КРЫМСА ПОДПОЛЬЕЫН

Миян Рӧдиналӧн свобода да независимость вӧсна немецко-фашистскӧй оккупантъяслы паныда тышын пӧгибнитӧм мужественнӧй патриот-подпольщикъяс паметьлы сиа тайӧ книгасӧ. Мед налӧн югыд образыс да героическӧй делӧясыс лоасны примерӧн миян славнӧй том йӧзлы коммунизм торжество вӧсна тышын.

Первой глава

Сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося июнь кызь кыкӧд лунлӧн вунӧдлытӧм асылыс менӧ суис Москваса больничаын.

Ме войбыд эг узь да сӧмын коридорын йӧз ветлӧм серти гӧгӧрвои, мый бара заводитчис лун. Меным всё равно вӧлі на вой, аслас пемыдӧн повзьӧдчысь помтӧм сьӧд вой.

Бинтуйтӧм синъясӧн ме коймӧд сутки чӧж куйлі мышку вылын, эг лысьт вӧрзьӧдны юрӧс, медым эз резьдыны син вылысь вурысъясыс да эз вӧв страшнӧй доймӧмыс, коді мучитіс менӧ бӧръя недельяс чӧжыс.

Син лечитан клиникаын кык тӧлысь чӧж олігӧн ме унатор тӧдмалі аслам висьӧм йылысь, кодӧс врачьяс шуӧны глаукомаӧн, а йӧзыс — виж ваӧн.

— Тайӧ коварнӧй висьӧм, — шуис академик Михаил Иосифович Авербах, — сійӧс пӧшти оз позь бурдӧдны, и тшӧкыда зрениеыс бырӧ друг, немвиччысьтӧг, кыдзи перегоритӧ электрическӧй лампочка. Операция тіянлы вӧча, но успех вӧсна ог ручайтчы.

Збыльысь, операция бӧрын менам шуйга синмӧй дзик эз кут аддзыны, доймыны мӧдіс ёнджыка. Лоис ещӧ ӧтчыд вӧчны операция.

Ӧні доймӧмыс эз кыв, но мучитіс полӧм: мӧда-ӧ ме аддзыны бӧр лун югыдсӧ, вермыны-ӧ мӧда уджавны? Али коля синтӧм, нинӧм вӧчны вермытӧм старикӧн и весиг ог кут вермыны ӧтнам петны больничасьыс.

Ӧд лои жӧ сідз палатаса менам соседкӧд, пӧрысь колхозник Василий Петровичкӧд, коді операция бӧрас дзикӧдз синтӧммис. Сійӧ унаысь пуксьывліс ме дінӧ крӧвать вылӧ. Мыйта бурлуныс вӧлі тайӧ пӧрысь, синтӧм мортыслӧн! Кыдзи сійӧ зілис успокоитны менӧ да сетны меным надея, мый ставыс помасяс бура, и ми сыкӧд кыкнанным кутам аддзыны.

Унатор йылысь ме мӧвпалі кӧрталӧм синъясӧн куйлігӧн. А ме кӧ коля синтӧг да ог вермы уджавны? Мыйла сэк овнысӧ?

Но ачымӧс виӧм йылысь мӧвп меным эз волывлы весиг менам олӧмын медся сьӧкыд кадъясӧ — царскӧй каторга вылын. Буретш сэні, кандалӧ дорӧмӧн пукалігӧн, томан сайын, гажтӧм лӧнь ӧтка камераын, ме настоящӧя куті радейтны олӧмсӧ да тӧдмалі воздухлысь, шонділысь, свободалысь збыль донсӧ. Кор 1913 воын, вит во чӧж тюрьмаын пукалӧм бӧрын, ме веськалі сибирскӧй ссылкаӧ, Енисейскӧй тайгаӧ, меным жаль вӧлі тальыштны турун, нетшыштны цвет, виавны пӧткаясӧс да зверьясӧс.

Дыр ме мӧвпалі, мый верма вӧчны, коля кӧ синтӧг, да решиті, мый кута гижны казьтылӧмъяс. Буретш тайӧ удж вылас синма дырйи менам эз тырмыв кадӧй. Ме кута диктуйтны, — думайта ачым, а гӧтыр — гижны. Тадзи решитӧм бӧрын ме пыр жӧ гажмышті.

Василий Петрович торкис менсьым мӧвпалӧмӧс:

— Ӧні Молотов кутас сёрнитны радио пыр. Интереснӧ, мый йылысь эськӧ?

Война йылысь юӧр чорыда кучкис менӧ. Вӧрзьӧдчытӧг куйлӧм йылысь врачьяслысь стрӧг требованиесӧ вунӧдӧмӧн ме пукси крӧвать вылӧ да куті лэптыны син кӧртӧдӧс, медым тӧдмавны, аддза ог кӧть неуна. Но синъясӧс вӧлі кӧрталӧма топыда.

— Мый нӧ тайӧ, Иван Андреевич, война? — кылі ме Василий Петровичлысь гӧлӧссӧ.

— Война, другӧ. Уськӧдчис миян вылӧ немец.

— Гортӧ колӧ ӧдйӧджык, — повзьӧмӧн шуис старик. — Пиӧй да зятьӧй армияӧ мунасны, мед кӧть прӧститчыны накӧд удиті.

— Дерт жӧ. Быдӧнлы колӧ тэрмасьны асланыс местаясӧ. Кывлін, мый шуис Молотов ёрт? Став народӧн кутам воюйтны, войнаыс отечественнӧй.

«Асланыс местаясӧ мунны» — тайӧ зільӧмыс вӧлі быдӧнлӧн. Миянлы висьталісны, мый больничаас госпиталь лоӧ, да колясны татчӧ сӧмын сьӧкыда висьысьяс. Но и найӧ эз кӧсйыны кольччыны да зілисны мунавны гортаныс.

Ме кори, мед менсьым кӧртӧдӧс срокӧдз разисны. Ме вӧлі вывті рад: менам веськыд синмӧй аддзис дас вит прӧчент вылӧ. Сідзкӧ, ӧчкиӧн позьӧ ветлӧдлыны и уджавны.

Лун мысти менам синмысь босьтісны вурысъяссӧ. Больничаысь ме выпишитчи срокӧдз. Меным сетісны чорыд наказ — не уджавны физическӧй удж вылын, не лыддьысьны, не гижны, лоны пыр врачьяс наблюдение улын да быд лун синмӧ лэдзны капляяс.

Став тайӧ наставлениеяссӧ кывзӧм бӧрын ме дзик пыр жӧ мӧдӧдчи гортӧ, Крымӧ.

Симферопольӧ ме вои луннас и эг тӧд ассьым сӧстӧм, дона карӧс. Керкаяслӧн еджыд, голубӧй да палевӧй стенъясыс вевттьысьӧмаӧсь маскировкалӧн виж да нюдзвиж визьясӧн. Стеклӧяссӧ черкайтӧмаӧсь крест на крест. Ӧшиньясын абуӧсь занавескаяс, ӧшиньяс вылын оз тыдавны цветъяс. Магазинъяслысь витринаяс тупкалӧмаӧсь пӧвъясӧн, изъясӧн да му тыра мешӧкъясӧн. Ленинскӧй паркӧ кодйӧмаӧсь щельяс да тшыкӧдӧмаӧсь сійӧс виж насыпьясӧн.

— Висьталӧй, гражданка, немецъяс бомбитлісны Симферопольсӧ? — юалі ме паныдасьысь том нывбабалысь.

Сійӧ подозрительнӧя видзӧдліс ме вылӧ да менам чемодан вылӧ.

— Ті кысянькӧ воинныд?

— Ме тані ола, но ӧні муртса на вокзалсянь.

— Гортад воанныд да тӧдмаланныд, — кӧдзыда шуис сійӧ.

Лев Толстӧй нима улича вылын радиоузел дінӧ чукӧртчӧма йӧз. Кывзӧны июль первой лунся оперативнӧй сводка. Ме тшӧтш сувті. Радио юӧртіс: став фронтъяс вылын мунӧны зэв чорыд бойяс. Враг писькӧдчӧ асыввылӧ, лоӧмаӧсь нин Минскӧй, Мурманскӧй, Бобруйскӧй, Луцкӧй направлениеяс. Сьӧкыд юӧръяс!

Бӧръя юӧръяс передайтӧм друг ори. Репродукторын кыліс шум, да кымынкӧ секунда мысти дикторлӧн лэчыд гӧлӧсыс висьталіс:

— Внимание! Внимание! Карын йӧзӧдӧма воздушнӧй тревога!

Кутіс гораа омлявны сирена. Кылісны заводъяслӧн кузя тутӧстӧмъяс. Йӧз чукӧр ӧдйӧ шочмис. Найӧ дзебсялісны маті керкаясса подъездъясӧ да пӧдвалъясӧ. Воротаяс дорын тыдовтчисны противогазъяса дежурнӧйяс.

Менам квартираӧй вӧлі матын, да ме, дежурнӧйяс горзӧм вылӧ видзӧдтӧг, восьлалі гортӧ. Миян неыджыд кык судта керка, кодӧс уличаладорсяньыс сайӧдӧны каштанӧвӧй пуяс, вӧлі мавтӧма няйт кодь рудов краскаӧн. Менам звӧнокъяс вылӧ некод эз шыӧдчы. Ме пыри дворӧ, видзӧдлі керка вевт вылӧ да повзи: вит детинка, на лыдын тшӧтш менам кык пи, кӧмтӧмӧсь, трусикаӧсь, зэв ыджыд брезентӧвӧй шлемаӧсь да сэтшӧм жӧ кепысяӧсь, пукалісны труба бердын, мыйкӧ ӧзтывлісны да сэк жӧ кусӧдісны кепысьнаныс.

Менсьым гӧлӧс кылӧм бӧрын пиянӧй пыр жӧ лэччисны муӧ да радлігтыр котӧртісны ме дінӧ.

— Мый ті сэні вӧчинныд? — стрӧга юалі ме.

— Гребёнка сотім! Практикуйтчим, кыдзи бомбаяс кусӧдны.

Квартираын эз вӧв некутшӧм порядок. Пызан вылын и джоджын туплясисны инструментъяс, стружки ёг, консерв кӧрӧбкаяс:

— Мый ті вӧчанныд тані?

— Ми подзорнӧй труба вӧчам, медым самолёт бурджыка аддзыны, — збоя вочавидзис ичӧтджык пиӧй Лева.

— А коді ёгсӧ идравны кутас? Мамыд?

— Мама ӧні этша овлӧ гортын: сійӧ пыр удж вылын либӧ дежурство вылын. Сійӧ самозащита группаын жӧ.

— Сійӧ и тӧдчӧ, мый тані ті кӧзяитанныд.

Регыд воис гӧтыр видзӧдлыны, мый вӧчӧны челядь. Кутшӧм нимкодь лои сылы, кор аддзис менӧ!

— А ме пыр тӧждыси тэ йылысь, кыдзи тэ петан Москвасьыс.

... Рытнас, кор челядь водалісны, ми дыр сёрнитім гӧтыркӧд.

— Колӧ вӧчны ставсӧ, медым видзны синъястӧ. Пӧжалуйста, врачлысь став предписаниеяссӧ пӧрт олӧмӧ, — шуис сійӧ меным. Сійӧс ёна тревожитіс, мый ме срокысь водз петі больничаысь.

— Кывзыны кӧ врачьяслысь, меным оз позь уджавны физическӧй удж вылын, оз позь гижны ни лыддьысьны, оз позь волнуйтчыны. Тайӧ лоӧ — вообще нинӧм не вӧчны.

— Синтӧмман кӧ, лёкджык лоӧ.

— Ог синтӧммы.

Миян сёрниным эз ло гажа.

Но уджтӧг кольччыны татшӧм кадӧ вӧлі оз позь. Ме пыр жӧ муні партия обкомӧ, кӧні вит во чӧж уджалі инструкторӧн — ме дасьтавлі обком бюроӧн обсуждайтӧм вылӧ ВКП(б) горкомъясӧн да райкомъясӧн партияысь исключитӧмъяслысь делӧяс. Тайӧ удж вылас колӧ вӧлі уна лыддьысьны да гижны. Ӧні син висьӧм вӧсна ме сэсся эг вермы тайӧ уджсӧ водзӧ нуӧдны. Да и окота вӧлі вӧчны мыйкӧ действеннӧйджыкӧс, войнакӧд ёнджыка йитчӧмаӧс.

Менам корӧм серти менӧ вуджӧдісны общӧй инструкторскӧй удж вылӧ. Ме куті ветлывлыны предприятиеясӧ, следиті первичнӧй партийнӧй организацияяс удж бӧрся да отсалі налы перестраивайтчыны военнӧй лад вылӧ.

Фронт вывсянь воалісны тревожнӧй юӧръяс. Одесса дорйысис героическӧя, но немецъяслы удайтчис босьтны Николаев, Херсон да вуджны Днепр вомӧн левобережнӧй Украинаӧ. Фронт ӧдйӧ матысмис Крымлань.

Заводитчис нывбабаясӧс, челядьӧс да висьысьясӧс эвакуируйтӧм. Ассьым челядьӧс ме эвакуируйті Средньӧй Азияӧ. Ми вӧлі эскам на, мый Крым босьтны враглы оз удайтчы. «Кутам участвуйтны сійӧс дорйӧмын, а дзик кӧ нин ковмас, эвакуируйтчам медбӧръя здукас», — решитім ми гӧтыркӧд.

Сентябрь кызь нёльӧд лунӧ, кор задание кузя ме вӧлі Евпаторияын, сэтчӧсса горком получитіс секретнӧй директива дзик пыр жӧ эвакуируйтны став челядя нывбабаясӧс да уджавны вермытӧм мужикъясӧс, а кольччысь коммунистъясӧс вуджӧдны казарменнӧй положение вылӧ. Карысь кӧ Краснӧй Армия бӧрыньтчас, сэк коммунистъяс вуджӧны партия обком распоряжение улӧ.

Тайӧ директиваыс горкомса уджалысьяс пӧвстын кыпӧдіс ыджыд шӧйӧвошӧм. Найӧ корисны менӧ кольччыны ещӧ ӧти лун кежлӧ да отсавны налы. Ме сӧгласитчи. А рытнас час дасын горкомса секретарь получитіс юӧр: войнас Евпатория районӧ немецъяс шыбитасны десант — парашютнӧй дивизия.

Ме серӧкті.

— Быдса дивизия? И тэ эскан?

— Мыйла нӧ ог?

— Провокация! Шпионъяс зільӧны паника кыпӧдны.

Ми спорӧ воим да весиг пинясим. Но всё-таки кутім сёрнитны десант воигкежлӧ мероприятиеяс йылысь. Карын вӧліны истребительнӧй батальон, ополченецъяс. Доброволец-коммунистъясысь да беспартийнӧй патриотъясысь формируйтчис нин партизанскӧй отряд, коді должен вӧлі кольччыны врагъяслы тылӧ сійӧ случай дырйи, миян войскалы кӧ быть лоас бӧрыньтчыны.

Сёрни нюжаліс. Ме видзӧдлі часі вылӧ — куим час да джын. Петі ывлаӧ. Войыс букыд, лӧнь. Мый нӧ Перекопас лои? Збыль ӧмӧй сы ӧдйӧ вермисны орӧдны миянлысь оборона? Оз вермы лоны. Обком, тыдалӧ, примиталӧ предосторожность кузя мераяс. А мый, немец кӧ всё-таки пырас Крымӧ? Тайӧ мӧвпсьыс вӧлі йирмӧг босьтлӧ.

— Вежӧй петӧ здоров йӧз вылӧ! Мыйкӧ кӧ лоӧ — винтовкатӧ пельпом сайӧ — и партизанавны.

— Партизанъяскӧд делӧыс яснӧй, а вот подпольщикъяскӧд мый вӧчны, ог тӧд.

— А тэнад нӧ и подпольщикъяс эмӧсь, — шензи ме.

— А кыдзи нӧ! Обком задание серти ме тайӧ удж вылас вит коммунистӧс торйӧді, но найӧ, гӧгӧрвоан, полӧны татчӧ кольччыныс.

— Мыйла?

— Тайӧ йӧзсӧ карас зэв бура тӧдӧны. Немецъяс кӧ воасны — найӧс медводз ӧшӧдасны.

— А мыйла нӧ налы буретш татчӧ колӧ кольччыны? — шуи ме чуймӧмӧн. — Колӧ вуджӧдны мӧд районӧ, кӧні найӧс оз тӧдны. Позьӧ сідз конспирируйтчыны, мый и гӧтырыд оз тӧд.

— Делӧыс серьёзнӧй, а опыт миян абу. Та вӧсна тадзисӧ и артмӧ, — признайтчис секретарь.

Ме висьталі конспирация кузя ӧткымын мераяс йылысь, кодъясӧс ми практикуйтлім гражданскӧй война дырйи враг тылын.

Секретаркӧд сёрниыс дыр эз пет менам юрысь.

