӧ, Ваня, сӧмын спокойнӧ», дасьтіс асьсӧ ӧні кежлӧ дзик ӧти да главнӧй мӧвпӧ: «Терпит, сэні тыдавны кутас...»
Ваня сюйис турдӧм кияссӧ пальто зепъясас да, пеля шапкаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, мыджсис стен бердас, и тадзи, сылы лӧсялана терпениеӧн, сулаліс дыр, ачыс эз тӧд, мый дыра, — гашкӧ, некымын час.
Сьӧкыд воськов шыяс ӧти либӧ некымын мортлӧн дугдывтӧг гымгисны коридор кузя помсянь помӧдз, клопайтісны камера ӧдзӧсъяс. Кылісны ылысса либӧ матысса гӧлӧсъяс.
Сэсся некымын морт сувтісны сы камера дорӧ, и чирӧм гӧлӧс юаліс:
— Тані?..
И тайӧ мортыс муніс водзӧ, и ключыс зёлькнитіс томанас.
Ваня вешйыштіс стен бердсьыс да бергӧдіс юрсӧ. Пырис немецкӧй салдат, эз сійӧс колльӧдысьыс, а мӧд, ключа, буракӧ, коридорса дежурнӧй, да «полицай», кодлӧн чужӧмыс вӧлі тӧдса Ванялы, сы вӧсна мый тайӧ кад чӧжнас найӧ изучитісны став «полицайяс»». Ваняӧс «полицай» нуӧдіс
Детинкаыс зэв ёна омӧльтчӧма, мыссьытӧм, видзӧдліс Ваня вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, кыскис ныр пырыс воздухсӧ да бергӧдчис.
Ванялы кыдзкӧ кокниджык лои. Но сылы всё равно ковмас ставсьыс соссьыны: висьталас кӧ кӧть сійӧс, мый сійӧ, Земнухов, гусяліс пӧдаркияссӧ сы могысь, медым неуна нажӧвитчыштны, сылы тшӧктасны висьтавны мукӧдъяссӧ, кодъяс сэні вӧліны. Оз, оз ков думайтны, мый делӧыс вермас помасьны бура...
Немец-писарь петіс
— Пыр... пыр... — повзьӧмпырысь тэрмасьӧмӧн шуис «полицай» да йӧткыштіс Ваняӧс ӧдзӧслань. И мӧд «полицай», бӧрладорсяньыс детинкаӧс сьыліӧдыс кутігмоз, сідзжӧ тойыштіс сійӧс. Ваня да детинка пӧшти ӧтпырйӧ пырисны кабинетӧ, и на бӧрся ӧдзӧсыс пӧдлассис. Ваня пӧрччис шапкасӧ.
Кабинетас вӧлі некымын морт. Ваня тӧдіс
— Матӧджык! Рам лоӧмыд... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Соликовский, сылӧн гӧлӧсыс быттьӧ сук вӧр пыр писькӧдчис. Соликовский сулаліс
Мӧдар бокас сулалысь следователь Кулешов, кузь кисӧ нюжӧдӧмӧн, кватитіс детинкаӧс киняулӧдыс да друг тракнитӧмӧн кыскис сійӧс пызан дорӧ.
— Сійӧ? — Ванялань мигнитӧм бӧрын неуна шпыньмунӧмӧн юаліс Кулешов.
— Сійӧ... — муртса шуыштіс детинка, кыскис нырнас воздухсӧ да кынмис места вылас.
Кулешов, ачыс дӧвӧлен, видзӧдліс
— Гӧгӧрвоин?.. — И Соликовский, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс Ваня вылӧ векни синъяснас, кодъяс вӧлі сэтшӧм пыдӧ дзебсьӧмаӧсь польдчӧм бандзибъяс саяс, быттьӧкӧ видзӧдӧны гӧраяс сайсянь. — Висьтав господин
— Ог тӧд, мый йылысь ті сёрнитанныд, — сы вылӧ веськыда видзӧдлӧм бӧрын кызкодь гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Аддзылін, а? — чуймӧмӧн да скӧрысь шуис Кулешовлы Соликовский. — Татшӧм образованиесӧ налы сетӧма сӧветскӧй власть!
А детинкаыс Земнухов висьталігӧн повзьӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ да йӧжгыльтчис, быттьӧкӧ сылы кӧдзыд лои.
— Абу яндзим тэныд? Детинкасӧ кӧть мед жалитыштін, ӧд сійӧ тэ вӧсна страдайтӧ, — кӧритӧм сямӧн шуис Кулешов. — Видзӧдлы, тайӧ мый куйлӧ?
Ваня видзӧдліс, кытчӧ индіс Кулешов. Стен бердын куйліс пӧдаркияс тыра мешӧк. Мешӧксӧ вӧлі розьӧдӧма и мыйкӧ мында пӧдаркиыс сэтысь киссьӧма джоджас.
— Ог тӧд, кутшӧм отношение тайӧ имеитӧ ме дорӧ. Тайӧ детинкасӧ аддза первойысь, — шуис Ваня, коді лои пыр спокойнӧйджык и спокойнӧйджык.
— Господин
— Кыдз нӧ ме верма нападайтны машинаяс вылӧ, кор ме весиг тэнӧ ог аддзы, тайӧс жӧ тӧдан тэ? — шуис Ваня.
— Кора ӧтвечайтны господин
Но господин
— Фенбонг дорӧ!
Ӧти здукӧн ставыс вежсис. Соликовский ыджыд кинас кватитіс Ваняӧс воротникӧдыс да, сійӧс лёкысь тракйигтырйи, петкӧдіс приёмнӧйӧ, бергӧдіс асланьыс чужӧмӧн да мыйвынсьыс крестӧн-крестӧн швичнитіс плетьнас сылы чужӧмас. Ваня чужӧм вылын кыптісны пемыдгӧрд визьяс. Ӧти кучкӧм сылы инмис шуйга син бӧжас, и синмыс пыр жӧ кутіс гырдмыны. Ваняӧс вайӧдысь «полицай» кватитіс сійӧс воротникӧдыс, и найӧ Соликовскийкӧд кыкӧн, тойлалігтырйи да пидзӧсъяснас чужъялігтыр, кыскисны сійӧс коридор кузя.
Помещениеас, кытчӧ сійӧс тойыштісны, пукалісны унтер Фенбонг да СС службаса кык салдат; найӧ пукалісны мудзӧм чужӧмаӧсь да куритчисны.
— Тэ кӧ, мерзавец, ӧні жӧ он выдайт ас йӧзтӧ... — страшнӧй киргысь гӧлӧсӧн шуис Соликовский, кӧрт кодь чорыд гыжъяса ыджыд кинас Ваняӧс чужӧмӧдыс кватитӧм бӧрын.
Салдатъяс куритчӧмсӧ помалӧм бӧрын да чигаркапомъяссӧ кокнаныс кусӧдӧм мысти, тэрмасьтӧг, кужӧмӧн нетшыштісны Ваня вылысь пальтосӧ да став паськӧмсӧ и пасьтӧгыс тойыштісны вирӧсь топчан вылӧ.
Еджыд гӧна гӧрд кинас Фенбонг сідзжӧ тэрмасьтӧг бӧрйис пызан вывсьыс электрическӧй проводысь гартӧм гезпомъяс да ӧтиӧс сетіс Соликовскийлы, а мӧдӧс босьтіс аслыс, сійӧс воздухас ӧвтыштӧмӧн. И найӧ кыкӧн ӧчередьӧн кутісны кучкавны Ванялы куш яяс, асланьныс гезпомъяссӧ кыскышталӧмӧн. Салдатъяс кутісны Ваняӧс кокъясӧдыс да юрӧдыс. Сылӧн яйсьыс первойя кучкӧмъяссяньыс жӧ чепӧсйис вир.
Мыйӧн сӧмын кутісны кучкавны сійӧс, Ваня сетіс аслыс клятва, мый некор нин сэсся оз восьты вомсӧ, медым вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ, и некор ни ӧтчыд оз ымӧстлы.
И нӧйтігчӧжыс сійӧ пыр чӧв оліс. Кадысь кадӧ сійӧс дугдывлісны нӧйтны, и Соликовский юасис:
— Вежӧрсялін?
Ваня куйліс чӧв олігтыр, эз лэптыв чужӧмсӧ, и сійӧс бара заводитлісны нӧйтны.
Час джын сайын сыӧдз тайӧ жӧ топчан вылас тадзи жӧ нӧйтісны Мошковӧс. Мошков, кыдзи и Ваня, соссис ставсьыс, мый пӧдаркияс гусялӧмын сійӧ ньӧти абу участвуйтӧма.
Стаховичӧс, коді оліс ылын окраинаын, арестуйтӧмаӧсь бӧрынджык.
Стахович, кыдзи сэтшӧм сяма став том войтырыс, кодъяслӧн олӧмас основнӧй двигательнӧй пружинаыс — самолюбие, вермис вӧвсьыны кӧть кутшӧмакӧ стойкӧйӧн, вермис весиг вӧчны йӧз син водзын, медся нин сылы матысса йӧз водзын либӧ моральнӧй вес имеитысь йӧз водзын истерически-героическӧй поступок. Но опасностькӧд либӧ сьӧкыдлункӧд ӧтнас паныдасигӧн сійӧ вӧлі трус.
Сійӧ воштіс ассьыс вынсӧ сэки нин, кор сійӧс арестуйтісны. Но сійӧ вӧлі вежӧра аслас писькӧс вежӧрнас, коді пыр жӧ аддзӧ уна дас да сё моральнӧй оправдание, медым кокньӧдны ассьыс положениесӧ.
Детинкакӧд очнӧй ставка дырйи Стахович пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый выль вося пӧдаркияс дзик ӧти улика сылы да сылӧн ёртъясыслы, кодъясӧс оз вермыны не арестуйтны. И ставсӧ тайӧс уголовнӧй делӧӧ вуджӧдны мӧвп, сьӧлӧмсянь признайтчыны, мый найӧ вӧчисны тайӧс куимӧн, синвасорӧн норасьны страшнӧй нужда да тшыгъялӧм вылӧ и кӧсйысьны искупитны став мыжсӧ честнӧй уджӧн, — тайӧ мӧвпыс пыр жӧ воис сылы юрас. И сійӧ сэтшӧм веськыда висьталіс тайӧ ставтор йывсьыс
Сы шуд вылӧ воис кад, кор
Рытнас сыкӧд сёрнитісны меліа да шуисны, мый сійӧс пыр жӧ лэдзасны, висьталас кӧ сійӧ пӧдаркияс гусялысьяссӧ. Сійӧ бара шуис, мый тайӧс вӧчисны найӧ куимӧн. Сэки сійӧс сетісны Фенбонг киясӧ да мучитісны сэтчӧдз, кытчӧдз сылысь эз пычкыны Тюленинлысь овсӧ. Мукӧд йывсьыс сійӧ висьталіс, мый абу тӧдӧма найӧс пемыд вӧснаыс.
Шудтӧм, сійӧ эз тӧд, мый, Тюленинӧс вузалӧм бӧрын, асьсӧ тойыштіс нӧшта страшнӧйджык мучениеяс йирӧ, сы вӧсна мый йӧзыс, кодъяс киын сійӧ вӧлі, тӧдісны, мый найӧ долженӧсь чегны сійӧс помӧдз буретш ӧні, кор сійӧ петкӧдліс слаблун.
Сійӧс мучитісны да киськалісны ваӧн да бара мучитісны. И асывводзнас нин, мортлысь ӧблик воштӧм бӧрын, сійӧ кутіс кевмысьны: сійӧ оз заслуживайт татшӧм мучениеяссӧ, сійӧ вӧлі сӧмын исполнительӧн, вӧліны йӧз, кодъяс приказывайтлісны сылы, мед найӧ и ӧтвечайтӧны! И сійӧ выдайтіс «Том гвардиялысь» штабсӧ связнӧйясыскӧд тшӧтш. Сійӧ эз висьтав сӧмын Ульяна Громоваӧс, — код тӧдас мыйла. Кутшӧмкӧ ӧти здуклӧн сёӧд юкӧнын сійӧ ас водзсьыс аддзыліс Громовалысь мича сьӧд синъяссӧ и эз висьтав сылысь нимсӧ.
Тайӧ лунъясас Краснодон посёлокысь вайӧдісны жандармерияӧ Лядскаяӧс, и сылӧн вӧлі очнӧй ставка Выриковакӧд. Найӧ ӧтиныс мӧдсӧ арталісны мыжаӧн асланыс лёктор лоӧм кузя, и найӧ мыр моз пукалысь Балдер водзын да тешитчысь Кулешов водзын кутісны пинясьны базарвывса вузасьысь бабаяс моз да эрдӧдавны мыжъяссӧ ӧта-мӧдныслысь.
— Вешйы сэсь, тэ вӧлін пионервожатӧйӧн!.. — горзіс Лядская. Сійӧ сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг эз мӧдны тыдавны гырысь банлыяса чужӧм вылас беринъясыс.
— Ок тэ, став Первомайкаыс помнитӧ, коді ветлӧдліс кружкаӧн Осоавиахимлы! — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн горзіс Вырикова да ёсь кӧсаяснас сідзи и зурӧдіс мустӧмыслы.
Найӧ тӧкӧтьӧ косьӧ эз воны. Найӧс янсӧдісны да сутки видзисны арестын. Сэсся найӧс торйӧн бара вайӧдісны
— Кутан ещӧ ангелӧн асьтӧ петкӧдлыны! Висьтав, коді состоитӧ организацияас!
И Вырикова, а сэсся Лядская кыз синваӧн клянитчисны, мый найӧ не сӧмын абу организацияын, а став олӧм чӧжныс налӧн лӧгныс петіс большевикъяс вылӧ, сідз жӧ кыдзи большевикъяслӧн на вылӧ, висьталісны став комсомолецсӧ да виднӧй ребятасӧ, кодъяс кольччӧмаӧсь Первомайкаӧ да Краснодон посёлокӧ. Найӧ зэв бура тӧдісны ассьыныс ёртъяснысӧ школаын велӧдчӧм серти уналысь оланінсӧ, коді нуис общественнӧй удж, кодлӧн кутшӧм настроение, и кыкнанныс висьталісны морт кызь кымынӧс. Тайӧн стӧчакодь индісны том йӧзӧс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь «Том гвардиякӧд».
Выриковаӧс да Лядскаяӧс лэдзисны тюрьмаысь ӧти кадӧ. Ӧтиыс и мӧдыс эз тӧдны, но предполагайтісны мӧда-мӧд йывсьыс, мый ӧтиыс и мӧдыс эз петны сӧстӧмӧн. Налы вӧлі пуктӧма сетны жалованье кызь куим маркаӧн тӧлысь. Найӧ чургӧдлісны ӧта-мӧдныслы пу кодь кияснысӧ, здоровайтчисны, быттьӧкӧ на костын нинӧм абу и вӧлӧма.
— Кокниа мынім, — шуис Вырикова. — Пырав коркӧ.
— Дзик збыль, кокниа мынім, пырала коркӧ, — шуис Лядская.
И найӧ янсӧдчисны.
Ветымын кӧкъямысӧд глава
Арестуйталӧмаясын вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс закономерность. Быд выль арестуйтӧма йылысь пыр жӧ тӧдліс став карыс. Первой арестуйталісны бать-мамсӧ штабса сійӧ членъяслысь, кодъяс мунӧмаӧсь карсьыс. Сэсся арестуйтісны мам-батьсӧ Арутюнянцлысь, Сафоновлысь да Левашовлысь, мӧд ногӧн кӧ, штабдорса матысса зонъяслысь, кодъяс тожӧ мунӧмаӧсь карсьыс.
Друг арестуйтісны Тося Мащенкоӧс да ещӧ мукӧдӧс «Том гвардияса» рядӧвӧй членъясӧс.
Вӧля вылӧ кольӧмаяс некод эз вермыны думыштны, мый тайӧ выль арестъясыс, налӧн приливъяс да отливъясыс зависитӧны Стахович признайтчӧмъяслӧн страшнӧй стихияысь. Кодӧскӧ выдавайтлӧм бӧрын сылы сетлісны шойччӧг. Бара заводитлісны мучитны, и сійӧ бара выдайтліс кодӧскӧ.
Но подпольнӧй организацияысь, кодӧн веськӧдлісны Лютиков да Бараков, некодӧс эз вӧв вӧрзьӧдӧма, кӧть Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм бӧрын коли нин некымын сутки. Ставыс коли важ ногӧн и Центральнӧй мастерскӧйясын.
Володя Осьмухин, коді выль вося куим лун чӧж оліс сиктын дедушкаыс ордын, январь нёльӧд лунӧ петіс удж вылӧ. Сылы ещӧ рытнас на висьталіс мамыс арестуйталӧмъяс йылысь да «Том гвардия» штабса индӧд йылысь, мый колӧ мунны карсьыс. Но сійӧ ӧткажитчис мунӧмсьыс.
— Ребята оз выдайтны, — шуис сійӧ мамыслы, код водзын нинӧмла ӧні вӧлі соссьыны.
Вӧлі уна помка, мый вӧсна Володя эз кӧсйы мунны карсьыс. Жаль сылы вӧлі кольны мамсӧ да чойсӧ — торйӧн нин кор казьтыліс сы йылысь, мый найӧ эз эвакуируйтчыны коркӧ сы вӧсна. Но главнӧй помканас вӧлі сійӧ, мый Володя, коді эз участвуйт Олег ордын совещание вылын, не сӧмын эз тӧд сылы грӧзитысь опасность йылысь, а весиг арталіс думсьыс, мый штабса ребята тэрмасисны. Куимнан арестуйтӧм мортыс вӧліны Володялы медматыссаӧн, сійӧ веритіс налы. Володялӧн удал сьӧлӧмас («Ме — кыдзи Васька Буслай!») весиг чужисны ребятаӧс мездӧм кузя планъяс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдсьыс фантастичнӧйджыкӧсь.
Но мыйӧн сӧмын Володя воис мастерскӧйясӧ, Лютиков корис сійӧс кутшӧмкӧ могӧн ас ордас контораӧ. Осьмухин керкакӧд важ йитӧд кузя, а сідзжӧ сы вӧсна, мый став том йӧз пӧвстсьыс Лютиков медъёна тӧдіс Володяӧс, Филипп Петрович ёна радейтіс сійӧс. Эз сӧмын опытыс да вежӧрыс, но и сьӧлӧмыс чуйдӧдісны стариклы, кутшӧм страшнӧй угроза ӧшйис сылӧн том друг да воспитанник весьтын. Филипп Петрович тшӧктіс Володялы пырысь-пыр жӧ мунны карсьыс. Филипп Петрович эз кӧсйы кывзыны весиг Володялысь объяснениеяссӧ, вӧлі скӧр да пӧщадатӧм, эз сӧветуйт, а приказывайтіс.
Но вӧлі сёр нин. Володя эз вевъяв весиг гӧгӧр думыштны, кор да кытчӧ сылы мунны, кыдзи сійӧс арестуйтісны сэні жӧ мастерскӧйясас аслас уджалан местаын.
Стаховичӧс пытайтысь палачьяс не сӧмын тӧждысисны сы вӧсна, медым Стахович разоблачитіс «Том гвардияса» став членъяссӧ, но и сы вӧсна, медым сійӧ индіс туйсӧ, коді нуӧдӧ карса: подпольнӧй большевистскӧй организацияӧ. Уна даннӧйяс, да и прӧстӧ здравӧй смыслыс важӧн нин чуйдӧдісны жандармерияса гырысь и посни чинъясӧс, мый том йӧз уджалӧны гырысьяс веськӧдлӧм улын, мый краснодонса заговорлӧн центрыс — большевикъяслӧн подпольнӧй организацияын.
Но Стахович збыльысь эз тӧд, кутшӧм ногӧн Олег кутӧ райкомкӧд связь, Стахович вермис сӧмын висьтавны, мый тайӧ связьыс эм. Кор мӧдісны юасьны, коді гырысьяс пӧвстысь медчастӧ волывлӧ Кошевойяс ордӧ, Стахович ставнысӧ бӧрйӧдліс думсьыс да висьталіс Соколоваӧс. Первойя уджалан кадас, кор Стахович вӧлі на штабса членӧн, и бӧрынджык, кор сійӧ волывліс Олег ордӧ организация делӧяс кузя, Стахович збыльысь медчастӧ аддзывліс Кошевойяс ордысь Полина Георгиевнаӧс. Водзджыксӧ сійӧ Полина Георгиевналысь волывлӧмсӧ эз лыддьыв «Том гвардия» уджкӧд кутшӧмкӧ связь кутӧмӧн. Но сылы ӧні тӧд вылас уси, мый Олег мукӧддырйи торйӧдчыліс да шӧпкӧдчыліс Полина Георгиевнакӧд, и Стахович висьталіс сылысь нимсӧ.
Соколовасянь туйыс медводз нуӧдіс сьӧкыд характера, чӧв олысь, загадочнӧй морт дорӧ — Лютиков дорӧ. Эз случайнӧйӧн кажитчы
Январь витӧд лунӧ, кыа петігӧн, Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Филипп Петровичлы йӧв да нуис ковта улас морӧсас листовка, кодӧс гижӧма Филипп Петрович «Том гвардия» нимсянь. Листовкаас нинӧм эз висьтавсьы том йӧзӧс арестуйталӧмъяс йылысь. Филипп Петрович кӧсйис петкӧдлыны тайӧ листовканас, мый враг эз веськав пельӧ — «Том гвардия» олӧ да действуйтӧ.
Рытнас, удж вылысь локтӧм бӧрын, Филипп Петрович Пелагея Ильинична кухняысь аддзис гӧтырсӧ, Евдокия Федотовнаӧс, да нывсӧ, Раяӧс, кодъяс локтӧмаӧсь хуторысь сійӧс видлӧм могысь. Зэв ыджыд радлун воис сы керкаӧ! Филипп Петрович пасьталіс сӧстӧм бельё, выль мыськӧм еджыд сорочка, параднӧй костюм да галстукаліс руд визьӧсь пемыдлӧз галстук. Костюмсӧ чиститіс Пелагея Ильинична. Тайӧ праздничнӧй костюмнас, спокойнӧй, рӧвнӧй, шань, сійӧ пукаліс сылы медматысса йӧзкӧд пемыдӧдзыс да шутитіс сідзи, кыдзи быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Тӧдіс-ӧ Филипп Петрович, мый гибельлӧн угрозаыс ӧшйис нин и сы весьтын? Эз, сійӧ эз тӧд и эз вермы тӧдны тайӧс. Но сійӧ пыр думайтліс, мый тайӧ вермас лоны, пыр вӧлі дась сэк кежлӧ, а бӧръя кадас сійӧ чувствуйтіс, мый опасностьыс содіс.
Пыр частӧджык пинявліс Бараковӧс чӧв олысь Швейде, кутны позьтӧм бешенство дырйиыс мыжаліс сійӧс саботажысь. Коді вермис ручайтчыны, мый немец эз веськав вернӧй след вылӧ?
Некымын лун сайын нёль вӧла-доддя нуисны из шом матысса сиктъясӧ быттьӧкӧ из шомсӧ нянь вылӧ вежлалӧм могысь. Мастерскӧйяс территория вылысь из шомсӧ нуӧмыс вӧлі «выль порядоксӧ» зэв ёна нарушитӧмӧн. Но Филипп Петровичлӧн да Бараковлӧн положениеысь мӧд петан туй эз вӧв, а виччысьны налӧн эз вӧв право: из шом улас вӧлі дзебӧма оружие краснодонса партизанскӧй группалы, коді ӧтувтчис Митякинскӧй отрядкӧд. Коді вермис ручайтчыны, мый тайӧ смел операцияыс сідзи и прӧйдитас казявтӧг?
Враг арестуйталіс «Том гвардияса» членъясӧс ӧти бӧрся мӧдӧс. Коді вермис тӧдны, кутшӧм гуся пружинаяс действуйтісны тайӧ организацияса дзонь звеноясӧн провалитчӧмъясас?
Ставсӧ тайӧс гӧгӧрволіс да чувствуйтіс пӧрысь Филипп Петрович. Но сылӧн эз вӧвны отступление вылӧ подувъяс да позянлунъяс. Вынйӧра душаыс сылӧн эз вӧв тані, сійӧ восьлаліс юяс да степьяс вомӧн, кӧдзыд да лым пыр освобождение кузя великӧй армиякӧд ӧтлаын. Век, мый йылысь кӧть сійӧ эз сёрнит гӧтырыскӧд да нылыскӧд, век сёрниыс пансьыліс миян войскалӧн тайӧ гигантскӧй наступление йылысь. Кыдзи вермис сійӧ сӧмын ӧти предположениеяс подув вылын эновтны ассьыс постсӧ буретш тайӧ здукас, кор колӧ вӧлі зэвтны ассьыс став вынъяссӧ! Колины лыда недельяс, а гашкӧ, лыда лунъяс, кор сійӧ вермас, медбӧрын, шыбитны сьӧлӧмсӧ личкысь рабскӧй ылӧдчӧмсӧ да восьтыны йӧзлы ассьыс честнӧй чужӧмсӧ!.. Но, а оз кӧ нин удайтчы овны сійӧ шуда часӧдзыс, кольӧны йӧз, кодъяс и сытӧг нуӧдасны делӧсӧ помӧдз. Бараков кабинетын памятнӧй сёрнисяньыс на вӧлі лӧсьӧдӧма мӧд, «запаснӧй» райком, кытчӧ пырлісны выль вернӧй йӧз; налы вӧлі висьталӧма став явкаяссӧ да связьяссӧ.
Филипп Петрович пукаліс праздник дырся кодь паськӧма, кыпыд, гашкӧ, бурджык да варовджык мукӧд дырся серти. И нылыс видзӧдіс батьыс вылӧ сералана синъясӧн. И сӧмын Евдокия Петровна, коді муніс мужикыскӧд олӧмлысь кузь туй да коді кужліс казявны сы состояниелысь весиг медся посни оттенокъяссӧ, оз-оз да и тӧждысьӧмӧн видзӧдлас сы вылӧ, быттьӧкӧ висьталӧ: «Вывті нин тэ вӧччӧмыд, вывті нин тэ кыпыд, тайӧ оз во меным сьӧлӧм вылӧ».
Здук сюрӧм бӧрын, кор гӧтырыс бара петіс кухняӧ да кутіс сёрнитны Пелагея Ильиничнакӧд, Филипп Петрович всё-таки висьталіс нылыслы «Том гвардия» организацияысь арестуйталӧм йылысь. Раялы сӧмын на тыри дас куим арӧс, сійӧ кывліс «Том гвардия» йылысь, дӧгадывайтчыліс батьыслӧн занятиеяс йылысь, мечтайтліс сы йылысь, мый кутас отсасьны батьыслы, но эз лысьт та йылысь корны.
— Ті тані дыр энӧ олӧй, вой узьны ог кольӧд. Тіянлы всё равно мунны степті, некод тіянӧс войнас оз аддзыв, — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн висьталіс Филипп Петрович. — Шу мамыдлы, мый тадзи бурджык. Сылы ӧд он объяснит, — шпыньмунӧмӧн нюмъялігтыр шуис Филипп Петрович.
— Тэныд грӧзитӧ опасность? — юаліс Рая да кельдӧдіс.
— Определённӧйыс нинӧм на абу. А опасность пыр грӧзитӧ ми воклы, да ме сы дорӧ велалі. Ме сеті та вылӧ ассьым олӧмӧс. Кӧсйи эськӧ, медым и тэ вӧлін сэтшӧмӧн, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Нылыс думыштчис, сэсся вӧсньыдик кияснас сывйыштіс сьыліӧдыс батьсӧ да топӧдчис сы чужӧм бердӧ. Мамыс пырис, чуймӧмӧн видзӧдліс на вылӧ. Филипп Петрович шутитӧмӧн кутіс колльӧдны гӧтырсӧ да нывсӧ. Найӧ унаысь аддзысьлывлісны оккупация дырйи. Евдокия Федотовна велаліс сы дорӧ, мый мужикыс сылӧн овлӧ суров, кор семейнӧй делӧясыс мешайтӧны сы уджлы, эз вермы висьтавны, кор прав сійӧ, а кор абу, уступайтліс сылы, весиг сылы кӧ вӧлі сьӧкыд.
Евдокия Федотовна быттьӧ выль синъясӧн аддзис ыджыд телӧ вылас пасьталӧм тайӧ утюжитӧм пинжака мужиксӧ да друг кутіс окавны сылысь шыльыда бритӧм и всё-таки бытшласьысь чужӧмсӧ, окаліс весиг сылысь кыткӧ галстуксӧ да юрсӧ пуктіс мужик морӧс вылас. Филипп Петрович чужӧмлӧн сьӧкыд улысладорыс дрӧгнитіс, сійӧ видзчысигтыр вештіс гӧтырсӧ, шуис мыйкӧ шутка сямаӧс. Ныв синъясын доршасис синва, сійӧ бергӧдчис да соскӧдыс кутіс кыскыны мамсӧ.
Полина Георгиевнаӧс арестуйтісны тайӧ вояс. А январь квайтӧд лунся асылын арестуйтісны — эз гортас, а мастерскӧйясын — Филипп Петровичӧс да Бараковӧс. Накӧд ӧтлаын мастерскӧйясысь нуӧдісны некымын дас мортӧс. Кыдзи и думайтліс Филипп Петрович, враглы эз ковны уликаяс: унджык арестуйтӧм йӧзыс некутшӧм отношение эз имеитны организация дорӧ.
Толя «Гым гымалӧӧс» эз арестуйтны ни сійӧ луннас, кор босьтісны Володяӧс, ни талун, кор мастерскӧйясын массӧвӧя арестуйталісны. Муртса сійӧ вермис виччысьны удж помассьӧмсӧ да муніс Елизавета Алексеевна да Люся ордӧ. Найӧ тӧдісны нин лоӧмтор йывсьыс.
— Мый нӧ тэ вӧчан? Тэ жӧ губитан асьтӧ! Пыр жӧ мун!.. — Мам отчаяниеӧн горӧдіс Елизавета Алексеевна.
— Ог мун ме, — ньӧжйӧник шуис Толя. — Мыйла нӧ ме муна? — И сійӧ ӧвтыштіс шапканас.
Эз, сійӧ эз вермы некытчӧ мунны, кытчӧдз Володя тюрьмаын.
Сійӧс уговаривайтісны кольччыны узьны войсӧ. Но сійӧ муніс. Сійӧ муніс Витька Лукьянченко ордӧ сӧветуйтчыны, мый позьӧ вӧчны ребятаӧс мездӧм могысь. Сійӧ муніс войнас, кужӧмӧн полицейскӧй постъяс кытшлалігтыр. Кутшӧм ӧткаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ рӧднӧй карас, кор абу Володя, кор абуӧсь Земнухов, Мошков, Жора Арутюнянц да мукӧдъяс... Отчаяниелӧн да местьлӧн чувство сорласисны сы сьӧлӧмын.
Дзик асъядорыс ёна таркнитісны Осьмухинъяс керка ӧдзӧсӧ. Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана ыджыд решимостьӧн восьтіс ӧдзӧссӧ нинӧм юавтӧг. Ӧдзӧс дорас бара сулаліс Толя Орлов, сійӧ ёна кынмӧма, банбокъясыс топалӧмаӧсь сідзи, мый сійӧс оз позь вӧлі тӧдны; биӧн ӧзйысь жугыль синъясыс вӧйӧмаӧсь.
— Лыддьӧй... — шуис сійӧ да мыччис Елизавета Алексеевналы да Люсялы нямралӧм бумага.
Кор найӧ лыддисны, Толя сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Да, тіянлы позьӧ, тіянлы колӧ висьтавны дзик став правдасӧ... Витя получитӧма тайӧс вӧвлӧм раненӧй военнӧй мортсянь, кодӧс коркӧ сійӧ гусьӧн видзлӧма. Ме да Витя, ми войбыд ляскалім тайӧс кар пасьтала. Тайӧ партия райкомлӧн поручение. Сійӧс ляскалісны талун уна дас морт, карыс ставнас, став хуторъяс да посёлокъяс лыддьӧны ӧні тайӧ листовкасӧ! — чорыда висьталіс Толя да эз вермы дугдынысӧ, сы вӧсна мый сылы пыр кажитчис, мый сійӧ висьталӧ оз медся главнӧйсӧ.
Но Елизавета Алексеевна да Люся эз кывзыны сылысь, найӧ лыддисны:
«Краснодонса граждана! Шахтёръяс, колхозникъяс, служащӧйяс! Став сӧветскӧй йӧз! Вокъяс да чойяс!
Врагӧс лямӧдіс вынйӧра Краснӧй Армия, и враг пышйӧ! Нинӧм вӧчны вермытӧмысла зверь моз скӧралӧмсьыс кватлалӧ ньӧти мыжтӧм йӧзӧс, пытайтӧ найӧс не морт ногӧн. Мед жӧ помнитасны выродокъяс: ми — танӧсь! Сӧветскӧй мортлӧн быд войт вирысь найӧ мынтысясны миянлы асланыс став пеж олӧмнас. Мед дрӧгнитасны врагъяслӧн сьӧлӧмъясныс миян местьысь! Мститӧй враглы, бырӧдӧй врагӧс! Вирысь вир! Смертьысь смерть!
Миян йӧз локтӧны! Миян йӧз локтӧны! Миян йӧз локтӧны!
ВКП(б)-лӧн Краснодонса подпольнӧй райком».
Ветымын ӧкмысӧд глава
Арестъяс заводитчӧм бӧрын первой лунсяньыс Уля эз узьлы гортас. Но тайӧ арестъясыс, кыдзи водзвыв висьтавліс Олег, эз вӧрзьӧдны «Первомайкаӧс» да Краснодон посёлокӧс. И Уля бӧр воис гортас.
Кӧні веськалӧ сы мында вой коллялӧм бӧрын Уля талун садьмис аслас вольпась вылын. Медым мездысьны сьӧкыд мӧвпъясысь, Уля чеччӧм бӧрас зэв зіля босьтчис гортса уджъяс бердӧ, мыськис джодж, лӧсьӧдіс завтрак. Мамыс, коді рад лои, мый нылыс гортас, весиг чеччис завтракайтны. Батьыс вӧлі зумыш да чӧв оліс. Став тайӧ лунъяс чӧжыс, кор Уля эз узьлы гортас, а сӧмын час-мӧд кежлӧ пыравліс видлыны бать-мамсӧ либӧ босьтны мыйкӧ, став тайӧ кадас Матвей Максимович да Матрена Савельевна сӧмын и сёрнитісны карын мунысь арестъяс йылысь, зілисны не видзӧдны ӧта-мӧдныслы синъясаныс.
Уля заводитлывліс сёрнитны мукӧдторъяс йылысь, мамыс тшӧтш жӧ заводитліс кужтӧг отсавны сылы, но сэтшӧм лӧсьыдтӧма тайӧ артмис, мый кыкнанныс ланьтісны. Уля весиг эз помнит, кор сійӧ мыськис да чышкис тасьті-паньсӧ да идраліс пызан вывсьыс.
Батьыс муніс овмӧс кузя уджъяс вӧчны.
Уля сулаліс ӧшинь дорын, мамыслань мышкӧн, еджыд чутӧсь прӧстӧй пемыдлӧз платьеа, кодӧс новлывліс гортас да зэв ёна радейтліс. Сылӧн гырысь кӧсаясыс спокойнӧя, свободнӧя куйлісны мыш вылас да судзисны ён гибкӧй коскӧдзыс. Сылӧм ӧшиньӧ кучкысь яснӧй шонді югӧръяс тыдалісны кӧсича асдорса сынавтӧм читкыльӧсь юрси пырыс.
Уля сулаліс да видзӧдіс ӧшиньӧдыс степь вылӧ да сьыліс. Сійӧ некор на эз сьывлы немецъяс локтӧмсянь. Вольпась вылас нёровтчӧмӧн мамыс мыйкӧ штопайтіс. Сійӧ шензьӧмпырысь кывзіс нылыслысь сьылӧмсӧ, весиг эновтіс штопайтчӧмсӧ. Нылыс сьыліс свободнӧй гӧлӧсӧн. Мамыслы тайӧ сьыланкывйыс дзик тӧдтӧм вӧлі:
...
Во славу родимой земли...
Матрена Савельевна весиг некор эз кывлы тайӧ кывъяссӧ. Кутшӧмкӧ сьӧкыд, ыджыд шог кыліс ныв сьылӧмас.
...
И будет он нас посильней...
Уля дугдіс сьывнысӧ да пыр сулаліс тадзи, ачыс ӧшиньӧд видзӧдіс степь вылӧ.
— Тайӧ мый тэ сьылін? — юаліс мамыс.
— Сідзи, немдумайттӧг, мый тӧд вылӧ уси, — бергӧдчывтӧг шуис Уля.
Тайӧ кадас друг воссис ӧдзӧс, и кашкигтырйи комнатаӧ котӧрӧн пырис Улялӧн ыджыдджык чойыс. Сійӧ вӧлі Уляысь кызджык на, банйӧма, еджыдіник, батьыс кодь, но ӧні чужӧм вылас тыдаліс зэв ёна повзьӧм.
— Поповъяс ордӧ жандармъяс воисны! — шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ сылысь кывъяссӧ вермисны кывны сэні, Поповъяс ордын.
Уля бергӧдчис.
— Со кыдзи! Наысь лучше ылӧджык, — чужӧм вылас вежсьытӧг, спокойнӧя шуис Уля, матыстчис ӧдзӧс дорас, тэрмасьтӧг пасьталіс пальто да чӧвтіс юр вылас чышъян. Но тайӧ кадас сійӧ кыліс нин кильчӧ вывсьыс сьӧкыд ботинкиа кок шыяс, неуна нёровтчыштіс цветӧсь занавес вылӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма тӧвся паськӧм, да чужӧмсӧ бергӧдіс ӧдзӧслань.
Тадзикӧн нэм кежлас и запомнитчис мамыслы Уля: цветӧсь занавес фон вылын, коді бура тӧдчӧдіс сылысь вына профильсӧ, нырбордъясыс сылӧн тіралыштісны, кузь синлысъяссӧ вӧлі лэдзыштӧма, быттьӧкӧ найӧ кӧсйисны кусӧдны сы синъясысь сявкйысь бисӧ, да еджыд чышъяна, кодӧс абу на удитӧма кӧртавнысӧ да коді лэччӧма пельпомъяс вылас.
Горничаӧ пырисны полицияса начальник Соликовский да унтер Фенбонг, найӧс колльӧдіс ружьеа салдат.
— Со сійӧ и ачыс, мича нылыс! — шуис Соликовский. — Абу вевъялӧма? Ай-яй-яй... — сылӧн пальтоа да чӧвтӧм чышъяна стройнӧй фигура вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Муса пиянӧй! Рӧдимӧйясӧй менам! — вольпась вылысь чеччыны зілигтыр мӧдіс лыддьӧдлыны мамыс. Уля друг скӧрысь дзирдыштіс сы вылӧ синъяснас, и мамыс тшӧкмуні, ланьтіс. Сылӧн улыс черлыыс сырмис.
Заводитчис обыск. Батьыс мӧдліс пырны ӧдзӧсӧд, но салдат эз лэдз сійӧс.
Тайӧ кадас муніс обыск и Анатолий ордын. Обысксӧ вӧчис следователь Кулешов.
Анатолий, кизявтӧм пальтоа, шапкатӧм, сулаліс комната шӧрас. Немецкӧй салдат кутіс сійӧс мышсяньыс киясӧдыс. «Полицай» горзіс Таисья Прокофьевна вылӧ:
— Вай гез, тэныд шуӧны!
Таисья Прокофьевна, ыджыд тушаа, скӧрысла гӧрдӧдӧма, горзіс:
— Йӧймин али мый тэ, рӧднӧй пиӧс кӧртавны тэныд сета гез?.. Вир юысьяс ті, збыльысь, вир юысьяс!
— Сет сылы гезсӧ, мама, медым оз чирзы сійӧ, — нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз шуис Анатолий, — найӧ жӧ квайтӧн, кыдзи нӧ найӧ нуӧдасны ӧтикӧс, кӧртавтӧмӧс?..
Таисья Прокофьевна бӧрддзис, петіс посводзӧ да шыбитіс гез пиыслы кок дорас.
Уляӧс пуксьӧдісны сійӧ общӧй ыджыд камераас, кӧні пукалісны Марина ичӧт пиыскӧд, Мария Андреевна Борц, Феня — Тюленинлӧн чойыс, а «том гвардеецъяс» пиысь Стахович пятёркаысь Аня Сопова, пушыд, еджыд яя, ыджыд морӧса ныв, кодӧс сэтшӧма нин нӧйтӧмаӧсь, мый муртса вермис куйлынысӧ. Камерасьыс нуӧдісны мукӧд йӧзсӧ, и лун чӧжӧн сійӧ тыри «Первомайкаса» нывъясӧн. На пӧвстын вӧліны Майя Пегливанова, Саша Бондарева, Шура Дубровина, Иванихина чойяс — Лиля, Тоня да мукӧдъяс...
Эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс, нывъяс да бабаяс пукалісны джоджас. Камераын вӧлі сэтшӧм дзескыд уна йӧз вӧснаыс, мый сійӧ кутіс сывны, и пӧтӧлӧксяньыс дугдывтӧг войталіс ва.
Татшӧм жӧ ыджыд орчча камераӧ, став сертиыс, пуксьӧдалӧмаӧсь детинкаясӧс. Сэтчӧ дугдывтӧг вайӧдалісны арестуйтӧмаясӧс. Уля кутіс котшкӧдны: «Коді сэні пукалӧ?» — сэтысянь вочавидзисны: «Коді юасьӧ?» Уля висьтасис. Сылы ӧтвечайтіс Анатолий. Орчча камераас пукалісны первомайкаса унджык детинкаясыс: Виктор Петров, Боря Главан, Рагозин, Женя Шепелев, Саша Бондаревалӧн вокыс — Вася, — найӧс арестуйтӧмаӧсь ӧтлаын. Тадзи кӧ нин артмис всё-таки нывъяслы лои шоныдджык сыысь, мый «Первомайкаса» детинкаяс пукалісны орччӧн.
— Ме зэв ёна пола мучитӧмысь, — веськыда висьталіс Тоня Иванихина, гырысь чертаяса, челядь чужӧма да кузь кокъяса ныв. — Ме, дерт, кула, нинӧм ог висьтав, а сӧмын зэв ёна ме пола...
— Повны оз ков: миян йӧз матынӧсь нин, а гашкӧ, ми ещӧ пышйыны на вермам! — шуис Саша Бондарева.
— Нывъяс, ті дзик ньӧти онӧ тӧдӧй диалектика... — друг висьталіс Майя, и, кӧть кутшӧм сьӧкыд вӧлі ставныслы сьӧлӧм выланыс, друг ставныс серӧктісны: сэтшӧм сьӧкыд вӧлі представитны, мый татшӧм кывъяс позьӧ шуавны тюрьмаын. — Дерт жӧ. Быд дой позьӧ терпитны! — водзӧ висьталіс Майя, коді эз шӧйӧвош.
Рытладорыс тюрьмаын лои чӧвджык. Камераын пӧтӧлӧк бердас ӧзйис чусыд электрическӧй лампочка, кодӧс гартлӧма сутугаӧн, камера пельӧсъясын вӧлі пемыд. Ӧткымынысь ылын кывлывліс немецкӧй ногӧн горӧдӧм и кодкӧ котӧртліс камера дінті. Мукӧддырйиыс коридорын зымӧдігтыр мунлісны некымын пара кок и кыліс оружиеӧн зялькӧдчӧм. Ӧтчыд найӧ ставныс друг чеччисны: кыліс зверь сямӧн лёкысь горзӧм — горзіс мужчина, и таысь вӧлі торъя нин страшнӧ.
Уля таркӧдіс стенӧ детинкаяслы:
«Тайӧ абу тіян камераысь?»
Сэсянь вочавидзисны:
«Абу, тайӧ гырысьяссянь...» — Тадзи найӧ пытшкӧсса код ^Код — условнӧй сокращениеяслӧн список./^ серти шулісны пӧрнӧй подпольщикъясӧс.
Нывъяс асьныс кылісны, кор нуӧдісны орчча камераысь. И сэки жӧ кыліс котшкӧдчӧм:
«Уля... Уля...»
Сійӧ шыасис.
«Сёрнитӧ Виктор... Толяӧс нуӧдісны...»
Уля син водзӧ друг зэв явственнӧя сувтіс Анатолийлӧн чужӧмыс, сылӧн пыр серьёзнӧй синъясыс, кодъяс обладайтісны сэтшӧм особенностьӧн друг сявкйыны радлунӧн, быттьӧ пӧдаркиавны, — и Уля дрӧгнитіс, кор представитіс аслыс, мый сыкӧд кутасны вӧчны. Но тайӧ кадас зялькнитіс томанын ключ, налӧн камера ӧдзӧсыс воссис и развязнӧй гӧлӧс шуис:
— Громова!..
Со мый коли сы паметьӧ... Мыйкӧдыра сійӧ сулаліс Соликовский приёмнӧйын. Кабинетас кодӧскӧ нӧйтісны. Приёмнӧяс диван вылын пукаліс Соликовскийлӧн гӧтырыс, пакля кодь еджгов кудриа юрсиа, киас кутіс ноптор да очсалігтыр виччысис мужиксӧ. А орччӧн пукаліс ичӧтик нывка, сэтшӧм жӧ пакля кодь юрсиа да унзіль синъяса да сёйис яблок начинкаа пирожок. Ӧдзӧс воссис, и кабинетсьыс петкӧдісны Ваня Земнуховӧс, кодлӧн чужӧмыс сэтшӧма пыктӧма, мый сійӧс он тӧд. Сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась Уляӧ, и Уля тӧкӧтьӧ эз горӧд.
Сэсся Уля Соликовскийкӧд ӧтлаын сулаліс
— Ме ог кут ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ, сы вӧсна мый ог признавайт тіянлысь право судитны менӧ. Вӧчӧй мекӧд, мый кӧсъянныд, но ті сэсся нинӧм он кылӧй месянь...
И
— Фенбонг дорӧ!..
Ужаснӧ вӧлі эз мучитӧмъяссьыс дойыс, — сійӧ вермис терпитны кӧть кутшӧм дой, сійӧ весиг эз помнит, кыдзи нӧйтісны сійӧс, — ужаснӧ вӧлі, кор найӧ уськӧдчисны пӧрччӧдны сійӧс, и Улялы, медым мынтӧдчыны на киясысь, аслыс лои пӧрччысьны на водзын...
Кор сійӧс бӧр вӧлі вайӧдӧны камераӧ, сылы паныд кияс вылын нуисны Анатолий Поповӧс, кодлӧн еджыд юрыс ӧшӧдчӧма, киясыс инмалісны джоджас, вомкӧтштіыс визувтіс вир.
Уля век жӧ помнитіс, мый сылы колӧ кутны асьсӧ, кор пырас камераӧ, и, гашкӧ, тайӧ удайтчис сылы. Уля вӧлі пырӧ камераӧ, а сійӧс колльӧдысь «полицай» горӧдіс:
— Иванихина Антонина!..
Уля пыригӧн ӧдзӧсӧд петіс Тоня, коді видзӧдліс сы вылӧ ужасӧн тырӧм раминик синъяснас, и Уля бӧрся ӧдзӧс пӧдлассис. Но тайӧ кадас став тюрьма пасьтала юрӧбтіс челядьлӧн кодь пель поткӧдана горӧдӧм, абу Тонялӧн, а прӧстӧ кутшӧмкӧ нывкалӧн.
— Найӧ нуӧдісны менсьым ичӧтджык нылӧс! — горӧдіс Мария Андреевна. Тигрица моз сійӧ уськӧдчис ӧдзӧс дорас, кутіс кучкавны сэтчӧ да горзыны: — Люся!.. Найӧ кватитісны тэнӧ, ичӧтикӧс! Лэдзӧй! Лэдзӧй!..
Мариналӧн ичӧтик пиыс садьмис да мӧдіс бӧрдны.
Квайтымынӧд глава
Тайӧ лунъясас Любкаӧс аддзылісны Ворошиловградысь, Каменскысь, Ровенькиысь, ӧтчыд сійӧ веськавліс весиг осадитӧм Миллеровоӧ. Вражескӧй офицеръяс пӧвстын сылӧн тӧдсаяс ёна содісны. Зепъяс тырыс вӧліны сылӧн пӧдаритӧм печенье, кампет, шоколад, и сійӧ гӧститӧдліс наӧн первойя паныдасьысьясӧс.
Ӧтчаяннӧй отвагаӧн да нинӧмысь тӧждысьтӧг бергаліс сійӧ дзик пропасть дортіыс, челядь сяма нюма да читкыртӧм гӧлубӧй синъяса, кӧні мукӧддырйиыс тӧдчыштліс мыйкӧ жестокӧй.
Тайӧ разас Ворошиловградӧ ветлігӧн Любка бара аддзысьліс сійӧ мортыскӧд, коді вӧлі сылӧн начальникӧн. Тайӧ мортыс висьталіс, мый немецъяс ёна зверствуйтӧны карас. Ачыс сійӧ вежлаліс квартирасӧ пӧшти быд лун. Сійӧ вӧлі мыссьытӧм, бритчытӧм, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса, но фронтса юӧръясӧн зэв возбуждённӧй. Сылы колӧны вӧлі сведениеяс матысса немецкӧй резервъяс йылысь, снабжение йылысь, торъя частьяс йылысь, — зэв уна сведениеяс.
Любкалы бара ковмис йитчыны интендантскӧй полковниккӧд, и вӧлі здук, кор сылы кажитчис, мый ӧдвакӧ сійӧ вермас бурӧн мынны. Интендантскӧй управлениеыс ставнас, тайӧ чукырӧсь чужӧма да ӧшйӧм льӧбъяса полковник юрнуӧдӧм улын, зэв ёна тэрмасигтыр лӧсьӧдчис мунны Ворошиловградысь. Та вӧсна и аслас полковникыслӧн, коді кымын ёнджыка юис, сымын лоліс пыр зумышджык, и мукӧд офицеръяслӧн настроениеыс вӧлі отчаяннӧй.
Любка вермис мынны бурӧн сӧмын сы вӧсна, мый найӧ вӧліны зэв унаӧн. Найӧ мешайтісны ӧта-мӧдныслы да пинясисны, и медбӧрын Любка всё-таки веськаліс сійӧ квартираас, кӧні оліс гоб кодь ныв. Любка весиг нуис сьӧрсьыс зэв чӧскыд варенье тыра банка, кодӧс пӧдаритіс сылы лейтенант, коді пыр на мый вылӧ кӧ надейтчис.
Любка пӧрччысис да водіс вольпась вылӧ ломтытӧм кӧдзыд джуджыд комнатаӧ. Тайӧ кадас лёкысь кутісны йиркӧдны ӧдзӧсас. Любка лэптыштіс юрсӧ. Орчча комнатаас садьмисны гоб кодь ныв да сылӧн мамыс. Ӧдзӧсас сэтшӧма йиркӧдісны, быттьӧкӧ кӧсйисны сійӧс жугӧдны. Любка тэрыба чеччыштіс эшкын улысь, — кӧдзыдысла сійӧ узис лифнас да чулкинас, — сюйис кокас туфли да пасьталіс платье. Комнатаас вӧлі сап пемыд. Кӧзяйкаыс повзьӧмпырысь юасис посводзын, коді сэні, сылы вочавидзисны грубӧй гӧлӧсъяс, — тайӧ вӧліны немецъяс. Любка чайтіс, мый тайӧ ёна коддзӧм офицеръяс воӧмаӧсь сы дінӧ, и дзикӧдз шай-паймуніс.
Сійӧ эз на вевъяв думыштны, мый сылы вӧчны, кор комнатаӧ, кыз пӧдметкияса сьӧкыд ботинкияснас гымгигтыр, пырисны куим морт, и ӧти на пиысь югдӧдіс Любкаӧс электрическӧй пӧнарӧн.
—
Да, тайӧ вӧлі сійӧ и кык жандарм. Лейтенантлӧн скӧрысла вӧлі вежыньтчӧма чужӧмыс, кор сійӧ видзӧдіс Любка вылӧ, ачыс юр весьтас кутіс дзузган би, кодӧс ӧдзӧс сайсянь сетіс сылы кӧзяйка. Лейтенант сетіс дзузган бисӧ жандармлы да мыйвынсьыс кучкис Любкалы чужӧмас. Сэсся шергӧдӧм чуньяснас сійӧ шыблаліс юрдорса пызан вылын куйлысь туалетлысь посни предметъяс, быттьӧ корсис мыйкӧ. Носӧвик улын куйлысь вомгудӧк уси джоджас, лейтенант скӧрысь тальччис сы вылӧ да нырис каблукъяснас.
Жандармъяс обыщитісны квартирасӧ ставнас, а лейтенант муніс, и Любка гӧгӧрвоис, мый тайӧ эз сійӧ вайӧд жандармъяссӧ, а найӧ аддзисны Любкаӧс сы пыр: кӧнкӧ мыйкӧ эрдӧ петӧма, но мый — Любка тайӧс эз вермы тӧдны.
Дама, квартираса кӧзяйкаыс, да гоб кодь нывка пасьтасисны да, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, видзӧдісны обыск вӧчӧм вылӧ. Стӧчджыка кӧ шуны, дама наблюдайтіс, а гоб кодь нывка ыджыд интересӧн да любопытствоӧн дугдывтӧг видзӧдіс Любка вылӧ. Медбӧръя здукас Любка друг зэв ёна топӧдліс ас бердас гоб кодь нывкаӧс да окыштіс веськыда топыдик банбоксӧ.
Любкаӧс вайӧдісны ворошиловградскӧй жандармерияӧ. Кутшӧмкӧ чин видлаліс сылысь документъяссӧ да переводчик пыр юаліс сылысь, збыльысь-ӧ сійӧ Любовь Шевцова и кутшӧм карын сійӧ олӧ. Допрос дырйиыс пельӧсын пукаліс кутшӧмкӧ зон, Любка эз вермы аддзыны сылысь чужӧмсӧ. Зонмыс дугдывтӧг дрӧгнитлывліс. Любкалысь босьтісны чемодансӧ, кӧні вӧлі паськӧмыс да мукӧд став кӧлуйыс. Сылы колисны сӧмын ичӧтик разнӧй предметъяс, варенье тыра банка да мича сера ыджыд чышъянсӧ, мыйӧн сійӧ мукӧддырйи кӧртавліс сьылісӧ да кодӧс сійӧ бӧр корис, медым гартыштны ставсӧ, мый сылӧн коли.
Тадзи сійӧс и вайӧдісны яркӧй сера крепдешинӧвӧй платьенас да тайӧ нопторнас, кӧні вӧліны косметика кузя разнӧй предметъяс да варенье тыра банка, первоймайкасаяс камераӧ — луннас, кор муніс допрос.
«Полицай» восьтіс камера ӧдзӧссӧ, тойыштіс Любкаӧс да шуис:
— Примитӧй ворошиловградскӧй артисткаӧс!
Кӧдзыдсьыс банйӧм чужӧма Любка читкыртӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдліс, коді эм камераас, аддзис Уляӧс, Маринаӧс детинкаыскӧд, Саша Бондареваӧс, ассьыс став пӧдругаяссӧ. Киясыс сылӧн, ӧтиас кутіс нопторсӧ, рудзмунісны, банйӧмыс быри и чужӧмыс лои дзик еджыд.
Сэк кежлӧ, кор Любкаӧс вайӧдісны краснодонскӧй тюрьмаӧ, тюрьмаыс вӧлі тырӧма гырысь йӧзӧн да «том гвардеецъясӧн», налӧн рӧднӧйясӧн да ёртъясӧн сэтшӧма, мый челядя йӧз олісны коридорас, а колӧ на вӧлі меститны татчӧ Краснодон посёлокысь став группасӧ.
Карын дугдывтӧг арестуйталісны пыр выль йӧзӧс. Тайӧ воддза моз жӧ зависитіс Стаховичлӧн стихийнӧй висьтасьӧмъясысь. Мучитӧм животнӧй выйӧдз вайӧдӧм Стахович ньӧбліс аслыс шойччӧг ассьыс ёртъяссӧ предайтӧмӧн, но быд выль предательство вайліс сылы выль и выль мучениеяс. То сійӧ казьтывліс Ковалёвлысь да Пирожоклысь став историясӧ. То казьтывліс сы йылысь, мый Тюленинлӧн вӧлі друг, сійӧ весиг эз тӧд сылысь овсӧ, но сійӧ помнитіс сылысь приметаяссӧ и помнитіс, мый сійӧ олӧ «Шанхайын».
Друг Стаховичлы уси дум вылас, мый Осьмухинлӧн вӧлі друг Толя Орлов. И со дзикӧдз нин мучитӧм Володя да мужественнӧй «Гым гымалӧ» сулалӧны ӧта-мӧдныслы паныд вахтмайстер Балдер кабинетын.
— Ог тӧд, ме первойысь тайӧс аддза, — ньӧжйӧник сёрнитіс Толя.
— Ог, ме ньӧти ог тӧд тайӧс, — висьталіс Володя.
Стаховичлы дум вылас уси сійӧ, мый Нижне-Александровскӧйын олӧ Земнуховлӧн любитана нылыс. И некымын лун мысти
— Ог тӧд... Коркӧ велӧдчылім ӧтлаын. А война заводитчӧмсянь эг аддзыв. Ме ӧд олі сиктын...
Земнухов чӧв оліс.
Краснодон посёлокса группасӧ ставнас видзисны местнӧй посёлковӧй тюрьмаын. Лядская, коді выдайтіс группасӧ, эз вермы тӧдны, коді кутшӧм роль ворсіс на пӧвстысь организацияас, но сійӧ тӧдіс, например, Лида Андросова да Коля Сумской отношениеяс йылысь, Лидаыс вӧлі влюбитчӧма Коляӧ. Бур, мый мамыс вевъялӧма дзебны Лидалысь дневниксӧ, кӧні быд гижӧдын казьтывсьыліс Коля Сумской и кӧні вӧліны татшӧм криминальнӧй ^Криминальнӧй — уголовнӧй, преступнӧй./^ записьяс:
«Декабрь 20 лунӧ, 11 час войын, папа воис удж вылысь да шуис, мед ми петалам ывлаӧ да кывзам орудиеяслысь йиркӧм шысӧ. Ме да мама кывлім вит минута чӧжӧн кыкысь лыйӧм. Кутшӧм долыд и сэки жӧ шуштӧм...»
«Декабрь 23, 24. Среда, четверг. Дугдывтӧг мунісны румынъяс, итальянецъяс, венгерецъяс. Лыддьыны он вермы. Декабрь 24 лунӧ кык немецкӧй салдат нуисны миянлысь став булкияснымӧс. Рыт кежлас ставныс мунісны. Войнас миян бомбитісны да шыблалісны листовкаяс...»
Тайӧ дневникыс эз сюр враглы да коли миян кадӧдз. Но тайӧ эз спасит нывсӧ.