«Дерт, секретарь прав. Ставныс найӧ — тӧдысь йӧз, бур коммунистъяс, но кытысь налӧн вермас лоны подпольеын уджалан опытыс? Колӧ дзик пыр жӧ та йылысь сёрнитлыны обкомын да отсавны. Дзик збыль, меным тайӧ уджыс медся кивыв».

Татшӧм решениеӧн ме водз асывнас петі Евпаторияысь.

Симферопольын гӧтыр висьталіс меным, мый обкомса работникъяскӧд сійӧ мунӧ Севастопольӧ, а менӧ индӧмаӧсь эвакуируйтны тылӧ.

— Лыддьӧны, мый тэнад здоровьеӧн Севастопольӧ ыстыны тэнӧ оз позь.

— Бара менам здоровье! — Ме скӧрми. — Вот несчастьеыд! Мыйла ме вылӧ некытчӧ шогмытӧм инвалид вылӧ моз видзӧдӧны! Гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ сьӧкыд? Тӧдан, Циля, — неуна лӧньыштӧм бӧрын шуи гӧтырлы, — ме тэысь ньӧтчыд нинӧм эг дзеблыв. Партизанъясӧ ми тэкӧд, дерт, ог шогмӧ, но татчӧ кольччӧны ёртъяс и подпольнӧй удж вылӧ, а менам тайӧ делӧ кузя ыджыд опыт...

— Мый нӧ тэ кӧсъян вӧчны? — чуймыштіс сійӧ.

— Ме решиті кольччыны подпольщикъяскӧд.

Гӧтыр думыштчис.

— Ме гӧгӧрвоа, подпольнӧй удж кузя тэ уна тӧдан, но тэ ӧд быд здукӧ верман синтӧммыны.

— Быдторйыс, дерт, вермас лоны. Но ӧд война.

— А меным мый вӧчны?

— Тэ, кыдзи еврейка, он вермы мекӧд кольччыны. Мун челядь дінӧ, ӧд найӧ ас кежанысӧсь. Тылас ӧд йӧзыс колӧны жӧ.

Сідзи сэсся и сёрнитчим.

Кор партия обкомын веськыда сувтіс подполье дасьтӧм йылысь вопрос, ме висьталі ассьым кӧсйӧмӧс — кольччыны Крымӧ тайӧ удж вылас. Областнӧй комитетса секретарь Владимир Семёнович явӧ шемӧсмис менам предложение вылӧ:

— Козлов ёрт! Да ті ӧд муртса на больничасянь! Синъясыд тіян зэв омӧликӧсь. Да и вообще здоровьеныд... Ми тіянӧс эвакуируйтны индім.

Ме гӧгӧрвои, мый и секретарь лыддьӧ менӧ, старикӧс, мӧд группаса инвалидӧс, татшӧм удж вылас туйтӧмӧн нин, и тайӧ менӧ ёна дзугыльтӧдіс. Бӧръя кадас ме пыр сӧмын и кыла: «Тіянлы... Тіян здоровьеӧн...»

— Владимир Семёнович! Меным быдӧнлы дорысь медъёна лӧсялӧ немецъяс тылын уджалӧмыс. Ме джын олӧмӧс коллялі подпольеын, царь дырйи, белӧйяс дырйи. Кӧсъянныд кӧ тӧдны, буретш менам пӧрысьлунӧй да висьӧмӧй отсаласны меным дзебсьыны бурджыка, том да здоров мортлы дорысь...

И партиялӧн обком решитіс менӧ кольны подпольнӧй удж вылӧ.

Конспирируйтчыны колӧ вӧлі немецъяс вотӧдз ёна водзджык. Симферопольын менӧ вӧлі вывті унаӧн тӧдӧны чужӧм серти, сы вӧсна ме решиті вуджны нелегальнӧй положение вылӧ Керчын. Ме пӧлучиті фиктивнӧй паспорт Вагин ним вылӧ, запаситчи тюрьмасянь справкаӧн. А Симферопольын жӧ вӧлі тӧдӧны, мый ме гӧтыркӧд ӧтлаын эвакуируйтча челядь дінӧ Средньӧй Азияӧ.

Бӧръя лунъясас менӧ беспокоитіс ӧти мӧвп, код йылысь эз вӧв лӧсьыд висьтавны гӧтырлы. Фашистскӧй тылын уджалӧмлысь став опасностьсӧ бура гӧгӧрвоӧмӧн да семьякӧд янсӧдчӧмсӧ сьӧкыда переживайтӧмӧн ме кӧсйи мыйӧнкӧ закрепитны ассьыным уна во чӧжся, дружнӧй да бур олӧмнымӧс.

«Кад жӧ нин сэсся меным гижсьыны гӧтыркӧд ЗАГС-ын, — решиті ме, — а то олам нин дас квайт во да ӧнӧдз на та вылӧ кадыс эз сюрлы! Но кыдзи та йылысь гӧтырлы висьтавны? Шуны кӧ, мый тайӧ колӧ сы могысь, медым, ме кӧ пӧгибнита, вермисны босьтны персональнӧй пенсия, кодӧс ме ӧні получайта, сійӧ кутас тӧждысьны и ӧбиднӧ лоӧ. Думыштас, мый кувны лӧсьӧдча. Прӧста шуны — кыдзкӧ тешкодь».

Жуглі, жуглі юрӧс, сэсся немвиччысьтӧг артмис:

— Тӧдан мый, Циля, вай гӧтрасям.

— А ми ӧмӧй тэкӧд эгӧ на гӧтрасьлӧй ? — серӧктіс сійӧ.

— Вай ЗАГС-ын, йӧз моз, кыдзи пӧлагайтчӧ. А то Средньӧй Азияад мунан да друг ещӧ верӧс сайӧ петан. Мыйӧн сэсся ме докажита, мый тэ менам гӧтыр?

Ме шутиті, но гӧтыр гӧгӧрвоис менсьым мӧвпъясӧс.

— Но мый сэсся, гӧтрасьны кӧ и гӧтрасьны. Мунам ЗАГС-ӧ, — шуис сійӧ.

Ме кокньыда ышловзи.

Ми сэк жӧ мунім ЗАГС-ӧ да гижсим, судзӧдім бутылка бур вина да рытнас кыкӧн празднуйтім ассьыным свадьбанымӧс. Гӧстьясӧс эг корлӧй, медым не йӧзасьны.

Мӧд луннас водз асылын легкӧвӧй машинаӧн ми мунім Керчӧ. Поводдяыс вӧлі букыд, буситіс. Туй вылын ми панйим мӧс да ыж стадаяс. Грузӧвикъясӧн нуисны заводскӧй оборудование. Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунісны тракторъяс, комбайнъяс. Крым эвакуируйтчис тэрмасьӧмӧн.

Частӧ аддзывлім окопъяс, противотанкӧвӧй рӧвъяс. Муяс вылын сулалісны маскируйтӧм самолётъяс, садъясын да вӧрын сулалісны воинскӧй частьяс.

Пемдӧ нин вӧлі, кор ми воим Керчӧ партия горком дорӧ, коді вӧлі пролив берег дорын, мича кык судта керкаын.

Горкомса секретарь Сирота, менам бур тӧдса, первойсӧ сетіс меным горкомсянь неылысь тыртӧм помещение. Тайӧ кык комнатаас ме временнӧ овмӧдчи, а немецъяс дырйи кӧсъя вӧлі найӧс используйтны конспиративнӧй квартира пыдди.

Карын вӧлі тревожнӧ, унаӧн муналісны, тэрмасьӧмӧн вузавлісны керкаяс, кӧлуй. Ме арталі, мый татшӧм кадас меным кокниа сюрас ньӧбны керка и подпольеын колана став кӧлуй.

Гӧтырӧй кымынкӧ лун кежлӧ кольччыліс мекӧд Керчӧ, медым отсавны меным корсьны квартира да водзӧ кежлӧ подпольнӧй типографиялы керка.

Меным колӧ вӧлі пырны удж вылӧ. Думыштӧм бӧрын, ми Сиротакӧд решитім, мый медся туяна учреждениеӧн меным лоас «Рыбакколхозсоюз».

Сирота звӧнитіс председательыслы да корис устроитны удж вылӧ Вагинӧс. Ме мӧдӧдчи Рыбаксоюзӧ.

Председатель сёрнитіс мекӧд да шензьӧмӧн да дӧзмӧмӧн кымынкӧ пӧв видлаліс менсьым документъяс.

— Паспорт лючки: «Вагин, Пётр Иванович, ветымын вит арӧса, кустарь-столяр». Но справкаыс! Справкаыс абу коланакодь:

«Вагин Пётр Иванович чужлӧма 1886 воын, судитлӧма 2465 номера делӧ кузя 1938 вося август 18 лунӧ РСФСР-са Уголовнӧй кодекслӧн 116 статья кузя Красноярскӧй краевӧй судӧн куим во кежлӧ, оліс стража улын 1938 вося декабрь 11 лунсянь 1941 вося август 18 лунӧдз. 1 №-а общӧй тюрьмаысь стража улысь мездӧма наказание срок отбывайтӧм бӧрын, мый и удостоверяйтсьӧ».

— Гусясьӧмысь, сідзкӧ, пукалінныд?

— Мукӧдъяс гусясисны, а ме мыжа...

— Со мый, другӧ! — асьсӧ бура кутны зільӧмӧн шуис председатель. — Ме шензя тіян, — сійӧ джӧмдыштліс, — збойлун вылӧ...

Председатель, том морт, збыль вӧлі чуймӧма: война, немецъяс наступайтӧны, Крым угроза улын, и тайӧ кадас татшӧм карын, кыдзи Керчь, горкомса секретарь корӧ устроитны удж вылӧ кутшӧмкӧ гусясьысь старикӧс.

— Абу менам уджыс! Став должностьясыс занятӧсь, — решительнӧя шуис сійӧ да кутіс луасьны бумагаяс пиын.

— А гашкӧ ті, всё-таки ещӧ ӧтчыд сёрнитанныд горкомса секретаркӧд, — эг ӧвсьы ме.

Недыр чӧв олӧм бӧрын сійӧ скӧрпырысь мурӧстіс:

— Ладнӧ. Тӧдмала, мыйын делӧыс.

— Кор тіян дінӧ пыравны?

— Лун куим мысти.

— Ме пырала тіян дінӧ аски. Меным колӧ удж.

Мӧд луннас, кор Сирота мӧд пӧв сетіс председательлы индӧд, сійӧ менӧ примитіс бурджыка нин.

— Извинитӧй, мый неуна тіянӧс эг сідзджык примит, — шуис сійӧ гӧрдӧдыштӧмӧн. — Ті спецзадание серти ме дінӧ локтінныд?

— Ті ӧд тӧданныд, мый татшӧмторъяс йылысь оз юасьлыны.

— Прӧститӧй... Ме тіянӧс зачислита младшӧй диспетчер удж вылӧ. Тӧдмасьӧй колхозса материалъясӧн. Ковмас кӧ кытчӧкӧ мунны да кодкӧ кӧ служащӧйяс пиысь юалас, висьталад, мый мунанныд менам задание серти.

Сійӧ корис управделамиӧс да официальнӧй гӧлӧсӧн прикажитіс оформитны менӧ удж вылӧ да сетны нянь карточка.

Татшӧм ногӧн партиялӧн Крымскӧй обкомса работник Козловысь ме лои «кузь киа» кустарь Вагинӧн да 1941 вося октябрын, подпольеӧ пырны лӧсьӧдчӧмӧн, вуджи нелегальнӧй положение вылӧ.

Удж вылӧ устроитчигкості гӧтыр меным корсьӧма олан квартира и керка.

— А мыйла тэныд керкасӧ ньӧбны да сы вылӧ деньга видзны? — юаліс менсьым Сирота. — Любӧй коммунальнӧй керка вермам сетны. Босьт кӧть кык судтаӧс. Ладнӧ лоас?

— Абу ладнӧ. Типографиялы колӧ аслам керка. А то немецъяс воасны и сэки важ кӧзяеваыс тыдовтчасны. Уна клопота лоӧ.

— Да .. — Сирота думыштчис. — Тайӧ, пӧжалуй, вермас лоны.

Гӧтыр висьталіс меным:

— Керка видзӧдлыны мунам ӧтлаын, кӧзяеваыс эвакуируйтчӧны. А квартира петкӧдлыны ме тэныд верма сӧмын ылысянь. Ме висьталі кӧзяевалы, мый ме ӧтка морт, Симферопольын эвакуируйтчи, сэні менам аслам керка да бур овмӧс. Та вӧсна водзӧ мунны ог кӧсйы, но ог тӧд, пропишитас-ӧ менӧ Керчын милиция. Милиция кӧ разрешитас пропишитчыны, то ме локта на ордӧ да куим тӧлысьысь мынта водзвыв. Виччысьны найӧ кутасны менӧ нёль часӧдз.

Керкаыс сулаліс Митридат гӧра бокын. Дворас — сарай, бӧрса стеныс дзик гӧра бердас. Тайӧ меным медся ёна кажитчис, — ковмас кӧ, позьӧ вӧчны бур тайник.

Олӧмакодь кӧзяйка скӧрысь тэчис-кӧртавліс кӧлуй. Сылы эз вӧв окота эновтны ассьыс овмӧссӧ, но мужикыс — Бойков нима заводысь кузнеч — мунӧ Уралӧ рабочӧйяс да оборудование первойя партиякӧд.

Керкасьыс став обстановканас да курӧгъяснас кӧзяйкаыс корис ӧкмыс тысяча. Лӧсьӧдчим кӧкъямыс тысячаысь курӧгъястӧг, кодъясӧс кӧзяйкаыс решитіс жаритны да босьтны туй вылӧ.

Керка ньӧбӧмсӧ миянлы аскинас колӧ вӧлі оформитны коммунальнӧй отделын. Но Сирота эз удит судзӧдны деньгасӧ, да керка ньӧбӧм эз артмы.

Квартирасӧ вӧлі сетӧны Киров нима улича вылысь, 44 номер, пӧшти кар помсьыс, портсянь неылысь.

Дворӧ видзӧдан кык ӧшиня, джынвыйӧ пемыд, ичӧтик комната меным воис сьӧлӧм вылӧ. Дворыс вӧлі проходнӧй: ӧти калиткаыс петӧ Киров нима улича вылӧ, мӧдыс — набережнӧй вылӧ, — вель лӧсьыд.

Кӧзяеваыс — старик да старука, тыдалӧ, кӧзяйственнӧй да расчётливӧй йӧз — эз варова встретитны менӧ.

— Ме кывлі, ті пӧ тайӧ комнатасӧ сдайтанныд?

— Ми тайӧс сдайтім нин ӧти дамочкалы, — гӧгӧр видзӧдіг вочавидзис кӧзяйка.

— Абу нин том, сэтшӧм, сьӧд плюшевӧй пальтоа?

— Да.

— Сійӧ менӧ и ыстіс тіян дінӧ. Ме сыкӧд милицияын аддзыси. Сійӧс оз прописывайтны.

— А ті нӧ локтӧм морт жӧ? — сёрниӧ сюйсис кӧзяин, шочиник, дзормыштӧм тошсӧ шылькйӧдлӧмӧн.

— Ме тані «Рыбакколхозсоюзын» уджала. Олі ӧти комнатаын, но ӧні кӧзяеваыс мунӧны да керкасӧ вузалӧны.

— Кутшӧм удж вылын нӧ, извинитӧй, уджаланныд?

— Снабжение кузя агентӧн уджала.

— О! Бур должность, — варовмис старик.

— Нинӧм, ен вылӧ ог норась! Олыштам тіянкӧд, да кӧть мый, а черитортӧ век нин сёйыштам.

— Кыдзи нӧ тіянӧс ыдждӧдлӧны? — небыда юаліс старик. — Марья, сет улӧссӧ Петр Ивановичлы! — Старик услужливӧя матыстіс меным улӧс. — Ті нӧ мый, партийнӧй лоанныд?

— Том дырйи эг вӧвлы, а ӧні кутшӧм нин партия...

Ме налы мынтыси куим тӧлысьысь водзӧ, висьталі, мый овны локта кымынкӧ лун мысти, командировкаысь воӧм бӧрын, и ми торйӧдчим, ӧта-мӧдӧн тырвыйӧ дӧвӧленӧсь.

Октябрь кызь кыкӧд лунӧ менӧ корис Симферопольӧ обкомса секретарь. Тайӧ пӧрйӧ Владимир Семёнович эз нин сёрнит менам здоровье йылысь. Сійӧ вӧлі тревожнӧй да весиг кыдзкӧ мӧд ногӧн видзӧдіс: сюся, пӧрысь морт моз синсӧ читкыртыштӧмӧн, — видзӧдӧ да арталӧ тэнсьыд быд кыв да тэнсьыд став позянлунъястӧ. — Ме тіянӧс кори зэв важнӧй вопрос кузя, — шуис сійӧ, чукыртӧм плешсӧ зыралігтырйи. Фронт вылын миян положение омӧльтчис. Ме эськӧ эска, мый Крым ми ог сдайтӧй, но колӧ лоны дасьӧн быдтор кежлӧ, а та вӧсна ӧні нин колӧ решитны, кодӧс кольӧдны крымскӧй подпольеӧн веськӧдлысьӧн. Тіянӧс ми лыддям медся лӧсялана кандидатӧн. Ті кыдзи думайтанныд?

Тыдалӧ, сылы сьӧкыд вӧлі висьтавны меным общӧй положение омӧльтчӧм йывсьыс. Сійӧ шуис да быттьӧ сэк жӧ ас вывсьыс сьӧкыд груз шыбитіс. Ми кутім сёрнитны водзӧ лоан подпольнӧй уджын подробностьяс йылысь.

Медым веськӧдлыны подпольеӧн став Крым пасьтаын, колӧ овны Симферопольын, но меным ӧні кольччыны татчӧ не сӧмын вӧлі ӧпаснӧ, но и дзик эз позь. Владимир Семёнович сӧгласитчис, медым ӧні ме уджалі на Керчын, кӧні ме мыйсюрӧ вӧчи нин, а водзӧ тыдавны кутас.

— Мый тіянлы колӧ подпольеад?

Ме шуи медводз лӧсьӧдны руководящӧй партийнӧй подпольнӧй центр партия обком полномочиеясӧн, куим мортысь: секретарысь да кык заместительысь, ӧтисӧ военно-диверсионнӧй удж кузя, мӧдсӧ — организационно-политическӧй удж кузя.

— Вӧчам. Ещӧ мый колӧ?

— Меным колӧ тӧдны, кодӧс ті кольӧданныд Крымӧ районъясын подпольнӧй удж нуӧдӧм вылӧ да босьтны налысь явкаяссӧ да парольяссӧ.

— Тайӧс ми тіянлы сетам.

Сэки жӧ ме Владимир Семёновичлы висьталі Керчын партизанскӧй отрядъяс организуйтӧм йылысь мӧвпӧс.

Июль коймӧд лунӧ Сталин ёрт выступитӧм бӧрын Керченскӧй горкомӧ, кыдзи и быдлаӧ, кутісны воавны партийнӧй да беспартийнӧйяссянь зэв уна шыӧдчӧмъяс, кӧні найӧ корисны примитны асьнысӧ партизанскӧй отрядӧ. Та йылысь меным подробнӧя висьталіс Сирота.

Горком организуйтіс кык партизанскӧй отряд, кыкнанас нелямын мортӧн. Воасны кӧ немецъяс, ӧти отрядыс план серти должен вӧлі действуйтны Бойков нима заводсянь неылын, Аджимушкайскӧй каменоломняясын, мӧдыс — Камыш-Бурунын, Старокарантинскӧй каменоломняясын.

Гражданскӧй война дырйи ме вӧлі подпольнӧй удж вылын Севастопольын да бура помнита, мый керченскӧй каменоломняяс ёна дӧзмӧдлісны интервентъясӧс. Куш сӧмын 1919 вося май дас ӧкмысӧд лунӧ английскӧй миноносецъяс видзисны каменоломняяс лыйлӧм вылӧ уна сё снаряд, сы пиын тшӧтш и ядӧвитӧй газа снарядъяс. Но каменоломняяс босьтны эз вермыны.

Ӧні став Керченскӧй полуостроввывса партизанскӧй отрядъясын командирнас вӧлі Керчӧ выльӧн воӧм морт, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь Симферопольсянь. Тайӧ командирыс нинӧм бурджыксӧ абу кужӧма думыштны, кыдзи аслас штабӧн сувтны парткабинет, став йӧз син водзӧ; партизанъясӧс сійӧ ас дінас корлывліс явӧ, весиг телефон пыр, дженьыда кӧ шуны, кар пасьтаыс лэптіс ыджыд шум.

Ставсӧ тайӧс ме висьталі Владимир Семёновичлы да вӧзйи вынсьӧдны партизанъяслы командирӧн мӧд мортӧс, кодӧс выдвинитіс Сирота, — Пахомовӧс, коді водзджык вӧвлі чери кыйысьӧн, а ӧні Еникале нима чери кыйысь колхозын председатель.

Сэсся, Пахомовӧс ме и ачым бура вӧлі тӧда. 1937 воын сійӧс вӧлі неправильнӧ вӧтлӧмаӧсь партияысь. Сылысь делӧсӧ ме докладывайтлі обком бюро вылын, да сійӧс восстановитісны. Гражданскӧй война дырйи на сійӧ партизанитліс тайӧ Керченскӧй каменоломняясас.

— Ме ог возражайт, — шуис Владимир Семёнович, — но тайӧ вопроссӧ сӧгласуйтӧй Мокроусовкӧд. Сійӧс назначитӧма став Крым пасьталаын партизанскӧй отрядъясӧн командующӧйӧн.

Сійӧ жӧ лунӧ обком бюро вылын вӧлі вынсьӧдӧма крымскӧй подпольнӧй центр: Колесниченко Василий Степанович — Евпаторияса парторганизацияысь, Ефимова Евдокия Викторовна — Важ Крымысь да ме. Ставным вӧлім ӧти арлыдаӧсь кодь. Тайӧ ёртъяссӧ корисны Симферопольӧ, ме тӧдмаси накӧд да сёрнитчи Керчын аддзысьӧм йылысь. Урчитім кличкаяс: Ефимова — «Маша», Колесниченко — «Семён», ме — «Андрей».

Обкомын менӧ тӧдмӧдісны ещӧ ӧти коммунисткӧд, коді подпольеӧ жӧ кольччӧ, старик Беленковкӧд. Сылӧн вӧлі нин Ланцов ним вылӧ фиктивнӧй паспорт да сійӧс вӧлі индӧма уджавны Симферопольса психиатрическӧй больничаӧ стӧрӧжӧн. Ме сылы сеті пароль, кодӧн сы дінӧ должен вӧлі локны менам связнӧй.

Симферопольын ме олі кык лун, разрешиті став основнӧй вопросъяс да вӧчи ӧти зэв колана делӧ — Владимир Семёновичкӧд сёрнитчи сы йылысь, мый менам первойя корӧм серти локтас Керчӧ Лидия Николаевна Боруц, Клера нылыскӧд.

Тайӧ нывбабаыскӧд ме тӧдмаси татшӧм обстоятельствояс дырйи.

Немецъяс дырйи ме решиті уджавны гортын столярӧн, кыдзи старик инвалид. Симферопольын на, Керчӧ мунӧм водзвылын, гӧтыр лӧсьӧдіс меным коланакодь уджалан паськӧм, шапка. Ме чукӧрті ассьым став столярнӧй да слесарнӧй инструментъяс, ньӧби стеклорез, кӧрт тув, краскаяс. Став инструментыс, дерт, важ, ёна нин вӧдитчӧм. Ставыс тайӧ колӧ вӧлі мастерскӧй лӧсьӧдӧм могысь.

А вот керкаыслы, кодӧс ме вӧлі лӧсьӧдча ньӧбны типография улӧ, колӧ вӧлі кӧзяйка, кодӧс эськӧ некод эз тӧд да коді эськӧ некутшӧм ногӧн эз кыскы ас дінас немецъяслысь вниманиесӧ.

Ме кори гӧтырӧс отсавны меным корсьны татшӧм нывбабасӧ.

— Тэ тӧдан миянлысь управдомнымӧс? — сійӧ индіс Лидия Николаевна Боруц вылӧ.

Ме лэптышті пельпомъясӧс:

— Зэв омӧлика. Тӧда, мый — партияса член, гортас зэв зіль.

Збыль ӧд, ме сӧмын сэк мӧвпышті, кутшӧм омӧля ми тӧдам мӧда-мӧд йылысь, асланым суседъяс йылысь. Кымынысь ме паныдасьлі тайӧ нывбабаыскӧд дворын, пос вылын, копыртчывлі мунігмоз да вежӧн мунлі.

— Боруц — серьёзнӧй, исполнительнӧй нывбаба, — шуис гӧтырӧй, — пыр шогсьӧ, мый мужикыс фронт вылын, а ачыс сылы нинӧмӧн прамӧйджыка оз отсав! Сійӧ ӧд ӧткажитчис эвакуируйтчӧмысь. Сылӧн дас вит арӧса ныв, Клера. Найӧ кыкнанныс кӧсйӧны мунны партизанскӧй отрядӧ. Но кутшӧм нӧ наысь партизанъяс лоӧны? Лидия Николаевналӧн сьӧлӧмыс висьӧ, а Клера дзик на ичӧтик нывка.

«Эня-ныла! — думышті ме. — Конспирация вылӧ весиг тайӧ бур. Ньӧба налы мӧс да мед молочницаяс пыдди ветлӧны кар кузя, выполняйтӧны заданиеяс...»

Ме кори гӧтырӧс сёрнитны тайӧ Боруцыскӧд подпольеын уджалӧм йылысь да корлыны сійӧс ме ордӧ.

Гӧтыр вайӧдіс шӧр нэма косіник нывбабаӧс, коді ортсысяньыс нинӧмӧн эз торъяв мукӧдысь. Паськыд пельпома ыджыд ватникнас сійӧ кажитчис ещӧ на ичӧтджыкӧн, да петкӧдчӧ вӧлі не зэв пӧрысьӧн. Видзӧднысӧ сійӧ эз на вӧв ёна пӧрысь, но тӧдчис, мый сійӧ уна переживайтӧма. А асьсӧ кутӧ збоя, вӧрасыс кокни. Выныс, тыдалӧ, сы пиын уна.

— Кутшӧм нӧ вермас лоны сёрни! — кыпыда вочавидзис Боруц. — Кута кӧть сэсся Краснӧй Армиялы отсавны.

— А ті бура гӧгӧрвоанныд тайӧ уджыслысь став опасностьсӧ?

Сійӧ муртса нюмдыштіс.

— Мый нӧ ог гӧгӧрвоыс! Сюра кӧ — ӧшӧдасны.

— Колӧ сідз вӧчны, медым не сюрны. А нывныд кыдзи?

— Клера вӧсна тӧждысьны оз ков.

Тайӧ вӧлі дзик ӧти фраза, кодӧс Лидия Николаевна шуис гордӧя. Ме сэк думышті, кутшӧм смела да скромнӧя вермӧ мунны тайӧ ичӧтик нывбабаыс татшӧм жертва вылӧ. Менам семьяӧй лоӧ безопасностьын, ме сӧмын ачымӧн рискуйта, а сійӧ смертельнӧй угроза улӧ пуктӧ медся донасӧ, мый эм сылӧн, — ассьыс дзик ӧти нывсӧ.

— Ті, дерт, бурджыка тӧданныд ассьыныд нывтӧ. Но эн вунӧдӧй: подполье — суровӧй да ӧпаснӧй делӧ. Сӧветуйта тіянлы гӧгӧрбок бурджыка мӧвпыштны. Зумыда кӧ решитанныд кольччыны — висьталӧй меным. Кытчӧдз ме эг на эвакуируйтчы, верма тіянӧс рекомендуйтны обкомлы.

— Ме ставсӧ нин мӧвпышті.

— Бур. Кыдз ме помнита, порядокыс татшӧм: ті лоанныд учёт вылынӧсь, и кор ковмас, тіянлы сетасны направление. Но кутӧй тӧд выланыд, тайӧ вермас лоны любӧй кадӧ.

— Ме дась кӧть ӧні жӧ.

Кор Боруц муніс, гӧтырӧй юаліс менсьым:

— Но мый? Ме чайта, сійӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитӧ.

— Ничево, туяс. И ортсысяньыс сійӧ подпольщица вылӧ мунӧ. Мед сійӧ ӧні оз на тӧд, кытчӧ мунас да кодкӧд кутас уджавны. Керчӧ овмӧдча да кора.

Тайӧ Лидия Николаевна йывсьыс ме и висьтавлі Владимир Семёновичлы. Сійӧ кӧсйысис ыстыны сійӧс ме дінӧ Керчӧ.

Подполье йылысь став тайӧ сёрниыс и сы кежлӧ лӧсьӧдчӧмыс вӧліны зэв сьӧкыдӧсь и Владимир Семёновичлы и меным. Кор карас оз на кыв бойыс, водзвыв лӧсьӧдчыны сы кежлӧ, мый тані, со тайӧ керкаас, лоӧны немецъяс, — зэв сьӧкыд.

Но весиг тайӧ сьӧкыд лунъясас сюрліны минутаяс, кор ме сьӧлӧмсянь, синва петтӧдз, серавлі.

Ӧтчыд ми Владимир Семёновичкӧд сёрнитім сы йылысь, мый меным подпольеын ковмас типография. Рация сылӧн эз вӧв, сійӧс кӧсйис судзӧдны командование пыр. А тані радпырысь шуис:

— Типографиясӧ босьтӧй миянлысь. «Американка»! Туяс?

Ме ог вӧлі тӧд, мый сійӧ «американкаыс».

Сійӧ висьталіс. Ме сӧмын шай-паймуні:

— Батюшки! Тонна сьӧкта станок! Кытчӧ нӧ ме сійӧс вошта?

Помнита, сэк ме первойысь думышті сы йылысь, мый войнаӧдз кыдзкӧ бырліны граньясыс том да ми вок кодь пӧрысь коммунистъяс костын. Томъяслӧн чӧжсис партийнӧй стаж, ылӧсас артмисны ӧти эпохаса йӧз — и ставыс. И сӧмын подпольеӧ вуджны лӧсьӧдчигӧн ме аддзи, кутшӧм ёна торъялӧ миянысь тайӧ том поколениеыс. Ӧд ми, веськыда кӧ шуны, воспитывайтчылім подпольеын, сійӧ миянлы пырис привычкаӧ, яйӧ и вирӧ. А найӧ быдмисны революция бӧрын, велалісны юрнысӧ вылын кутӧмӧн ветлӧдлыны. Велалісны управляйтны, но дзик эз велавны дзебсясьны.

Сӧмын та вӧсна Владимир Семёнович и вермис меным вӧзйыны тысяча килограмма «американкасӧ»; сӧмын та вӧсна Сироталы эз во юрас, мый немецъяс дырйи коммунальнӧй керкаяслӧн вермасны тыдовтчыны важ кӧзяинъясыс.

Ме висьталі, мый менам типографияӧй ставнас должен тӧрны ичӧтик чемоданӧ: набор вӧчны пу кӧрӧбка, валик, ӧти-кык листовка вылӧ шрифт — со и ставыс.

Кык лун чӧжӧн ми вӧчим ставсӧ, мый вӧлі позьӧ вӧчны. Прӧщайтчигӧн Владимир Семёнович сӧветуйтіс меным пырысь-пыр жӧ эвакуируйтны Керчысь гӧтырӧс.

— Но, а асьныд, — сійӧ друг менӧ топыда кутліс да окыштіс, — а асьныд, Иван Андреевич, тӧлысь-мӧд олӧй сідз, медым он вӧлі кывсьӧй ни он тыдалӧй! Сӧмын видзӧдӧй. А сэсся нин вӧлисти заводитӧй. Не меным тіянӧс велӧдны...

Ми прӧщайтчим, и ме муні Керчӧ. Сьӧрысь нуи нёль ящик вина, медым немецъяс дырйи восьтыны чебуречнӧй.

Мӧд глава

Октябрь кызь витӧд лунлань паныда войын ме бӧр вои Керчӧ. Сёрнитчим водзвыв, мый Сирота лӧсьӧдас локтысь подпольщикъяслы кымынкӧ квартира да менам заявка серти дасьтас колана документъяс. Сійӧ сідзжӧ кӧсйысис отсавны менам гӧтырлы эвакуируйтчыны.

Нэм кежлӧ менам паметьӧ коли тайӧ гажтӧм луныс. Пароход вӧлі мунӧ дас ӧти часын. Торйӧдчӧм водзвывса бӧръя часъяс чӧжыс ми гӧтыркӧд пукалім куш стенъяса менам явочнӧй квартираын.

Ме весиг колльӧдны сійӧс эг вермы. Сӧмын ылысянь кывлі пароходлысь гудоксӧ. Пӧжалуй, тайӧ вӧліны медся сьӧкыд часъяс, важыскӧд дзикӧдз вылӧ кутшӧмкӧ прӧщайтчӧм. Вӧлі семья, керка, бур, лӧсьыд олӧм, — и друг тайӧс ставсӧ ньылыштіс война. Пукала ӧтнам тыртӧм пызан сайын, йӧз квартираын, фальшивӧй документъясӧн...

Ме чайта, татшӧм здукыс быдӧнлӧн вӧлі, кор ёся да ӧшибкатӧг кылан ас пытшсьыд выль чувстволысь чужӧм — ненавистьлысь сійӧ страшнӧй вынсӧ, коді бӧрынджык быдмӧ лунысь лунӧ. Да, пӧжалуй, ог тӧд, бырис эз на сійӧ и ӧні, тайӧ ненавистьыс. Вермас-ӧ сійӧ дзоньнас бырны став бӧрас, мый миян пиысь быдӧн аддзыліс да мый миян вывті муніс!

Ассьым этшаник кӧлуйӧс пукті чемоданӧ, а инструментъясӧс — вещевӧй мешӧкӧ да мӧдӧдчи выль квартираӧ. Мунігмоз кежалі базар вылӧ, ньӧби куим килограмм свежӧй чери да вайи кӧзяйкалы «колхозысь пӧдарки».