Лида Андросоваӧс, ёсиник тшӧкаа мичаник нылӧс, коді вӧлі ичӧтик руч кодь, нӧйтісны винтовкаясысь разьӧм ременьясӧн: сылы тшӧктісны висьтавны, мый вӧчис организацияын Сумской. Лида Андросова кывмӧн лыддис кучкӧм лыдсӧ, но ӧткажитчис висьтавны кӧть мыйкӧ.
Медым старшӧй поколениеыс эз влияйт томъяс вылас, найӧс видзисны торйӧн да следитісны сы бӧрся, медым на костын эз вӧв некутшӧм связь. И ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ зэв ёна пытайтісны. Но весиг палачьяслы налӧн зверскӧй уджас эм позянторлы предел. Не сӧмын закалитчӧм большевикъяс пӧвстысь, но и арестуйтӧм «том гвардеецъяс» пӧвстысь некод эз висьтав, мый сійӧ вӧлі организацияын, и некод эз индыв ёртъяс вылас. Пӧшти сё зонлӧн да нывлӧн, пӧшти челядьлӧн, историяын вӧвлытӧм тайӧ стойкостьыс вочасӧн торйӧдіс найӧс неммыжтӧм арестуйтӧмаяс пӧвстысь да рӧднӧйяс да матыссаяс костысь. И медым кокньӧдны ассьыныс положениенысӧ, немецъяс вочасӧн кутісны лэдзавны ставсӧ, коді веськалӧма случайнӧ, и рӧднӧйяс пӧвстысь найӧс, кодъясӧс пуксьӧдлӧмаӧсь заложникъяс пыдди. Тадз вӧлі лэдзӧма тюрьмаысь рӧднӧйяссӧ Кошевойлысь, Тюленинлысь, Арутюнянцлысь да мукӧдъяслысь. Лэдзисны и Мария Андреевнаӧс. Ичӧтик Люсясӧ лэдзисны сы водзвылын лун войдӧр, и Мария Андреевна сӧмын гортас бӧрдігтыр вермис прӧверитны, мый мамлӧн пельыс эз пӧръяв сійӧс и ичӧтджык нылыс вӧлӧма тюрьмаын. Ӧні палачьяс киӧ коли сӧмын гырысь подпольщикъяслӧн группа Лютиков да Бараков юрнуӧдӧм улын да «Том гвардия» организацияса членъяс. Но лӧсьӧдны гырысьяс да томъяс костын йитӧд тюрьмаын важ моз эз вӧв позяна.
Арестованнӧйяслӧн рӧднӧйясыс асывсянь войӧдз жуисны тюрьма здание дорын, кватлавлісны киясӧдныс пырысь-петысь «полицайясӧс» да немецкӧй салдатъясӧс, корисны висьтавны юӧртор либӧ пыртны передача. Найӧс вӧтлавлісны, найӧ чукӧртчылісны бӧр, на дорӧ тшӧтш сувтавлісны ветлысь-мунысьяс да прӧстӧ любопытнӧйяс. Пӧв стенаяс сайысь мукӧддырйи кывлісны нӧйтӧм йӧзлӧн ойзӧмъяс, и медым сійӧс вевттьыны, тюрьмаын асывсяньыс заведитлыны патефон. Карыс пессис биависьӧма моз: эз вӧв морт, коді эськӧ тайӧ лунъясас эз волы тюрьма здание дорӧ. И
Кӧть кутшӧм противоестественнӧйӧн вӧлі том йӧзлӧн олӧмыс немецкӧй оккупационнӧй тюрьмаын, зверсяыс зверскӧй условиеясын, найӧ олісны нин сэні кык недель гӧгӧр, и вочасӧн налӧн артмис аслыссяма тюремнӧй оласног том войтыр телӧяс да душаяс вылын тайӧ чудовищнӧй насилиенас, но любовь кузя, дружба кузя да весиг развлечение привычкаяс кузя морт нога быдпӧлӧс отношениеясӧн.
— Нывъяс, кӧсъянныд варенье видлыны? — шулывліс Любка, камера джодж шӧрӧ пуксьӧм бӧрын да ассьыс нопторсӧ разигмоз. — Балда! Лязӧдіс менсьым вомгудӧкӧс! Мый ме кута вӧчны тані вомгудӧктӧгыс?..
— Энлы, ворсасны найӧ тэнад мыш вылын, вунӧдны лоӧ гудӧктӧ! — скӧрысь шуис Шура Дубровина.
— Да тэ тӧдан Любкаӧс! Чайтан, ме кута няргыны либӧ чӧв овны, кор кутасны менӧ нӧйтны? Ме кута пинясьны, горзыны. Со тадзи: «А-а-а!.. Дуракъяс! Мыйысь ті нӧйтанныд Любкаӧс?» — чирӧстіс сійӧ.
Нывъяс серӧктісны.
— Нывъяс, и тайӧ збыль, мый вылӧ миянлы норасьнысӧ? А кодлы нӧ кокньыд? Миян рӧднӧйяслы ещӧ сьӧкыдджык. Найӧ, коньӧръяс, оз тӧдны весиг, мый миянкӧд вӧчсьӧ. Да тайӧс ӧмӧй на сӧмын ковмас налы переживайтны!.. — висьталіс Лиля Иванихина.
Гӧгрӧс чужӧма, еджыдіник Лиля; тыдалӧ, унатор вылӧ велалӧма концентрационнӧй лагерьясад, сійӧ нинӧм вылӧ эз норасьлы, быдӧн бӧрся ухаживайтіс и камераас дзоньнас пыртліс бурлун.
Рытнас Любкаӧс корисны допрос вылӧ
Наладорсянь тайӧ вӧлі сӧмын дӧгадкаӧн, налӧн эз вӧвны веськыд уликаяс, но найӧ эз сомневайтчыны, мый тадзи и эм. Тырмымӧн вӧлі тӧдмавны, мый Любка состоитӧ организацияын, медым дӧгадайтчыны, мый могӧн сійӧ ветлывліс каръясті да мыйла тӧдмасьліс немецъяскӧд. Немецкӧй контрразведкалӧн вӧліны даннӧйяс сы йылысь, мый областьын уджалӧ некымын гуся радиопередатчик. А сійӧ зонмыс, кодӧс аддзыліс Любка ворошиловградскӧй жандармерияысь асьсӧ допроситігӧн, вӧлі Борька Дубинский компанияысь зон, курсъясвывса сылӧн ёртлӧн, и зонмыс висьталӧма, мый Любка велӧдчылӧма тайӧ секретнӧй курсъяс вылас.
Любкалы шуисны, медым сійӧ думайтыштіс, абу-ӧ бурджык сылы висьтасьны, да бӧр нуӧдісны камераӧ.
Мамыс ыстӧма сылы дзонь кӧрзинкатыр сёян-юан. Любка пукаліс джоджын, кӧрзинкасӧ кок костас топӧдӧмӧн, перъяліс сэтысь то сукар, то кольк, довкйӧдліс юрсӧ да сьыліс:
Я тебя не в силах прокормить...
Передача вайысь полицейскӧйлы сійӧ шуис:
— Висьтав мамалы, мый Любка ловъя да дзоньвидза да корӧ, медым унджык ваяліс борщ! — Сійӧ бергӧдчис нывъяслань да горӧдіс: — Нывъяс, пуксялӧй сёйны!..
Медбӧрын всё-таки сійӧ веськаліс Фенбонг ордӧ, коді нӧйтіс сійӧс ёнакодь. И Любка кутіс ассьыс кывсӧ: сійӧ сэтшӧма ёрччис-видчис, мый кыліс не сӧмын тюрьмаас, но и тюрьма гӧгӧрын ывлаас:
— Балда!.. Лысӧм дурак!.. Пон кок!.. — Тайӧ вӧліны медкокни кывъясыс на, кутшӧмъясӧн сійӧ наградиталіс Фенбонгӧс.
Мӧдысь, кор
Уля вӧлі гортсьыс ыстӧм еджгов вязанӧй ковтаа, коді зэв ёна муніс сы сьӧд синъяслы да юрсилы. Сійӧ пукаліс камера пельӧсын, сылӧн синъясыс таинственнӧя дзирдышталісны, да висьталіс сы дорӧ чукӧртчӧм нывъяслы «Святӧй Магдалина манастырлысь тайна». Ӧні сійӧ лунысь лунӧ висьтавліс налы мыйкӧ интереснӧйӧс продолжениеӧн; найӧ кывзісны нин «Овод», «Йи керка», «Королева Марго».
Камерасӧ проветритӧм могысь коридорӧ петан ӧдзӧссӧ вӧлі восьтӧма. Полицейскӧй, русскӧйяс пӧвстысь, пукаліс табуретка вылын ӧдзӧсыслы паныд да тшӧтш кывзіс «Манастырлысь тайна».
Любка шойччыштіс регыдик да пуксис. Сійӧ невнимательнӧя кывзіс Улялысь висьталӧмсӧ да аддзис Майя Пегливановаӧс, коді некымын лун нин куйліс чеччывтӧг, — Вырикова выдайтӧма, мый Майя коркӧ вӧлӧма школаас комсомольскӧй ячейкаса секретарӧн, и сійӧс мучитісны мукӧд дорысь ёнджыка, — Любка аддзис Майяӧс, и мучительяс дінӧ кусӧдны позьтӧм мстительнӧй чувство вӧрны кутіс сы пытшкын, корсис петан туй.
— Саша... Саша... — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧ Уля дорын пукалысь йӧз чукӧрысь Бондареваӧс. — Мыйкӧ миян детинкаясным ланьтісны.
— Да...
— Эз-ӧ нин нырнысӧ найӧ ӧшӧдны?
— Всё-таки найӧс ёнджыка мучитӧны, — шуис Саша да ышловзис.
Саша Бондаревалӧн оласногыс и гӧлӧсыс вӧліны детинкаяслӧн кодь. Сӧмын тюрьмаын друг петкӧдчисны сылӧн кутшӧмкӧ ныв чертаяс, и сылы быттьӧ яндзим вӧлі таысь, сэтшӧм сёрмӧмӧн петкӧдчисны да.
— Вай неуна тормӧшитыштам зонъясӧс! — кыпыдлунӧн шуис Любка. — Ми пырысь-пыр на вылӧ карикатура рисуйтам.
Любка тэрыба кыскис юр водзсьыс бумага лист да ичӧтик карандаш — ӧти помыс лӧз, мӧдыс гӧрд, — и найӧ кыкнанныс, Любка да Саша, кымыньӧн воча чужӧм водӧмӧн, кутісны вашкӧдчыны, кутшӧм карикатура рисуйтны. Сэсся, сералігсор да ӧта-мӧд ордсьыс карандашсӧ мырддялігтыр, рисуйтісны зэв ыджыд ныра омӧльтчӧм коньӧр кодь детинкаӧс. Нырыс личкис детинкалысь юрсӧ, сы вӧсна детинкаыс дзикӧдз кусыньтчӧма да нырнас сутшкысьӧма джоджӧ. Детинкасӧ найӧ рисуйтісны лӧзӧн, чужӧмсӧ колисны еджыдӧн, а нырсӧ краситісны гӧрдӧн да уліас гижисны:
Что носы свои повесили?
Уля помаліс висьталӧмсӧ. Нывъяс сувталісны, нюжмасисны, муналісны асланыс пельӧсъясӧ, ӧткымынъяс бергӧдчисны Любкалань да Сашалань. Карикатура мӧдіс ветлыны киысь киӧ. Нывъяс сералісны:
— Со кӧні талантыс вӧлӧма!
— А кыдзи сетны налы?
Любка босьтіс бумагасӧ, матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
— Давыдов! — вызывающӧя шуис сійӧ полицейскӧйлы. — Сет ребяталы ассьыныс портретсӧ.
— Кытысь тіянлы карандашыс, бумагаыс? Ей-богу, висьтала начальниклы, мед обыск вӧчасны! — зумыша шуис полицейскӧй.
Коридорті муніс Шурка Рейбанд, ӧдзӧс дорысь сійӧ аддзис Любкаӧс.
— Но кыдзи, Люба? Регыд мунам Ворошиловградӧ? — Любакӧд заигрывайтігмоз шуис Рейбанд.
— Ме тэкӧд ог мун... Муна, сетан кӧ тайӧс ребяталы, ми налысь портретсӧ рисуйтім!..
Рейбанд видзӧдліс карикатура вылӧ, шпыньмуніс кос чужӧмнас да сетіс бумагасӧ Давыдовлы.
— Сет, мый сэні, — небрежнӧя шуис сійӧ да мӧдӧдчис водзӧ коридор кузя.
Давыдов вӧлі тӧдӧ, мый Рейбанд матын бергалӧ главнӧй начальник дорын да, кыдзи и став «полицайясыс», сійӧ кӧсйис честьӧ уськӧдчыны начальстволы, чӧв олігтыр сійӧ восьтыштліс детинкаяс камералысь ӧдзӧссӧ да шыбитіс листоксӧ. Сэтысянь кыліс гора серам. Недыр мысти кутісны котшкӧдны стенас:
— Тайӧ тіянлы кажитчис, нывъяс. Миян керкаса олысьяс кутӧны асьнысӧ зэв бура... Сёрнитӧ Вася Бондарев. Привет чойлы...
Саша босьтіс юр дорсьыс стекляннӧй банка, мыйӧн мамыс ыстылӧма сылы йӧв, котӧрӧн матыстчис стен бердӧ да котшкӧдыштіс:
— Вася, кылан менӧ?
Сэсся Саша пуктіс банкасӧ стен бердас пыдӧсладорнас, матыстіс вом доръяссӧ банка дорас да заводитіс сьывны вокыслысь радейтана сьыланкыв — «Сулико».
Но мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдіс сьывны, кыдзи сьыланкывйыслӧн став кывъясыс лоины мӧдногаӧсь да кутісны казьтывны воддза олӧм йылысь, и Сашалӧн гӧлӧсыс ори. Лиля матыстчис сы дорӧ да, киӧдыс сійӧс малалігтыр, шуис бур, спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Но, оз ков... Но, успокоитчы...
— Менам аслам лӧгӧй петӧ, кор визувтны мӧдас тайӧ сола ваторйыс, — нервнӧя сералігтыр шуис Саша.
— Стаховичӧс! — кыліс коридорын Соликовскийлӧн чирӧм гӧлӧсыс.
— Заводитчӧ... — шуис Уля.
Полицейскӧй пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да томналіс ключӧн.
— Бурджык не кывзыны, — шуис Лиля. — Улечка, тэ жӧ тӧдан, мый ме радейта, лыддьы «Демонӧс», кыдзи сэки, помнитан?
...
кисӧ лэптӧм бӧрын заводитіс Уля.
Надежда есть — ждёт правый суд:
Простить он может, хоть осудит!
Моя ж печаль бессменно тут,
И ей конца, как мне, не будет;
И не вздремнуть в могиле ей!
Она то ластится, как змей,
Тот жжёт и плещет, будто пламень;
То давит мысль мою, как камень —
Надежд погибших и страстей
Несокрушимый мавзолей!..
О, кутшӧма кутісны тіравны нывъяс сьӧлӧмъясын тайӧ строкаясыс, быттьӧ найӧ висьталісны: «Тайӧ тіян йылысь, тайӧ тіян чужны удиттӧм на страстьяс йылысь да пӧгибнитӧм надеяяс йылысь!»
Уля лыддис поэмаысь и сійӧ строкаяссӧ, кӧні ангел нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ. Тоня Иванихина шуис:
— Аддзанныд! Всё-таки ангелыс спаситіс сійӧс. Кутшӧм бур тайӧ...
— Абу! — шуис Уля, сы синъясын пыр на тӧдчис сійӧ ӧзъяна выражениеыс, кутшӧм вӧлі лыддигас. — Абу!.. Ме эськӧ лэби Демоныскӧд... Думыштӧй, сійӧ сувтіс аслыс енмыслы паныд!
— А мый! Миянлысь народӧс некод оз вермы чегны! — друг шыасис Любка, сылӧн синъясас тыдаліс страстнӧй дзирдалӧм. — Да эм ӧмӧй свет вылын мӧд татшӧм народ? Кодлӧн душаыс татшӧм бур? Коді сы мында вермас терпитны?.. Гашкӧ, ми пӧгибнитам, меным абу страшнӧ. Да, меным ньӧти абу страшнӧ, — сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс висьталіс Любка, мый весит дрӧжжитіс сылӧн тушаыс. — Но меным окота вӧлі эськӧ... Меным окота вӧлі эськӧ нӧшта рассчитайтчыны накӧд, этайӧяскӧд! Да сьыланкывъяс сьылыштны — тайӧ кад чӧжнас, тӧдӧмысь, уна выль бур песня сочинитісны сэні, миян йӧз ордын! Думыштлӧй сӧмын, олім квайт тӧлысь чӧж немецъяс ордын, быттьӧкӧ могилаын пукалім: ни сьылӧм, ни серам, сӧмын ойзӧм, синва, вир, — мыйвынсьыс висьталіс Любка.
— А ми и ӧні сьывны заводитам, но найӧс ставсӧ чӧртлы ныр улас! — горӧдіс Саша Бондарева да, вӧсньыдик мугов кинас ӧвтыштӧм бӧрын, заводитіс сьывны:
Шла дивизия вперёд...
Нывъяс чеччалісны асланыс местаясысь, тшӧтш заводитісны сьывны да чукӧртчисны Саша гӧгӧр. И зэв дружнӧй сьыланкыв кутіс юравны тюрьмаын. Нывъяс кылісны, кыдзи налысь сьыланкывсӧ босьтчисны сьывны и орчча камераса детинкаяс.
Камера ӧдзӧс шумӧн воссис, и повзьӧм, скӧр чужӧма полицейскӧй чирӧстіс:
— Да ті мый, йӧйминныд? Ланьтӧй!..
Не померкнет никогда.
Партизанские отряды.
Занимали города...
Полицейскӧй клопнитіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн муніс.
Недыр мысти коридорын кылісны сьӧкыд кок шыяс. Кузь тушаа
—
...
Штурмовые ночи Спасска,
Волочаевские дни... —
сьылісны нывъяс.
Жандармъяс да полицейскӧйяс вувзьысисны камераясӧ. Орчча камераясын, зонъяс ордын, лыбис тыш. Нывъяс водалісны джоджас камера стенъяс пӧлӧн.
Любка ӧтнас кольччис камера джодж шӧрӧ, пуктіс ичӧтик кияссӧ коскас да, скӧр, аддзытӧм синъяснас ас водзвылас веськыда видзӧдігтыр, мӧдӧдчис веськыда Брюкнер вылӧ, ачыс каблукъяснас котшкӧдіс чечётка.
— А! Чумалӧн ныв! — пӧдігтырйи равӧстіс Брюкнер. Кватитіс аслас ыджыд кинас Любкаӧс да, сылысь кисӧ лёкысь песлалігтыр, кыскис камераысь.
Любка жергӧдіс пиньяссӧ, тэрыба копыртіс юрсӧ да курччис тайӧ виж клеточкаяса кучика ыджыд кисӧ.
—
Салдатъяс муртса вермисны нетшыштны Любкаӧс сы дінысь да
Салдатъяс кутісны сійӧс, а
— А, пон рӧдъяс! А!.. Нӧйтӧй, нӧйтӧй! Со миян йӧзлӧн гӧлӧсыс кылӧ! — горӧдіс сійӧ.
Увлань лэччысь самолётлӧн жургӧм шыыс ыджыд шумӧн пырис камераӧ. Брюкнер да Фенбонг дугдісны нӧйтны. Кодкӧ тэрыба кусӧдіс бисӧ. Салдатъяс лэдзисны Любкаӧс.
— А! Трусъяс! Подлецъяс! Воис тіянлы часыс, пежсьыс пеж ловъяс! А-а! — горзіс Любка. Сійӧ эз вермы бергӧдчыны вирӧсь топчан вылас да лёкысь грымӧдіс кокъяснас.
Взрывлӧн гыыс сыркнитіс тюрьма зданиесӧ. Самолёт бомбитіс карсӧ.
Тайӧ лунсяньыс тюрьмаын «том гвардеецъяс» олӧмын лои перелом: найӧ эз нин мӧдны соссьыны, мый состоитӧны организацияын, да эрдын кутісны тышкасьны найӧс мучитысьяскӧд. «Том гвардеецъяс» грубитісны налы, издевайтчисны на вылын, сьылісны камераясын революционнӧй сьыланкывъяс, танцуйтісны, буянитісны, кор камераысь кыскылісны кодӧскӧ пытка вылӧ.
И ӧні найӧс мучитны сідзи, мый морт вежӧр серти, морт сӧвесть серти мучениеясыс вӧліны нин думыштны позьтӧмӧсь.
Квайтымын ӧтикӧд глава
Олег, коді медся бура тӧдіс фронт вешйӧм йылысь, нуӧдіс группасӧ пӧшти дзик войвылӧ, сы могысь медым кӧнкӧ Гундоровскӧй районын вуджны йи сувтӧм бӧрын Севернӧй Донец да петны Воронеж — Ростов костса кӧрт туй вылӧ, Глубокӧй станция дорӧ.
Найӧ мунісны войбыд. Дум вывсьыныс эз вунлыны гортсаясныс да ёртъясныс. Пӧшти став туй чӧжыс найӧ мунісны чӧв олігтыр.
Асъядорыс, Гундоровскӧйӧс кытшовтӧм бӧрын, найӧ лючки-ладнӧ вуджисны Донец ю вомӧн да бура юждӧм военнӧй туй кузя, коді муніс важ грунтӧвӧй туй местаті, мӧдӧдчисны Дубовӧй хуторлань. Муніганыс корсисны синъяснаныс степысь кутшӧмкӧ оланін, медым шонтысьыштны сэні да сёйыштны.
Вӧлі лӧнь, петіс шонді, кутіс неуна шонтыштны. Балкаяса да курганъяса степь дзирдаліс сӧстӧм еджыдӧн. Юждӧм туйыс кутіс сылыштны, туй бокъяссьыс мӧдісны тыдавны канава доръяс, мӧдіс петны рутор и кутіс кывны му дук.
И туй кузяыс, кыті найӧ мунісны, и ылын тыдалысь, медся нин мыльк йывъяссянь, бокса да ылысса посни туйясӧд налы паныд дугдывтӧг кыссисны немецкӧй пехотнӧй, артиллерийскӧй подразделениеяслӧн, службаяслӧн, интендантскӧй частьяслӧн разі-пели торъявлӧм колясъясыс, кодъяс абу сюрӧмаӧсь сталинградскӧй окружениелӧн ыджыд кытшӧ да кодъясӧс жугӧдісны бӧръяджык бойясын. Тайӧ вӧліны немецъяс, дзик мӧдногаӧсь на дорысь, кодъяс мунлісны уна тысяча грузӧвикъяс вылын вит тӧлысь да джын сайын. Найӧ мунісны киссьӧм шинеляӧсь, гартлӧм юръясаӧсь да кокъясаӧсь, медым вӧлі шоныдджык, ёна тошсялӧмаӧсь, сэтшӧм няйт сьӧд чужӧмаӧсь да киаӧсь, быттьӧкӧ найӧ сӧмын на петӧмаӧсь пач трубаысь.
Ӧтчыд ӧти местаті ребяталысь мунан туйсӧ вуджис итальянскӧй салдатъяслӧн группа. Салдатъясыс мунісны асыввывсянь рытыввылӧ, унджыкыс ружьетӧмӧсь, а кодсюрӧ нуисны ружьеяссӧ пельпом выланыс беддьӧс моз, ложанас вывлань. Гожся плаща офицер, кодлӧн юрыс вӧлі гартлӧма пӧлыньтчӧм картуз нисьӧ кепка вывтіыс детскӧй рейтузӧн, муніс аслас салдатъяс пӧвстын седлӧтӧм осёл вылын. Зэв гырысь башмакъясыс сылӧн тӧкӧтьӧ эз гӧрны туйсӧ. Тайӧ офицерыс, лунвывса шоныд странаса олысьыс, лымъя Россияын сэтшӧм вӧлі тешкодь да сэтшӧм символичнӧй аслас ныр улас кынмӧм зырымнас, мый ребята видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да вак-вакӧн серӧктісны.
Туйяс вылас паныдасьлісны уна мирнӧй йӧз, кодъясӧс вӧрзьӧдӧма война асланыс олан местаясысь. И некод эз обращайт внимание тайӧ кык зонмыс вылӧ да куим нылыс вылӧ, кодъяс мунісны вещевӧй мешӧкъясаӧсь тӧвся туй кузя.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс налысь настроениесӧ. Томдырйи овлысь немтӧждысьтӧм отвагаӧн, кор абу реальнӧй представление опасность йылысь, найӧ аддзисны нин асьнысӧ фронт мӧдарладорысь.
Валегиа да пеля шапкаа Нина мунӧмысла дзикӧдз банйӧма. Сьӧкыд юрси пратьясыс сылӧн шапка увсьыс лэччӧмаӧсь шоныд пальто воротник вылас. Олег дугдывтӧг видзӧдлывліс Нина вылӧ. И, синъяснас паныдасигӧн, найӧ нюмъялісны ӧта-мӧдныслы. А Серёжка да Валя ӧтилаын весиг заводитлісны ворсны лымйӧн да панъясигас ылӧ бӧрӧ колисны ассьыныс ёртъяснысӧ. Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс, сьӧд паськӧма, ачыс спокойнӧй да чӧв олысь, видзӧдіс тайӧ кык пара вылас бур сьӧлӧма мам моз.
Дубовӧй хуторын найӧ олісны сутки гӧгӧр, вочасӧн юасисны фронтовӧй делӧяс йылысь. Кутшӧмкӧ инвалид, кипӧла, тыдалӧ, татчӧ кольӧм «кытшалӧмаяс» пӧвстысь, сӧветуйтіс мунны водзӧ войвывлань, Дячкино сиктӧ.
Тайӧ сиктас да сы матігӧгӧрса хуторъясын найӧ некымын сутки чӧж шӧйтісны немецкӧй частьясса сорсьӧм тылъяс костын да пӧдвалъясӧ дзебсьӧм сэтчӧс олысьяс пӧвстын. Ӧні найӧ вӧліны матынӧсь бойяс линиясянь, кытысянь дугдывтӧг кыліс орудиеясысь грымгӧм шы и войяснас востымасисны налӧн стволъяссьыс ыпнитлысь биясыс. Авиация бомбитіс немецкӧй тылъяс, и, тыдалӧ, фронтыс бӧрыньтчис сӧветскӧй войска зырӧм улын, сы вӧсна мый немецкӧйыс гӧгӧр жуис да визувтіс рытыввывлань.
На вылӧ бугжыльтчӧмӧн видзӧдлывліс быд прӧйдитысь салдат, а сэтчӧс олысьясыс полісны лэдзны ас дораныс, сы вӧсна мый эз тӧдны, кутшӧм йӧз тайӧ. Не сӧмын витӧн вуджны фронт, а прӧстӧ шӧйтны либӧ кольччыны татчӧ вӧлі опаснӧ. Ӧти хуторын кӧзяйкаыс, коді недружелюбнӧя видзӧдлывліс на вылӧ, войнас друг шоныда пасьтасис да петіс. Олег, коді эз узь сэки, садьмӧдіс ассьыс ёртъяссӧ, и найӧ мунісны хуторсьыс степӧ. Тӧрытсянь лыбӧм тӧв ёна дӧзмӧдіс найӧс узьӧм бӧраныс, и сайӧдчыштны вӧлі некытчӧ. Некор найӧ эз чувствуйтлыны асьнысӧ татшӧм беспомощнӧйясӧн да эновтӧмаясӧн. И сэки паніс сёрни Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс.
— Эн ӧбижайтчӧй сыысь, мый ме шуа, — тадз заводитіс сійӧ, некод вылӧ видзӧдтӧг, банбоксӧ тӧвсьыс кепысьнас тупкӧмӧн. — Миянлы не вуджны фронт татшӧм ыджыд компанияӧн. И, тыдалӧ, зэв сьӧкыд вуджны фронттӧ нывбабалы либӧ нывлы... — Сійӧ видзӧдліс Олег вылӧ да Серёжка вылӧ, виччысис паныд шуӧм, но найӧ чӧв олісны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі правда. — Миянлы, нывъяслы, колӧ мездыны ассьыным детинкаясӧс, — чорыда шуис сійӧ. Нина да Валя гӧгӧрвоисны, мый Оля сёрнитӧ на йылысь. — Нина, гашкӧ, талы сувтас паныд, но мамыд тэнад поручитіс тэнӧ меным, ми мунам Фокино сиктӧ, сэні олӧ менам пӧдруга, тӧдсаӧсь институт кузя, сійӧ миянӧс лэдзас овны гортас, и ми сы ордын виччысям фронтсӧ, — шуис Оля.
Олег первойысь на эз тӧд, мый вочавидзны. Серёжка да Валя чӧв олісны.
— Мыйла нӧ ме кута паныд мунны? Ме ог кут паныд мунны, ог, — шуис Нина, ачыс тӧкӧтьӧ эз бӧрд.
Тадзи найӧ чӧв олігтыр сулалісны ещӧ витнанныс, эз решайтчыны вӧчны медбӧръя воськов. Сэки Олег шуис:
— Оля веськыда висьталӧ. Мыйла нывъясӧс нуны риск вылӧ, кор налӧн эм кокньыдджык петан туй. И збыльысь, миянлы кокньыдджык лоӧ. И т-ті м-мунӧй, — друг мыктавны заводитігтыр шуис сійӧ да кутліс ыджыдджык чойсӧ, Оляӧс.