«Рыбакколхозсоюзӧ» удж вылӧ ме быд лун волі ас кадӧ, видлалі колхозъяслысь отчётъяс, вӧчалі выпискаяс, кыдзи заправскӧй диспетчер. Лун шӧрнас «председатель задание серти» ветлывлі кык-куим час кежлӧ. Тайӧ кадсӧ ме коллялі аслам явочнӧй квартираын да аддзысьлі меным колана йӧзкӧд.

Сирота ордсянь кутісны волывлыны коммунистъяс, кодъясӧс горком индӧма подпольнӧй удж вылӧ, но на пиысь пӧшти некодӧс ме эг решитчы используйтны.

Ставныс найӧ вӧліны квалифицированнӧй рабочӧйяс, стахановецъяс, унджыкыс чужлӧмаӧсь Керчын, партийнӧй активистъяс, карын найӧс бура тӧдісны.

Сироталы ме шуи, мый тайӧ йӧзыс туйӧны партизанскӧй отрядъясӧ, но Керчӧ кольны найӧс оз позь. Этша вылӧ нин найӧс ыстасны удж вылӧ Германияӧ, но, кыдзи сӧветскӧй актив, найӧ кокньыда вермасны веськавны и гестапоӧ.

Ме кори:

— Вай сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс йӧзыс омӧля тӧдӧны, да мед ыджыдджык арлыдаӧсь вӧліны. Нывбабаяс ньӧти абуӧсь, а найӧ унджыкӧн колӧны. И ньӧти абу быть, медым ставныс вӧліны коммунистъяс. Зэв колана, медым унджыкӧн вӧліны беспартийнӧй патриотъяс.

Ме инді Сироталы и сы вылӧ, мый меным торъя ёна колӧны специалистъяс: гравёр, наборщик, радист, машинистка.

Окотапырысь сӧгласитчис кольччыны подпольеӧ беспартийнӧй наборщица Никишова. Сійӧ бать-мамлӧн кар помас вӧлі асланыс керка, уджаліс сійӧ типографияын. Ми сёрнитчим, мый немецъяс дырйи сійӧ мыйкӧдыра кад сідз олас, заслужитас «благонадёжнӧйлысь» репутация, а сэсся устроитчас типографияӧ. Таысь кындзи, ме сылы поручиті ӧні жӧ дасьтыны неуна шрифт.

А вот комсомолка Поля Говардовскаякӧд — вурсьысь работницакӧд — мем лоис споруйтыштны. Поля корис, медым ме сійӧс кольӧді подпольеӧ, а ме эг кӧсйы, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі еврейка.

Кутшӧма дӧзмис сійӧ, кор ме висьталі тайӧ помкасӧ...

— Ме чужи и быдми сӧветскӧй власть дырйи да ньӧтчыд эг чувствуйтлы еврей да русскӧй костын торъялӧмсӧ. А ӧні, кор колӧ рӧдина дорйыны, ті мем инданныд та вылӧ, ӧбиднӧ...

Ме висьталі, мый немецъяс торъя нин чорыда расправляйтчӧны еврейяскӧд.

— А ме чайта, мый немецъясыд став сӧветскӧй йӧзыскӧд ӧткодя расправляйтчӧны!

Мем лои уступитны. Ортсысянь видзӧдны сійӧ ёнджыкасӧ мунӧ вӧлі армянка вылӧ. Ми сёрнитчим, мый паспорт сертиыс вӧчам сійӧс армянкаӧн. Рӧдвужыс сылӧн — мамыс да чойыс — эвакуируйтчасны, сылы ми судзӧдам вурсян машина, и сійӧ кутас уджавны гортас вурсьысьӧн.

Ме паныдаси Пахомовкӧд, кузь, резкӧй чертаяса чужӧма сьӧдов морткӧд. Сійӧ менӧ пырысь-пыр жӧ тӧдіс. Каменоломняяссӧ Пахомов вӧлі зэв бура тӧдӧ да подробнӧя висьталіс на йылысь.

— Каменоломняясыс витсянь кызь вит метрӧдз пыднаынӧсь. Главнӧй проходъяссяньыс быд бокӧ мунӧны уна сикас штольнаяс, и паськыдъяс и векньыдъяс, судтаыс мукӧдлатіыс морт тушаысь джуджыд, а мукӧд местатіыс позьӧ мунны сӧмын гӧрбыльтчӧмӧн. Сэні кокни вошны весиг бывалӧй мортлы. Аджи-Мушкай сиктыс буретш тайӧ каменоломняяс вылас.

— Сідзкӧ, гуся петанін позьӧ вӧчны?

— Дерт, позьӧ. Ме ногӧн, партизанъясыдлы тайӧ абу омӧль дзебсянін. Лёк сӧмын сійӧн, мый сэні ваыс абу. Но ми вӧчалім нин резервуаръяс, лӧсьӧдім продовольственнӧй базаяс, боеприпас складъяс...

Сирота ордысь получитӧм типографиялы помещение аддзытӧдз первой кад кежлас ме решиті сетны сійӧс каменоломняӧ Пахомовлы да медбӧръяысь аддзысьлігӧн сеті сылы нёль ящик шрифт. Ми вежсим явкаясӧн. Пахомов должен вӧлі ыстыны ме дінӧ ассьыс связнӧйсӧ да, связь лӧсьӧдӧм бӧрын, диверсионнӧй удж нуӧдӧм могысь подпольщикъясӧс снабдитны оружиеӧн да взрывчатӧй веществоясӧн.

Октябрь кызь сизимӧд лун — керчсаяслӧн вунӧдны позьтӧм лун. Вӧлі лӧнь, небесаыс сэзь. Ме муртса на петі аслам учреждениеысь да веськӧдчи явочнӧй квартираӧ. Друг море весьтас тыдовтчис квайт «юнкерс». Ӧти звено кутіс шыблавны фугаснӧй бомбаяс порт вылӧ, мӧд — госпиталь да олан керкаяс вылӧ. Вӧлі унаӧс виӧма да ранитӧма.

Несчастье вылад, ӧти бомба веськаліс муртса на воӧм пароходӧ, кӧні тырыс вӧліны снарядъяс. Заводитчисны пельтӧ поткӧдана взрывъяс. Взрывъясыслӧн выныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый пароходыслӧн зэв ыджыд котёл лэбзис менам юр весьтті да страшнӧя грымгысис-уси кар шӧрас. Портын заводитчис зэв ыджыд пӧжар.

Ме ӧдва верми воны явочнӧй квартираӧдз да узьмӧдчи сэні, а асывнас, уджавны заводиттӧдз, муні Киров нима улича вылӧ петкӧдчывны кӧзяевалы да видлыны, дзонь абу керкаыс.

Карас вӧліны уна жугласьӧм керкаяс. Торъя нин уна сэтшӧмыс вӧлі набережнӧй да портдорса уличаясын. Туй вылас и тротуар вылас вӧліны бомбаясӧн кодйӧм гырысь воронкаяс, туплясисны взорвитчытӧм снарядъяс, изъяс, металл торъяс, кулӧм вӧвъяс. Киссьӧм керкаясын ноксисны йӧз, чукӧртісны кольӧм кӧлуйнысӧ да муналісны кар помъясӧ.

Миянлысь керканымӧс джынвыйӧ вӧлі жугӧдӧма взрывнӧй волнаӧн — керка вевт розь пырыс вӧлі югъялӧ небесаыс. Повзьӧм кӧзяева грузитісны телегаӧ кӧлуйнысӧ.

Старука весиг и кывзыны эз кӧсйы менсьым сёрниӧс.

— Деревняӧ, ылӧджык грексьыс! Деревняӧ!

Найӧ шуисны бӧр локны карӧ, кор лоӧ лӧньджык, сэки дзоньталасны керканысӧ — и ме бара кута овны на ордын. Но ӧні кежлӧ мем быть лои вуджӧдны ассьым кӧлуйӧс явочнӧй квартираӧ.

Тайӧ кадсяньыс немецъяс кутісны быд лун да методичнӧя бомбитны Керчь. Йӧзкӧд аддзысьлыны лои ёна сьӧкыдджык: «Рыбакколхозсоюзысь» лои ветлывны тшӧкыда и дыр кежлӧ.

Ӧтлаын служитысьяс ме вылӧ пыр видзӧдісны бокӧвӧй морт вылӧ моз, ёна видзчысьӧмӧн. Ӧтчыд, удж вылӧ воӧм бӧрын, ме казялі, мый ме вылӧ торъя ёна видзӧдӧны. Ме спокойнӧя пукси аслам пызан сайӧ томиник ныв-счетоводкӧд орччӧн.

— Пётр Иванович, кытчӧ ті пыр ветлывланныд? — юаліс ныв.

— Председатель котрӧдлӧ быдсяма поручениеясӧн.

— А кыдзи ті чайтад, кор немецъяс лоӧны Керчын?

— А гашкӧ, найӧ тані оз и лоны да.

— А талун миянӧс кутасны бомбитны?

— Ог тӧд.

— А ті висьталӧй, кытчӧ тіянӧс председательыд ыстывлӧ? — юасис сійӧ, ачыс гӧрдӧдыштіс.

— Та йылысь ме докладывайта сылы аслыс. Тіянлы кӧ интереснӧ, юалӧй сылысь.

Сійӧ ланьтіс, пызан вывсьыс кватитіс кутшӧмкӧ бумага да петіс. Недыр мысти локтіс миян парторгным. Кутіс юасьны менсьым, кытысь ме, кӧні уджавлі, эг-ӧ вӧвлы партияын водзджык да мыйла коллективлӧн общественнӧй олӧмас некутшӧм ногӧн ог участвуйт.

— Ме пӧрысь нин и висьысь морт, — вочавидза ме. — Слабог, миян общественнӧй удж вылад том йӧзыд тырмӧны.

Кор парторг муніс, ме веськӧдчи председатель дінӧ.

— Сотрудникъясыд, буракӧ, менӧ подозревайтӧны мыйынкӧ?

— Подозревайтӧны! — сійӧ серӧктіс. — Счетовод меным висьталіс: «Тӧданныд, кодӧс ті удж вылад босьтінныд? Немецкӧй шпионӧс. Ми казялім нин: мыйӧн сійӧ удж вывсьыс мунас, заводитчӧ бомбёжка». Найӧ чайтӧны, мый ті сигнализируйтанныд немецъяслы. Тіян эм кутшӧмкӧ немецкӧй книжка?

А ме, збыльысь запаситчылі немецкӧй учебникӧн да велӧді грамматика, торъя кывъяс. Унаысь учебниксӧ вайлі портфельын да кольлі пызан йӧрӧ.

— Но вот и сюринныд! Тіянлысь пызан йӧрнытӧ найӧ шобӧмаӧсь да аддзӧмаӧсь тайӧ книгасӧ. Ӧні парторг требуйтӧ, медым ме примиті мераяс.

Кор ӧтлаын служитысьяс менӧ лыддьӧны оз сыӧн, коді ме эм збыльвылас, мем тайӧ кажитчӧ. Но колӧ вӧлі, мед найӧ эз туявны менӧ.

— А ті висьталӧй служащӧйяслы, мый удж вывсьыс ме ветла тіян задание серти, — сӧветуйті ме председательлы. — Но менӧ кӧ найӧ подозревайтӧны, мед гижӧны заявление соответствующӧй органъясӧ. Сӧмын тайӧс вӧчнысӧ сӧветуйтӧй гусьӧн, медым менам эз ло некутшӧм подозрение. А то ӧд ме пышйыны верма!

Председатель сӧветуйтіс парторглы гижны ме вылӧ заявление соответствующӧй органӧ, и сійӧ гижис. А ме та йылысь тӧдмӧді Сиротаӧс.

Фронт пыр матысмис. Регыд ме решиті мунны «Рыбакколхозсоюзысь», ещӧ ӧтик справка босьтӧмӧн, коді вермис мем згӧдитчыны немецъяс дырйи. Ме кори председательӧс уволитны менӧ удж вылысь медся «страшнӧй» помкаӧн.

«Крымрыбакколхозсоюз» кузя ми лӧсьӧдім татшӧм приказ:

«Снабжение кузя диспетчер Вагин Пётр Иванович октябрь 25-лунӧ муніс «Крымрыбакколхозсоюзын» дежурство вылысь, а октябрь 28-ӧд лунӧ весиг и удж вылас эз волы, кӧть та вылӧ некутшӧм уважительнӧй помка сылӧн эз вӧв.

Удж вылӧ локтӧмсяньыс Вагин П. И. снабжение кузя диспетчерлысь обязанностьяссӧ нуӧдіс омӧлика, эз выполнит менсьым распоряжениеӧс колхозъясӧ зэв колана материал вайӧм йылысь, коді, збыльвылассӧ, орӧдіс колхозъясын нуӧдӧм вылӧ индӧм мероприятиеяс. П. И. Вагинлӧн военнӧй кадӧ татшӧм поведениеыс донъявсьӧ, кыдзи контрреволюционнӧй саботаж, мыйысь П. И. Вагинӧс талунсянь удж вылысь вештыны да сы вылӧ материалсӧ сетны Ревтрибуналӧ».

Тайӧ приказсьыс выпискасӧ меным чургӧдӧмӧн, сералігтырйи сійӧ содтіс:

— Тӧданныд, кор ме тайӧ приказсӧ диктуйті машинисткалы, сійӧ меным шуис: «Важӧн тадз колӧ! Ми пыр жӧ гӧгӧрвоим, кутшӧм тайӧ пӧтка».

Председателькӧд ми торйӧдчим другъяс моз, но зато ӧтлаын служитысьяс колльӧдісны менӧ зэв скӧр, бырӧдны кӧсъян видзӧдласъясӧн, а менам шога шуӧм «прӧщайтлӧ!» вылӧ — некод эз вочавидз.

Тадзи помасис «Крымрыбакколхозсоюзса» младшӧй диспетчерлӧн менам карьера.

Ноябрь первой лунӧ миян войска эновтісны Симферополь.

Немецъяслысь зырӧмсӧ кутӧмӧн, ӧти частьяс бӧрыньтчисны Севастопольӧ, мӧдъяс — Керчӧ.

Ноябрь мӧд лунлы паныда войнас воисны Колесниченко, Ефимова да Боруц эня-ныла, а асывнас Сирота сетіс меным миллионджын шайт сьӧм. Симферопольсянь воис ещӧ ӧти подпольщик-коммунист Скворцов, кличка сертиыс «Николай». Обком кӧсйӧ вӧлі сійӧс ыстыны подпольнӧй удж вылӧ мӧд районӧ, но эз удит вуджӧднысӧ да колис Керчӧ.

Лои критическӧй положение. Колӧ овмӧдавны подпольщикъясӧс, дзебны деньга, материалъяс, а квартираяс абуӧсь! Подпольщикъяс воигкежлӧ Сирота индыліс сизим квартира, но на пиысь мыйдакӧ вӧлі жуглӧма, а мукӧдъясас важӧн нин олісны кутшӧмкӧ йӧз, кодъяс йылысь татшӧм кадас жилуправлениеын прӧстӧ вунӧдісны.

Татшӧм ногӧн, ставным ми, деньгаӧн и став овмӧснаным, лоим менам явочнӧй квартираын. Тайӧ торкис конспирация да, таысь кындзи вӧлі зэв ӧпаснӧ. Керкаыс — кар шӧрас, быд лун бомбёжка, гӧгӧр нин пазалӧма уна здание. Взрывнӧй волнаыс миян керкаысь нетшкӧма рамаяссӧ да вежыньтӧма кӧрт воротасӧ, кодӧс ми пыр игнавлім, медым дворӧ эз пырны бокӧвӧй йӧз.

— Со мый, другъяс, — шуи ме ёртъяслы. — Ме пола, мый, пока ми виччысям квартираяс жилуправлениесянь, миянлы вермасны найӧ и не ковны нин. Прӧпадитам тані дзик прӧста и нинӧм ог вӧчӧй. Мунӧй кар помъясӧ, ветлӧй став улича кузьтаыс керкаысь керкаӧ. Займитӧй либӧ ньӧбӧй любӧйӧс, мый веськалӧ ки улӧ — комната, пельӧс, сарай. Зільджыка корсьӧй, мӧд петан туй абу.

Найӧ мунісны. Дворысь ме аддзи пӧвъяс, куті тувъявны ӧшиньяс да лӧсьӧдны пӧлыньтчӧм ӧдзӧс.

Сӧмын кык лун мысти Нижне-Катерлезскӧй улича вылысь торъя керкаясысь ми аддзим кык комната.

Бара задача: кыдзи тӧрӧдчыны кык комнатаӧ? И кӧть кутшӧма эг жуглӧй ми ассьыным юръяснымӧс, петан туйыс вӧлі тыдовтчӧ сӧмын ӧти — фиктивнӧя гӧтрасьны да овмӧдчыны кык семьяӧн, а «Николайлы» корсьны кутшӧмкӧ пельӧс. Сирота отсаліс миянлы ӧдйӧджык «гӧтрасьны». «Семён» да «Маша» босьтісны ӧти фамилие Костенко, керка кӧзяевалы ми решитім висьтавны, мый ме да Костенко, мӧд ногӧн кӧ ме да «Семён», уджалам «Рыбакколхозсоюзын», миян гӧтыръяс — домохозяйкаяс, а татчӧ ми вуджим Киров нима жуглӧм улича вылысь.

Тадзи заводитчис Лидия Николаевнакӧд да Клера нылыскӧд миян ӧтувъя олӧм. Веськыда висьтала, ме нимкодяси наӧн, рӧдняясӧн моз. Куш нин сійӧ, мый найӧ тӧдісны менсьым семьяӧс, матыстіс миянӧс. А таысь кындзи, кор кольччи ӧтнамӧн, ме убедитчи, кутшӧм сьӧкыд лоӧ меным висян синъясӧн.

Ӧтчыд рытын, бомбёжка дырйи, ме воши, уси гуранӧ, дойми да, гӧгӧрвои, мый пемыд дырйи ме верма ветлыны сӧмын бура тӧдса маршрут кузя либӧ провожатӧйкӧд.

Ӧні Клера да Лидия Николаевна, ныв да гӧтыр пыдди олӧмӧн, пыр вермисны лоны мекӧд орччӧн; менам аскежся вынтӧмлунӧй помасис.

Помнита, кыдзи ми овмӧдчим выль оланінын Боруцкӧд да Клеракӧд. Пырим тупкалӧм ставеньяса керка дворӧ. Дворсӧ потшӧма каменнӧй стенаӧн, воротаыс жугалӧма. Дворас кык хибарка да пон чом кодь курӧг поз. Двор мышкас — ыджыд град йӧр да ёг турунӧн тырӧм эндӧм му.

Миянлы паныд петіс ар кызь вита зон, руд ватника да кепкаа. Ме чайті сійӧс кӧзяинӧн.

— Ме — тані олысь. Грузчик. Со менам оланінӧй! — кинас шеныштӧмӧн сійӧ петкӧдліс стеклӧтӧм кык ӧшиня хибарка вылӧ.

Кӧзяйкаыс, ар комын вита нывбаба, бомбёжкаяс вӧсна дзикӧдз йӧймӧм, петавтӧг пукаліс аслас дас вит арӧса нывкӧд щельын, град йӧрас. Кӧзяйкасӧ шуисны Клаваӧн. Сійӧ вӧлі табачнӧй фабрикаысь работница.

Лидия Николаевна юаліс сылысь дон йылысь.

— Кутшӧм нӧ ӧні донъяс! Бомба веськалас — вот и дон. Олӧй, кытчӧдз ловъяӧсь. Ларчик! Нуӧд найӧс.

Дышиникапырысь Ларчик видзӧдліс, кыдзи ми тэчалім ассьыным этшаник кӧлуйнымӧс. «Дежурство» вылӧ мунігӧн ме кори сійӧс отсыштны Лидия Николаевналы.

— А удж вылысь воа, вина юыштам.

Ларчик некутшӧм надеятӧг шутевтіс:

— Винаыд ӧні оз сюр!

Гӧлӧсӧс лэдзыштӧмӧн да быттьӧкӧ сомневайтчӧмӧн, сулалӧ-ӧ висьтавныс, ме шуи, мый уджала снабжение кузя, позьӧ судзӧдны и вина и мануфактура. Сӧмын дзебнысӧ кытчӧ? Локтасны немецъяс да тэнад эмбурысь тэнӧ жӧ и...

— Ещӧ и немецъясысь повны! — зывӧктӧмӧн шуис Ларчик. — Мый сюрас, ставсӧ босьтӧй! Дзебам! — Сійӧ быттьӧ ловзис. — Курӧг поз улӧ ме сэтшӧм гу кодъя, кӧть тысяча бутылка вай сэтчӧ!

Тыдалӧ, менам «снабженческӧй связьясӧ» эскӧмӧн, Ларчик юаліс:

— А гашкӧ, ті верманныд кыськӧ и стеклӧ судзӧдны? Менам кык посньыдик челядь, пола — прӧстудитчасны. Да и аслыныд тіянлы ковмас.

Меным кажитчис, мый Ларчик тӧждысьӧ стеклӧ йылысь, кор он тӧд, лоӧ-ӧ аски керкаыс. Равновесиеысь сійӧс петкӧдны, тыдалӧ, абу сэтшӧм кокни. Сирота ордысь ме судзӧді ставсӧ, мый колӧ. Пемдӧ нин вӧлі, кор ме, пӧсялӧм, мудзӧм, вои «дежурство» вылысь, кыска стеклӧ, кӧрт тув, инструмент да нёль бутылка портвейн. Миянын пукалісны «Семён» да «Маша» да висьтавлісны, кыдзи найӧ овмӧдчӧмаӧсь асланыс выль квартираын.

Найӧ кӧзяевалӧн — важъя озыр йӧзлӧн — вӧлі прибыль ваяна град йӧр, найӧ киын вӧвлӧма пӧшти ставнас кварталыс, кытчӧ ӧні стрӧиталӧмаӧсь тайӧ посньыдик керкаяссӧ. Найӧ виччысисны немецъясӧс, чайтісны, мый налы бӧр сетасны мусӧ.

— Уткаясӧс да курӧгъясӧс тшӧгӧдӧны, — шуис «Маша». — Фашистъясӧс гӧститӧдны лӧсьӧдчӧны.

Клера вайӧдіс Ларчикӧс, ми тӧдмӧдім сійӧс «Семёнкӧд» да «Машакӧд».

Чукӧстім кӧзяйкаӧс. Но сійӧ, тыдалӧ, збыльысь решитӧма война помасьтӧдз пукавны щельын. Сійӧ весиг сэні узьлывліс. Тайӧ вӧлі миянлы зэв лӧсялӧ, — некод эз мешайт овмӧдчыны.

Бокӧвӧй синъяс аддзытӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн ми ӧдйӧ вуджӧдім асланым квартираясӧ подпольеын колана став кӧлуй. Винасӧ Ларчик гуаліс курӧг поз улӧ. Мыйтакӧ деньга босьтіс «Семен». Куимсё ветымын тысяча шайт Лидия Николаевнакӧд ми тэчим ящикӧ да «мануфактура» пыдди Ларчиккӧд ӧтвылысь гуалім сы посводзӧ, му джоджас. Гу вылас пуктім шома капуста тыра ыджыд бӧчка. Медым Ларчик дзикӧдз эскис, мый гуалӧм ящикас буретш эм мануфактура, ме сеті гӧтырыслы некымын метр материал челядьыслы паськӧм вылӧ да шуи: ковмас кӧ, ещӧ сета.

Ларчик отсӧгӧн ме тӧдмаси миян мӧд соседкӧд — Василийкӧд. Истребительнӧй батальонса боец, сійӧ вӧлі Митридат гӧравывса оборона линия вылын да должен вӧлі эвакуируйтчыны Краснӧй Армия частьяскӧд ӧтлаын. Василий тшӧктіс миянлы не вунӧдны сылысь семьясӧ, коді кольччӧ карас, и ми кӧсйысим тӧждысьны сы семья кузя.

Керчсӧ пӧшти дугдывтӧг бомбитіс немец, но бой шы оз на вӧлі кыв. Сӧмын ноябрь дасӧд лунӧ ми бура кылім ыліса канонада да аддзим ыпнитлысь бияс.

Сирота кольччис карас медбӧръя здукӧдзыс. Ме пыр куті сыкӧд йитӧд да пӧлучайті информация фронт вылын да карын положение йылысь.

Ноябрь дас витӧд лунӧ ме виччысьтӧг паныдаси сыкӧд горкомсянь неылын улича вылын. Немецъяс вӧліны нин Камыш-Бурунын да карсӧ лыйлісны орудиеясысь да миномётъясысь. Митридат гӧра сайын, дзик неылын муніс противник пехотакӧд бой.

Сирота вӧлі ёна шызьӧма. Сійӧ гӧгӧрбок видзӧдліс да тӧдчытӧма лайкнитіс меным юрнас. Улича вылын горкомса секретаркӧд сёрни лоӧ конспирациялысь став правилӧяссӧ грубӧя нарушитӧм. Но мый вӧчны? Сійӧ кад кежлас менсьым явочнӧй квартираӧс вӧлі дзикӧдз нин жугӧдлӧма, а мӧд квартира эз на сюр.

Тайӧ здукас бара заводитчис налёт. Кыліс усян бомбалӧн зэв тӧдса прӧтивнӧй шутёвтӧм. Ме котӧрті да чеччышті Сиротакӧд ӧти воронкаӧ.

— Эновтам карсӧ, — тэрмасьӧмӧн висьталіс сійӧ. — Войска вуджӧны Кубаньӧ. Горком да штаб вуджисны Еникалеӧ. Тані сӧмын заслон кольӧ, медым обеспечитны кольӧм войска да техника эвакуируйтӧм. Магазинъяс да складъяс восьталам населениелы. Мед босьтӧны, мый кольӧма. Проливсӧ немец зэв чорыда бомбитӧ. Гадинаыд вӧйтіс миянлысь пароход, кӧні вӧліны рабочӧйяс. Тэнсьыд бӧръя заданиетӧ ме пӧрті олӧмӧ — Капканы сиктын вӧйтім дас ӧтик пыж. Чери кыян тывъяс дзебим. Тэнсьыд парольтӧ сеті.

Тайӧ пыжъяссӧ ме кӧсъя вӧлі, ковмас кӧ, используйтны сӧветскӧй берегкӧд йитчӧм могысь.

Кыліс зэв чорыд взрыв. Миянӧс тыртіс муӧн. Кор ме кыпӧді юрӧс, Сирота копыртчӧмӧн котӧртӧ нин вӧлі горкомӧ. Муртса кежлӧ сувтыштліс, аддзис, мый ме ловъя, нюммуніс да котӧртіс водзӧ.

Ме чеччи жӧ да, кор самолётъяс саялісны, мӧдӧдчи гортлань.

Пуксис вой. Миян дворын некод эз узь. Ми тшӧкыда петавлім ворота сайӧ да кывзысим. Кар да пролив весьтын йиркисны разрывъяс, ыпъялісны пӧжаръяс.

Югдігкежлӧ ставыс лӧнис.

— Видзӧдӧй! — друг повзьӧмӧн горӧдіс Ларчик, Митридат гӧра вылӧ индӧмӧн. — Немецъяс. Ей-богу, найӧ!

Коймӧд глава

— Кӧні, кӧні немецъясыс? — ме мӧді дзоргыны синпӧлӧн сыланьӧ, кытчӧ индіс Ларчик, но кар весьтас пӧжарысь кыптӧм тшын вӧсна ме нинӧм эг аддзы.

— Со, видзӧдӧй! Медся выліас, часовня дінас. И подаяс, и вӧлаяс! А со, веськыдвыласджык, цептӧн лэччӧны гӧра йывсяньыс.

Регыд и ме куті аддзыны вӧран чутъяссӧ. Найӧ тыдовтчылісны гӧра сайсянь, лэччисны карлань, налӧн лыдыс пыр содіс и содіс...

Немецъяс миян му вылынӧсь! Менам сьӧлӧмӧй топаліс. Ме ӧд немецъясыдкӧд тӧдмасьлі кызь сизим во сайын да бура на помнита сійӧ тӧдмасьӧмсӧ. Эмӧсь сэтшӧмторъяс, кодъясӧс оз позь вунӧдны.

Дас нёльӧд воын ме пышйи Германияӧ сибирскӧй ссылкаысь. Медаси фермерлы сезоннӧй рабочӧйӧ да честнӧя уджалі. Ме кӧсъя вӧлі, медым пыдди пуктісны менӧ. Меным вӧлі кажитчӧ налӧн черепицаныс, порядокныс, ӧкуратностьныс. Ме думайтлі унаторйӧ велӧдчыны налысь.

Фермерлӧн куим пи вӧліны высшӧй образованиеаӧсь. Ме вӧлі бур уджалысьӧн, тайӧс найӧ эз вермыны не аддзыны, и всё-таки зэв регыдӧн ме кылі немецъяслысь тшӧкыда шулывлан кыв: «Руссише швайн»

— Ті долженӧсь вежны ассьыныд ужаснӧй русскӧй паськӧмнытӧ, — шуис меным ӧтчыд кӧзяинлӧн ыджыд пиыс, менам сатин косоворотка вылӧ, сапӧгъяс да картуз вылӧ индӧмӧн. — А тадз ті верманныд миянлысь скӧтинаӧс повзьӧдны!

Помнита, ӧбед дырйи первойсӧ ме зіли тарелкаӧ кольыштны неуна шыдсӧ, мед немецъяс эз думайтны, мый ми — русскӧйяс — обжораяс. Но кӧзяйкалы нимкодь лои да быд лун кутіс шыдсӧ чинтыны сы мында пань вылӧ, мыйта ме кольлі тарелкаас. Бӧрвылас мем кутісны сетны шыдсӧ весиг тарелкаджынйысь этшаджык.

Асывнас меным кык бутерброд сетігӧн немкаыс вӧлі сырсӧ да ветчинасӧ машинкаӧн гогналӧ. Тайӧ ӧкуратнӧя вӧчӧм бутербродъяс пырыс тыдаліс югыдыс, тӧлыся войӧ на пыр позьӧ вӧлі лыддьыны кодзувъясӧс.

Порядокыд керкааныс збыль вӧлі: сэтшӧмтӧ часын чеччыны, сэтшӧмтӧ часын кирхаӧ, сэтшӧмтӧ ящикын сэтшӧм бельё, кодӧс кӧрталӧма сэтшӧмтӧ ленточкаӧн. Кӧзяева менам озыра олісны. Но бритчыны босьтӧм пӧсь ва стӧканысь менсьым бергӧдлісны пфенниг. Ме верми ныр вылӧ усьтӧдз уджавны, но налы ме всё равно вӧлі сӧмын «Руссише швайн».

Ме пышйи, весиг расчётсӧ эг босьт.

А Кенигсбергын объявлениеясыс? «Сетам комната, сӧмын не русскӧйяслы».

А менам квартираса кӧзяин, трамвайын кондуктор, сідзи жӧ вывлань гартӧм уска, кутшӧм вӧлі император Вильгельмлӧн, кодлӧн портретыс ӧшаліс сы комнатаын, Вильгельм портреткӧд орччӧн ӧшӧдӧма Карл Маркслысь неыджыд портрет. Кӧзяин, менсьым шӧйӧвошӧмӧс казялӧмӧн, серӧктӧмӧн висьтасис, мый ачыс сійӧ социал-демократ, и Марксыс сылӧн, а кайзерыс — сы гӧтырлӧн.

— Ми, немецъяс, радейтам порядок. Миян быдторлы эм аслас места! — Сійӧ здӧвӧля кутіс гартны ус йывъяссӧ.

Налӧн збыльысь вӧлі места быдторлы, человечностьлы кындзи. Тайӧ бездушнӧй, автоматическӧй порядокыс сэтшӧма мучитіс менӧ, мый ме решиті пышйыны Россияӧ, — каторга и то бурджык!

И вот найӧ локтӧны миянӧ лӧсьӧдны ассьыныс фашистскӧй порядок. Кыдзи победительяс, кыдзи кӧзяева мунӧны миян му кузя!

Тайӧ минутаас ме збыльысь повзи, мый менам оз тырмы вынӧй накӧд орччӧн олӧм вылӧ. Ме син бӧжӧн видзӧдлі Клера вылӧ, Ларчик вылӧ, — найӧ ӧд немецъяссӧ оз на тӧдны!

Ме сэк чайті, мый немецъяс йылысь ме ставсӧ нин тӧда.

— Гӧстьясӧс виччысянныд? — кыліс мыш сайын не гора гӧлӧс.

Виччысьтӧм вӧсна ме дрӧгмуні. Бергӧдчи да аддзи Василийӧс. Синъясыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь узьтӧм вӧснаыс. Зумыд, ён тушаыс кыдзкӧ йӧжгыльтчӧма, гӧрбыльтчӧма. Му рӧма руд чужӧм сертиыс, няйтӧссьӧм паськӧм да вещевӧй мешӧк сертиыс пыр жӧ позис тӧдны, мый сійӧ боец.

— А тэ мыйла кольччин? — шемӧсӧн юаліс Ларчик.

— Эг удит эвакуируйтчыны, войбыд олі вуджӧдчанінын, нинӧм эз артмы.

— Йӧзыс уна коли?

— Эз. Ме эськӧн муні, да немецкӧй самолёт локтіс да кутіс бомбитны. Ми пуксьыныс эг удитӧй. Катерыс муніс.

— Немецъяс локтӧны! — волнуйтчис Ларчик. — Дзебсьы ӧдйӧджык!

— Кытчӧ ӧні дзебсян? — Василий шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок. — Аддзасны да лёкджык лоӧ.

— Мун дворас, — йӧткышті ме Василийӧс, — веж ӧдйӧджык паськӧмтӧ, займитчы мыйӧнкӧ гортад.