Сэсся сійӧ матыстчис Нина дорӧ, а мукӧдыс ставныс бергӧдчисны мӧдарӧ. Нина друг сывйыштіс сійӧс да кутіс окавны сылысь чужӧмсӧ быдлаті. Олег кутіс сійӧс да окаліс вом дорсӧ.
—
— Ме помнита, ме ставсӧ помнита, тэнад чайтӧм серти ме унджык помнита... Ме век кута помнитны тэнӧ. Ме кута виччысьны тэнӧ, — шӧпкӧдіс Нина.
Олег бара окыштіс сійӧс да мездысис.
Неуна ылысмӧм бӧрын Оля да Нина нӧшта чукӧстлісны найӧс, а сэсся найӧ друг эз мӧдны ни тыдавны, ни кывны, сӧмын тӧлыс чышкис лым буссӧ вӧсньыдик чарӧм вылысь.
— Кыдзи ті? — юаліс Олег Валялысь да Серёжкалысь.
— Ми всё-таки заводитлам ӧтлаын, — мыжапырысь шуис Серёжка. — Ми мунам фронт пӧлӧн, гашкӧ, кыткӧ и вермам писькӧдчыны. А тэ?
— Ме всё-таки таті заводитла писькӧдчыны. Тайӧ местасӧ,
Бара пуксис чӧв олан сьӧкыд минута.
— Тэ, муса другӧй менам, эн яндысь, эн ӧшӧд юртӧ...
Валя тэрыба сывйыштліс Олегӧс. А Серёжка, коді эз любитлы нежностьяс, топӧдліс Олеглысь кисӧ и сэсся неуна йӧткыштіс кипыдӧснас пельпомӧдыс да бергӧдчывтӧг мӧдӧдчис мунны, а Валя вӧтӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі январь сизимӧд лунӧ.
Но найӧ тожӧ эз вермыны вуджны фронтсӧ кыкӧн. Найӧ ветлӧдлісны сиктысь сиктӧ и тадзикӧн воисны Каменскӧ. Найӧ висьтасьлісны чоя-вокаӧн, кодъяс торъялӧмаӧсь семьясьыс Средньӧй Донын бойяс мунан районын. И йӧзыс жалитісны найӧс и вольсавлісны налы кытчӧкӧ кӧдзыд му джоджӧ, и найӧ кутчысьӧмӧн узисны, кыдзи бедаӧ сюрӧм чоя-вока. А асывнас садьмылісны да бара мӧдӧдчылісны водзӧ. Валя требуйтіс, медым заводитлыны вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но Серёжка вӧлі реальнӧй мӧвпа морт и пыр эз кӧсйы вуджны фронт вомӧн.
И, медбӧрын, Валя гӧгӧрвоис, мый Серёжка оз и заводитлы вуджны фронт вомӧн, кытчӧдз сійӧ, Валя, кутас ветлӧдлыны сыкӧд: Серёжка вермис вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но сійӧ поліс Валяӧс пӧгубитӧмысь. И сэки Валя шуис сылы:
— Ӧд ме ӧтнам век верма кытчӧкӧ овмӧдчыны сиктӧ да виччысьны, кытчӧдз фронтыс оз вудж миян местаті...
Но Серёжка эз и кӧсйы кывзыны тайӧс.
И всё-таки Валя веніс сійӧс аслас мудерлуннас. Налӧн став деятельностяс, торйӧн нин сэки, кор найӧ ставсӧ кутісны вӧчны кыкӧн, Серёжка пыр вӧлі нырнуӧдысьӧн, и Валя подчиняйтчыліс сылы, но личнӧй делӧясын Валя век венліс сійӧс, и Серёжка, аслыс казявтӧг, муніс повод йылын Валя бӧрся. Тадзи и ӧні Валя шуис сылы, мый сійӧ вермас веськавны Краснӧй Армия частьӧ да висьтавны, мый Краснодонын гибнитӧны ас войтыр, и тайӧ частьыскӧд ӧттшӧтш спаситны ёртъяссӧ гибельысь, а такӧд тшӧтш выручитны и Валяӧс.
— Ме кута виччысьны тэнӧ кӧнкӧ тані матын, — шуис Валя.
Лунтырся мудз бӧрын сійӧ чорыда унмовсис, а кор кыа петандор садьмис, Серёжка эз нин вӧв: сылы жаль вӧлі садьмӧдны Валяӧс, медым прӧщайтчыны.
И Валя коли ӧтнас.
Елена Николаевналӧн нэмыс оз вун тайӧ кӧдзыд войыс: тайӧ вӧлі январь дас кыкӧд лунлы паныда войын. Ставныс нин узисны, кор кодкӧ ньӧжйӧник таркӧдчыштіс ӧшиняс ывлавывсянь. Елена Николаевна пыр жӧ кыліс тайӧ таркӧдчӧмсӧ да пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧ.
Олег, кынмӧм банбокъяса, пуксис улӧс вылӧ, мудзӧмысла сійӧ весиг эз пӧрччы шапкасӧ. Ставныс садьмисны. Бабушка ӧзтіс дзузган би да сувтӧдіс пызан улас, медым югӧрыс эз тыдав ывласяньыс: полиция волывліс на ордӧ быд лун некымынысь. Олег пукаліс, би югӧрыс уси сы вылӧ увсянь. Чужӧм гӧгӧрыс шапкаыс гыӧртӧма, бандзибъясыс вӧліны сьӧдӧсь. Сійӧ омӧльтчӧма.
Олег некымынысь заводитліс вуджны фронт, но сійӧ эз тӧд, кутшӧм ногӧн ӧнія война дырйи сулалӧны оборонаын подразделениеяс да группаяс и кутшӧм ногӧн нуӧдсьӧ би. И ачыс вӧлі вывті ыджыд да сьӧд паськӧма, медым казявтӧг кыссьыны лым вывті. Мӧвп, мый жӧ лои карын ребятакӧд, некор эз петав сы юрысь.
Медбӧрын сійӧ убедитіс асьсӧ, мый ӧні, кор прӧйдитіс нин сымында кад, сійӧ вермас казявтӧг пырны карӧ.
— Мый кывсьӧ Земнухов йылысь? — юасис Олег.
— Век важыс... — вочавидзис мамыс, коді зілис не видзӧдны сы вылӧ.
Мамыс босьтіс сы юрысь шапкасӧ, пӧрччис тужуркасӧ. Некӧні весиг вӧлі шонтыштны сылы чайтор, но гортсаясыс и сытӧг видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс: найӧ полісны, медым сійӧс вот-вот эз кутны тані.
— Улякӧд мый? — юаліс сійӧ.
Ставныс чӧв олісны.
— Уляӧс арестуйтісны, — ньӧжйӧник шуис мамыс.
— А Любкаӧс?
— Тожӧ...
Сылӧн вежсис чужӧмыс и чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— А Краснодон посёлокын?..
Оз позь вӧлі тадзи мучитны сійӧс вочасӧн, и дядя Коля шуис:
— Кокньыдджык висьтавны найӧс, кодъясӧс ещӧ эз на арестуйтны...
И сійӧ висьталіс, мый Лютиковкӧд да Бараковкӧд ӧтлаын арестуйтӧмаӧсь Центральнӧй мастерскӧйясса рабочӧйяслысь ыджыд группа. Ӧні Краснодонын некод нин эз сомневайтчы, мый тайӧ вӧлӧмаӧсь ас йӧз, кодъясӧс кольӧдӧмаӧсь немецкӧй тылӧ специальнӧй заданиеӧн.
Олег ӧшӧдіс юрсӧ и сэсся эз нин юась нинӧм йылысь.
Сӧветуйтчыштӧм бӧрын найӧ решитісны нуӧдны сійӧс сиктӧ, Марина рӧдня ордӧ, ӧні жӧ войнас. Дядя Коля босьтчис колльӧдны сійӧс.
Найӧ мунісны туй кузя Ровенькиӧ, йӧзтӧм степті. Кодзувъяс койисны лым вылӧ лӧзов югӧръяс, и степыс гӧгӧр тыдаліс зэв ылӧдз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ пӧшти эз шойччы, частӧ сёйтӧг да юрсюянінтӧг сы мында лун скитайтчӧм бӧрын, став бӧрас, мый тӧдмаліс сійӧ гортас, Олег тырвыйӧ нин кутіс асьсӧ киас да мунігас юасис дядя Колялысь став подробностьяссӧ «Том гвардия» провалитчӧм кузя и Лютиковӧс да Бараковӧс арестуйтӧм кузя. Ачыс висьталіс дядя Колялы, мый сыкӧд вӧлі ветлігас.
Найӧ эз и казявны, кыдзи помасис пӧкат кузя кайысь туйыс, и найӧ кайисны медвылӧдзыс да крута мӧдісны лэччыны мыльк йывсянь. На водзын, метр ветымын кымын сайын, вӧлі ыджыд сикт.
— Сиктланьыс зырсям, колӧ эськӧ кытшовтны, — шуис дядя Коля.
И найӧ кежисны туй вывсьыс да мӧдісны мунны шуйга боктіыс, сиктсянь сідзжӧ метр ветымын сайті кымын, — лымйыс вӧлі джуджыд сӧмын толаясті.
Найӧ сӧмын на вуджисны бокыса ӧти туй вомӧн, коді нуӧдіс сиктӧ, кыдзи дорса керкасьыс налы туй вомӧныс уськӧдчисны некымын руд фигура. Найӧ котӧртісны да горзісны чирӧм гӧлӧсӧн немецкӧй ногӧн.
Дядя Коля да Олег сёрнитчытӧг уськӧдчисны пышйыны наысь туй кузяыс.
Олег чувствуйтіс, мый сійӧ оз нин вермы котӧртны, кыліс, мый сійӧс суӧдӧны нин. Сійӧ зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ, но вильдіс да уси. Сы вылӧ уськӧдчисны да песовтісны кияссӧ мышкас. Кыкӧн ещӧ вӧтчисны на дядя Коля бӧрся да некымынысь лыйисны сылы револьверысь. Мыйкӧдыра мысти найӧ бӧр воисны, ёрччисны да сералісны, мый эз удайтчы кутны сійӧс.
Олегӧс вайӧдісны ыджыд керкаӧ, кӧні войдӧр, тыдалӧ, вӧлӧма сельрада, а ӧні старӧсталӧн канцелярия. Джоджас идзас вылын узисны жандармерияса некымын салдат. Олег гӧгӧрвоис, мый зурасьӧмаӧсь жандармскӧй пост вылӧ. Пызан вылас сулаліс сьӧд кучикӧн эжӧм полевӧй телефон.
Ефрейтор лэптыштіс лампа фитильсӧ да, Олег вылӧ скӧралігтыр да горзігтыр, кутіс обыщитны сійӧс. Нинӧм подозрительнӧйсӧ сійӧ эз аддзы, нетшыштіс Олег вылысь тужуркасӧ да, чуньяснас малалігтырйи, кутіс вочасӧн видлавны сійӧс. Певъясыс сылӧн вӧліны плавкӧсӧсь да гыж дортіыс паськалӧмаӧсь, и сійӧ пелька уджаліс наӧн.
Тадзикӧн сылӧн чуньясыс воисны комсомольскӧй билет картонӧдз, и Олег гӧгӧрвоис, мый ставыслы воис пом.
Ефрейтор вевттис кинас пызан вылӧ пуктӧм комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяслысь бланокъяссӧ и чирӧм гӧлӧсӧн лёкгоршӧн сёрнитіс телефон пыр. Сэсся сійӧ пуктіс трубкасӧ да мыйкӧ шуис салдатлы, кодкӧд вайӧдіс Олегӧс.
Сӧмын мӧд войнас рӧзвальын Олег воис Ровеньки карса жандармерия да полиция керка дорӧ. Сійӧс колльӧдісны тайӧ ефрейторыс да салдатыс, коді кучераліс, да сдайтісны дежурнӧй жандармлы.
Олег ӧтнас пукаліс сап пемыд камераын, пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн. Позис кӧ сылысь эськӧ аддзыны чужӧмсӧ, — выражениеыс сылӧн вӧлі спокойнӧй да суровӧй. Нина йылысь, мам йылысь мӧвпъяс, ас йывсьыс, кутшӧм глупӧя сійӧ сюрис, — тайӧ ставтор йывсьыс думайтӧм вылӧ сылӧн вӧлі уна кад, кор сійӧ пукаліс старӧста канцелярияын и кор нуӧдісны сійӧс рӧзвальын, и тайӧ ставыс коли нин бӧрӧ. И эз сы йылысь думайт, мый виччысьӧ сійӧс: тайӧс сійӧ тӧдӧ вӧлі. Сійӧ вӧлі спокойнӧй да суровӧй, сы вӧсна мый сійӧ нуӧдіс черта став аслас дженьыдик олӧм улітіыс.
«Мед меным дас квайт арӧс, ме абу мыжа сыын, мый менам олӧмлӧн туйыс лои татшӧм дженьыдӧн... Мый менӧ вермас повзьӧдны? Смерть? Мучитӧмъяс? Ме верма терпитны тайӧс... Дерт, ме кӧсйи эськӧ кувны сідзи, медым ме йылысь память коли йӧз сьӧлӧмъясын. Но мед ме кула некодӧн тӧдтӧмӧн... Тадзи кулӧны ӧні уна миллион йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и ме, кодъяс пытшкын пуӧ вын да олӧм радейтӧм. Мыйысь ме верма упрекнитны ачымӧс? Ме эг пӧръясьлы, ме эг корсь олӧмысь кокни туй. Мукӧддырйиыс вӧлі кокни руаӧн, — гашкӧ, слабӧн вывті бур сьӧлӧм понда... Муса Олежка-дролежка! Тайӧ абу сэтшӧм ыджыд мыж дас квайт арӧсӧн... Ме весиг эг видлы став шудсӧ, кодӧс вӧлі сетӧма меным. И всё равно ме шуда! Шуда сыысь, мый эг кыскась нидзув моз, — ме тышкаси... Мама пыр шулывліс меным: «Орликӧй менам!..» Ме ог пӧръяв сылысь веритӧмсӧ да ёртъяслысь дӧвериесӧ. Мед менам кулӧмӧй лоӧ сэтшӧм жӧ сӧстӧмӧн, кутшӧм и менам олӧмӧй, — ог яндысь шуны тайӧс аслым... Тэ кулан достойнӧя, Олежка-дролежка...»
Сы чужӧм вылысь чертаясыс шылясисны, сійӧ водіс кынмӧм нильӧг джоджас, пуктіс шапкасӧ юр улас да чорыда унмовсис.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ, чувствуйтіс, мый кодкӧ сулалӧ сы дорын. Вӧлі асыв.
Камера ӧдзӧссӧ пӧшти дзоньнас сайӧдӧмӧн Олег водзын сулаліс казацкӧй шинеля, польскӧй конфедераткаа топыд старик. Конфедераткаыс муртса тӧрӧма ыджыд рыжӧй юрас. Старик вӧлі ыджыд лӧз ныра, чужӧмыс тырӧма гырысь рыжӧй беринӧн, синъясыс вӧліны йӧйлӧн кодь, петіс синваыс.
Шензигтыр сы вылӧ видзӧдігмоз Олег пуксис джоджӧ.
— А ме думайта, кутшӧм сійӧ сэтшӧмыс, Кошевойыс?.. А сійӧ, со сійӧ кутшӧм... Змейпи! Прохвост этатшӧм!.. Жаль, мый тэнӧ кутас велӧдны гестапо, ме ордын эськӧ тэныд бурджык вӧлі. Ме нӧйта сӧмын торъя случайясын... Сідзкӧ, со тэ кутшӧм! Тэ йылысь сёрнитӧны, кыдзи Дубровский йылысь. Лыддьылін, небось, Пушкинлысь? У, змейпи!.. Жаль, мый тэ абу ме ордын, — старик копыртчис Олег дінӧ, читкыртіс синваӧсь йӧйлӧн кодь синпӧвсӧ да, Олег вылӧ вина дукӧн лолалігтыр, кутіс таинственнӧя вашкӧдны: — Тэ думайтан, мыйла ме сэтшӧм водз? — Сійӧ мигнитіс дзик нин интимнӧя да дӧверяйтӧмӧн. — Талун мӧдӧда партия эстчӧ... — пыктӧм чуньсӧ сійӧ бергӧдлыштіс кытчанькӧ небесалань. — Локті парикмахеркӧд, колӧ ставнысӧ бритны, ме век брита та водзвылын, — шӧпкӧдіс сійӧ. Старик веськӧдчис, ружӧктіс, лэптіс певсӧ да шуис: — Культурнӧя!.. А тэнӧ нуӧдасны гестапо линия кузя, ог вежав тэныд. Оревуар! — Сійӧ лэптыштліс пыктӧм пӧрысь кисӧ конфедератка кӧзырёк дорас да петіс, и кодкӧ пӧдлаліс камера ӧдзӧссӧ.
Кор Олегӧс вуджӧдісны нин общӧй камераӧ, кӧні пукалісны ылысса местаясысь сылы дзик тӧдтӧм йӧз, сійӧ тӧдмаліс, мый тайӧ вӧлӧма ровеньковскӧй полицияса начальник, вӧвлӧм деникинскӧй офицер, страшнӧй палач да мучитель.
Кык-куим час мысти Олегӧс нуӧдісны допрос вылӧ. Допросъяс вӧчлывлісны сӧмын немецъяс, и переводчикыс сідзжӧ вӧлі немец-ефрейтор.
Сэні, кабинетас, кытчӧ пыртӧдісны сійӧс, вӧліны уна немецкӧй жандармскӧй офицеръяс. Ставныс найӧ видзӧдісны сы вылӧ ыджыд любопытствоӧн, шензьӧмӧн, а мукӧдыс быттьӧ зэв ыджыд морт вылӧ. Мир вылӧ аслас видзӧдӧмӧн, унатор вылӧ пӧшти челядь сяма видзӧдӧмӧн на, сійӧ эз чайт, мый сэтшӧма паськалӧма «Том гвардия» йылысь славаыс да мый сійӧ ачыс, Стахович показаниеяс серти да дыр дзебсясьны кужӧм вӧснаыс, лои легендарнӧй мортӧн. Сійӧс допрашивайтіс минога кодь нюглясьысь немец, быттьӧкӧ сылӧн эз вӧвны лыясыс. Синъяс улас страшнӧй фиолетӧвӧй кругджынъяс вӧсна, кодъяс заводитчылісны сьӧдов, пӧшти сьӧд синкымъяс помъяссяньыс, кытшавлісны бандзибъяссӧ да покойниклӧн кодь пятноясӧн помасьлісны топалӧм банбокъясас, чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв мисьтӧм, — татшӧм мортсӧ позис аддзывны сӧмын страшнӧй вӧтын.
Кор тшӧктісны висьтавны Олеглы «Том гвардиялӧн» став удж йывсьыс да выдайтны сылысь став плешъяссӧ да отсасьысьяссӧ, сійӧ шуис:
— Ме веськӧдлі «Том гвардияӧн» ӧтнам и ӧтнам отвечайта сыысь, мый вӧчисны сылӧн членъясыс менам индӧдъяс серти...
Ме верми эськӧ висьтавны «Том гвардия» удж йылысь, менӧ кӧ эськӧ судитінныд открытӧй судӧн. Но организациялы весьшӧрӧ висьтавлыны аслас деятельность йылысь сэтшӧм йӧзлы, кодъяс виалӧны и мыжтӧмъясӧс... — Сійӧ чӧв олыштіс мыйкӧдыра, спокойнӧя видзӧдліс офицеръяс вылӧ да шуис: — Да ті и асьныд нин морт шойяс.
Допрашивайтысь немецыс, коді збыль вӧлі морт шой кодь, всё-таки юаліс на ещӧ сылысь мыйкӧ.
— Тайӧ кывъясыс менам — медбӧръяӧсь, — шуис Олег да лэдзис синлысъяссӧ.
Та бӧрын Олегӧс шыбитісны гестапоса застенокӧ, и сылы заводитчис сійӧ страшнӧй олӧмыс, кодӧс не сӧмын выдержитны, код йылысь оз вермы гижны морт, кодлӧн эм сьӧлӧм.
Но Олег выдержитіс тайӧ олӧмсӧ тӧлысь помӧдзыс, и сійӧс эз вины, сы вӧсна мый виччысисны областьса фельдкомендантӧс — генерал-майор Клерӧс, коді кӧсйӧма личнӧ допроситны организацияса главаръяссӧ да распорядитчыны налӧн судьбаӧн.
Олег эз тӧд, мый татчӧ жӧ, ровенькиса гестапоӧ, вайӧдӧмаӧсь и Филипп Петрович Лютиковӧс, медым сійӧс допроситас фельдкомендант. Врагъяслы абу удайтчӧма тӧдмавны, мый Лютиков вӧлӧма краснодонса подпольнӧй организацияын юрнуӧдысьӧн, но найӧ чувствуйтісны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ медся ыджыд мортыс став йӧз пӧвстсьыс, кодъясӧс найӧ куталісны.
Квайтымын кыкӧд глава
Куим точкасянь, быттьӧ треугольник пельӧсъяссянь, лыйлісны ручнӧй пулемётъясысь тайӧ кык мыльк костас, коді вӧлі кык гӧрба верблюдлӧн седлӧ кодь, и пуляясыс швачӧдісны лым сора няйтас и лэбиганыс кыліс: «Ну-у... ну-у...» Но Серёжка вӧлі нин мыльк мӧдарладорас. Вына кияс кватитісны сійӧс килутш вылысладорӧдыс да кыскисны окопӧ.
— Абу яндзим тэныд? — шуис гырысь синъяса ичӧтик сержант чистӧй курскӧй сёрнитанногӧн. — Мый тайӧ татшӧмыс! Русскӧй зон, а видзӧд тэ... Повзьӧдлісны найӧ тэнӧ али кӧсйысисны мыйкӧ?
— Ме ас морт, ас морт, — нервнӧя сералігтыр шуис Серёжка, — документъясӧс менам фуфайкаӧ вурӧма, нуӧдӧй менӧ командирныд дорӧ. Менам эм важнӧй юӧр!
Дивизия штабса начальник да Серёжка сулалісны командир водзын кӧрт туйдорса хуторын дзоньӧн кольӧм дзик ӧти хатаын. Коркӧ хуторас гӧгӧр быдмылісны акацияяс, а ӧні ставсӧ жугӧдӧма авиация да артиллерия. Тані вӧлі дивизиялӧн команднӧй пунктыс, таті эз прӧйдитлыны частьяс и запретитӧма вӧлі ветлыны машинаясӧн, и хуторас и хатаас вӧлі зэв чӧв-лӧнь, эз кӧ кыв мылькъяс сайсянь лунвывладорсянь уна гӧлӧса бойлӧн юралӧмыс.
— Гӧгӧрвоа ог сӧмын сы документъяс серти, но и сы серти, мый сійӧ висьталӧ. Детинкаыс ставсӧ тӧдӧ: местасӧ, тяжёлӧй артиллериялысь позицияяссӧ, весиг огневӧй точкаяссӧ кызь сизимӧд квадратысь, кызь кӧкъямысӧдысь, дас сизимӧдысь... — Начальник шуис ещӧ кымынкӧ цифра. — Разведкаса даннӧйяскӧд унатор ӧткодь, кытсюрӧ тайӧ стӧчмӧдіс. А сэсся ӧд, берегсӧ эскарпируйтӧма. Помнитанныд? — висьталіс начальник, кудриа том морт, кодлӧн петлицаяс вылас вӧліны куим шпалӧн. Сійӧ дугдывтӧг кыскышталіс ӧти вомкӧтшӧдыс воздухсӧ да чукрасис: сылӧн висис пиньыс.
Дивизияса командир видзӧдліс Серёжкалысь комсомольскӧй билетсӧ да примитивнӧй печатнӧй бланок вылӧ кипомысь гижӧм удостоверение, кодӧс кырымалӧмаӧсь командир Туркенич да комиссар Кашук. Удостоверениеас вӧлі гижӧма, мый Сергей Тюленин являйтчӧ подпольнӧй организация «Том гвардия» штабса членӧн Краснодон карын. Командир видзӧдліс билетсӧ да тайӧ удостоверениесӧ да сетіс сійӧс эз штабса начальниклы, код ордысь босьтіс, а Серёжкалы да грубӧякодь, наивностьӧн видзӧдліс Сережка вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Сідз... — шуис дивизияса командир.
Штабса начальник чукыртчыліс висьӧмысла, кыскис воздухсӧ ӧти вомкӧтштіыс да шуис:
— Сылӧн эм важнӧй юӧр, кодӧс сійӧ кӧсйӧ висьтавны сӧмын тіянлы.
И Серёжка висьталіс налы «Том гвардия» йылысь да шуис, мый дивизиялы пыр жӧ колӧ выступитны, медым мездыны тюрьмаын пукалысь ребятаӧс.
Штабса начальник, дивизиялысь Краснодонӧ мунӧм кузя тактическӧй плансӧ кывзӧм бӧрын, нюммуніс, но сэки жӧ ньӧжйӧник ымӧстіс да кинас кутчысис банбокас. Но командир эз нюммун, тыдалӧ, дивизиялысь Краснодонлань маршсӧ эз лыддьы позьтӧмторйӧн. Сійӧ юаліс:
— Каменсксӧ тэ тӧдан?
— Тӧда, сӧмын ог тасянь, а сэсянь, сыладорсяньыс. Ме сэсянь локті...
— Федоренко! — горӧдіс командир сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый кӧнкӧ зильмуніс пӧсуда.
На кындзи комнатаас некод эз вӧв, но тайӧ жӧ здукас, быттьӧ кыськӧ воздухсьыс чужи, сувтіс командир водзӧ Федоренко да сідзи щолкнитіс каблукъяснас, мый ставныслы лои долыд.
— Есть Федоренко!
— Зонсӧ кӧмӧдны — ӧти. Вердны — мӧд. Мед узьыштас шоныдінас, кытчӧдз ог кор.
— Есть кӧмӧдны, есть вердны, мед узяс, кытчӧдз онӧ корӧй.
— Шоныдінын... — И командир наставительнӧя лэптіс чуньсӧ. — Пывсян лоӧ?
— Лоӧ, генерал ёрт!
— Мун!
Серёжка да сержант Федоренко, коді другӧс моз кутіс сійӧс пельпомӧдыс, петісны хатаысь.
— Командующӧй воас, — нюммунӧмӧн шуис командир.
— Но-о? — зэв кыпыда да весиг здук кежлӧ пинь висьӧмсӧ вунӧдлӧмӧн шуис штабса начальник.
— Ковмас ӧд блиндажӧ вуджны. Тшӧкты, медым ломтыштасны, а то, тӧдан, Колобокыд пуж петкӧдлас! — гажаа нюмъялігтыр висьталіс дивизияса командир.
Тайӧ кадас армияса командующӧй, кодӧс дивизияса командир, салдатъяс нимтӧм серти, шуис любовнӧй прозвищеӧн, «Колобокӧн», узис на. Сійӧ узис аслас команднӧй пунктын, коді помещайтчис вӧвлӧм немецкӧй блиндажын, рощаын, а эз керкаын да кутшӧмкӧ олан местаын. Кӧть армияыс наступайтіс зэв ӧдйӧ, командующӧй эз эновтчы принципысь не сувтны населённӧй пунктъясӧ, а быд выль местаын займитны немецкӧй блиндажъяс, а найӧс кӧ вӧлі жуглӧма, кодйыны выль блиндажъяс аслыс вылӧ и став штабыслы, кыдзи и война заводитчӧм бӧрын первой лунъясас. Тайӧ принципас сійӧ кутіс кутчысьны сы бӧрын, кор война первой лунъясӧ пӧгибнитісны вражескӧй авиацияысь уна гырысь военнӧйяс, сылӧн ёртъясыс: найӧ эз лыддьыны коланаӧн кодъявны блиндажъяс.
Армияса командующӧй неважӧн на командуйтліс дивизияӧн, кытчӧ петіс Серёжа Тюленин. Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ дивизияыс, кодкӧд буретш во джын сайын должен вӧлі взаимодействуйтны партизанскӧй отряд, кодӧн веськӧдліс Иван Фёдорович Проценко. А армияса командующӧйыс, войдӧр тайӧ дивизияса командирыс, вӧлі сійӧ генералыс, кодкӧд Иван Фёдорович личнӧ сёрнитчис Краснодонса райкомын да коді сэтшӧма отличитчис первойсӧ Ворошиловград, сэсся Каменск дорйӧмын да бӧрынджык 1942 вося июльын да августын памятнӧй отступление дырйи кужӧмӧн нуӧдӧм арьергарднӧй бойясын.
Командующӧйлӧн вӧлі батьсяньыс да дедсяньыс кольӧм прӧстӧй крестьянскӧй ов. Тайӧ бойяс бӧрас мукӧд военачальникъяс овъяс пӧвстын выделитчис тайӧ овыс, коли паметяныс Севернӧй Донецса да Средньӧй Донса олысьяслы. А ӧні, Юго-Западнӧй фронт вылын кык тӧлысь чӧж бойяс нуӧдӧм бӧрын, тайӧ овыс лои тӧдсаӧн став страналы, кыдзи и мукӧд военачальникъяслӧн, Сталин ученикъяслӧн овъясыс. Найӧ прославитісны асьнысӧ великӧй Сталинградскӧй эпопеяын. «Колобок» — тайӧ вӧлі сылӧн прозвище, код йылысь сійӧ и ачыс эз тӧд.