— Мун, мун, Вася! — Ларчик сы бӧрвылын топыда пӧдлаліс калиткасӧ да скӧрысь содтіс: — Мый выйӧдз олім!

Кар весьтті морелань лэбисны вражескӧй самолётъяс ӧткӧн и звеноясӧн. Тшыналіс сотчысь мельнича. Карын вӧлі дзик лӧнь, быттьӧ кладбище вылын. И тайӧ шуштӧм лӧняс тыдовтчисны медводдза немецъяс. Ӧта-мӧд бӧрся найӧ котӧртісны площадь вомӧн миян уличалань.

— Мунамӧй тшӧтш дворас, — нерешительнӧя шуис Ларчик. — Гашкӧ бурджык.

Ми пырим дворӧ. Мӧд паськӧмӧн нин Василий пилитіс гӧтырыскӧд кутшӧмкӧ сісь пӧвъяс.

Кутшӧм дыр кыссисны тайӧ лӧньыслӧн медбӧръя минутаясыс! Со ворота сайын кылісны дорӧм сапӧга кок шыяс. Калиткаыс швачмунӧмӧн воссис, да дворӧ чепӧсйисны автоматъяса кык немецкӧй салдат. На бӧрсянь ещӧ витӧн. Восьса калитка весьтӧ ӧти салдат тэрмасьӧмӧн сувтӧдіс ручнӧй пулемёт, мукӧдыс заводитісны шынйысьны град йӧрын да дворын.

— Зольдат, партизан зинд да? — скӧрысь горӧдіс соскас нашивкаа немец.

Ме пыркнитышті юрнам:

— Абу, абу!

Тайӧ кадас салдат чукӧстіс нашивкаа немецӧс град вылӧ, щель дінӧ. Немец уськӧдчис сэтчӧ да, щельӧ видзӧдлӧмӧн, горӧдіс:

— Партизан! Вег, вег!

Клава ӧдва петіс убежищеысь.

— Партизан, партизан! — немец чургӧдіс сы вылӧ револьверсӧ.

Клава уси муӧ да, тіралан кияснас чужӧмсӧ сайӧдӧмӧн, кирган гӧлӧсӧн шуаліс:

— Мый ті, мый ті, ен тіянкӧд! Ме нывбаба, ме бомбаысь пола...

Сапӧг нырнас Клаваӧс чужъялӧмӧн немец тшӧктіс сійӧс сувтны. Клава чеччис да котӧртіс миян дінӧ. Немец лыйис, эз инмы да вӧтчис Клава бӧрся.

— Сійӧ йӧймӧма! — эг вермы кутчысьны да горӧді ме немецкӧй кыв вылын.

Клава воис миян дінӧ да уси.

— Сійӧ бомбёжка дырйи йӧймис, — мӧд пӧв шуи ме. — Щеляс сійӧ петавлытӧг пукалӧ.

Вӧлі тӧдчӧ, мый Клава збыльысь воштӧма юр вежӧрсӧ. Му вылын туплясьӧмӧн сійӧ гораа сыркъялігтыр бӧрдіс да шуаліс:

— Виасны, господьӧй, виасны!

Немецъяс серӧктісны.

— Ланьт! — горӧдіс нашивкаяса немец, Клаваӧс сапӧгнас чужйӧмӧн. — Кытысь ті велалінныд немецкӧй кыв вылас сёрнитнысӧ? — юаліс сійӧ менсьым.

— Ме Германияын вӧвлі.

— Тайӧ бур. Вӧчӧй миянлы яичница.

Ме переведиті Ларчиклы. Сійӧ повзьӧмӧн топӧдліс пельпомъяссӧ.

— Колькйыс абу. Менам кык курӧг, но оз колькъявны.

Ларчиклӧн вочакывйыс скӧрмӧдіс немецӧс... Сійӧ тшӧктіс жаритны курӧгсӧ. Ларчик кутіс сера курӧгсӧ да, сылысь юрсӧ песовтӧмӧн, сетіс Василий гӧтырлы.

Регыд дворӧ пырис ещӧ ӧти салдат да нашивкаа немецлы сетіс приказ пыр жӧ мунны водзӧ. Немецъяс босьтісны сьӧрсьыныс куштытӧм курӧгсӧ да мунісны.

— Но вот, ми и тӧдмасим, — шуи ме.

— Ме чайті, Клаваӧс виасны, — чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ чышкигмоз шуис Василий.

— Щеляд сэсся эн нин пыр; лёка вермас помасьны, — сӧветуйті ме Клавалы.

Сійӧ нинӧм эз вочавидз, сьӧкыда кыпӧдчис муысь да шатлалігтырйи муніс гортас.

Сӧветскӧй войскалысь мунӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын немецъяс саранча моз уськӧдчисны карӧ. Найӧ овмӧдчисны медбур квартираясас. Керкаса кӧзяеваӧс да сэні олысьясӧс вӧтлалісны, сӧмын ӧткымынысь лэдзлісны налы овны посводзьясын да сарайясын. Миян районӧ овмӧдчис СС полк. Пыр жӧ заводитчис грабёж. Кыскисны курӧгъясӧс, дзодзӧгъясӧс, часіяс, паськӧм — ставсӧ, мый сюри ки уланыс.

И миянӧ пырисны кык том немец, няйт, росмӧм курткааӧсь. Гыжъясигтырйи да миян вылӧ видзӧдтӧг найӧ кыв шутӧг локтісны шкап дінӧ да кутісны сэсь кыскавны продуктаяс.

— Мый ті корсянныд? — спокойнӧя ме юалі налысь немецкӧй кыв вылын.

Салдатъяс пыр жӧ бергӧдчисны мелань да шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтісны:

— Ті немец?

Ме видзӧдлі сакар вылӧ, коді вӧлі немец киын, да, налысь юалӧмсӧ кывтӧм улӧ лэччӧмӧн, водзӧ нуӧді:

— Чай юны кӧсъянныд? Пӧжалуйста, пуксьӧй пызан саяс. Кӧзяйка гӧститӧдас тіянӧс.

Салдатъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, босьтӧм продуктаяссӧ сюйисны бӧр шкапӧ да пуксисны пызан сайӧ.

— Лида, — шуи ме Лидия Николаевналы, — вай миянлы чай да мыйкӧ закуситыштны.

— Ті немец? — мӧд пӧв юаліс салдат.

— Абу, ме русскӧй, но Германияын дыр овлі. Тайӧ менам гӧтыр, — инді ме Лидия Николаевна вылӧ, — да ныв Клера.

Немецъяс, тыдалӧ, эз вермыны гӧгӧрвоны, коді ме сэтшӧмыс да, мед нинӧм эз ло, кутісны асьнысӧ лишнӧй сёрниысь. Лидия Николаевна да Клера вайисны чай, закуска да пуксисны миянкӧд пызан сайӧ. Салдат аддзис патефон да юаліс, позьӧ оз ворсны.

— Позьӧ. Клера, заводит мыйкӧ гажаджыкӧс.

— Лӧсьыд тіянын. Ми вайӧдам татчӧ ассьыным командирнымӧс, — шуис салдат.

Рытнас сійӧ вайӧдіс обер-ефрейторӧс. Зэв ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, зэв скӧр чужӧма да вазьӧм синъяса ар комына морт мем пыр жӧ тӧд вылӧ уськӧдіс кенигсбергса кондукторӧс. Сӧмын ускыс сылӧн вӧлі гартӧма вывлань, Вильгельмлӧн моз, а талӧн ичӧтик рыжӧй ус, Гитлерлӧн моз шырӧма. Куртка соскас — фашистскӧй свастика, морӧсас — железнӧй крест. Сійӧ вӧлі мичаа бритчӧма, шырсьӧма да весиг душитчӧма.

Здоровайтчытӧг сійӧ веськыда локтіс пызан дорӧ, сьӧкыда пуксис, аслас салдатъяслы пуксьыны жӧ прикажитіс да кутіс менӧ допрашивайтны.

Ме висьталі, мый важӧн менам вӧлі столярнӧй мастерскӧй, сэсся раскулачитісны да ыстісны Сибирӧ. Сэні уджалі артельса завхозӧн да гусясьӧмысь судитісны куим во кежлӧ. Керчын уджалі «Рыбакколхозсоюзын». Сэні тӧдмалісны, мый ме тюрьмаын пукавлі, уволитісны удж вылысь, бара кӧсйисны судитны, но найӧ — немецъяс — сэтшӧм чорыда бомбитісны Керчсӧ, мый большевикъяслы некор вӧлі ноксьыны мекӧд.

— Мыйӧн тӧданныд немецкӧй кывсӧ?

— Ме Германияын вӧвлі.

— Кыдзи сэтчӧ веськалінныд?

— Кольӧм война дырйи веськалі тіянӧ пленӧ. Тильзит дорын ме уджалі фермер ордын. Сэні и тӧдмалі тіянлысь культуранытӧ да порядокнытӧ. Тіян кофеныд да бутербродъясныд мем нэм кежлӧ паметьӧ колины.

Немец здӧвӧля серӧктіс:

— О, да! Кофе ми радейтам.

Лидия Николаевна пуктіс пызан вылӧ кык бутылка вина да закуска. Клера корис разрешение патефон заводитны. Немецъяс азыма сёйисны. Винаыс ефрейторлы ёна кажитчис, да сійӧ юис рюмка бӧрся рюмка.

— Висьталӧй, пӧжалуйста, тіян властьясныд вермасны разрешитны восьтыны меным ассьым мастерскӧйӧс? — юалі ме.

— Дерт, разрешитам, миян некутшӧм большевистскӧй колхозъяс оз лоны.

— А войнаыс регыд помасяс?

— Регыд, — увереннӧя довкнитіс юрнас немец. — Украина миян нин. Москваӧс кытшалӧма. Уралӧдз воам, дай война помасяс.

— Но Уралӧдзыс ӧд ылын на...

Сійӧ зывӧктана ӧвтыштіс кинас.

— Большевикъяслы капут. Краснӧй Армияӧс жугӧдӧма нин. Москваса метроын большевикъяс пӧдтісны миллионӧн-джынйӧн мортӧс. Москваын лӧсьӧдӧма выль правительство нин. Корӧ фюрерӧс вӧчны мир, но ми ог кӧсйӧй.

Немец коддзис. Сійӧ кӧсйис йӧктыштны да шатлалігтыр, матыстчис Клера дінӧ. Нылыд сэтшӧма бледӧдіс, мый ме повзи да решиті бурӧдыштны сійӧс!

— Мый нӧ тэ, йӧюк? Господин офицер кӧсйис тэнӧ велӧдны колана ногӧн йӧктыны. Извинитӧй, господин офицер, — нюмді ме немецлы. — Нывкалы ньӧтчыд на эз сюрлыв йӧктыны прамӧй офицеркӧд...

Немец дӧвӧль коли. Прӧщайтчигас сійӧ весиг кисӧ чургӧдіс миянлы да шуис, мый нимыс сылӧн Отто. Кӧсйысис миянӧ некодӧс не овмӧдны да тшӧкыда волывны гӧститны.

Кор найӧ мунісны, Лидия Николаевна, сьӧкыд удж бӧрын моз ёна мудзӧмӧн лэдзчысис улӧс вылӧ, полігтыр видзӧдліс нылыс вылӧ, сэсся ме вылӧ. Ме гӧгӧрвои сылысь полӧмсӧ да думышті:

«Колӧ, мед Клера шочджыка сюрліс тайӧ ефрейторыслы син улас».

Мый нӧ ме ещӧ верми вӧчны?

Асывнас Ларчик да Василий асьнысӧ кутісны мекӧд зэв видзчысьӧмӧн. Налӧн видзчысяна сёрниысь ме гӧгӧрвои: найӧ подозревайтісны, мый ме кӧсъя матӧджык сибӧдчыны немецъяс дінӧ. Ме зіли бырӧдны налысь недовериесӧ да висьталі нимкодь юӧр, мый миян керкаӧ, буракӧ, некодӧс оз кӧсйыны овмӧдны.

Асланым керкаын ми пукалім осаждённӧйяс моз. Ёся кывзім уличаысь кылан быд воськов, калиткалысь дзуртыштӧм. Куим лун мысти ме эг выдержит да решиті мунны тӧдмавны, мый вӧчсьӧ карас.

— Гашкӧ нӧ, водз на? — шуис Лидия Николаевна. — Мед неуна лӧньыштас!

Тыдалӧ, велавтӧгыд сійӧ поліс ӧтнасӧн кольччыны, но менам терпениеӧй эз нин тырмы. Сьӧкыд кадъясад медся страшнӧйыс — нинӧм тӧдтӧг да нинӧм вӧчтӧг олӧм. Мем окота вӧлі корсьны мастерскӧй вылӧ помещение да, кӧть Владимир Семёнович и запретитіс, но регыдджык колӧ вӧлі заводитны мыйкӧ вӧчны.

Менӧ шемӧсмӧдіс уличаяс вылын миян сӧветскӧй йӧзлӧн абутӧм — сэні сӧмын немецъяс. Туй кузя мунісны немецъясӧн тыр легкӧвӧй, грузӧвӧй автомашинаяс, тротуаръяс кузя — немецкӧй салдатъяс да офицеръяс. Пельӧсъясын сулалісны резинӧвӧй плаща, каскаа, сьыліаныс ыджыд бляхаа да кианыс дубинкаа гестаповецъяс. Быд боксянь кыліс увтчӧм кодь немецкӧй сёрни.

Кутшӧм бокӧвӧйӧн да враждебнӧйӧн кажитчис меным карыс! Медбӧръясьыс ме тайӧ уличаяс кузяыс мунлі бомбаяс дугдывтӧг разрывайтчӧм улын, но и сэки меным эз вӧв сэтшӧм шуштӧм.

Столбъясын, заборъяс вылын — приказъяс. Ме найӧс ставсӧ лыдди тэрмасьтӧг.

«Приказывайта карын да сы гӧгӧрын став олысьяслы куим лунъя срокӧн регистрируйтчыны карса управаын да гестапоын. Приказ исполниттӧмысь — лыйлыны.

1941 вося ноябрь 18 лун.

Безопасность кузя германскӧй полиция.

«Приказывайта став рабочӧйяслы, служащӧйяслы, инженерно-техническӧй да мукӧд работникъяслы регистрируйтчыны биржа труда вылын да уджавны немецкӧй властьяс индӧм серти.

Удж вылӧ явитчытӧм кутас видлавсьыны кыдзи саботаж, и таысь мыжаяссӧ лоӧ лыйлӧма...»

«1. Кодӧс пемдӧм бӧрын немецкӧй командованиелӧн письменнӧй разрешениетӧг лоӧ казялӧма карса уличаяс вылысь, сійӧс лоӧ лыйлӧма.

2. Кыдзи шоссейнӧй да просёлочнӧй туйяс, сідз жӧ и кар сайын туйясысь бокын немецкӧй комендантсянь разрешениетӧг лунын ветлыны оз разрешайтчы. Тайӧс нарушительяссӧ лоӧ лыйлӧма...»

А со и пункт, коді веськыда инмӧ Пахомовлы:

«3. Став керкаясын да уличаясын катакомбаясӧ пыранінъяс да щельяс пырысь-пыр жӧ тупкавны ён каменнӧй стенаясӧн.

Исполниттӧмысь — лыйлыны...»

Ме мӧвпышті: вӧчӧны-ӧ тайӧс немецъяс предупредитӧм могысь, али сюрӧма нин кутшӧмкӧ предатель да донеситӧма партизанъяс йылысь?

Вӧліны приказъяс скӧт да курӧг-пӧтка быть регистрируйтӧм йылысь, германскӧй армиялы шоныд паськӧм да бельё сдайтӧм йылысь да мукӧд приказъяс. И быдлаын лыйлыны, лыйлыны... Наказаниелӧн ичӧтджык мера немецъяслӧн эз вӧв.

Ме бергӧдчи, медым водзӧ мунны и — сувті. Керкаӧ пыранінын куйліс косясьлӧм платьеа, лёзь русӧй юрсиа том нывбаба. Веськыд киас сійӧ чабыртӧма вирӧсь чышъян. Тыдалӧ, сійӧ оз нин первой лун куйлы.

— Пышйӧй, немецъяс кутасны! — друг кылі ме мыш сайсянь повзьӧмӧн шӧпкӧдӧм.

— Мужчинаясӧс куталӧны! — мӧд пӧв шуис тэрмасьӧмӧн мунысь тӧдтӧм старука. Ме гӧгӧрбок видзӧдлі. Карл Либкнехт уличала дорсянь немецъяс вӧтлісны чукӧрын уна мужчинаӧс. Пышйыны вӧлі сёр нин. Шой вомӧн воськовтӧмӧн ме дзебси пыранінӧ. Йӧз чукӧрсӧ вӧтлісны водзӧ. Сэні вӧліны челядь и старикъяс. Кольччысьяссӧ салдатъяс тойлалісны автоматъяснаныс.

Недыр виччысьыштӧм бӧрын ме петі улича вылӧ, кежи первойя веськалӧм переулокӧ да туйясӧд вои гортӧ.

Ме кори «Семёнӧс», «Машаӧс», «Николайӧс». Дерт, бур юӧръяс найӧ эз виччысьны, но всё-таки менам висьталӧмӧй шемӧсмӧдіс найӧс ставнысӧ.

Документъяс миян вӧліны лючкиӧсь. Медым не кыпӧдны подозрениеяс, ми решитім пырысь-пыр жӧ прӧйдитны регистрация. Мӧд луннас ме муні карса управаӧ, регистрируйтчи. Немецъяслы ёна вӧлі колӧны специалистъяс, та вӧсна ме биржа труда вылын учёт вылӧ сувті профессиятӧм пыдди да кыдзи мӧд группаа инвалид.

Управаын и биржа вылын вӧлі уна йӧз. Сёрнитісны шӧпкӧдчӧмӧн, гӧгӧрбок видзӧдӧмӧн. Ме бергалышті йӧз костас, кывзышті карын выль пӧрадокъяс йылысь.

Карӧ пырӧм бӧрын немецъяс пыр жӧ заводитісны бырӧдны культурнӧй учреждениеяс. Камыш-бурунскӧй рабочӧйяслысь зэв лӧсьыд клубсӧ найӧ грабитісны да сэтчӧ лӧсьӧдісны конюшня. Карса библиотекаысь книгаяссӧ шыблалісны дворӧ да сотісны кӧстер вылын.

Митридат гӧра йылын сулаліс музейлӧн стариннӧй здание, кытчӧ вӧлі чукӧртӧма зэв озыр материал Керчлӧн тысяча вося историяысь. Став историческӧй ценностьяссӧ немецъяс пыр жӧ бырӧдісны.

Турун базарсянь неылын вӧлі сідз шусяна — «царскӧй курган» — важ гробницалӧн раскопкаяс. Немецъяс сэтчӧ вӧчисны уборнӧй.

— А карса управаын — Токарев! — шуис кутшӧмкӧ старик. — Токарев да Бамбухчиев!

Бӧрынджык Ларчик да Василий пыр мем удайтчис тӧдмавны, кутшӧм йӧз тайӧ.

Токарев вӧлі карса гӧлӧваӧн ещӧ 1918 воын на, кор немецъяс оккупируйтлісны Керчь, да ӧні сійӧс выльысь пуктӧмаӧсь тайӧ должностяс. Бамбухчиев — жулик, аферист, кодӧс вӧлі унаысь судитлӧмаӧсь гусясьӧмысь. Управаӧ пырисны и кутшӧмкӧ Ямшин, кодӧс вӧлі судитлӧма промпартия делӧ кузя, и петлюровец Данилюк. Мукӧдъяс йылысь сэк тӧдмавны ме нинӧм на эг вермы. Карса полицияӧ немецъяс босьталісны уголовникъясӧс.

Биржасянь бӧр локтігӧн ме виччысьтӧг паныдаси Киров уличавывса квартира кӧзяинкӧд. Мӧдім ӧтлаын.

— Мый нӧ сэтшӧм регыдӧн деревнясьыд бӧр локтінныд?

Сійӧ вӧлі зэв ёна расстроитчӧма. Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын сійӧ тэрыба шӧпкӧдіс:

— Бӧр локті, а овны некӧн! Гортӧ немецъяс конюшня лӧсьӧдӧмаӧсь. Квартираын вӧвъяс. Салдатъясыс, кӧні олӧны, сэтчӧ и гадитӧны. Аслам керка эм, а ола ывлаын. Мый вӧчны?

Ме видзӧдлі сы вылӧ, мӧвпалӧмӧн чӧв олышті да шуи:

— Менам эмӧсь тӧдса немецъяс. Ме кӧсъя восьтыны столярнӧй мастерскӧй. Лэдзад кӧ аслад керкаад, босьтчыла отсыштны...

Стариклы нимкодь лои, но кутіс гӧльӧ пуксьыны, тӧргуйтчыны, да сэк жӧ ёрны ассьыс пиянсӧ, кодъяс эз кывзыны сылысь да мунісны краснӧйяскӧд. Кутшӧм ӧні тӧлк краснӧйяссьыд, а моньыс со каганас сы сьылі вылын пукалӧ!

— Пётр Иванович! — друг юаліс сійӧ. — Вот ті немецъяскӧд тӧдсаӧсь. Мый найӧ сэн, Анапа йылысь нинӧм оз сёрнитны? Регыд босьтасны сійӧс?

— А мыйла тіянлы Анапаыс?

— Кыдзи нӧ! Менам сэні лавка вӧвлі, ыджыд керка. Большевикъяс мырддьылісны. Керкаас школа лӧсьӧдісны. Ме сы вӧсна и вуджи татчӧ.

— Бур нин кӧть школа, а не конюшня, — дэльӧдігмоз шуи ме. — Керкаыс ӧд, кӧнкӧ, порядокын?

— Порядокын, порядокын! Кыдзи ті чайтад, сетасны оз?

Ми воим Ленин сквер дінӧдз. Старик друг сувтіс, повзьӧмӧн, кутіс менӧ гырддзаӧд:

— Господьӧй! Абу-ӧ йӧзӧс ӧшӧдӧмаӧсь!

Ленинлысь памятник жугӧдӧма, а сы дінын, пуяс вылын, ӧшаліс куим морт. Морӧсаныс быдӧнлы вӧлі сутшкӧма бумага. Гижӧма рочӧн: «Ӧшӧдӧма, кыдзи партизанӧс». Найӧ ӧшалісны мусяньыс матын. Вирӧсь, тӧдны позьтӧм чужӧмъяс выланыс страшнӧ вӧлі видзӧдлыны. Тыдалӧ, найӧс ӧшӧдӧмаӧсь неважӧн на, а казнь водзвылас пытайтӧмаӧсь.

Ӧшӧдӧмаяс дінын чӧв сулалісны нывбабаяс да челядь, ёна повзьӧмӧн видзӧдлывлісны то шойяс вылас, то ӧта-мӧд выланыс. На дінті мунысь немецъяс дӧвӧля видзӧдісны йӧз чукӧр вылӧ.

Вочасӧн йӧз кутісны разӧдчыны. Кӧзяинкӧд ми петім жӧ скверсьыс. Ме кӧсйыси пыравны сы дорӧ, и ми торйӧдчим.

Казнитӧмъясӧс аддзылӧм бӧрын меным лои вывті сьӧкыд. Ме решиті прӧверитны, ловъяӧсь-ӧ менам подпольщикъяс. Пыри Поля Говардовская ордӧ. Сійӧ вӧлі ёна шызьӧма и менам пырӧмлы зэв лои рад.

— Тӧданныд мый? Сквернӧй история артмӧ мекӧд. Первойсӧ ставыс лӧсьыда муніс. И выль удж вылӧ Сирота отсӧгӧн пыри — магазинӧ вузасьысьӧн — и тайӧ квартираас вуджи. Некод эз думыштлы, мый ме еврейка. Но рӧдвужӧс эвакуируйтӧмӧн немтор эз артмы. Мыйӧн мамӧ тӧдіс, мый немецъяс вӧйтӧмаӧсь пароход, кӧні вӧлі мунӧны рабочӧйяс, дзикӧдз ӧткажитчис пароходӧн мунӧмысь. Быттьӧ нарошнӧ, немецъяс воан лун водзын бомба жугӧдӧма сиктысь миянлысь керканымӧс. Мам да чой воӧмаӧсь карӧ. Ме сэк эг вӧв гортын. Мамӧ висьталӧма суседъяслы, мый ме сылӧн ныв, и ставӧн тӧдмалісны, мый ме еврейка. А тані — ті кывлід? — еврейясӧс гестапоын регистрируйтӧм йылысь немецъяслысь приказ. Мем лои мунны мамкӧд да чойкӧд ӧтлаын.

Ӧні и ме повзи.

— Зэв лёк, мый тадз артмис! Мый йылысь нӧ тіянкӧд гестапоас сёрнитісны?

— Нинӧм йылысь эз. Гижисны сӧмын овнымӧс, нимнымӧс, адреснымӧс да прикажитісны морӧсын новлыны еджыд звезда.

Нывсӧ колӧ вӧлі спаситны. Ме тшӧкті сылы мамсӧ да чойсӧ кольӧдны тайӧ квартираас, фиктивнӧя гӧтрасьны «Николайкӧд», вежны овсӧ да овмӧдчыны мӧд местаӧ.

Поля ӧткажитчис.

— Мамӧ оз сӧгласитчы; ме кӧ гусьӧн муна, сійӧ кутас менӧ корсьны да вермас пӧгубитны не сӧмын менӧ, но и тіянӧс.

Ме кори, мед сійӧ босьтчылас мамсӧ убедитны. Сійӧ кӧсйысис. Ме сеті сылы пароль да адрес, код серти вермис сійӧ аддзыны менӧ.

Поля ордысь ме муні зэв жугыль. Ме ӧні каитчи, мый сӧгласитчи кольӧдны сійӧс Керчӧ. Ӧшӧдӧмаясыс некыдз эз петны юрысь. Гортӧ ме вои зэв сьӧкыд настроениеӧн.

Менӧ пыр тревожитіс ӧти мӧвп: збыль ӧмӧй немецъяс тӧдӧны партизанъяс йылысь да сы вӧсна сетісны приказ каменоломняясӧ пыранінъяссӧ тупкалӧм йылысь?

Ёртъяслы ме нинӧм эг висьтавлы, но кыдзкӧ ӧтчыд «Семён» ачыс шуис меным:

— Мыйкӧ Пахомовсянь связнӧйыс дыр абу. Кыдз нин найӧ сэні?

Ог нин стӧча помнит, но, буракӧ тайӧ сёрни бӧрас мӧд луннас ми кылім гортӧм взрывъяс. Карысь локтӧм бӧрын Ларчик висьталіс:

— Аджи-Мушкайскӧй каменоломняяс взрывайтӧны. Партизанъясысь полӧны ли, мый ли... Шуӧны, пулемётъяс и прожекторъяс пӧ сэтчӧ кыскӧны.

Ме вӧлі чорыда эска, мый Пахомовлы удайтчас видзны запаснӧй гуся петанінъяс, но век жӧ быд взрыв ёна дойдіс сьӧлӧмӧс. Нинӧм тӧдтӧг водзӧ кольччыны вынъяс эз тырмыны. Ме чукӧрті партийнӧй комитетлысь заседание.

Ортсысяньыс миян заседаниеясным вӧліны зэв безобиднӧйӧсь. Пызан сайын пукалӧны гозъяяс, юӧны чай — со и ставыс. Сӧмын рытнас, кор дугдӧны кар вывті ветлӧмысь, ме босьта ичӧтик бумага лист да некымын шифрованнӧй кывъясӧн гижа протокол.

Ми решитім ыстыны «Семёнӧс» Аджи-Мушкайӧ, Пахомовӧн индӧм явочнӧй квартираӧ. Но кыдз тайӧс вӧчны? Колӧ судзӧдны «Семёнлы» карысь петӧм вылӧ пропуск.

Мем тӧд вылӧ уси, мый водзджык Василий уджавлӧма гужетранспортнӧй контораын. Муні сы ордӧ. Василий вӧлі гортас, дӧмис пиыслы ботинки.

— Кывзы, Василий, — шуи ме пуксигмоз. — Ог тӧд, кыдзи тіян, миян сёйны нинӧм. Кыдзи эськӧ судзӧдны ӧти мегӧӧс?

Лидия Николаевна меным висьтавліс, мый сёйӧм боксянь сійӧ зэв омӧля олӧ.

— Деньга вылад ӧні нинӧм он ньӧб, — ышловзис сійӧ.

— Менам мыйсюрӧ эм вежны. Костенко сӧгласитчис ветлыны сиктӧ. Колӧ эськӧ судзӧдны вӧв да ветлыны. Вӧчам шӧриӧн.

— Кытчӧ нӧ ті кӧсъянныд мунны? — Василий пуктіс ботинкисӧ бокӧ.

— Матыса сиктӧ. Но, кӧть Аджи-Мушкайӧ. Тіян эмӧсь сэн тӧдсаяс?

— Сэні олӧ миян дрогаль, старик. Сылӧн аслас межыс абу, но сійӧ став йӧзсӧ тӧдӧ сиктсьыс да висьталас, кодлӧн эм.

— А вӧлыс?

— Кык керка сайын миянсянь ещӧ дрогаль олӧ...

Василий сэк жӧ вайӧдіс тайӧ дрогальсӧ. Сёрнитчим ми регыдӧн. Дрогальлы вӧлі разрешайтӧны кар сайӧ петны. «Семён» муніс сылы отсасьысь-грузчик пыдди да меж вылӧ вежны нуис неуна мануфактура, кымынкӧ пачка истӧг, чай да кык бутылка вина.

...Рыт нин, а найӧ век на абуӧсь. «Маша» локтіс миянӧ.

Клера частӧ петавліс ворота сайӧ. Ми ёна волнуйтчим: не кадын кар кузя ветлысьяс бӧрся немецъяс кутісны стрӧга следитны. Кымынкӧ мортӧс лыйлісны нин.

«Семён» бӧр воис сэк, кор комендантскӧй часӧдз коли нин сӧмын кымынкӧ минута да ми вӧлі ог нин аддзӧй аслыным местанымӧс. Поводдяыс вӧлі зэра, телегаыс сибдаліс няйтӧ, и найӧ та вӧсна дыр эз вермыны воны.

«Семён» чужӧм серти ме пырысь-пыр гӧгӧрвои, мый сійӧ ветлӧмысь некутшӧм результат абу лоӧма.

Вӧлӧмкӧ, немецъяс стӧча тӧдӧны каменоломняын Пахомовлӧн партизанъяс йылысь. Ноябрь кызьӧд лунӧ немецъяс заводитчӧмаӧсь сэтчӧ пырны, но партизанъяс кык сутки чӧж тышкасьӧмаӧсь да заставитӧмаӧсь найӧс бӧрыньтчыны. Немецъяслӧн лоӧмаӧсь гырысь воштӧмъяс да ӧні каменоломняӧ пырны оз лысьтны.

«Семён» висьталіс, мый деревнясӧ немецъяс займитӧмаӧсь дзоньнас. Каменоломняяс дінӧ и матыстчыны оз позь: гӧгӧр охрана, цементируйтӧны да минируйтӧны став петанінъяссӧ. Аджи-Мушкай сиктысь босьтӧмаӧсь кызь заложникӧс да грӧзитӧны лыйлыны найӧс, партизанъяс кӧ уськӧдчасны немецъяс вылӧ.

Пахомовӧн индӧм адрес серти «Семён» некодӧс абу аддзӧма. Керкаас олӧны немецъяс. Орчча керкаын олысь нывбабасянь «Семён» тӧдмалӧма, мый миянлы колан мортыс мунӧма, но регыд должен бӧр воны.

Крестьянаӧс немецъяс грабитӧны карсаясӧс моз жӧ. Ставсӧ гижалӧмаӧсь, весиг курӧгъясӧс да кроликъясӧс. Некодлӧн абу право мыйкӧ вузалӧм вылӧ. Но старикыс кӧсйысьӧма «Семёнлы» локтан воскресенье кежлӧ судзӧдны меж.

Ми надейтчим, мый сійӧ кад кежлас Пахомовлӧн связнӧйыс бӧр воас Аджи-Мушкайӧ.

Урчитӧм воскресеньеӧ «Семён» муніс Аджи-Мушкайӧ да бӧр воис сэтысь шемӧсмӧмӧн.

Пахомовлӧн связнӧйыс вӧлӧма предатель. Став деревня син водзын сійӧ новлӧдлӧма немецъясӧс каменоломняясӧ. Кор партизанъяс отбитісны да вӧтлісны немецъясӧс, предательыс мунӧма Еникалеӧ, кӧні ӧні уджалӧ старӧстаӧн.

Нёльӧд глава

Подпольнӧй удж вылӧ кольӧдӧм морт, кодӧс, колӧ чайтны, прӧверитӧма, вӧлӧма предатель.

Дерт, ми ставным вӧлі гӧгӧрвоам, мый немецъяс локтӧм бӧрын тыдовтчасны и предательяс, но миян «чёрнӧй списокса» некымын ним век жӧ лоины дзик виччысьтӧмторйӧн.

Весиг немтӧждысьтӧм Ларчик ӧтчыд гортас локтіс дзикӧдз жугыльмӧмӧн. Дыр кыліс сылӧн ӧти радейтана кыв:

— Зараза! Вот зараза!

— Мый нӧ тэкӧд лои? Висьтав тӧлкӧн, — юалі ме.

— Бойков заводын менам вокӧй машинист. Заводсӧ эськӧ жугӧдӧма, но немецъяс кӧсйӧны восстановитны водопроводсӧ да электростанциясӧ, — шуштӧма шуис Ларчик.

— А рабочӧйясыс мый?