Тайӧ прозвищеыс сылы мыйтакӧ ладмис ортсыладорсяньыс. Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, вылын морӧса, крепыд выражениеа да зэв прӧстӧй русскӧй чужӧма. Татшӧм кыз туша дырйиыс сійӧ вӧлі пельк, кокни вӧраса, сылӧн вӧліны тӧлка, кыпыд ичӧтик синъяс. Но сійӧс нимтісны «Колобокӧн» эз тайӧ ортсыса вид вӧснаыс.
Обстоятельствояс лӧсялісны сідзи, мый командующӧй наступайтіс сэті жӧ, кыті отступайтліс сійӧ июльын да августын. Сэкся вунӧдтӧм лунъясас сьӧкыд бойяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зэв кокниа мынтӧдчис противникысь да муніс тӧдтӧм направлениеӧд сідзи, мый противник эз вермы аддзыны и следсӧ сылысь.
Сійӧ частьяскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, кодъясысь бӧрыннас артмис Юго-Западнӧй фронт, сійӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш кодйысис му пытшкӧ и сідзи пукаліс му пытшкас став мукӧдъяскӧд ӧтлаын, кытчӧдз противниклӧн скӧр ярлуныс эз жугав налӧн каменнӧй упорствоӧ. А кор воис момент, сійӧ ставыскӧд ӧтлаын петіс му улысь и — гӧгыльтчис первой тайӧ жӧ дивизияас юрнуӧдысьӧн, сэсся армияса командирӧн противник бӧрся, босьталіс уна дас тысяча пленнӧйясӧс да уна сё орудиеяс, ордйӧдаліс да кольӧдаліс аслас тылӧ дзикӧдз бырӧдӧм вылӧ противниклысь разі-пель частьяссӧ, талун ӧти кок пӧвнас сулаліс Донын на, а мӧднас Чирын, а аскинас ӧти кок пӧвнас Чирын, а мӧднас Донец вылын нин.
И сэки салдатскӧй гуща пыдӧсысь, медгусяинысь, петіс тайӧ гӧгрӧсіник сказочнӧй кывйыс «колобок» да ляскысис сы бердӧ. И збыльысь, сійӧ гӧгыльтчис колобок моз.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январь тӧлысь шӧрса сійӧ переломнӧй лунъясас, кор Воронежскӧй, Юго-Западнӧй, Донскӧй, Южнӧй, Северо-Кавказскӧй, Закавказскӧй, Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъяслӧн заводитчис зэв ыджыд наступательнӧй движение, мый вӧсна Сталинград дорӧ кытшалӧм немецко-фашистскӧй войскаӧс дзикӧдз разгромитісны да босьтісны пленӧ, прорвитісны кык воысь дырджык нюжалысь ленинградскӧй блокада, сӧмын тӧлысьӧн-джынйӧнӧн мездісны сэтшӧм каръяс, кыдзи Воронеж, Курск, Харьков, Краснодар, Ростов, Новочеркасск, Ворошиловград.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январь тӧлысся буретш сійӧ лунъясас, кор заводитчис немецкӧй оборонительнӧй укреплениеяс вылӧ выль вынйӧра танкӧвӧй наступление, а тайӧ укреплениеясыс вӧліны Донец юлӧн шуйгаладорса войвыв притокъяс пӧлӧн — Деркул, Айдар, Оскол юяс пӧлӧн, кор Каменск — Кантемировка кӧрт туй участок вылын вӧлі бырӧдӧма осадитӧм Миллеровоысь немецкӧй гарнизонлысь медбӧръя сопротивление, а таӧдз кык лун войдӧр займитӧма Глубокӧй станция и миян частьяс лӧсьӧдчисны форсируйтны Севернӧй Донец.
Сэки, кор дивизияса командир сёрнитіс Серёжкакӧд, армияса командующӧй узис на. Кыдзи и став командующӧйясыс, сійӧ став медважнӧйсӧ, коді относитчыліс самӧй командование дінас, лӧсьӧдліс да вӧчліс войнас, кор тайӧ вопросъяс дінас отношение имеиттӧм йӧзыс эз мешайтны сылы, и сійӧ вӧлі прӧст быд лунся армейскӧй делӧясысь. Но Пётр Великий ыджда тушаа старшӧй сержант Мишин, сійӧ Мишиныс, коді генерал дорын, армияса командующӧй дорын, занимайтіс сэтшӧм жӧ места, кутшӧмӧс занимайтіс сержант Федоренко генерал дорын, дивизияса командир дорын, кисьыс видзӧдлывліс нин пӧдаритӧм трофейнӧй часі вылӧ — абу-ӧ кад чуксавны.
Командующӧй некор пӧттӧдзыс эз узьлы, а талун сылы колӧ вӧлі чеччыны мукӧд лунся серти водзджык. Обстоятельствояс сідзи лӧсялісны, кутшӧмъясыс овлӧны война вылын частӧ, мый дивизияыс, коді июльын сы командование улын обороняйтіс Каменск, ӧні должен вӧлі босьтны тайӧ карсӧ. Правда, сэні этшаӧн нин вӧліны «старикъясыс». Сылӧн командирыс, кодӧс неважӧн пуктісны генералӧ, сійӧ лунъясас командуйтліс полкӧн. Сы кодь «старожилъяссӧ» позьӧ вӧлі аддзыны офицеръяс пӧвстысь, а боецъяс пӧвстын найӧ вӧліны зэв этшаӧнӧсь: дивизияын ӧкмыс дасӧд юкӧныс вӧлі пополнение, коді воис дивизияас Средньӧй Донын наступайтӧм водзвылын.
Медбӧръяысь часі вылас видзӧдлӧм бӧрын старшӧй сержант Мишин матыстчис полка дорӧ, кӧні узис генерал. Збыльысь тайӧ вӧлі полка, сы вӧсна мый генерал поліс уль руысь да сылы век вӧчлісны узьланінсӧ мӧдӧд судтаӧ, кыдзи вагонын.
Мишин, кыдзи и век, первойсӧ ёна треситіс генералӧс, коді узис бок вылас, чужӧмыс сылӧн вӧлі сӧстӧм сӧвестя здоров мортлӧн кодь, челядь сяма. Но тайӧ, дерт, эз вермы торкны сылысь багатырскӧй унсӧ, тайӧ вӧлі сӧмын водзӧ вылӧ дасьтысьӧм сэк кежлӧ, мый должен вӧлі вӧчны Мишин. Сійӧ ӧти кисӧ сюйис генераллы бок улас, а мӧднас кутіс вывсяньыс, киняулӧдыс, и зэв кокньыдика да видзчысьӧмӧн, быттьӧ кагаӧс, лэптіс генераллысь сьӧкыд тушасӧ вольпась вылысь.
Генерал, коді узис халатӧн, пырысь-пыр жӧ садьмис, и синъясыс сылӧн видзӧдлісны Мишин вылӧ сэтшӧм сӧдзӧсь, быттьӧкӧ сійӧ абу и узьӧма.
— Вот и аттьӧ, — шуис сійӧ, зэв кокниа чеччыштіс полка вылысь, шыльӧдіс юрсисӧ да пуксис табуретка вылӧ, сэсся видзӧдліс гӧгӧр, синнас корсис парикмахерӧс. Мишин шыбитіс генераллы кок улас туфли.
Зэв ыджыд юфтӧвӧй сапӧга да гимнастёрка вылас пасьталӧм лым еджыд халата парикмахер лӧсьӧдіс нин майтӧг быг блиндаж отделениеын, кӧні вӧлі кухня. Шытӧг, дух моз, воис командующӧй дорӧ, сюйис сылы салфеткасӧ халат юрйыв костас да, зэв кокниа инмӧдчылӧмӧн, ӧти здукӧн мавтіс быгнас сылысь чужӧмсӧ, кытчӧ вой чӧжнас петӧма нин тшӧть кодь чорыд сьӧд тош.
Эз на коль и дас вит минута, а генерал вӧлі пасьтасьӧма нин, кизялӧм кителя, массивнӧя пукаліс пызан дорын и, кор сылы ваялісны завтрак, тэрыба видлаліс бумагаяс, кодъясӧс ӧта-мӧд бӧрся пелька мыччаліс генераллӧн адъютантыс кучик вылыса да гӧрд ной увтыса папкаысь. Первой сійӧ сетіс сӧмын на воӧм юӧр сы йылысь, мый миян войска босьтӧмаӧсь Миллерово, но генераллы тайӧ эз нин вӧв выльторйӧн, сійӧ тӧдіс, мый Миллеровоӧс лоӧ босьтӧма войнас либӧ асывнас. Сэсся заводитчисны уна пӧлӧс быд лунся уджъяс.
— Чӧртыс найӧс эз велӧд, кольны налы тайӧ сакарсӧ, босьтісны нин кӧ сійӧс вайӧ!.. Сафроновлы
Командующӧй вӧлі помалӧ нин юны кофе, кор пызан дорас воис ичӧтик тушаа генерал. Сійӧ вӧлі лӧсьыд статя, ыджыд еджыд плешка, коді кажитчис нӧшта ыджыдджыкӧн сы вӧсна, мый генераллӧн водзладорсяньыс кушмис юрыс. Еджгов юрсисӧ кӧсичаястіыс вӧлі ӧкуратнӧя шырӧма. Движениеясыс генераллӧн вӧліны спокойнӧйӧсь, точнӧйӧсь да экономнӧйӧсь. Ортсысяньыс видзӧдны сійӧ вӧлі ёнджыка учёнӧй кодь, а эз военнӧй кодь. Киас сылӧн вӧлі папка.
— Пуксьы, — шуис сылы командующӧй.
Штабса начальник воис важнӧйджык делӧясӧн, сэтшӧм делӧяс дорысь, кутшӧмъясӧс мыччавліс командующӧйлы сылӧн адъютантыс. Но делӧяс дінӧ босьтчытӧдз штабса начальник нюммунӧмӧн сетіс генераллы медвыль московскӧй газета, кодӧс вайӧмаӧсь фронтса штабӧ самолётӧн да талун асывнас разӧдӧмаӧсь армияса штабъясӧ.
Газетаас вӧлі награждённӧйяслӧн да звание кузя кыпӧдӧм офицеръяслӧн да генералъяслӧн ӧчереднӧй список, на лыдын ӧткымынъясӧс вӧлі представитӧма сы армияысь.
Военнӧй йӧзлы лӧсялана ыджыд, кыпыд интересӧн командующӧй тэрыба, гораа лыддис списокъяссӧ да, кор паныдасьлісны академия кузя да Отечественнӧй война кузя тӧдса йӧзлӧн овъяс, видзӧдлывліс штабса начальник вылӧ то серьёзнӧя, то шензьӧмӧн, то сомневайтчӧмӧн, а то и прӧстӧ челядь моз радуйтчис, медся нин, кор лыддьыліс аслас армияса йӧзлысь овъяссӧ.
Награждённӧйяс списокын вӧлі унаысь нин наградитлӧм командир сійӧ дивизияысь, кодӧн войдӧр командуйтліс «Колобок» да кӧні сідзжӧ вӧлі сылӧн штабса начальникыс. Дивизияса командирӧс вӧлі наградитӧма важӧн нин, но инстанцияяс прӧйдитӧм бӧрын сӧмын ӧні веськалӧма печатьӧ.
— Вот не ас кадӧ тӧдмалас, кор Каменск колӧ босьтны! — шуис командующӧй. — Ещӧ вермас торксьыны.
— Мӧдарӧ, збодерджык лоӧ, — нюмъялігтыр шуис штабса начальник.
— Тӧдам, тӧдам тіянлысь став слабинъястӧ!.. Талун ветла сы ордӧ, поздравита... Чувыринлы — поздравительнӧй телеграмма. Харченколы — сідзжӧ. А Куколевлы, тӧдан, мыйкӧ человеческӧйджыкӧс, не казеннӧйӧс, а мыйкӧ меліджыкӧс. Рад, зэв рад сы вӧсна. Ме думайтлі нин, сійӧ оз выправитчы этайӧ Вязьма бӧрад, — шуис командующӧй. Друг сійӧ кутіс мудера нюмъявны: — Кор нӧ погонъяс лоасны?
— Вайӧны! — шуис штабса начальник да бара нюмъёвтіс.
Дзик на неважӧн вӧлі публикуйтӧма приказ армияса рядӧвӧй да офицерскӧй составлы да генералъяслы погонъяс введитӧм йылысь, и тайӧ интересуйтіс став армиясӧ.
Мыйӧн сӧмын дивизияса командир висьтавлывліс аслас штабса начальниклы командующӧй локтӧм йылысь, пыр жӧ тайӧ юӧрыс ӧти здукӧн паськавліс дивизия кузя. Тайӧс кывлісны весиг найӧ, кодъяс тайӧ кадас куйлісны няйт сора сӧнік пиын Донец ю бокын, восьса степь вылын, кытысянь вӧлі тыдалӧны юлӧн веськыд крут берегыс и Каменск карлӧн уналаын тшынасьысь керкаясыс, и силуэтъясыс миян штурмовикъяслӧн, кодъяс туман дырйи бомбитісны карсӧ.
Кор командующӧй сӧмын на вӧлі машинаӧн локтӧ дивизияса мӧд эшелон дорӧ, кӧні встретитіс сійӧс ачыс командирыс, а сэсся найӧ ӧтлаын подӧн мӧдӧдчисны команднӧй пунктӧ, став туй чӧжыс быттьӧкӧ немвиччысьтӧг тыдовтчывлісны ӧткӧн либӧ чукӧръясӧн боецъяс да офицеръяс, и быдӧнлы окота вӧлі не сӧмын аддзӧдлыны сійӧс, но медым и сійӧ аддзыліс найӧс. Ставныс зэв пелька да мичаа щолкайтісны каблукъяснас, и быдӧнлӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис старайтчыны кӧсйӧм да либӧ меліа нюмъялӧм.
— Висьтасьӧй, час сайын пыринныд блиндажӧ, чӧртыс тіянӧс эз велӧд, ещӧ стенъясыс на абу пӧсялӧмаӧсь! — пырысь-пыр жӧ дивизияса командирлысь манёврсӧ эрдӧдігмоз шуис командующӧй.
— Так точно, кык час сайын. Сэсся огӧ петӧй, кытчӧдз огӧ босьтӧй Каменск, — висьталіс дивизияса командир. Сійӧ почтительнӧя сулаліс командующӧй водзын, мудер синъяса да чужӧм улысладорас спокойнӧй увереннӧй складкаа, коді быттьӧкӧ шуаліс: «Ме аслам дивизияын кӧзяин и тӧда, мыйысь тэ кутан видны менӧ серьёзнӧя, а тайӧ сідз, пустяки».
Командующӧй поздравитіс сійӧс награждениеӧн. И дивизияса командир, тайӧ лӧсялана здукнас пӧльзуйтчӧмӧн, быттьӧкӧ небрежнӧя шуис:
— Ӧні кежлӧ делӧӧдзыс эг на воӧй... тані матын сиктас пывсян дзоньӧн кольӧма, ломтім. Важӧн жӧ нин, кӧнкӧ, энӧ пывсьылӧй, генерал ёрт?
— Но?.. — шуис генерал зэв серьёзнӧя. — А ваймис нин?
— Федоренко!
Выяснитчис, мый пывсян ваймас сӧмын рыт кежлас. Дивизияса командир сідзи видзӧдліс Федоренко вылӧ, мый вӧлі гӧгӧрвоана: сюрыштас сылы таысь!
— Рытнас... — Командующӧй думайтыштіс, оз-ӧ позь ӧти-мӧдтор вештыштны, а мукӧдтор вӧчӧмысь эновтчывны, но друг сылы дум вылас уси, мый татчӧ воигӧн юрас воис нӧшта ӧти-мӧдтор. — Ковмас мӧдысь нин, — шуис сійӧ.
Дивизияса командир армия штабса начальник сӧвет серти, а начальниклӧн армияын вӧлі вывті ыджыд военнӧй авторитет, лӧсьӧдіс план Каменск кар босьтӧм кузя да заводитіс висьтавны тайӧ плансӧ командующӧйлы. Командующӧй кывзіс да мыйлакӧ кутіс недӧвӧльствуйтчыны.
— Сэні жӧ сэтшӧм треугольник: ю, кӧрт туй, карлӧн окраина — тайӧс жӧ ставсӧ укрепитӧма...
— Татшӧм жӧ сомнениеяс ме висьталі, но Иван Иванович, справедливӧя индіс...
Иван Иванович вӧлі армияса штабын начальник.
— Тэ форсируйтан юсӧ, а сэсся тэныд некытчӧ паськӧдчыны фронт кузяыс. Найӧ дугдывтӧг кутасны нӧйтны тэнӧ матыстчигад, — висьталіс командующӧй да нарошнӧ эз гарышт Иван Иванович йылысь.
Но дивизияса командир гӧгӧрвоис, мый сылысь позициясӧ ёнмӧдӧ Иван Ивановичлӧн авторитетыс, и сійӧ бара шуис:
— Иван Иванович шуӧ, мый найӧ оз вермыны виччысьны тасянь лобӧвӧй ударсӧ, чайтасны прӧстӧ ылӧдлӧм могысь, и миян разведкалӧн даннӧйяс висьталӧны та йылысь жӧ.
— Мыйӧн ті пыранныд татысянь карас, найӧ пыр жӧ мӧдасны резны уличаяс пӧлӧныс и тасянь, вокзалсяньыс...
— Иван Иванович...
Командующӧй гӧгӧрвоис, мый найӧ оз вӧрзьыны места вывсьыныс, кытчӧдз сійӧ оз вешты препятствиесӧ — Иван Ивановичӧс, и сійӧ шуис:
— Иван Иванович ӧшибитчис.
Та бӧрын сійӧ кутіс петкӧдлыны ставсӧ дженьыдик чуньяснас: карта кузя да воображайтан местность кузя, паськыд кисӧ пелька гӧгрӧдліс да небыдакодь висьталіс дзик мӧдладорсянь карсӧ кытшалӧм да штурмуйтӧм кузя план.
Дивизияса командирлы дум вылас уси сійӧ детинкаыс, коді асывнас вуджӧма фронт вомӧн кар окрестностьясысь, кытчӧ командующӧй кӧсйис веськӧдны главнӧй ударсӧ. И карсӧ штурмуйтӧм кузя план друг лои сылы зэв гӧгӧрвоанаӧн.
Вой кежлас став главнӧйсӧ да решающӧйсӧ вӧлі вӧчӧма дивизияса штабын да юӧртӧма полкъяслы. И командиръяс мунісны пывсянӧ, коді случайнӧ кольӧма дзоньӧн вӧвлӧм орчча сиктас.
А вит час асылын дивизияса командир да политическӧй часть кузя сылӧн заместительыс мунісны полкъясӧ, медым прӧверитны налысь дасьлунсӧ.
Полкса командир майор Кононенко блиндажын войбыд эз узьны, сы вӧсна мый войбыд сеталісны приказаниеяс да разъяснениеяс став ыджыдджык командиръяссянь став ичӧтджык командиръяслы, на водзӧ сувтӧдӧм ичӧтик, частнӧй, но делӧ вылас главнӧй да решающӧй задачаяс кузя.
Кӧть ставсӧ нин вӧлі прикажитӧма да разъяснитӧма, та вылӧ видзӧдтӧг дивизияса командир необыкновеннӧй методичностьӧн да терпениеӧн ещӧ ӧтчыд висьталіс сійӧс, мый вӧлі висьталӧма нин тӧрыт, да прӧверитіс, мый вӧчӧма та кузя майор Кононенко.
И майор Кононенко, том командир, типичнӧй военнӧй труженик, гимнастёрка юрйывтіыс тыдалысь свитера, стежитӧм ватника да ватнӧй гача, шинельтӧм, медым кокньыдджык вӧлі ветлыны, отважнӧй энергичнӧй омӧльтчӧм чужӧма да рам гӧлӧса морт, сідзи жӧ терпеливӧя да эз зэв внимательнӧя, сы вӧсна мый сылы тайӧ ставыс нин вӧлі тӧдса, кывзіс командирлысь да рапортуйтіс, мый нин сійӧ вӧчӧма.
Тайӧ вӧлі сійӧ полкыс, кытчӧ веськаліс Серёжка. Сійӧ бӧр лэччис став пос тшупӧдъястіыс дивизияса штабсянь ротаса командирӧдз, получитіс автомат да кык граната, и сійӧс зачислитісны штурмӧвӧй группаӧ, коді первойӧн должен пырны Каменск дорса разъездӧ.
Бӧръя лунъяс чӧжыс Каменск гӧгӧрса шочиник кустъяса мылькйӧсь, эрда местаын гартчис шоныд турӧб. Сэсся лунтӧв вайис ру. Восьса местаясын лымйыс вӧлі ляпкыд на, и сійӧ кутіс сывны, муяс да туйяс небзисны.
Донец ӧтар-мӧдар берег пӧлӧн сулалысь сиктъяссӧ да хуторъяссӧ вӧлі ёна жугӧдӧма бомбёжкаӧн да артиллерия лыйлӧмӧн. Боецъяс меститчисны важ блиндажъясӧ да землянкаясӧ, палаткаясӧ да веськыда ывла вылас, бипуръяс эз ӧзтавны.
Штурмводзвывса вечерняас лунтыр налы тыдаліс ру пӧвстті ю мӧдлапӧлысь крестасьлысь тыртӧм уличаяса доза ыджыд кар. Олан керка вевтъяс вывті тыдалісны станционнӧй водокачка, заводъяслӧн кӧнсюрӧ дзоньӧн кольӧм трубаяс да жуглӧм вичко кӧлӧкӧльняяс. Куш синмӧн позьӧ вӧлі аддзыны кар водзладорса мылькъяс вылысь да сы окраинаясысь немецкӧй дзотъяс.
Сложнӧй чувство шымыртӧ салдатскӧй шинеля сӧветскӧй мортӧс вот татшӧм населённӧй пунктсӧ мездӧм вӧсна бой водзвылын. Нравственнӧй чувство кыптӧ сы вӧсна, мый сійӧ, шинеля мортыс, наступайтӧ, мездӧ ассьыс, сьӧлӧмсьыс торйӧдны позьтӧмтор. Жалитан чувство кар дінас да сэні олысьяс дінас, мамъяс да посни челядь дінас, кодъяс дзебсьӧмаӧсь кӧдзыд пӧдвалъясӧ, васӧд щельясӧ. Противник вылӧ зэв ыджыд скӧрлун, ӧд сійӧ — опыт серти тайӧ тӧдса нин — кутас водзсасьны кыкмындаалӧм, куиммындаалӧм вынӧн ассьыс преступлениеяссӧ да предстоящӧй расплатасӧ сознайтӧмла. Сьӧлӧм пытшкын ас кӧсйытӧг кыптӧм дзуг чувство, коді кыптӧ сійӧс гӧгӧрвоӧмысь, мый грӧзитӧ смерть и задачаыс сьӧкыд. А кымын сьӧлӧм топавлӧ полӧмлӧн естественнӧй чувствоысь!
Но боецъяс пӧвстысь ни ӧти морт эз петкӧдлы тайӧ чувствояссӧ, ставныс вӧліны кыпыдӧсь, долыдӧсь да грубӧякодь шутитісны.
— Колобок, босьтчис кӧ нин сійӧ, гӧгыльтчас карӧдзыс, — сёрнитісны боецъяс сідзи, быттьӧкӧ оз налы аслыныс, а мойдса колобоклы ковмас гӧгыльтчыны тайӧ карас.
Штурмӧвӧй группаӧн, кытчӧ веськаліс Серёжка, командуйтіс буретш сійӧ сержантыс, код дорӧ сійӧ петіс фронт линия вуджӧм бӧрын, — ичӧтик, гажа, вертлян морт, посни чукырӧсь чужӧма да гырысь лӧз синъяса, кодъяс сэтшӧма дзирдалісны, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ налӧн дугдывтӧг вежласьӧ рӧмыс. Сылӧн овыс вӧлі Каюткин.
— Сідзкӧ тэ Краснодонысь? — выльысь юаліс сержант, ӧттшӧтш радлун да быттьӧкӧ весиг недоверие тӧдчис сы чужӧм вылын.
— Вӧвлін али мый? — юаліс Серёжка.
— Менам вӧлі ёрт — ӧти ныв сэтысь, — шогпырысь шуис Каюткин, — но сійӧ эвакуируйтчис... Ме сыкӧд туйын и тӧдмаси. Зэв бур ныв... Прӧйдитлі ме Краснодон пыр, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ме и Каменск обороняйтлі. Ставныс, кодъяс обороняйтлісны, коді пӧгибнитіс, коді пленын, а ме вот бӧр тані. Кывлін стихъяс?
И сійӧ лыддис зэв серьёзнӧя:
Зажило, чуть видны знаки.
Трижды был я окружён,
Трижды — вот он! — вышел вон.
И хоть было беспокойно,
Оставался невредим
Под косым и под трёхслойным,
Под навесным и прямым...
И не раз в пути привычном,
У дорог, в пыли колонн,
Был «рассеян» я частично
И частично «истреблён»...
— Ме кодьяс йывсьыс гижӧма, — шуис Каюткин, серӧктіс да мигнитіс Серёжкалы.
Тадзи коли луныс да воис вой. И сэки, кор дивизияса командир выль пӧв висьталіс майор Кононенколы задачасӧ, боецъяс, кодъяслы ковмас решайтны тайӧ задачасӧ, узисны. Узис и Серёжка.
Квайт час асылын найӧс садьмӧдісны дневальнӧйяс. Боецъяс юисны чарка винаӧн морт вылӧ, сёйисны котелок джын яя шыд, кытчӧ пуктӧма шыдӧс, да ыджыдкодь порция пшеноа рок. И сайӧдысь ру дырйи, сёнъясті да кустъяс пӧвстті, кутісны чукӧртчыны атака вылӧ петан рубежъясӧ.
Группаясӧн мунысь боецъяс кок улын артмис ульдӧм лым сора да сёй сора няйт. Метр кыксё гӧгӧр сайысь нинӧм нин эз тыдав. Юрӧбтісны гырысь пушкаяс, а боецъяслӧн медбӧръя группаясыс ещӧ матыстчисны на Донец берег дорӧ да водалісны тайӧ кизьӧр няйтас.
Орудиеяс лыйлісны размереннӧя,
Серёжка куйліс Каюткинкӧд орччӧн да аддзис веськыдвылысь насянь и веськыда ас весьтсьыныс ру пытшті ю вомӧн лэбысь то гӧгрӧс, то би бӧжа гӧрд шаръяс, кыліс налысь исковтысь чушкӧмсӧ, мӧдлапӧвсьыс гора взрывъяссӧ да ылын карын взрывайтчысь снарядъяслысь муралӧмсӧ, и тайӧ шыясыс возбуждающӧя действуйтісны сы вылӧ, сідзжӧ и сылӧн ёртъяс вылӧ.
Немецъяс сӧмын шыблалісны минаяс сійӧ местаясас, кытысь найӧ чайтлісны, мый сэтчӧ чукӧртчӧма пехота. Мукӧддырйи карсянь вочавидзліс квайт ствола миномёт. И Каюткин неуна полігтыр шулывліс:
— Аддзан, дзуртны мӧдіс...
И друг ылысянь, Сережка бӧрладорсянь, мӧдісны юравны гымалӧм шыяс. Найӧ пыр содісны, паськалісны горизонт пасьталаыс. И берег дорӧ водӧм боецъяс юр весьтын мӧдіс юргыны, сьывны, и сьӧд тшынӧн шебрӧдӧм страшнӧй би разрывъяс тупкисны мӧдар берегсӧ ставнас,
— Катюшаяс мӧдісны орсны, — шуис Каюткин, ачыс ставнас йӧжгыльтчис, и чукырӧсь чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис скӧрлун. — Ӧні Иван-долбай ещӧ сетыштас, сэки нин...
И ещӧ эз на ланьт на бӧрвылын грымгӧмыс, и ещӧ потласисны на снарядъяс мӧдар берегас, кор Серёжка, коді эз кывлы, вӧлі-ӧ эз кутшӧмкӧ команда, а сӧмын аддзис, мый Каюткин петіс ортсӧ да мӧдіс котӧртны, тожӧ чеччыштіс ичӧтик окопысь да котӧртіс йи вылӧ.
Найӧ котӧртісны йи вывті и, кажитчӧ, гӧгӧр вӧлі дзик чӧв-лӧнь. Збыльысьсӧ жӧ лыйлісны найӧс мӧдар берегсяньыс, и йӧзыс усялісны йи вылас. Сьӧд тшын да сернӧй дук гыясӧн ылькнитлывлісны котӧртысьяс вылӧ вӧрысь ру пырыс. Но сійӧ ощущайтӧмыс, мый ставыс артмис правильнӧ да ставыс лоӧ бур, шымыртіс нин став боецъяссӧ.
Тайӧ друг пуксьӧм чӧвлуныс оглушитіс Серёжкаӧс, и сійӧ воис ас садяс, кор куйліс нин Каюткинкӧд орччӧн мӧдар берегас, пузувтӧм тшыналысь муысь артмӧм воронкаын. Каюткин, страшнӧй чужӧма, лыйліс кытчӧкӧ автоматсьыс веськыда ас водзас, и Серёжка аддзис насянь ветымын воськолысь не ылысьджык джынвыйӧ тырӧм щельсянь чурвидзысь, сырмысь пулемёт хобот, и сійӧ тожӧ кутіс лыйлыны тайӧ щеляс. Пулемётыс эз аддзы ни Серёжкаӧс, ни Каюткинӧс, а аддзис мыйкӧ ылыссаджыкӧс, и пыр жӧ тшӧкмуні-ланьтіс.
Карыс насянь вӧлі ылын веськыдвылын, налань пӧшти эз нин лыйлыны, и найӧ пыр ылӧджык вешйисны берег дорысь степлань. Дыр мысти нин степас, налӧн мунанінлань быдладорӧ, кутісны гылавны снарядъяс, кодъяс воалісны карсянь.
Ру пытшкас тыдавтӧм, но Серёжкалы бура тӧдса хуторъяс дорын найӧс бара паныдаліс пулемётъясысь да автоматъясысь чорыда лыйлӧм. Найӧ водісны муас да вель дыр куйлісны сідзи, кытчӧдз эз суӧдны найӧс кокньыдик пушкаяс, кодъясӧс быгыльтісны киясӧн. Пушкаяс зэв матысянь кутісны лыйлыны хуторъясас, и медбӧрын боецъяслӧн группаясыс пырисны хуторокъясӧ ӧттшӧтш тайӧ пушкаясыскӧд, кодъясӧс пыр быгыльтісны и быгыльтісны ас водзвыланыс гырысь тушаа, гажа, неуна юыштӧм артиллеристъяс. Татчӧ пыр жӧ воис батальонса командир, и связистъяс нюжӧдісны нин провод жугӧдӧм ичӧтик каменнӧй дом пӧдвалӧ.
Тадзи ставыс муніс бура разъезд дорӧ матыстчигӧн, а разъездын став тайӧ ичӧтик, частнӧй операцияяс вӧлі конечнӧй цельӧн. Налӧн кӧ эськӧ вӧліны танкъяс, найӧ эськӧ важӧн нин вӧліны тайӧ разъездас, но танкъяс тайӧ разас эз участвуйтны: Донецлӧн йиыс найӧс эз лыбӧд.
Ӧні боецъяс наступайтісны сап пемыдын. Комбатлы, коді ачыс веськӧдліс тайӧ операциянас, мыйӧн сӧмын противник заводитіс лыйлыны, быть лои мунны атакаӧ сійӧ группаясыскӧд, кодъяс вӧліны сы дорын, а главнӧй вынъясыс эз на воны. Боецъяс пырисны тайӧ хуторас, Каюткинлӧн группаыс пырис улича кузя пыдӧкодь да паніс тыш школа здание вӧсна.
Школасянь кутісны лыйлыны сэтшӧм ёна, мый Сережка дугдіс лыйсьынысӧ да чужӧмсӧ лэдзис кизьӧр няйтас. Пуля сотыштіс сылысь шуйга кисӧ гырддза вылысладортіыс, но лысӧ эз вӧрзьӧд, и пӧсьвывсьыс сійӧ эз кыв некутшӧм дой. А кор сійӧ, медбӧрын, решитчис лэптыны юрсӧ, сы дорын некод нин эз вӧв.
Вернӧджык дерт вӧлі чайтны, мый сылӧн ёртъясыс эз выдержитны бисӧ да бӧрыньтчисны окраинаас асланым йӧз дорӧ. Но Серёжка вӧлі на неопытнӧй, сылы кажитчис, мый став ёртъяссӧ виӧмаӧсь, и сьӧлӧмыс кынмыліс повзьӧмысла. Сійӧ кыссис керка пельӧс саяс да мӧдіс кывзысьны. Кык немец котӧртісны сы дінті. Сылы кутісны нин кывны немецкӧй сёрнияс и веськыдвывсьыс, и шуйгавывсьыс, и бӧрвывсьыс. Лыйсьӧмыс тані ланьтіс, а пыр содіс окраинаас, сэсся и сэн кутіс лӧньны.
Ылын кар весьтас, эз небесасӧ, а сукмӧм сьӧд тшын сюръяяссӧ югдӧдігмоз, ыпъяліс зэв ыджыд би югӧр, и сэтысянь кыліс сё пӧлӧс равзӧм.
Ранитчӧм Серёжка ӧтнас куйліс лым сора няйтын немецъясӧн займитӧм хуторын.
Квайтымын коймӧд глава
Другӧй менам! Другӧй менам!.. Ме заводиті гижны медся шог страницаяссӧ и ас кӧсйытӧг казьтывсьӧ тэ йылысь...
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм волнение шымыртіс менӧ челядьдырся сійӧ ылӧ кольӧм лунъясас, кор ми тэкӧд ветлывлім велӧдчыны карӧ! Ӧта-мӧдысь олім ветымын верст дорысь ылынджык, и, гортысь петігӧн, ме сэтшӧма полі, мый ог су тэнӧ, мый тэ мунӧмыд нин, — ӧд ми эг аддзысьлӧй дзонь гожӧм!
Татшӧм шогыслӧн лоны ӧти позянлуныс висьтавны вермытӧм гажтӧмлунӧн топӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс сійӧ войся часас, кор ме, вӧв доддьын бать мыш сайын пукалігӧн, пырлі тіян сиктӧ да мудзӧм вӧв зэв ньӧжйӧ мунліс улича кузя. Тіян керка дорӧ вотӧдз на ме чеччыштлі телегаысь, ме тӧда вӧлі, мый тэ век узьлан турун сарайын, и тэ кӧ сэні абу нин, сідзкӧ, тэ абу... Но вӧлі ӧмӧй кӧть ӧти случай, медым тэ эн виччысь менӧ, — ме тӧда, тэ дась вӧлін сёрмыны школаӧ, сӧмын мед не кольны менӧ ӧтнамӧс.... Ми эг нин куньлӧй синъяснымӧс югдытӧдзыс, кӧмтӧм кокъяснымӧс сарайсянь ӧшӧдӧмӧн ми пукалім и пыр сёрнитім, сёрнитім да, вомъяснымӧс кипыдӧсъясӧн тупкӧмӧн, сералім сідзи, мый сёр вылын пукалысь курӧгъяс швачӧдчисны бордъяснас. Кыліс турун дук, вӧр сайсянь мыччысьысь арся шонді друг югдӧдліс миянлысь чужӧмъяснымӧс, и сӧмын сэки ми вермим аддзыны, кутшӧма ми вежсим гожӧмбыднас...
Ме помнита, кыдзи ӧтчыд ми, том зонъяс, сулалім юын виж ваас, коді вӧлі пидзӧсӧдз, гачьясным вӧлі пуджӧма, и тэ меным висьтасин, мый тэ влюбитчӧмыд... Веськыда шуа, нылыс меным эз во сьӧлӧм вылӧ, но ме шуи тэныд:
— Тэ влюбитчӧмыд, эг ме! Ло жӧ тэ шудаӧн!..
И тэ серӧктін да шуин:
— Збыльысь, позьӧ весиг торкны отношениеяс, медым кутны мортӧс лёктор вӧчӧмысь, но позьӧ ӧмӧй сетны сӧвет любовь кузя? Кутшӧм частӧ медматысса йӧз сюйсьӧны асланыс сӧветъясӧн любовь делӧясӧ, ӧтлаӧдӧны, торйӧдӧны, висьтавлӧны омӧльторъяс, мый кывласны морт йылысь, кодӧс тэ любитан... Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мыйта лёктор найӧ вайӧны тайӧн, мыйта отравляйтӧны сӧстӧм минутаяс, кодъяс некор нин оз лолыны олӧмын мӧдысь!..
Ещӧ ме помнита, кор воис сійӧ, ме ог кӧсйы шуны сійӧс нимнас, сійӧ Н.-ыс да мӧдіс немдумайттӧг, серампырысь больгыны аслас другъяс йылысь: «Эсійӧ пель йылӧдзыс влюбитчӧма кутшӧмкӧ нылӧ, веськыда пресмыкайтчӧ ныв водзас, а нылыслӧн гыжъясыс няйтӧсь, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет... А эсійӧ, ті тӧданныд, тӧрыт ветлӧма гӧститны да сэтшӧма юӧма, мый сійӧс весиг восӧдӧма, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет... А сэтшӧмтӧ морт ветлӧдлӧ лёк паськӧма, петкӧдлӧ асьсӧ гӧльӧн, а збыльвылассӧ сійӧ прӧстӧ скуп, ме зэв бура тӧда, — сійӧ оз яндысь юны сур йӧз тшӧт вылӧ, — сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...»
Тэ видзӧдлін сы вылӧ да шуин:
— Вот мый,
— Кыдзи весась? — чуймис
— А прӧстӧ весась... Мый вермас лоны зывӧктанаджык сійӧ мортсьыс кындзи, коді нинӧм оз вермы висьтавны аслас ёрт чужӧм йылысь, сы вӧсна мый век видзӧдӧ сы вылӧ бӧрсяньыс? А мый вермас лоны зывӧктанаджык суклясьысь том мортысь?..
Кутшӧм радлунӧн ме видзӧді тэ вылӧ! Ме думайті дзик жӧ тадзи, но, гашкӧ, ме ог вермы поступитны татшӧм чорыда...
Но медбура помнита сійӧ гожӧмсӧ, кор тэсянь ылын олігӧн ме гӧгӧрвои, мый менам абу мӧд туй комсомолӧ пырӧмысь ӧтдор...
И вот ми, кыдзи и век, аддзысим арнас сійӧ жӧ сараяс, и ме казялі, мый тэныд быттьӧкӧ абу лӧсьыд и тэ ӧтдортчан, и ме ачым испытайті тэ дорӧ тайӧс жӧ. Ми, кыдзи и челядьдырйи, пукалім, кӧмтӧм кокъяснымӧс ӧшӧдӧмӧн, да чӧв олім. Сэсся тэ шуин:
— Гашкӧ, тэ он гӧгӧрво менӧ и весиг вӧйпны кутан сыысь, мый ме, тэкӧд сёрнитчытӧг, решиті тадзи, но ме, гожӧмнас тані ӧткӧн олігӧн, гӧгӧрвои, мый мӧд туй меным абу. Тэ тӧдан, ме решиті пырны комсомолӧ...
— Но тэнад лоӧны выль обязанностьяс да выль другъяс, а кыдзи нӧ ме? — шуи ме, медым испытайтны ассьыным дружбанымӧс.
— Да, — шогпырысь шуин тэ, — тайӧ, дерт, сідзи и лоӧ. Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый тайӧ сӧвестьлӧн делӧ, но кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, тэ кӧ тшӧтш жӧ пырин комсомолӧ!
И ме сэсся эг нин вермы мучитны тэнӧ: ми веськыда видзӧдлім ӧта-мӧдлы синманым да серӧктім.
Гашкӧ, сэсся некор нин эз вӧв миян татшӧм шуда сёрниыс, кыдзи тайӧ медбӧръя разас, тэнад сарайын, кӧні сёр вылын пукалісны курӧгъяс, кор пипуяс сайысь мыччысис шонді да кор ми клянитчим, мый некор нин сэсся ог кежӧй асланым бӧрйӧм туй вылысь да век лоам вернӧйӧсь асланым дружбалы...
Дружба! Свет вылас кымын морт шулывлӧны тайӧ кывсӧ, кор гӧгӧрвоӧны тайӧс кыдзи бутылка сайын приятнӧй сёрнитӧм да мӧда-мӧд слабостьяс вылӧ снисходительнӧя видзӧдӧм! А кутшӧм отношение нӧ тайӧ имеитӧ дружба дорӧ?
Да, ми тышкасим быд помка вӧсна, ми ньӧти эг жалитлӧй ёрта-ёртнымлысь самолюбиенымӧс, — да, ми кӧ эг вӧлӧй сӧгласенӧсь, ми вӧчлывлім ёрта-ёртнымлы ранаяс! А миян дружбаным таысь сӧмын ёнмис, сійӧ мужайтіс, сійӧ быттьӧкӧ тырлі сьӧкыдторйӧн...
Унаысь ме вӧлі несправедливӧй тэ дінӧ, но ме кӧ сознавайтлі, мый ӧшибитчи, ме эг мынтӧдчыв тэ водзын ӧтвечайтӧмысь. Правда, дзик ӧтитор ме верми шуны татшӧм случайясын, мый ме эг вӧв прав. А тэ шулін:
— Эн мучитчы — тайӧ весьшӧрӧ... Тэ кӧ ставсӧ гӧгӧрвоин, вунӧд, не татшӧмторъяс на овлывлӧны, — тайӧ тыш...
А сэсся тэ ухаживайтлін ме бӧрся бурджыка медбур госпитальнӧй сестра дорысь и, гашкӧ, бурджыка на весиг мам дорысь, сы вӧсна мый тэ вӧлін неуна груб, несентиментальнӧй том морт...
А ӧні меным ковмас висьтавны, кыдзи ме вошті тэнӧ, — тайӧ вӧлі сэтшӧм важӧн, а меным кажитчӧ, мый тайӧ вӧлі эз колян война дырйиыс, а тайӧ война дырйиыс... Ме кыски тэнӧ камышъяс пӧвстті ты дорсянь, и тэнад вирыд визувтіс менам кияс вылӧ, и шондіыс пӧжис вывті ёна, и сэні, берег вылас, буракӧ, некод нин эз коль ловйӧн, сэтшӧма лыйлісны тайӧ векньыдик мутор вылас, кӧні быдмис камыш. Ме кыски тэнӧ, сы вӧсна мый ме эг вермы представитны, мый тэ верман кувны... И вот тэ куйлан вольсалӧм камыш вылын, тэ вӧлін ас садяд, сӧмын вом доръясыд вӧліны дзик косӧсь, и тэ шуин:
— Юны... Вай меным юыштны...
Но тані ваыс эз нин вӧв, и миян эз вӧв ни кружка, ни котелок, ни фляжка, а то ме эськӧ бӧр ветлі ты дорас. Сэки тэ шуин:
— Видзчысьӧмӧн пӧрччы менам кокысь сапӧгӧс, сійӧ менам зэв на ён...
И ме гӧгӧрвои тэнсьыд мӧвптӧ. Ме пӧрччи коксьыд ыджыд салдатскӧй сапӧгтӧ, коді таляліс сы мында туй, — ми сы мында лун вӧлім походын, эгӧ вежлӧй нямӧдъяснымӧс, но ме мӧдӧдчи тайӧ сапӧгнас ты дорӧ, а сэсся мӧді кыссьыны, — менам зэв жӧ ёна горшӧй косьмис. Дерт, оз позь вӧлі и мечтайтны, медым сэтшӧма лыйсигӧн ме верми юны, — тайӧ вӧлі чудоӧн, мый меным удайтчис сапӧгас гумовтны ва да кыссьыны бӧр тэ дорӧ.
Но кор ме кыссьӧмӧн вои тэ дінӧдз, тэ вӧлі кулӧмыд нин. Чужӧмыд тэнад вӧлі зэв спокойнӧй. Ме первойысь аддзи, кутшӧм тэ ыджыд — эз ӧд прӧстӧ миянӧс сэтшӧм частӧ сорлавлыны. Синмысь менам чепӧсйис синва. Терпитны вермытӧма косьмис горш, и ме ляскыси тэнад сапӧг бердӧ, миян салдатскӧй дружбалӧн тайӧ грубӧй курыд чаша бердас, да бӧрдігтыр юи сэтысь пыдӧсӧдзыс...
Ни кӧдзыд, ни полӧм чувствуйттӧг, кӧин кодь тшыг, мудзӧм, кынмӧм Валя шӧйтіс фронт пӧлӧн хуторсянь хуторӧ, мукӧддырйи войсӧ коллявліс куш степын. И отступайтысь немецъяслӧн гыясыс, фронтлӧн быд выль вешйӧм мысти, заставляйтлісны тшӧтш сійӧс сетчыны пыр матӧджык рӧднӧй местаясланьыс.
Валя шӧйтіс лун, кыкӧс, недель, шӧйтіс, ачыс эз тӧд мыйла. Гашкӧ, сійӧ ещӧ надейтчис на вуджны фронт, а сэсся ачыс кутіс веритны сылы, мыйӧн пӧръяліс Серёжкаӧс: а мыйла эськӧ и збыльысь сылы не воны татчӧ Краснӧй Армияса кутшӧмкӧ частькӧд? Серёжка шуис: «Ме обязательнӧ воа». А Серёжка пыр выполняйтліс сійӧс, мый кӧсйысьліс.
Войнас, кор бойыс пансис дзик Каменскын и зэв ыджыд пӧжар югӧрыс сьӧд тшын сюръяяс вылас тыдаліс уна дас верст сайсянь, Валя узьмӧдчис ӧти хуторӧ Каменсксянь дас вит километр кымын сайӧ. Хуторас немецъяс эз вӧвны, и Валя, кыдзи и унджык сэтчӧс олысьыс, эз узь войбыд, видзӧдіс би югӧр вылӧ. Мыйкӧ заставляйтіс сійӧс виччысьны, виччысьны...
Час дас ӧтиын кымын луннас хуторын кутісны тӧдны, мый Краснӧй Армиялӧн частьясыс пырӧмаӧсь Каменскӧ и бойыс мунӧ карас, и немецъясӧс зырӧмаӧсь нин кар ыджыдджык юкӧнысь. Регыд ыльнитас татчӧ врагъяс пиысь медся страшнӧй врагыс — бойын нӧйтӧм враг... Валя бара босьтіс ассьыс мешӧксӧ, кытчӧ кӧзяйкаыс жаляддза пуктіс нянь гӧрбушка, да петіс хуторысь...
Сійӧ муніс, ачыс эз тӧд кытчӧ. Ывлаас пыр на ульдіс, но тӧлыс вежсис нин, лои кӧдзыдджык, руыс разалі, и гӧгӧр ӧткодь лым кымӧръяс вевттисны став небесасӧ. Валя сувтіс туй шӧрӧ да дыр, зэв дыр сулаліс, мыш саяс мешӧка, йӧжгыльтчӧма, и тӧлыс вӧрӧшитіс берет увсьыс петӧм, кӧтасьӧм русӧй юрси читкыльсӧ. Сэсся сійӧ ньӧжйӧник мӧдіс довгыны сӧніка ваӧн кизьӧрмӧм туй кузя Краснодонлань.
Тайӧ кадас Серёжка, оружиетӧм, таркӧдчис хутор мӧдар помса меддорса хата ӧшиньӧ, сылӧн лётмунӧм киыс вӧлі вирӧсь сос пиас.
Эз, судьба эз си сылы пӧгибнитны тайӧ разас... Сійӧ дыр куйліс няйт сора уль лым вылын, разъезддорса сійӧ хутор шӧрас, кытчӧдз эз ланьтны немецъяс. Оз позь вӧлі надейтчыны, мый асланым йӧз бӧр пырасны хуторас тавой. Колӧ вӧлі мунны, мунны фронтысь бокӧ. Серёжка вӧлі штатскӧй паськӧма, оружиесӧ позис кольны татчӧ. Оз ӧд нин первойысь писькӧдчы сійӧ вражескӧй расположение пыр!
Вӧлі гудыр асывводз, кор сійӧ, ранитчӧм кисӧ сьӧкыдпырысь кыскигмоз, кыссьӧмӧн вуджис кӧрт туй вомӧн. Тайӧ кадас керкаын чеччӧ нин бур кӧзяйка да ӧзтӧ лампа югдытӧдзыс. Но бур кӧзяйкаяс пукалісны пӧдвалъясын асланыс челядькӧд.
Серёжка кыссис кӧрт туйсянь метр сё кымын, сэсся сувтіс да мӧдӧдчис водзӧ. Тадзи сійӧ довгис тайӧ хуторӧдзыс.
Русӧй кӧсаа ныв, коді сӧмын на ведраын вайӧма ва, мыйкӧ резьӧдіс важ кӧлуйысь да вӧчис сылы перевязка, мыськис вирӧсь соссӧ да зыраліс пӧимӧн. Кӧзяеваыс сэтшӧма полісны, мый вот-вот воасны немецъяс, весиг эз вердны Серёжкаӧс пӧсь сёянӧн, а сӧмын ӧттор-мӧдтор сетісны сылы сьӧрсьыс босьтны.
И войбыд узьтӧм Сережка мӧдӧдчис хуторсянь хуторӧ фронт пӧлӧн корсьны Валяӧс.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ донецкӧй степын, поводдяыс бара крута вежсис тӧвлань. Сапкыны кутіс лым, сійӧ эз нин сыв. Сэсся ёна кӧдздӧдіс. Январь медбӧръя лунъяссӧ Феня, Серёжкалӧн чойыс, коді оліс торйӧн аслас семьяыскӧд, локтіс ӧтчыд рынок вылысь, и ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма.
— Мама, тэ ӧтнад? — юаліс ӧдзӧс сайсянь сылӧн ыджыд пиыс.
Серёжка пукаліс пызан дорас, ӧти кинас лэдзчысьӧма пызан вылас, мӧдыс ӧшаліс. Сійӧ век вӧвлі косіник, а ӧні чужӧмыс дзикӧдз нин косьмӧма, ачыс мышкыртчӧма, сӧмын синъясыс встретитісны чойсӧ важ моз жӧ тэрыб да деятельнӧй выражениеӧн.
Феня висьталіс сылы Центральнӧй мастерскӧйясын арестъяс йылысь да сы йылысь, мый «Том гвардияысь» унджыкыс нин тюрьмаынӧсь. Сылы Марина висьталӧма нин и Кошевойӧс арестуйтӧм йылысь. Серёжка пукаліс кыв шутӧг, синъясыс сылӧн страшнӧя дзирдалісны. Недыр мысти сійӧ шуис:
— Ме муна, эн пов...
Сійӧ чувствуйтіс, мый Феня тӧждысьӧ и сы вӧсна, и аслас челядь вӧсна.
Чойыс вӧчис сылы перевязка. Пасьтӧдіс сійӧс нывбаба паськӧмӧн, а сы вылын вӧлӧм став кӧлуйсӧ пуктіс нопторйӧ да пемыдгорувнас колльӧдіс воксӧ гортас.
Батьсӧ, тюрьмаын пукалӧм бӧрас, сэтшӧма нюкыртӧма, мый сійӧ пӧшти пыр куйліс вольпась вылын. Мамыс крепитчис на. Чойясыс эз вӧвны — ни Дашаыс, ни радейтана Надяыс: найӧ сідзжӧ мунӧмаӧсь кытчӧкӧ фронтлань.
Сережка кутіс юасьны: эз-ӧ кывлыны, кӧні Валя Борц?
Тайӧ кад чӧжнас «том гвардеецъяслӧн» бать-мамныс ёнджыка тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд, но Мария Андреевна нинӧм абу висьтавлӧма аслас ныв йылысь Серёжка мамлы.
— А сійӧ абу сэні? — зумыштчӧмӧн юаліс Серёжка.
Тюрьмаын Валя эз вӧв: та йылысь найӧ тӧдісны бура.
Сережка пӧрччысис и первойысь бӧръя тӧлысь чӧжӧн водіс сӧстӧм вольпась вылӧ, аслас вольпась вылӧ.
Дзузган би ӧзйис пызан вылын. Ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и сы челядьдырйи, но сійӧ нинӧм эз аддзы. Орчча комнатаас куйлысь батьыс сэтшӧма кызӧдіс, мый вӧрисны стенъясыс. А Серёжкалы кажитчис, мый комнатаас неестественнӧй шы ни тӧв: эз кыв привычнӧй ноксьӧмыс чойясыслӧн. Сӧмын ичӧтик племянникыс уяліс «дедыс» комнатаын му джоджті да мыйкӧ дзольгис ас кежас.
Мамыс петіс идрасьны. «Дед» комнатаӧ пырис соседкаыс, том нывбаба. Сійӧ пыравліс пӧшти быд лун, а Серёжкалӧн бать-мамыс асланыс душевнӧй наивность да сӧстӧмлун вӧснаыс некор эз думыштчывны, мыйла сійӧ сэтшӧм частӧ кутіс волывлыны на ордӧ. Соседкаыс пырис да мӧдіс варовитны «дедкӧд».
Джоджын уялысь кага босьтіс мыйкӧ да кыссис Серёжка дінӧ горничаӧ, ачыс дзольгис:
— Дядя... дядя...
Нывбаба пырмунігмозыс видзӧдліс горничаас, аддзис Сережкаӧс, сэсся ещӧ сёрнитыштіс «дедкӧд» да муніс.
Серёжка йӧжгыльтчис койка вылас да ланьтіс.
Мамыс да батьыс узисны нин. Пемыд да шы ни тӧв вӧлі керкаын, а Серёжка век на эз узь, сылӧн майшасис сьӧлӧмыс...
Ывласянь друг кыліс ӧдзӧсӧ чорыда йиркӧдчӧм:
— Восьты!..
Секунда сайын на кажитчис, мый олӧмлӧн кутны позьтӧм выныс, коді нуӧдіс сійӧс став испытаниеяс пыр, век кежлӧ эновтіс нин сійӧс, кажитчис, сылысь вынсӧ вӧлі чегӧма. Но тайӧ жӧ здукас, кор кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс, сылӧн тушаыс пыр жӧ лои гибкӧй да пельк, и, вольпась вывсьыс шытӧг чеччыштӧм бӧрын, сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс занавес пельӧссӧ. Гӧгӧр вӧлі ставыс еджыд. Ставсӧ ӧткодя ойдӧдӧма тӧлысь югӧрӧн. И ӧшинь дорын сулалысь немецкӧй салдатлысь фигурасӧ, коді дасьӧн кутіс автоматсӧ, и весиг салдатлысь вуджӧрсӧ быттьӧкӧ вӧлі рисуйтӧма лым вылас.
Мам и бать садьмисны, повзьӧмпырысь сёрнитыштісны унзільйывсьыс да ланьтісны, кутісны кывзыны ӧдзӧсӧ йиркӧдӧмсӧ. Серёжка кипӧвнас, кыдзи сійӧ велаліс нин, гачасис, дӧрӧмасис, кӧмасис, сӧмын эз вермы кӧртавны кучик шнура красноармейскӧй ботинкисӧ, кодӧс сетісны сылы дивизияын, да петіс горничаӧ, кӧні узисны мамыс да батьыс.
— Восьтӧй кодкӧ, энӧ биасьӧй, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Мазанка, кажитчис, вот-вот киссяс йиркӧдчӧмсьыс.
Мамыс кутіс чепсасьны комнататі, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши.
Батьыс ньӧжйӧник чеччис вольпась вывсьыс, и сылӧн чӧв олігтыр вӧрӧм сертиыс Серёжка чувствуйтіс, кутшӧм сьӧкыд стариклы вӧрнысӧ и кутшӧм сьӧкыд сылы тайӧ ставыс.
— Нинӧм он вӧч, ковмас восьтыны, — шуис батьыс тешкодь вӧсни гӧлӧсӧн.
Серёжка гӧгӧрвоис, мый батьыс бӧрдӧ.
Кӧстыльнас котшкӧдчигтыр батьыс петіс посводзӧ да шуис:
— Дзик пыр, дзик пыр...
Серёжка шытӧг тювкнитіс батьыс бӧрся.
Мамыс сьӧкыда котӧртіс посводзӧ да вӧрзьӧдіс сэтысь кутшӧмкӧ кӧртапом, и быттьӧкӧ ыркнитіс кӧдзыд воздух. Батьыс восьтіс ортсыса ӧдзӧссӧ да, сійӧс кутігтыр, вешйис бокӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся куим сьӧд фигура пырисны тӧлысь югӧр улысь посводзӧ. Медбӧръя пырысьыс пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, и посводзсӧ югдӧдісны югыд электрическӧй пӧнар прожекторӧн. Югӧрыс первой уси мамыс вылӧ, коді сулаліс пыдын, мӧс картаӧ пыран ӧдзӧс дорын. Аслас пемыд пельӧссяньыс Серёжка аддзис, мый ӧдзӧс каличсӧ лэптӧма и ӧдзӧсыс калькнитчӧма, гӧгӧрвоис, мый тайӧ мамыс нарошнӧ вӧчис сылы вылӧ. Но тайӧ здукас би югӧрыс уси батьыс вылӧ да Серёжка вылӧ, коді вӧлі дзебсьӧма сы мыш сайӧ. Серёжка эз думайт, мый найӧ югдӧдасны посводзсӧ пӧнарӧн, да надейтчис тювкнитны ывлаӧ, кор найӧ пырасны горничаӧ.
Кыкӧн кватитісны сійӧс киясӧдыс. Серёжка горӧдіс: сэтшӧма доймис сылӧн ранитчӧм киыс. Сійӧс кыскисны горничаӧ.
— Биась! Мый сулалан томиник роза моз! — горӧдіс мам вылӧ Соликовский.
Дзӧрысь кияснас мам дыр эз вермы ӧзтыны дзузгансӧ, и Соликовский ачыс ӧзтіс зажигалкаӧн. Серёжкаӧс кутісны салдат-эсэсовец да Фенбонг.
Мамыс, найӧс аддзӧм мысти, мӧдіс гораа бӧрдны да уськӧдчис налы кок уланыс. Ыджыд тушаа, ён мыгӧра, сійӧ туплясис му джоджас да курасис гӧгрӧсіник пӧрысь кияснас. Старик мыджсьӧма бедь вылас, сулаліс, муӧдзыс копыртчӧмӧн, и сылӧн став тушаыс сырмис.
Соликовский вӧчис поверхностнӧй обыск — найӧ унаысь нин обыщитлісны Тюленинъяслысь квартирасӧ. Салдат кыскис гач зепсьыс гезпом да кутіс кӧртавны Сережкалысь кияссӧ мышкас.
— Ӧти пи... жалитӧй... ставсӧ нуӧй, мӧс, паськӧм.
Енмыс тӧдас, мый висьтавліс сійӧ... Серёжкалы синва петтӧдз вӧлі жаль мамыс, мый сійӧ поліс шуны кӧть мыйкӧ, медым не бӧрддзыны.
— Нуӧд, — шуис салдатлы Фенбонг.
Мамыс мешайтіс сылы, и Фенбонг зывӧкпырысь йӧткыштіс сійӧс кокнас.
Серёжкаӧс тойлалігтыр салдат муніс медводзын. Фенбонг да Соликовский сы бӧрся. Серёжка бергӧдчыліс да шуис:
— Прӧщай, мама... Прӧщай, батьӧй менам...
Мам уськӧдчис Фенбонг вылӧ да горзігтыр кутіс кучкавны сылы ещӧ пыр на вына кияснас:
— Морт виалысьяс, тіянӧс этша вины! Виччысьлӧй, вот воасны миян!..
— Ок тэ... бара сэтчӧ лои окота мунны! — равӧстіс Соликовский да, «дедлӧн» сибдӧм, оръясяна гӧлӧсӧн корӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыскис Александра Васильевнаӧс важ капот-платье кежсьыс, мыйӧн сійӧ век узьліс, ывла вылӧ. «Дед» муртса удитіс шыбитны сылы пальто да чышъян.
Квайтымын нёльӧд глава
Серёжка чӧв оліс, кор сійӧс нӧйтісны, чӧв оліс, кор Фенбонг, сылысь кияссӧ мышкас кӧрталӧмӧн, ӧшӧдіс сійӧс дыба вылӧ, чӧв оліс, кӧть и зэв ёна доймис сылӧн ранитчӧм киыс. И сӧмын сэки, кор Фенбонг писькӧдіс сылысь ранасӧ шомполӧн, Серёжка йирыштіс пиньяссӧ.
Век жӧ сійӧ вӧлі чуймымӧн винёв. Сійӧс шыбитісны ӧтка камераӧ, и сійӧ пыр жӧ мӧдіс котшкӧдны кыкнанладор стенас, медым тӧдмавны орччӧн пукалысьяссӧ. Кок чунь йылас сувтӧмӧн сійӧ обследуйтіс пӧтӧлӧк увсьыс щель, — оз-ӧ позь кыдзкӧ сійӧс ыдждӧдны, жугӧдны пӧвсӧ да тювкнитны сэті кӧть мед тюрьма дворас: сійӧ вӧлі уверен, мый пышъяс быдлаысь, вермас кӧ петны томан сайысь. Сійӧ пукаліс да казьтыліс, кытчӧ видзӧдӧны ӧшиньясыс сійӧ помещениеыслӧн, кӧні допроситісны да мучитісны сійӧс, и томана-ӧ сійӧ ӧдзӧсыс, коді петӧ коридорсянь ывлаӧ. Ок эськӧ, эз кӧ вӧв ранитчӧма киыс!.. Эз, сійӧ эз на думайт, мый ставсӧ нин воштӧма. Тайӧ кӧдзыд сэзь войяснас Донец дорын артиллериялӧн юргӧмыс кыліс весит камераясӧдз.
Асывнас вӧлі очнӧй ставка сылы да Витька Лукьянченколы.
— Ог тӧд... кывлі, мый олӧ орччӧн, а некор эг аддзывлы, — висьталіс Витька Лукьянченко, ачыс видзӧдіс Серёжка дінті сьӧд бархатнӧй синъяснас, кодъяс ӧтнаныс сӧмын и вӧліны ловъяӧсь сы чужӧм вылын.
Серёжка чӧв оліс.
Сэсся Витька Лукьянченкоӧс нуӧдісны, и некымын минута мысти камераӧ пырис мамыс, кодӧс колльӧдіс Соликовский.
Найӧ нетшыштісны паськӧмсӧ пӧрысь нывбаба вылысь, дас ӧти челядя мам вылысь, шыбитісны сійӧс вирӧсь топчан вылӧ да кутісны нӧйтны проводъясӧн пиыс син водзын.
Серёжка эз бергӧдчы мӧдарӧ, сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны сылысь мамсӧ, да чӧв оліс.
Сэсся сійӧс нӧйтісны мамыс син водзын, а сійӧ пыр чӧв оліс. И весиг Фенбонг кутіс петны ку пытшсьыс, кватитіс пызан вывсьыс кӧрт лӧм да жугӧдіс Серёжкалысь здоров киыслысь гырддзасӧ. Серёжка дзикӧдз едждӧдіс, кымӧсас чепӧсйис пӧсь. Сійӧ шуис:
— Тайӧ — ставыс...
Тайӧ лунас вайӧдісны Краснодон посёлокысь арестуйтӧм став группасӧ. На пиысь унджыкыс эз нин вермыны ветлӧдлыны, киняувтіыс кутӧмӧн найӧс кыскисны джоджӧдыс да шыблалісны сідз нин дзик тыр камераясӧ. Коля Сумской вермис на ветлӧдлыштны, но синпӧлас сылы кучкӧмаӧсь плетьӧн, да сійӧ петӧма ортсӧ. Тося Елисеенко, буретш сійӧ нылыс, коді сэтшӧм радлігтыр горӧдліс небесаӧ кыпӧдчысь ай гулюӧс аддзӧм бӧрын, ӧні сійӧ вермис сӧмын куйлыны кынӧм вылас: татчӧ мӧдӧдӧм водзвылын сійӧс пуксьӧдлӧмаӧсь дон плита вылӧ.
И мыйӧн сӧмын вайӧдісны найӧс, нывъяс камераӧ Любкала пырис жандарм. Став нывъяс и ачыс Любка вӧліны уверенӧсь, мый сійӧс нуӧдӧны казнитны... Сійӧ прӧститчис нывъяскӧд, и Любкаӧс нуӧдісны.
Но Любкаӧс нуӧдісны эз казнь вылӧ. Областьса
Вӧлі передачаяс принимайтан лун, кӧдзыд, лӧнь лун, ни ӧти тӧврутор; чер шыяс, юкмӧс дорын ведраӧн зёльӧдчӧм, ветлысь-мунысьяслӧн кок шыяс ылӧдз кылісны воздухас, коді бисер моз дзирдаліс шондісяньыс да лымсяньыс. Елизавета Алексеевна да Людмила — найӧ век ӧтлаын вайлывлісны передачасӧ, — сёянтор тыра нопторъяӧсь да ичӧтик пӧдушкааӧсь, кодӧс Володя корӧма медбӧръя запискаас, вӧлі локтӧны пустырь вомӧн лымйӧд юждӧм векньыдик трӧпаті тюрьмалӧн кузьмӧс здание дорӧ. Еджыд стенъяса да лымйӧн тырӧм вевта тюрьмаыс — вуджӧрладорсяньыс лӧзов рӧма — сӧльнитчӧма сы гӧгӧрса местаыскӧд.
Кыкнанныс найӧ, и мамыс и нылыс, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, мый ёнджыка лоӧмаӧсь ӧткодьӧн ӧта-мӧдныскӧд, и позис чайтны найӧс кык чойӧн. Мамыс, коді век вӧвлі тэрыб вӧраса да ёсь гӧлӧса, ӧні кажитчис, быттьӧкӧ сійӧс кыӧма дзик ӧти нервнӧй сӧнъясысь.
И тюрьма дорӧ чукӧртчӧм нывбабаяс сёрни серти нин, и сы серти, мый нывбабаяс кутісны орданыс передачаяс да эз мунны тюрьма ӧдзӧслань, Елизавета Алексеевна да Люся кутісны чувствуйтны лёктор. Дзик кильчӧ дорас, нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдтӧг, сулаліс, кыдзи и век, немецкӧй часӧвӧй, а кильчӧ перилӧ вылас пукаліс виж полушубока «полицай». Но сійӧ эз принимайт передачаяс.
Ни Елизавета Алексеевналы, ни Люсялы нинӧмла вӧлі видзӧдны, кодъяс тані сулалӧны: найӧ аддзысьлывлісны тані быд лун.
Земнуховлӧн мамыс, ичӧтик старука, сулаліс кильчӧ пос тшупӧдъяс водзын, кутіс ас водзас тубрастор да ноптор да шуаліс:
— Босьт кӧть мыйкӧ прӧдуктаяссӧ...
— Оз ков. Ми сійӧс асьным вердам, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис полицейскӧй.
— Сійӧ корис прӧстыня...
— Ми талун сетам сылы бур вольпась...
Елизавета Алексеевна матыстчис кильчӧ дорӧ да шуис аслас ёсь гӧлӧснас:
— Мыйла передачаяссӧ онӧ босьталӧй?
Полицейскӧй быттьӧ эз и кывлы, чӧв оліс.
— Миянлы некытчӧ тэрмасьны, кутам сулавны, кытчӧдз оз пет кодкӧ да оз висьтав «мыйла»! — нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдалігмоз шуис Елизавета Алексеевна.
Тадзи сулалісны найӧ, кытчӧдз эз кывны тюрьма дворсьыс уна морт кок шы да кодкӧ эз кут гира-гаракывны воротасӧ восьтігӧн. Нывбабаяс век пӧльзуйтчылісны татшӧм случайнас, медым видзӧдлыны тюрьма ӧшиньяс вылӧ, кодъяс вӧліны таладорас, — ӧткымынысь налы удайтчывліс весиг аддзывны камераясын пукалысь челядьнысӧ. Нывбаба чукӧр уськӧдчис ворота шуйгаладорӧ. Но воротаті петісны сержант Больман команда улын некымын салдат да кутісны вӧтлавны нывбабаясӧс.
Нывбабаяс вешйывлісны да бӧр волісны. Унаӧн кутісны лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны.
Елизавета Алексеевна да Люся вешйисны бокӧ да чӧв олігтыр видзӧдісны став вылас, мый вӧчсис тані.
— Талун найӧс казнитасны, — шуис Люся.
— Ме сӧмын ӧтитор йылысь кевма енлы, медым дзик кувтӧдзыс эз чегъявны сылысь бордъяссӧ, медым эз дрӧжжит сійӧ тайӧ понъяс водзас, мед сьӧлаліс сійӧ налы чужӧманыс! — кыз чирӧм гӧлӧсӧн висьталіс Елизавета Алексеевна, и синъясыс сылӧн лёкысь дзирдалісны.
А тайӧ кадас налӧн челядьныс прӧйдитісны медбӧръя да медстрашнӧй испытаниеяс, кодъяс усины на пай вылӧ.
Земнухов шатлалігтыр сулаліс
— Мый, он вермӧй?.. — шуис сійӧ. — Он вермӧй!.. Сы мында страна босьтінныд... Ӧткажитчинныд честьысь, сӧвестьысь... а онӧ вермӧй... вынныд тіян оз тырмы...
И сійӧ серӧктіс.
Сёр рытын кык немецкӧй салдат пыртісны камераӧ Уляӧс, кодлӧн кельыд чужӧмыс вӧлі чатӧра, кӧсаясыс кыссисны джоджӧдыс, да шыбитісны стен дорӧ.
Уля ымӧстіс да бергӧдчис кынӧм вылас.
— Лилечка... — шуис сійӧ ыджыдджык Иванихиналы. — Лэптышт менсьым ковтаӧс, сотӧ...
Лиля, коді ачыс муртса вермис вӧрзьӧдчывны, но медбӧръя минутаӧдз няня моз ухаживайтліс пӧдругаяс бӧрсяыс, видзчысьӧмӧн пешкыльтіс киняувланьыс едӧм вира ковтасӧ, зэв ёна повзьӧмысла бӧрыньтчис да бӧрддзис: Уля мышкын гырдӧн ломаліс вит пома звезда.
Некор, кытчӧдз тайӧ поколениеяс пӧвстысь медбӧръя мортыс оз мун кыз му улӧ, некор краснодонса олысьяс оз вунӧдны тайӧ войсӧ. Син ёрана необыкновеннӧ яснӧй ущербитӧм тӧлысь боквывтчӧмӧн сулаліс небесаын. Уна дас километр сайӧ гӧгӧр тыдаліс степь. Вӧлі терпитны позьтӧм кӧдзыд. Войвылын Донец ю пӧлӧн кузяла ыпнитлывлісны би югӧръяс да кылісны то омӧльджыка, то чорыдджыка ыджыд да ичӧт бойяслӧн муралӧм шыясыс.
Рӧднӧйясыс некод эз узьны тайӧ вояс. Да и не сӧмын рӧднӧйясыс эз узьны: ставныс тӧдісны, мый тайӧ вояс казнитасны «том гвардеецъясӧс». Йӧз пукалісны дзузган бияс дорын, а то и сап пемыдінас асланыс ломтывтӧм квартираясын да хибаркаясын, а мукӧдыс котӧрӧн петавлісны ывлаӧ да дыр сулалісны кӧдзыдінас, кывзысисны, оз-ӧ мӧдны кывны гӧлӧсъяс, либӧ машинаяслӧн ургӧм, либӧ лыйӧм шыяс.
Некод эз узь и камераясын, наысь ӧтдор, коді вӧлі садьтӧм нин. «Том гвардеецъяс» пӧвстысь найӧ, кодъясӧс нуӧдлісны пыткаяс вылӧ медбӧръяясӧн, аддзылісны, мый тюрьмаӧ воис бургомистр Стаценко. Ставныс тӧдісны, мый бургомистр волывлӧ тюрьмаӧ казнь водзвылын, кор колӧ сылӧн кырымпасыс приговор вылӧ...
Камераясын тожӧ вӧлі кылӧны Донец пӧлӧн муралысь величественнӧй юргӧмъяс.
Уля водӧма бок вылас, неуна кыпӧдчыштӧма, юрсӧ топӧдӧма стен бердӧ да котшкӧдӧ орчча камераса детинкаяслы:
— Ребята, кыланныд, кыланныд?.. Крепитчӧй... Миян локтӧны ... Всё равно миян локтӧны...
Коридорын кутісны кывны салдатскӧй ботинкиясӧн котшкӧдчӧмъяс, мӧдісны клопайтны камера ӧдзӧсъяс. Заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорӧ да ывлаӧ, эз дворӧдыс, а веськыда главнӧй пыранінтіыс. Нывъяс, кодъяс пукалісны камераын пальтоаӧсь, либӧ шоныд жакетаӧсь, отсалісны ӧта-мӧдныслы шапкаасьны, чышъянасьны. Лиля пасьтӧдіс вӧрзьытӧг куйлысь Аня Соповаӧс, а Шура Дубровина — ассьыс радейтана пӧдругасӧ Майяӧс. Ӧткымын нывъяс гижисны медбӧръя запискаяс да дзеблалісны найӧс шыблалӧм бельё пытшкӧ.
Колян передача дырйи Улялы сетісны чистӧй бельё, ӧні сійӧ заводитіс тубравны важсӧ. Друг синваыс мӧдіс пӧдтыны сійӧс, сылӧн эз тырмы выныс кутчысьны. Сійӧ кватитіс вирӧсь бельёсӧ, тупкис сійӧн чужӧмсӧ, медым эз кыв бӧрдӧм шыыс, куткыртчис камера пельӧсӧ да мыйкӧдыра пукаліс тадзи.
Найӧс петкӧдалісны тӧлысьӧн югдӧдӧм пустырь вылӧ да пуксьӧдалісны кык грузӧвикӧ. Первойӧн петкӧдісны эбӧссьыс дзикӧдз петӧм да вежӧрсӧ воштӧм Стаховичӧс да качайтыштӧм бӧрын шыбитісны грузӧвикӧ. Уна «том гвардеецъяс» эз вермыны мунны асьныс. Петкӧдісны Анатолий Поповӧс, кодлысь кералӧмаӧсь кок лапасӧ. Перъялӧм синма Витя Петровӧс киӧдыс кутӧмӧн нуӧдісны Рагозин да Женя Шепелев. Володя Осьмухинлысь кералӧмаӧсь веськыд кисӧ, но сійӧ муніс ачыс. Ваня Земнуховӧс петкӧдісны Толя Орлов да Витя Лукьянченко. На бӧрся, турун си моз шатлалігтыр, муніс Серёжка Тюленин.
Найӧс — нывъясӧс да зонъясӧс — пуксьӧдісны торъя грузӧвикъясӧ.
Салдатъяс пӧдлалісны грузӧвикъяслысь восьса бокъяссӧ да бортъяс вомӧн кайисны машинаясӧ, кодъяс вӧліны дзик тырӧсь. Унтер Фенбонг пуксис воддза машинаас шофёрыскӧд орччӧн. Машинаяс вӧрзисны. Найӧс нуӧдісны пустырь вомӧн мунысь туй кузя детскӧй больнича дорті да Ворошилов нима школа дінті. Водзын муніс машина, кӧні вӧліны нывъяс. Уля, Саша Бондарева да Лиля заводитісны сьывны:
Ты славною смертью почил...
Мукӧд нывъясыс ӧтувтчисны на дорӧ. Заводитісны сьывны и бӧръя машинаын зонъяс. Сьылӧмыс налӧн ылӧдз юргис кӧдзыд вӧрзьывтӧм воздухас.
Грузӧвикъяс прӧйдитісны шуйгавылын сулалысь медбӧръя керка дорті да петісны 5 №-а шахтаӧ мунан туй вылӧ.
Пукалысь Серёжкаӧс топӧдісны грузӧвиклӧн бӧрладорса стен бердас, и сійӧ горша лолаліс ныр пырыс кӧдзыд воздухсӧ... Вот грузӧвикъяс прӧйдитісны нин сиктлань кежанінті, регыд найӧ долженӧсь вуджны балка вомӧн. Сережка тӧдіс, мый сылӧн оз тырмы выныс вӧчны тайӧс, оз... Но сы водзладорын пидзӧсъяс вылас сулаліс Ковалёв, кодлысь кияссӧ кӧрталӧмаӧсь мышкас. Сійӧ вӧлі ён на, эз ӧд прӧста кӧртавны сылысь кияссӧ. Серёжка йӧткыштіс сійӧс юрнас, Ковалёв бергӧдчис.
— Толька... Ӧні воас балка... — шӧпнитіс Серёжка да довкнитіс юрнас боквыв.
Ковалёв кӧсӧя видзӧдліс аслас пельпом сайӧ, вӧрӧдыштіс кӧрталӧм кияссӧ. Серёжка курччис пиньяснас гӧрӧдсӧ, кодӧн кӧрталӧма вӧлі Ковалёвлысь кияссӧ. Серёжка вӧлі сэтшӧм слаб, мый некымынысь нёровтчыліс грузӧвик борт бердӧ, кымӧсас чепӧсйыліс пӧсьыс. Но сійӧ вермасис сідзи, кыдзи эськӧ вермасис аслас свобода вӧсна. И вот гӧрӧдсӧ лои разьӧма. Ковалёв вӧрӧдыштіс кияссӧ, но воддза мозыс кутіс найӧс мыш саяс.
...
И будет он нас посильней... —
сьылісны нывъяс да зонъяс.
Грузӧвикъяс лэччисны балкаӧ, и воддзаыс мӧдіс нин кайны гӧра паныдыс. Мӧдыс, увгигтыр да буксуйтігтыр, тожӧ мӧдіс кайны. Ковалёв пуктіс кокъяссӧ бӧрвывса борт вылас, чеччыштіс да, лымсӧ гӧригмоз, мӧдіс котӧртны балка кузя.
Шӧйӧвошӧмыс, коді вӧлі первой здукас, прӧйдитіс, а грузӧвик тайӧ каднас кыссис нин балкаысь, и Ковалёв эз кут тыдавны. Салдатъяс эз решитчыны чеччыштны, медым эз пышъявны мукӧд арестованнӧйясыс, мӧдісны наугад лыйлыны грузӧвиксянь. Лыйсьӧмсӧ кылӧм бӧрын Фенбонг сувтӧдіс машинасӧ да чеччыштіс сэтысь. Грузӧвикъяс сувтісны. Фенбонг лёкысь ёрччис аслас баба кодь гӧлӧснас.
— Муніс!.. Муніс!.. — висьтавны позьтӧм торжествоӧн горзіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн Серёжка да ёрччис медся страшнӧй кывъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдіс. Но Серёжкалӧн тайӧ ёрччӧмыс ӧні юраліс кыдзи святӧй заклятие.
Со тыдавны нин мӧдіс 5 №-а шахталӧн взрыв бӧрын нёрӧм копёрыс.
Зонъяс да нывъяс заводитісны сьывны «Интернационал».
Найӧс ставнысӧ чеччӧдісны да пыртӧдісны шахтадорса кӧдзыд пывсянӧ да мыйкӧдыра видзыштісны сэні: виччысисны, кор воасны Брюкнер, Балдер да Стаценко. Жандармъяс кутісны пӧрччӧдавны найӧс, кодъяслӧн вӧлі бур кӧм да паськӧм.
«Том гвардеецъяслӧн» лои позянлун прӧститчыны ёрта-ёртныскӧд. И Клава Ковалёва вермис пуксьыны Ванякӧд орччӧн да пуктыны сылы кымӧс вылас кисӧ да не торйӧдчывны нин сыкӧд.
Найӧс петкӧдалісны неыджыд партияясӧн да ӧтикӧн-ӧтикӧн шыблалісны шурфӧ. И быдӧн, коді вермис, вевъяліс шуны сэтшӧм некымын кыв, кутшӧмъясӧс сійӧ кӧсйис кольны мирлы.
Немецъяс полісны, мый оз ставныс пӧгибнитны шурфын, кытчӧ ӧтпырйӧ шыблалісны некымын дас мортӧс, да лэдзисны на вылӧ кык вагонетка. Но шахтаын ойзӧмыс кыліс на некымын лун чӧж.
Найӧ, Филипп Петрович Лютиков да Олег Кошевой, сулалісны фельдкомендант Клер водзын, кияснысӧ налысь вӧлі кӧрталӧма килутшӧдыс. Сэки, кор найӧс видзисны Ровенькиын, найӧ эз тӧдны, мый пукалӧны ӧти тюрьмаын. Но тайӧ асывнас найӧс ӧтлаӧдісны, кӧрталісны ӧтлаӧ да нуӧдісны очнӧй ставка вылӧ, медым заставитны индыны став подпольеыслысь следсӧ — эз сӧмын районсьыс, но и область пасьтасьыс.
Мыйла найӧ кӧрталісны Филипп Петровичӧс да Олегӧс? Найӧ полісны, кор найӧ кӧртавтӧмӧсь. Врагъяс кӧсйисны сідзжӧ петкӧдлыны, мый найӧ тӧдӧны, кутшӧм роль ворсісны организацияас тайӧ кык мортыс.
Филипп Петровичлӧн дзор юрсиыс сибдӧма косьмӧм вирас, косявлӧм паськӧмыс сибдӧма сылӧн ён тушаас, ранаяс вылас, и быд вӧрзьӧдчигӧн сылӧн зэв ёна доймис быдлаті, нӧ сійӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы тайӧс. Сьӧкыда мучитӧмъяс да тшыгъялӧм косьтӧмаӧсь Филипп Петровичлысь тушасӧ, и сы чужӧм вылын ёнджыка кутісны тӧдчыны вынлӧн сійӧ чертаясыс, мый вӧсна томдырйиыс сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм приметнӧйӧн да кодъяс висьталісны сылӧн ыджыд душевнӧй вын йылысь. Синъясыслӧн выражениеыс вӧлі спокойнӧй да стрӧг, кыдзи и век.
Олег сулаліс чегӧм веськыд кисӧ вынтӧма ӧшӧдӧмӧн, чужӧмыс пӧшти абу вежсьӧма, сӧмын кӧсичаясӧдыс юрсиыс сылӧн вӧлі дзикӧдз дзормӧма.
Клер водзын, коді оліс сӧмын йӧзӧс виалӧмъясӧн, сы вӧсна мый сэсся мӧдтор нинӧм эз кужлы вӧчны, сулалісны пӧрысь, рабочӧй да дас квайт арӧса детинка, народнӧй вожакъяс — пӧрысь да том. И пӧрысьыс висьталіс:
— Ме висьтала ог тіянлы, ог тіян йылысь... Ми тіянӧс жугӧдім, тіянлы сиӧма смерть. Да бедаыс сыын, мый олӧ на свет вылас сійӧ выныс, коді чужтіс тіянӧс, сійӧ ещӧ эз на джагав... Тайӧ выныс — йӧз душаяс вылын деньгалӧн власть... Тайӧ сысянь паськаліс свет вылас людоедстволӧн язваыс... Людоедстволӧн тайӧ язваыс страшнӧйджык на чумаысь, йирӧ йӧзыслысь душаяссӧ. Оз сӧмын торъя йӧзлысь — быдса народъяслысь... Людоедстволӧн тайӧ язваыс кутас йирны мирсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз мирса став озырлунъясыс, мувывса став благоясыс оз лоны сэтшӧм йӧз киын, кодъяс найӧс лӧсьӧдӧны, а выродокъяс — немортъяс киясын. Но ме шуа: весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ выродокъясыс надейтчӧны пышйыны йӧзлӧн судысь! Найӧ властьлы, деньга властьлы воӧ пом. Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ лым еджыд бельёа господаыс надейтчӧны, мый ставыс тайӧ сідзи прӧйдитас!.. История найӧс судитӧ нин, судитӧ страшнӧй судӧн. Наӧн мучитӧм йӧз вирӧн резсьӧмаӧсь найӧ да сулалӧны историялӧн скӧр синъяс водзын. И свет вылас абу нин сэтшӧм выныс, коді вермис эськӧ спаситны найӧс!..
Филипп Петрович висьталіс, а Олег чӧв олігтыр сулаліс сыкӧд орччӧн, и гырысь синъясыс сылӧн видзӧдісны зарни рӧма сьӧдов синлысъяс увсяньыс яснӧй, мукӧддырся серти ещӧ яснӧйджык на выражениеӧн.
Лютиковӧс да Кошевойӧс ещӧ на страшнӧйджыка выльысь мучитісны, но позьӧ шуны, мый найӧ нинӧм нин эз чувствуйтны: налӧн духныс лэбаліс помтӧг вылын, кыдзи сӧмын вермас лэбавны мортлӧн великӧй творческӧй духыс.
Сэсся найӧс янсӧдісны, и Филипп Петровичӧс бӧр нуисны краснодонса тюрьмаӧ. Центральнӧй мастерскӧйяс делӧ кузя век на эз вӧв помалӧма следствиесӧ.
Но подпольеса ёртъяс сідзи эз и вермыны сетны заключённӧйяслы отсӧг, эз сӧмын сы вӧсна, мый тюрьмасӧ ёна видзисны, нӧ и сы вӧсна, мый ӧні картырыс вӧліны отступайтысь вражескӧй войска.
Филипп Петрович Лютиковӧс, Николай Бараковӧс да сылысь ёртъяссӧ суис сэтшӧм жӧ судьба, кутшӧм суис и «том гвардеецъясӧс»: найӧс шыбитісны 5 №-а шахтаса шурфӧ.
Олег Кошевойӧс лыйлісны луннас январь комын ӧтикӧд лунӧ Ровенькиын, и сылысь телӧсӧ тайӧ лунас лыйлӧм мукӧд йӧз телӧяскӧд гуалісны ӧти гуӧ.
А Люба Шевцоваӧс мучитісны на февраль сизимӧд лунӧдз, пыр кӧсйисны пычкыны сылысь шифр да радиопередатчик. Лыйлӧм водзвылас сылы удайтчис ыстыны вӧля вылӧ мамыслы записка:
«Прӧщай, мама, тэнад нылыд Люба мунӧ уль му улӧ».
Кор Любаӧс петкӧдісны лыйлыны, сійӧ заводитіс сьывны ассьыс медся радейтана сьыланкывсӧ:
СС-са ротенфюрер, коді нуӧдіс сійӧс лыйлыны, кӧсйис сувтӧдны сійӧс пидзӧс вылас да лыйны балябӧжас, но Люба эз сувт пидзӧс вылас, и сылы лыйисны чужӧмас.
Квайтымын витӧд глава
Филипп Петрович, кор висьталіс Полина Георгиевналы адрес, кодӧн, сы чайтӧм серти, воспользуйтчасны Олег да Ваня Туркенич, видзчысьӧм могысь эз тшӧкты налы висьтавны, кутшӧм адрес тайӧ. Филипп Петрович тӧдіс, мый Марфа Корниенко, код ордӧ сійӧ мӧдӧдӧ найӧс, юӧртас на воӧм йылысь Проценколы либӧ сылӧн гӧтырыслы. А сэні кужасны нин используйтны «Том гвардияса» руководительясӧс.
Сійӧторйыс, мый Филипп Петрович решитчис висьтавны тайӧ медгуся адрессӧ Олеглы да Туркеничлы, ачыс нин петкӧдліс, кутшӧма сійӧ дӧверяйтіс налы, донъяліс найӧс да кутшӧма тӧждысис налӧн судьба вӧсна.
Но кӧть Полина Георгиевна и эз висьтав Олеглы, кытчӧ мӧдӧдӧ Лютиков сійӧс да Туркеничӧс, Ваня пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ туйыс партизанъяс дорӧ.
«Том гвардияса» став участникъяс пӧвстысь сӧмын сійӧ да Мошков вӧліны тыр арлыда йӧзӧн. Ваня Туркенич, кыдзи и сылӧн ёртъясыс, ёна переживайтіс ассьыс другъяссӧ арестуйтӧм кузя. Душаыслы став вынъяссӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, кыдзи эськӧ найӧс мездыны. Но аслас ёртъяс серти бурджыка Туркенич аддзис событиеяссӧ реальнӧй боксянь. И другъяссӧ мездӧм йылысь мӧвпыс сылӧн вӧлі тырвыйӧ практическӧй характера.
Ёртъяссӧ мездӧм кузя медматысса туйӧн вӧлі партизанъяс дорӧ туй. Туркенич тӧдіс, мый сӧветскӧй войска Ворошиловградскӧй областьса территория вылынӧсь нин и мунӧны водзӧ, а Краснодонын гӧтӧвитӧны вооружённӧй выступление. Сійӧ ньӧти эз сомневайтчы, мый сылы, военнӧй опыта мортлы, сетасны отряд либӧ сетасны позянлун формируйтны отряд. И Туркенич дзик падъявтӧг воспользуйтчис адресӧн, кодӧс висьталіс сылы Олег.
Сійӧ допускайтіс, мый сылӧн овыс, гашкӧ, тӧдса нин став жандармскӧй управлениеясын да полицейскӧй пунктъясын, и эз лысьт босьтны сьӧрсьыс ассьыс личностьсӧ подтверждайтысь документъяссӧ. Йӧз ним вылӧ документъяс сылӧн эз вӧвны, и судзӧдны найӧс вӧлі некысь. Ваня мӧдӧдчис туйӧ, войвылӧ, некутшӧм документъястӧг. Шуйга киас сылӧн ичӧтдырсяньыс вӧлі татуируйтӧма аслас нимыслысь медводдза буквасӧ. Сы вӧсна сійӧ аслыс колис воддза нимсӧ, а овсӧ вежис — Крапивин.
Туркеничлӧн положениеыс вӧлі сьӧкыд. И аслас выправканас, и арлыднас сійӧ некыдзи эз вермы пырны сэтшӧм категорияа йӧз лыдӧ, кодъяс вермасны шӧйтны местаысь местаӧ документъястӧг да делӧтӧг немецкӧй тылын да ещӧ фронтсянь зэв матын. Гестаполы либӧ полициялы сюрӧм бӧрын сійӧ вермис эськӧ сетны объяснениеяс, — шуам, пышйӧма пӧ краснӧйяс дорысь Ростовскӧй областьса Ольховӧй рогысь, кор налӧн танкъясыс пырӧмаӧсь хуторас, весиг документъяссӧ абу удитӧма босьтны, — тайӧ объяснениеясыс сӧмын вермисны сійӧс мездыны смертьысь. Но найӧ, тайӧ объяснениеясыс, быть вайӧдісны эськӧ сійӧс немецкӧй войскаӧ тылӧвӧй уджъяс вылӧ либӧ нуӧдісны Германияӧ.
Ваня муніс лун и вой. Сійӧ коляліс бокӧ сэтшӧм населённӧй пунктъяссӧ, кӧні, сы чайтӧм серти, вермис паныдасьны полицейскӧйяскӧд, муніс туйяс кузя и степті, йӧзтӧминъястіджык. Сійӧ кӧ чувствуйтіс, мый быдладорсянь бура тыдалӧ ачыс, сэки луннас куйліс, а войнас муніс. Сійӧ ёна кынмис сапӧгнас, медся нин кор оз позь вӧлі мунны, и пӧшти нинӧм эз сёйлы. Душевнӧй страданиеясыс чорзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ. Физически сійӧ вӧлі сэтшӧм крепыд, кутшӧм крепыдӧн сӧмын вермас лоны русскӧй рабочӧй, да ещӧ том морт, да ещӧ Отечественнӧй войналысь школасӧ прӧйдитӧм бӧрын.
Тадзи воис сійӧ Марфа Корниенко ордӧ.
Сиктас, кӧні оліс Корниенко, весиг сы керкаын, став матысса хуторъясас — Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын — сулалісны вражескӧй войска. Севернӧй Донец веськыдладорӧ сідз жӧ, кыдзи и шуйгаладорас, стрӧиталісны ён оборонительнӧй укреплениеяс. Немецкӧй обороналӧн тайӧ рубежыс сэтшӧма торйӧдіс Ворошиловградскӧй областьса войвыв юкӧнсӧ лунвывсьыс, мый Марфалы да Иван Фёдоровичлы пӧшти эз ло позянаӧн кутны связь. А кӧть эськӧ и вӧлі тайӧ позянлуныс, сійӧ эз нин ковмы ӧні. Областьлӧн войвыв районъясса отрядъяс кутісны нин действуйтны Краснӧй Армия частьяскӧд ӧтув да воюйтісны тайӧ частьясса командование индӧдъяс кузя, а эз Иван Фёдорович индӧдъяс кузя. Лунвыв районъясса отрядъяс, кытчӧ фронтыс матыстчис сӧмын февраль тӧлысь шӧрын, действуйтісны ӧні обстановка сертиыс. Проценко, коді вӧлі насянь уна дас да уна сё километръяс сайын, эз вермы тӧдны тайӧ обстановкасӧ да эз вермы веськӧдлыны тайӧ отрядъяснас.
Беловодскӧй отряд, кӧні вӧлі ачыс Иван Фёдорович, эновтіс ассьыс базасӧ Городищи сиктысь, кӧні ӧні олісны немецъяс, и эз нин ло постояннӧй база, а действуйтіс немецкӧй войскаяс тылын сӧветскӧй командование индӧдъяс серти. Марфалӧн эз вӧв связь ни Иван Фёдоровичкӧд, ни аслас мужикыскӧд. Сылӧн эз вӧв связь и Корней Тихоновичкӧд и вообщӧ некодкӧд Митякинскӧй отрядсакӧд, коді сідзжӧ эновтіс базасӧ: Митякинскӧй районын вӧліны немецкӧй войска да вӧчалісны укреплениеяс. Сэк кежлӧ, кор Туркенич воис Марфа ордӧ, Екатерина Павловна важӧн нин вӧлі Ворошиловградын, и ставпӧлӧс связьыс сыкӧд ори.
Марфалӧн да Туркеничлӧн встречаыс вермис лоны сӧмын Ваня сюсьлун да смеллун вӧсна. И шуд ещӧ, мый Марфа веритіс сылы, — веритіс сідзи, документъястӧг, прӧстӧ кыв вылӧ. Туркеничлысь кывъяссӧ прӧверитӧм вылӧ сылӧн эз вӧвны некутшӧм позянлунъяс. Марфа нарошнӧ веськодьпырысь встретитіс сылысь спокойнӧй, зэв серьёзнӧй видзӧдлассӧ, сылы пыр жӧ шыбитчис синмас Туркеничлӧн мужественнӧй чертаяса мудз омӧльтчӧм чужӧмыс, вочасӧн сійӧ казявны мӧдіс сылысь военнӧй выправкасӧ, асьсӧ скромнӧя кутӧмсӧ, и друг веритіс сылы сідзи, кыдзи веритӧны нывбаба-славянкаяс — пыр жӧ и ӧшибитчытӧг. Збыль, Марфа эз пыр петкӧдлы, мый веритӧ сылы, но сэки лои ещӧ ӧти чудо. Сы бӧрын, кор сійӧ висьталіс, мый сійӧ збыльысь Марфа Корниенко, Ваня казьтыштіс Гордей Корниенко йылысь, кодӧс военнопленнӧйяслӧн лагерысь мездӧм йылысь сійӧ кывлӧма аслас тьӧзасянь, Ваня Земнуховсянь, и операцияса участникъяссянь, да юаліс, абу-ӧ сійӧ рӧдня Марфалы?
— Но, мед кӧть и рӧдня, — шуис Марфа, и друг сылӧн том сьӧд синъясыс югнитісны.
— Миян Том гвардияса ребята сійӧс мездісны... — И сійӧ висьталіс, кыдзи тайӧ лои.
Марфа эз ӧтчыд кывлы тайӧ висьтсӧ мужиксяньыс. И нывбабалӧн, мамлӧн кодь став благодарностьыс, кодӧс Марфа эз вермы петкӧдлыны мужиксӧ мездысь ребяталы, тыдовтчис Ваня Туркенич водзын, тыдовтчис эз кывъясӧн да жестъясӧн: сійӧ прӧстӧ висьталіс Ванялы Городищи дорын олысь аслас рӧднялысь адрессӧ.
— Сэні фронтыс матынджык, отсаласны тэныд фронт вомӧн вуджны, — шуис сійӧ.
Ваня довкнитіс юрнас. Фронт вомӧн вуджны сійӧ эз тэрмась, сылы колӧны вӧлі партизанъяс, кодъяс взаимодействуйтӧны вӧлі миян частьяскӧд, и, дерт, сійӧ вермис регыдджык аддзыны найӧс сэтысь, кытчӧ сійӧс мӧдӧдіс Марфа.
Найӧ сёрнитісны эз гортас, а степын курган сайын. Заводитіс нин пемдыны. Марфа шуис, мый ыстас мортӧс, коді нуӧдас сійӧс Донец вомӧн тавой жӧ, да муніс. Скромность да гордость вӧснаыс Ваня эз кор сылысь сёйыштны. Но абу сэтшӧм вӧлӧма Марфа, медым вунӧдны та йылысь. Ичӧтик тушаа дед — буретш сійӧ, кодкӧд Иван Фёдорович коркӧ вежсьывліс паськӧмнас, — Ванялы вайис шапкаас сукар да салӧ тор. Варов дед лёкысь вашкӧдӧмӧн висьталіс Ванялы, мый оз нуӧд сійӧс Донец вомӧн, сы вӧсна мый абу сэтшӧм мортыс, коді эськӧ рискнитіс ӧні непӧштӧ нуӧдны партизанӧс, но и ачыс вуджны ю вомӧныс. Но сійӧ, дедыс, индіс сылы туй, кыті кокниджык да медматын вуджны Донецсӧ.
И Туркенич вуджис Донец вомӧн. Некымын сутки мысти сійӧ воис бокыса сиктӧ — Чугинкаӧ, коді вӧлі Городищисянь километр комын лунвылынджык. Сійӧ ӧні муніс сэтшӧм местаті, кӧні частӧ паныдасьлісны вражескӧй укреплениеяс да кыті мунісны уна немецкӧй войска. Сэтчӧс олысьяссянь Ваня тӧдмаліс, мый Чугинкаын эм ичӧтик полицейскӧй пункт и мый сикт пырыс частӧ прӧйдитӧны то немецкӧй, то румынскӧй отрядъяс. Ваня тӧдмаліс сідзжӧ, мый Чугинка — медматысса пункт миянӧн займитӧм Волошино сиктсянь, коді сулалӧ Камышнӧй ю бокын, Деркул юӧ усянінсяньыс неылын. И сійӧ решитіс кӧть мый да писькӧдчыны Чугинкаӧ: сэтчӧс олысьяслӧн вермисны лоны миян войскакӧд связьяс.
Тані сылы эз везит: дзик сикт дорас сійӧс кутіс полиция. Сійӧс вайӧдісны «сельскӧй управаӧ», кӧні муніс изобразитны вермытӧмтор — морт лэдзчысьӧм мерзость серти — немецкӧй службавывса русскӧй полицейскӧйяслӧн пьянствуйтӧм.
Туркеничӧс пӧрччӧдісны, колисны бельё кежсьыс, кӧрталісны кияссӧ и кокъяссӧ да шыбитісны пӧдвалӧ, кодлӧн стенъясыс сквӧзь кынмӧмаӧсь. Ваня вӧлі сэтшӧма мудзӧма мунӧмсьыс, став переживаниеяссьыс да тайӧ медбӧръя лёктор лоӧмсьыс, мый зэв кӧдзыдыс вылӧ видзӧдтӧг, мыйысь босьтіс йирмӧг, сійӧ унмовсис лёк дука вольӧс вылӧ, коді сюри сылы пельӧссьыс, кор сійӧ быдлаті уяліс тайӧ пеж пӧдвалса му джоджӧдыс.
Сійӧ садьмис машиналӧн выхлопнӧй шыясысь, кодъяс унзільйывсьыс кажитчисны сылы лыйсьӧм шыясӧн. Сэки жӧ сійӧ кыліс стен сайсьыс улича вылӧ сувтӧм некымын гырысь машиналысь ургӧмсӧ. Джоджыс тіраліс сы юр весьтын. Недыр мысти пӧдвалӧ пыран ӧдзӧсыс воссис, и тӧвся асыв югыд водзас Ваня аддзис пӧдвалӧ пырысь сьӧд ватника сӧветскӧй автоматчикъясӧс. Водзын пырысь сержант веськӧдіс Ваня вылӧ электрическӧй пӧнарсӧ.
Туркеничӧс мездіс миян разведка, коді пырӧма сиктас куим трофейнӧй немецкӧй бронемашинаӧн. Полицейскӧйясысь кындзи, кодъясӧс вӧлі ставнысӧ нин кӧрталӧма, сиктас оліс ещӧ немецкӧй салдатъяслӧн рота, кӧні вӧлі сӧмын сизим салдат офицерсӧ да пӧварсӧ арталӧмӧн. Немецкӧй бронемашинаяс воигӧн пӧварыс, коді сӧмын на заводитӧма пусьыны, ньӧти эз шӧйӧвош, а весиг веськыда сувтіс: машинаясас вермис лоны начальство. А некымын минута мысти, кор сійӧс босьтісны нин пленӧ, сійӧ зэв окотапырысь петкӧдліс, кӧні узьӧ ротаса командирыс. Ас бӧрсяыс сӧветскӧй автоматчикъясӧс нуӧдігӧн сійӧ тувччаліс кок чунь йылас, а кокас сылӧн вӧлі идзасысь вӧчӧм зэв лёк эрзацвалеги, пӧвар лукава мигайтіс, пуктывліс чуньсӧ вом дорас да шулывліс: «Тс-сс!..»
Горючӧй тырмытӧм вӧсна разведка бӧр должен вӧлі мунны аслас частьӧ. Старшӧй лейтенант, разведкаса командир, предложитіс Туркеничлы мунны накӧд ӧтлаын. Но Ваня ӧткажитчис. Тайӧ сёрниыс муніс нин сэки, кор бронемашинаяссӧ кытшалісны нин сэтчӧс олысьяс, кодъяс аттьӧалісны красноармеецъясӧс, а ӧні кевмысисны налы, медым эз эновтны сиктсӧ. И сэки тыдовтчис, мый сюрас морт, коді оз эновт найӧс... Йӧзыс? Со найӧ! Сылы сюрасны ещӧ и сы мында йӧз, мыйта ковны кутас! Оружие? Первойсӧ сылы сетӧй пленнӧй немецкӧй роталысь оружиесӧ, мукӧдсӧ сійӧ ачыс аддзас! И энӧ ӧткажитӧй Камышнӧй дорса миян частьяскӧд сійӧс свяжитӧмысь...
Тадз вӧлі пуктӧма подув Иван Крапивинлӧн партизанскӧй отрядлы, коді кутіс нимавны область пасьта. Недель мысти нин отрядас вӧлі нелямынысь унджык боец, и отрядсӧ вӧлі вооружитӧма ӧнія кадся быдпӧлӧс вооружениеӧн, орудиеясысь кындзи. Отрядыс базируйтчис Александров сиктын вӧвлӧм молочнӧй фермаын, и сійӧ обороняйтіс некымын сиктлысь районсӧ, коді вӧлі немецкӧй фронтлӧн дзик медматысса тылас. И дзик миян войска вотӧдз немецъяс эз вермыны вӧтлыны тайӧ районсьыс Иван Крапивинлысь партизанъяссӧ.
Но Ванялы сідзи эз и удайтчы выручитны «Том гвардияӧс». Фронт стабилизируйтчис тайӧ участокас январь кызьӧд лунъясӧдз. Севернӧй Донецсӧ ыджыд участок вылын форсируйтісны сӧветскӧй войска сӧмын февральын, сэки жӧ первойсӧ форсируйтісны Донец юсӧ частьяс, кодъяс действуйтісны ёна катыдынджык — Краснӧй Лиман, Изюм, Балаклея районын.
«Том гвардияса» аслас унджык ёртъяслӧн трагическӧй судьба йылысь Ваня эз тӧд. Но кымын дырджык нюжаліс Краснодон вылӧ походыс, сымын ёнджыка мучитчис да висис сылӧн сьӧлӧмыс. И сымын гырысьджыкӧсь, сӧстӧмджыкӧсь да благороднӧйджыкӧсь сувтлісны сы син водзын том зонъяс да нывъяс, кодъяскӧд ӧтлаын сійӧ вӧчис сы мында славнӧй делӧ, мый вылӧ сетіс сійӧ сьӧлӧмыслысь медбур юкӧнсӧ.
Ӧтчыд нывъяс, молочнотоварнӧй фермаса лысьтысьысьяс, кутісны падъявны, выполнитны-ӧ сылысь ӧти приказ; найӧ веськыда висьталісны, мый полӧны немецкӧй фашистъясысь. Крапивин, сійӧ жӧ Ваня Туркенич, нывъяс вылӧ скӧрмӧм пыдди, шогпырысь шуис:
— Эк ті, нывъяс! Татшӧмӧсь ӧмӧй миян нывъяс?..
И, став йывсьыс вунӧдӧм бӧрын, сійӧ кутіс висьтавны нывъяслы Уля Громова йылысь, Люба Шевцова йылысь да налӧн пӧдругаяс йылысь. Янӧдӧм нывъяс быттьӧ кынмисны места выланыс и сэк жӧ быттьӧ заворожитіс найӧс сы синъяслӧн кыпыда югъялӧмыс. Друг Ваня тшӧкмуніс, ӧвтыштіс кыкнан кинас да сёрнисӧ помавтӧг муніс.
Сӧмын февральын Туркенич, коді ӧтлаасис аслас отрядӧн Краснӧй Армиялӧн регулярнӧй частькӧд, тайӧ часть радас бойясӧн форсируйтіс Севернӧй Донец да матыстчис Краснодонлань.
Краснодонса олысьяс тайӧ кад чӧжнас испытайтісны ас выланыс став лёкторсӧ, кутшӧмъясӧс сьӧрсьыс вайис пышйысь германскӧй армия. СС-лӧн отступайтысь частьясыс грабитісны да вӧтлалісны асланыс оланінъясысь йӧзӧс, взрывайтісны карсьыс да став район пасьталасьыс шахтаяс, и предприятиеяс, и став гырысь зданиеяс.
Люба Шевцоваӧс лыйлісны недель войдӧр сыӧдз, кор Краснӧй Армия пырис Краснодонӧ да Ворошиловградӧ. Февраль дас витӧд лунӧ сӧветскӧй танкъяс пырисны Краснодонӧ, и пыр жӧ на бӧрся воис карас сӧветскӧй власть.
Уна да кузь лунъяс чӧж зэв уна йӧз дырйи шахтёръяс лэпталісны 5 №-а шахта шурфысь пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеецъяслысь» телӧяссӧ. И став тайӧ лунъяс чӧжыс пӧгибнитысьяслӧн мамъясныс да гӧтыръясныс эз вешйывны Шахта ствол дорысь, найӧ принимайтісны ки выланыс изуродуйтӧм телӧяссӧ асланыс челядьлысь да мужикъясныслысь.
Елена Николаевна муніс Ровенькиӧ сійӧ лунъясас на, кор Олегыс вӧлі ловъя. Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны писӧ мездӧм могысь, и Олег эз тӧд, мый мамыс сылӧн сысянь матын.
Ӧні мамыс дырйи да Олеглӧн став рӧднӧйяс дырйи Ровеньки карса олысьяс лэптісны гуясысь Олеглысь да Люба Шевцовалысь телӧяссӧ.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны Елена Николаевнаӧс, сійӧ лоӧма ичӧтик пӧрысь нывбаба кодь, банбокъясыс вӧйӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь, синъясас тӧдчис сійӧ ыджыд страданиеыс, коді торъя вынӧн вундӧ цельнӧй натураясӧс, — сьӧкыд вӧлі тӧдны воддза Елена Николаевна Кошеваяӧс. Но сійӧтор, мый Елена Николаевна став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс вӧлі пиыслы отсасьысьӧн, а медся нин пиыслӧн пӧгибнитӧмыс, мый вӧсна сійӧ ёна страдайтіс, восьтісны сыын сэтшӧм душевнӧй вынъяс, кодъяс кыпӧдісны сійӧс аслас личнӧй шоглунысь вылӧджык. Быттьӧ быри быд лунся вевттьӧдыс, коді тупкыліс сыысь морт тышлысь, выныштчӧмъяслысь да страстьяслысь мирсӧ. Сійӧ пырис тайӧ мирас пиыс бӧрся, и сы водзын воссис ыджыд туй служитны обществолы.
Тайӧ лунъясас вӧлі эрдӧдӧма немецъяслысь ещӧ ӧти преступление кузя подробностьяс: паркысь кодйисны гу, кытчӧ вӧлі дзебӧмаӧсь шахтёръясӧс. Кор мӧдісны кодйыны гусӧ, аддзисны, мый шахтёръяс сідзи и сулалӧны сэні: первой тыдовтчисны юръясныс, сэсся пельпомъясныс, тушаясныс, киясныс. На пӧвстысь аддзисны шойяссӧ Вальколысь, Шульгалысь, Петровлысь да нывбабалысь, коді киас кутіс кагасӧ.
5 №-а шахта шурфысь перйӧм «том гвардеецъясӧс» и гырысьясӧс дзебисны паркӧ братскӧй кык гуӧ.
Дзебигас участвуйтісны ловйӧн кольӧм став членъясыс большевикъяслӧн краснодонса подпольнӧй организацияысь да «Том гвардияысь»: Иван Туркенич, Валя Борц, Жора Арутюнянц, Оля да Нина Иванцоваяс, Радик Юркин да мукӧд.
Туркеничлы частьсяньыс сетісны отпуск, медым прӧститчыны пӧгибнитӧм ёртъясыскӧд; частьыс вӧлі петӧма нин Краснодонысь да муніс Миус юлань.
Валя Борц Каменск дорсянь воис гортас, и Мария Андреевна мӧдӧдіс сійӧс тӧдса йӧз ордӧ Ворошиловградӧ, кӧні Валя и встретитіс Краснӧй Армияӧс.
Эз вӧв ловъяяс пӧвстын Сергей Левашов — фронт линия вуджигӧн сійӧс виӧмаӧсь.
Пӧгибнитіс и Стёпа Сафонов. Сійӧ вӧлі Каменск карын сійӧ юкӧнас, кодӧс вӧлі займитӧма Краснӧй Армия штурм дырйи первой войнас, и ӧти подразделениекӧд участвуйтіс кар вӧсна бойясын, да сійӧс виисны.
Анатолий Ковалёвӧс дзеблаліс ас ордас выселкиса ӧти рабочӧй. Ковалёвлысь вынйӧра телӧсӧ сэтшӧма нӧйтӧмаӧсь, мый эз вӧв сылӧн дойтӧм места. Перевязка вӧчны некутшӧма вӧлі оз позь, сійӧс прӧстӧ мыськисны дэбыд ваӧн да гаровтісны прӧстыняӧн. Ковалёв оліс на ордын некымын лун, но сійӧс опаснӧ вӧлі видзны водзӧ, и сійӧ муніс рӧдня ордас. Сійӧ оліс Донбассын сэтшӧм местаын, кодӧс абу на вӧлі мездӧма.
Иван Фёдорович Проценко аслас отрядкӧд пыр муніс отступайтысь немецъяс водзвылын, тышкасис накӧд матысса тылын, кытчӧдз Краснӧй Армия эз босьт Ворошиловград. Сӧмын сэні Иван Фёдорович медводдзаысь аддзысис гӧтырыскӧд Городищи дорын янсӧдчӧм бӧрын.
Иван Фёдорович поручение серти партизанъяслӧн группа, Корней Тихонович юрнуӧдӧм улын, перйис Митякинскӧй станциядорса тыртӧм карьерысь знаменитӧй «газиксӧ», коді сулаліс важ мозыс, вӧлі тырмымӧн бензин, весиг запаснӧй бак. Немецъяс абу аддзылӧмаӧсь сійӧс. Сійӧ вӧлі вечнӧйӧн, тайӧ «газикыс», кыдзи кадыс, коді чужтіс сійӧс. Первойя лунъясас Ворошиловградын, кор неважӧн на бӧр воӧм властьлӧн эз вӧвны аслас машинаясыс, ставныс прӧстӧ вежалісны Иван Фёдорович вылӧ сылӧн «газикнас».
Тайӧ «газикнас» Иван Фёдорович да Катя мунісны Краснодонӧ, а пӧпуттьӧ нуӧдісны Марфакӧд аддзӧдчылӧм вылӧ сылысь мужиксӧ — Гордей Корниенкоӧс. И сэні налы Марфа висьталіс, кыдзи асьнысӧ кутісны немецъяс на сиктын медбӧръя лунъясас.
Сиктсӧ сӧветскӧй войскаӧн займиттӧдз лун войдӧр Марфа да дед, коді коркӧ нуліс вӧлӧн Кошевойлысь рӧднясӧ да сетліс ассьыс паськӧмсӧ Иван Фёдоровичлы, мунісны сельрада керка дорӧ, кытчӧ недыр кежлӧ сувтісны Донец сайысь пышйысь немецкӧй жандармерияса да полицияса чинъяс. Сиктса уна олысьяс жуисны сельрада дорын, кӧсйисны тӧдмавны кыдзкӧ-мыйкӧ, ылын-ӧ, матын-ӧ нин Краснӧй Армия, и прӧстӧ локтісны, медым получитны удовольствие, кыдзи пышйӧны фашистъяс.
Кор сулалісны сэні найӧ, Марфа да дед, рӧзвальын тӧвзис-воис нӧшта кутшӧмкӧ полицейскӧй чин. Дзик дед дорӧ рӧзвальысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ гӧгӧр видзӧдліс йӧймӧм синъяснас да тэрыба юаліс дедлысь:
— Кӧні господин начальник?
Дед читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— Господиныдтӧ господин, а, тыдалӧ, ёртъяс вӧтӧдӧны?..
Полицейскӧй чин ёрччыштіс лёкысь, но сійӧ сэтшӧма тэрмасис, мый весиг эз кучкы дедлы.
Немецъяс, мунігмозныс аклясигтыр, котӧрӧн петісны хатаысь да регыд мысти тӧвзисны-мунісны некымын вӧв доддьын, сӧмын лым бусыс гартчис на бӧрся.
А мӧд лунас сиктӧ пырис Краснӧй Армия.
Иван Фёдорович да Катя воисны Краснодонӧ почтитны паметьсӧ пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеецъяслысь».
Иван Фёдоровичлӧн сэні вӧліны и мукӧд делӧяс: колӧ вӧлі бӧр лӧсьӧдны «Краснодонуголь» трест, восстанавливайтны шахтаяс. Таысь кындзи, сійӧ кӧсйис подробнӧя тӧдмавны, кыдзи пӧгибнитісны гырысь подпольщикъяс да «том гвардеецъяс» да мый лои найӧс мучитысь палачьяскӧд.
Стаценколы да Соликовскийлы удайтчӧма пышйыны асланыс кӧзяевакӧд, но следователь Кулешовӧс тӧдмалӧмаӧсь краснодонса олысьяс, сійӧс кутӧмаӧсь да сетӧмаӧсь сӧветскӧй правосудие киясӧ. И сы висьталӧмъяс серти лои известнӧ Стахович показаниеяс йылысь да кутшӧм роль ворсісны «Том гвардия» пӧгибнитӧмын Вырикова да Лядская.
Пӧгибнитӧм большевикъяс да «том гвардеецъяс» гуяс вылын налӧн ловйӧн кольӧм ёртъясныс сетісны клятва отомститны асланыс ёртъяс вӧсна. Гуяс вылас вӧлі сувтӧдӧма временнӧй памятникъяс — прӧстӧй пу обелискъяс. Ӧти обелиск вылас, кодӧс сувтӧдӧма гырысь подпольщикъяс гу вылӧ, гижӧма налысь нимъяссӧ — медводз Филипп Петрович Лютиковлысь да Бараковлысь, а неуна вылӧджык Ленин горт дорын сетӧм сталинскӧй клятвалысь кывъяссӧ: «Ми, коммунистъяс, — особӧй склада йӧз. Миянӧс шӧралӧма особӧй материалысь. Ми — найӧ, кодъяс составляйтам великӧй пролетарскӧй стратеглысь армия, Ленин ёртлысь армия. Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи честь лоны тайӧ армияас. Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи тайӧ партияса членлӧн звание, кодлӧн основательнас да руководительнас являйтчӧ Ленин ёрт. Абу быдӧнлы сиӧма лоны татшӧм партияса членӧн. Абу быдӧнлы сиӧма выдержитны невзгодаяс да бушковъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь татшӧм партияса членствокӧд». «Том гвардиялӧн» обелиск граньяс вылӧ вӧлі гижӧма нимъяссӧ став боецъясыслысь, кодъяс пӧгибнитісны рӧдина вӧсна.
Со найӧ, тайӧ нимъясыс:
Олег Кошевой, Иван Земнухов, Ульяна Громова, Сергей Тюленин, Любовь Шевцова, Анатолий Попов, Николай Сумской, Владимир Осьмухин, Анатолий Орлов, Сергей Левашов, Степан Сафонов, Виктор Петров, Антонина Елисеенко, Виктор Лукьянченко, Клавдия Ковалёва, Майя Пегливанова, Александра Бондарева, Василий Бондарев, Александра Дубровина, Лидия Андросова, Антонина Мащенко, Евгений Мошков, Лилия Иванихина, Антонина Иванихина, Борис Главан, Владимир Рагозин, Евгений Шепелев, Анна Попова, Владимир Жданов, Василий Пирожок, Семён Остапенко, Геннадий Лукашев, Ангелина Самошина, Нина Минаева, Леонид Дадышев, Александр Шищенко, Анатолий Николаев, Демьян Фомин, Нина Герасимова, Георгий Щербаков, Нина Старцева, Надежда Петля, Владимир Куликов, Евгения Кийкова, Николай Жуков, Владимир Загоруйко, Юрий Виценовский, Михаил Григорьев, Василий Борисов, Нина Кезикова, Антонина Дьяченко, Николай Миронов, Василий Ткачев, Павел Палагута, Дмитрий Огурцов, Виктор Субботин.
1943‒45‒51 вояс.