— Рабочӧйясыд эськӧ оз кӧсйыны! Немецъяс мырдӧн чукӧртӧмаӧсь кымынкӧ мортӧс гортъяссьыс. Кыскӧны, извинитӧй, каньӧс бӧжӧдыс. Но мӧвпыштлӧй ті, Пётр Иванович! Заводса директорӧ да посёлокса старӧстаӧ пуктӧмаӧсь Пискаревӧс! Томасовскӧй цехысь мастер Пискарев! Но, абу ӧмӧй тайӧ зараза! Сійӧ шуис, коді пӧ оз кут уджавны, ставсӧ ыста Германияӧ. Вокӧй менам сэні... Мый вӧчны?

Суседъяс лыддисны менӧ бывалӧй да тӧлка старикӧн, коді и немецъяскӧд сёрнитны кужас и русскӧйясӧс оз вузав. Ме Пискарев йылысь юаси ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, да ышловзи:

— А вокыд мый думайтӧ?

— А мый вокыс! Дерт, оз кӧсйы немецъяслы уджавны. Но мый вӧчны, кор сійӧс шошаӧдыс кыскисны.

— Но мый сэсся, — шуи ме, — мед ӧні ньӧжйӧникӧн уджалыштас на.

Тадзи ми корсим бойковец-рабочӧйяскӧд связь. Миян водзӧ уджлы тайӧ кутіс ыджыд тӧдчанлун.

Сійӧ кадас карын кутісны сёрнитны, мый Краснӧй Армиялӧн войска мездӧмаӧсь Ростов-на-Дону. Тшӧкыдджыка кутісны сӧветскӧй самолётъяс вӧчавны Керчь вылӧ налётъяс. Некымынысь тыдовтчылісны Черноморскӧй флотлӧн корабльяс да лыйлісны карсӧ.

Кор миян заводитісны бомбитны Керчь, ме, дерт, нимкодяси, кыдзи и быд сӧветскӧй патриот, но, мӧдар боксянь, зэв ёна полі, мед эськӧ бомбаыс эз веськав миян керкаӧ. Ӧд вермисны качны воздухӧ менам уна сё тысяча выль сӧветскӧй дензнакъяс, и сэк — прӧщай став конспирация!

Сёрнитӧны нин вӧлі и десант йылысь. Немецъяс тӧдчымӧнъя нервничайтісны. Паськаліс сёрни, мый Керчын олысьясӧс, медводз еврейясӧс, эвакуируйтасны Крымса мӧд районӧ.

Ноябрь кызь кӧкъямысӧд лунӧ кар пасьтала вӧлі клеиталӧмаӧсь гестаполысь приказ, кӧні висьтавсис, мый став еврейяс, кодъяс олӧны Керчь карын да сы гӧгӧрын, арлыд вылӧ видзӧдтӧг, обязанӧсь локны Сеннӧй площадь вылӧ ноябрь кызь ӧкмысӧд лунӧ кӧкъямыссянь дас кык часӧдз сьӧрсьыныс куим лун кежлӧ прӧдукта запас босьтӧмӧн. Приказ выполниттӧмысь вӧлі карайтӧны публичнӧя ӧшӧдӧмӧн.

Гитлеровечьясӧн еврейяс вылын зверскӧй расправаяс вӧчӧм йылысь тӧдӧмӧн, ме повзи Поля Говардовская вӧсна да бара муні сы ордӧ.

Поляӧс мамыскӧд да чойыскӧд ме суи ёна повзьӧмаӧн.

— Но ӧд нинӧм лёкторйыс лоны оз вермы, збыль ӧд? — зілис эскӧдны асьсӧ Полялӧн чойыс. — Прӧста эвакуируйтасны. Аддзанныд ӧд, весиг прӧдуктаыс куим лун кежлӧ...

Ме вӧзйи налы отсавны дзебсьыны быдӧнлы торйӧн. Кӧсйыси судзӧдны выль паспортъяс торъя национальностьяс да фамилиеяс вылӧ.

Поля да сылӧн чойыс ӧдйӧ сӧгласитчисны, но старука-мамыс дзикӧдз ӧткажитчис:

— Кӧсъянныд, медым миянӧс ӧшӧдісны, али мый? — скӧрысь дернитіс сійӧ. — Мыйла миянлы пышйыны да дзебсьыны? Ми абу кутшӧмкӧ преступникъяс. Ме пӧрысь морт, нэм чӧжӧн гутӧс эг ӧбӧдитлыв. Мыйысь менӧ кутасны ӧбӧдитны, кодлы ме, пӧрысьыд, кола? И нывъяс менам татшӧмӧсь жӧ, коді вермас мыйкӧ шуны налы паныд, — найӧ рамӧсь, скромнӧйӧсь, йӧзкӧд лӧсялӧны. Асьныд ті, бур морт, думыштлӧй, ті ӧд абу нин томӧсь. Мыйла миянлы дзебсясьныс? Оз ӧд куш миянӧс ыстыны, а уна тысяча еврейӧс. Кӧні ставӧн лоӧны, сэні и ми, а пышйӧм арестантъяс моз дзебсясьны ог кутӧй.

Кыдзи ми эг зільӧй, но старукаӧс убедитны эз удайтчы. Некутшӧм ногӧн сійӧ эз сӧгласитчы лэдзны ас дінсьыс Поляӧс. Кутіс бӧрдны, норасьны, мый сійӧ висьӧ, нинӧм керны оз вермы да ньӧтчыд эз думайтлы, мый Поля вермас эновтны сійӧс пӧрысьӧ-нэмӧ.

— Тӧданныд мый, — бӧрдігтырйи шыасис сійӧ ме дінӧ, — Поля кодлыськӧ босьтіс видзны мануфактура, а ми ӧні мунам. Тані кӧлуйсӧ гусявласны, а сёрниыс миян вылӧ усьӧ. Ме кӧть эськӧ ачым нуа кӧзяиныслы, но сійӧ оз висьтав, кодлӧн кӧлуйыс.

Ме гӧгӧрвои, мый сёрниыс мунӧ подпольнӧй организациялӧн эмбур йылысь, кодӧс ме сеті Полялы немецъяс локтӧм водзвылын.

— Ме тӧда, тайӧ кӧлуйыс ӧти тӧдса нывбабалӧн, — лӧньӧді ме старукаӧс. — Сійӧ ачыс волас да босьтас, та вӧсна энӧ тӧждысьӧй.

Менӧ колльӧдігӧн Поля шуис:

— Мамӧ менӧ киӧд и кокӧд кӧрталіс. Лоӧ накӧд мунны. Кута уджавны сэн, кӧні овны мӧдам. Босьтчыла тіянкӧд йитӧд лӧсьӧдны. Адресныд тіян эз вежсьы?

— Эз на. Любӧй кадӧ верманныд используйтны сійӧс.

Ноябрь кыкӧд лунӧ асывнас ме ысті Клераӧс видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ Сеннӧй площадь вылын. Час кыкын сійӧ бӧр локтіс бӧрдігтырйи.

Кӧкъямыс чассянь площадь вылӧ заводитісны чукӧртчыны еврейскӧй семьяяс. Дас кык час кежлӧ чукӧрмисны нин некымын тысяча. Йӧзсӧ заводитісны вӧтлыны-нуӧдавны партияясӧн сё-кыксё мортӧн. Еврейяслысь ӧти партия Клера колльӧдӧма тюрьмаӧдз да аддзылӧма, кыдзи на бӧрся пӧдласьӧма кӧрт воротаыс. Сэсся сійӧ бӧр локтӧма площадь вылӧ. Сэні некод нин абу вӧлӧма. Сӧмын кымынкӧ жандарм сулалӧмны.

Ӧти бокыса уличаысь петіс старик-еврей. Сылы буракӧ, сьӧкыд вӧлі кӧлуйсӧ нуны, сійӧ мудзӧма. Тыртӧм площадьсӧ аддзӧм бӧрын старик повзис, мый сёрмис. Сійӧ матыстчис жандарм дінӧ да мӧдіс мыйкӧ висьтавны кӧлуй вылас да кокъяс вылас индалӧмӧн. Жандарм тэрмасьтӧг перйис револьверсӧ да лыйис старикӧс.

Декабрь кыкӧд лунӧ, водз асывнас, Ларчиклӧн да Василийлӧн гӧтыръясыс мунісны Багерово сиктӧ. Сэні, колхознӧй му вылын, кольлі кертӧм картупель. Карса олысьяс частӧ ветлывлісны сэтчӧ да немецъясысь гусьӧн керисны картупельсӧ.

Нывбабаяс бӧр локтісны лун шӧр гӧгӧр, мешӧкъястӧг, сінисадьӧсь.

Сійӧ луннас ме первойысь тӧдмалі Багеровскӧй противотанкӧвӧй рӧв дінын систематическӧй массӧвӧй лыйлӧмъяс йылысь.

Быттьӧ сім сьӧд кымӧр ӧшйис кар весьтӧ. Оз позь вӧлі петны керкаысь, медым не зурасьны кутшӧмкӧ страшнӧй сцена вылӧ. Ӧшӧдӧмъяс вылӧ, кодъяс пыр на довкъяласны скверын, карса олысьяс дугдісны нин видзӧдны. Ёна страшнӧйджык вӧлі аддзыны ловъя йӧзлысь чужӧмъяссӧ, кодъясӧс немецъяс куталісны, кыскисны, нуисны, вӧтлісны лыйлыны.

Коркӧ думайтлі, мый немецъясӧс ме тӧда, но, вӧлӧмкӧ, ставсӧ, мый вылӧ способнӧйӧсь фашистъяс, он вермы думыштны.

Карса больнича дінті мунігӧн Лидия Николаевна аддзылӧма, кыдзи сэтысь немецъяс петкӧдалісны висьысьясӧс, ӧти бельё кежсьыныс кыскисны найӧс лым да няйт кузя да пескӧс моз шыблалісны грузӧвикъясӧ. Тайӧ вӧліны еврейяс, кодъясӧс немецъяс веськыда больничасяньыс нуисны Багеровскӧй рӧвӧ.

Ӧтчыд ме вӧлі муна Энгельс улича кузя. Менӧ панйис восьса грузӧвик. Сэні пукалісны кымынкӧ еврей — мужчинаяс, нывбабаяс да ар дас нёля ӧти детинка.

Гырысьяс пукалісны ӧшӧдӧм юрӧн, быттьӧ измӧмаӧсь. А детинкаыс, кутӧм зверпи моз, пыр бергаліс, пыр видзӧдіс кар кузя ветлысьяслы синъясас, тыдалӧ, челядь моз мыйкӧ вылӧ надейтчис на.

Кор сійӧ видзӧдліс менам синъясӧ, ме бергӧдчи мышкӧн. Ме эг вермы видзӧдны. Ог тӧд, аддза ог ме коркӧ ас олӧмын тайӧ кевмысяна челядь синъяс дорсьыс мыйкӧ страшнӧйджыкӧс!

Еврейясӧс охраняйтісны винтовкаяса кык полицейскӧй. Друг машинасьыс ӧти нывбаба чеччыштіс туй вылас. Грузӧвик друг тормозитіс. Ӧти полицейскӧй чеччыштіс нывбаба бӧрся. Нывбабаыс котӧртіс телеграфнӧй столб дінӧ да, кыкнан кинас сійӧс сывйыштӧмӧн, шлювдіс муӧ. Полицейскӧй кутіс кучкавны сійӧс прикладӧн. Столбӧ ёна кутчысьӧмӧн нывбаба лёк горшӧн горзіс:

— Ви тані, некытчӧ ог мун! Мем ставыс ӧткодь! Ог мун!

Ветлысь-мунысьяс кытшалісны нывбабаӧс да полицейскӧйӧс. Шуд вылад, маті гӧгӧрын эз лӧсявны немецкӧй салдатъяс. Йӧзыс чӧв олӧмӧн, зумыша видзӧдісны полицейскӧй вылӧ да тӧдчытӧма топӧдісны сійӧс кытшӧ.

Вӧлі зэв лӧнь. Сӧмын грузӧвикыс эраліс да лёк горшӧн горзіс арестованнӧй.

— Бур йӧзӧй! Найӧ миянӧс вины нуӧны! Мыйысь?

Друг кутшӧмкӧ олӧма нывбаба уси еврейка да полицейскӧй костӧ. Кымынкӧ морт уськӧдчисны лэптыны сійӧс полицейскӧйӧс йӧткыштӧмӧн. Тайӧ кадас машинаысь чеччыштіс детинкаыс да воши киссьӧм керкаяс костӧ.

Машинаын пукалысь охранник горзыны кутіс. Мукӧд арестованнӧйяс пышйӧмысь повзьӧмӧн полицейскӧй эновтіс столб дінӧ нывбабасӧ, ёрччыштіс, чеччыштіс машинаӧ, и найӧ мунісны.

Йӧз разӧдчалісны чӧла. Еврейка вылӧ усьысь нывбаба отсаліс сылы чеччыны, вежсис сыкӧд чышъянъяснас да нуӧдіс аскӧдыс.

Ме висьтавлі нин, мый «Семёнлӧн» да «Машалӧн» гортсаясыс миян гортсаяс серти вӧлі ёна торъялӧны. «Семёнлӧн» кӧзяеваыс ыджыд надея кутісны немецъяс локтӧм вылӧ. Найӧ вӧлі арталӧны бӧр получитны ассьыныс град йӧръяс. Кӧзяйкаыслӧн племянникыс регыд заводитіс уджавны полицияын; сылӧн вокыс, зэв писькӧс да визув, ар комына, ыджыд опыта спекулянт, ӧні довъяліс на уджтӧг. Мӧд вокыс заводитіс уджавны комендант ордын переводчикӧн.

А миян дворын, мӧдарӧ, унджыкыс овмӧдчисны рабочӧй йӧз. Ме зіли этшаджык сёрнитны, унджык кывзі, а миян рупорӧн вӧлі Василий, коді суседъяс водзас пӧльзуйтчис авторитетӧн. Ме дінӧ тшӧкыда волывлісны сӧветуйтчыны йӧз, кодъясӧс грабитӧмаӧсь немецъяс. Ме пырджык надеятӧг шевгӧдлі киясӧс.

— Мый нӧ вӧчан! Норасьны кӧ мунанныд, лёкджык лоӧ. Неважӧн лыйлісны нывбабаӧс, коді вӧлі мунӧма норасьны, сылысь мӧссӧ нуӧмаӧсь да.

Ефрейтор Отто кыкысь ли куимысь пыравліс миянӧ. Кӧсйысис кыдзкӧ пыравны ӧбедайтны. Шуд вылад, эз волы, но, кор миян дворӧ волывлісны мыйсюрӧ сӧвтны да нуны немецкӧй салдатъяс, ме стрӧга шулывлі налы, мый тані ӧбедайтӧ господин обер-ефрейтор. И найӧ сэк жӧ мунлісны.

Но миян керкаса олысьяслӧн популярностьыс кутіс беспокоитны менӧ. Кӧть кор он видзӧдлы, дворын век йӧз. Чукӧртчасны улича кузяласьыс да сёрнитӧны лунся выльторъяс йылысь.

Василийлы да Ларчиклы ме шуи, мый тадзи кӧ водзӧ кутас мунны, то гестапо, дерт, миянлысь керкатӧ босьтас пасйӧг вылӧ. Та бӧрын кутісны чукӧртчывлыны видзчысьӧмӧнджык.

Сведениеяс миянлы воалісны дугдывтӧг нин — и, колӧ шуны, быдсяма пӧлӧсыс. «Семён» да «Маша» мыйсюрӧ тӧдмавлісны кӧзяин воксянь-переводчиксянь да полицай племянниксянь, а ми Лидия Николаевнакӧд — миян суседъяссянь.

Ларчик вок пыр ме тӧда вӧлі, мый вӧчсьӧ Бойков заводын. Клава висьтавліс табачнӧй фабрика йылысь, кодӧс немецъяс заводитісны восстанавливайтны. Василий да дрогальяс пыр кутшӧмсюрӧ юӧръяс воавлісны орчча сиктъясысь.

Декабрь кӧкъямысӧд лунӧ ме кори «Семёнӧс», «Машаӧс».

Комитет заседание вылын карын политическӧй положение йылысь да миян матыса могъяс йылысь сёрнитӧм бӧрын ми воим выводӧ, мый асланыс восьса грабёжӧн да террорӧн немецъяс асьныс эрдӧдӧны йӧз водзас «выль порядоклысь» збыль пытшкӧссӧ, да тӧдчӧны нин результатъяс найӧ «просветительнӧй» уджлӧн.

Кор вӧлі йӧзӧдӧма еврейясӧс гестапоын регистрируйтӧм йылысь, некод эз вермы мӧвпыштны, мый найӧс дорвыв кутасны лыйлыны. Эз думайтны тайӧс весиг сэк, кор еврейяслы прикажитісны локны Сеннӧй вылӧ. Но ӧні, кор гестапоын мунӧ крымчакъясӧс регистрируйтӧм, карын сёрнитӧны нин сы йылысь, мый немецъяс лӧсьӧдчӧны крымчакъясӧс лыйлыны.

— Тӧрыт лыйлісны став еврейяссӧ, аски — крымчакъясӧс, а аскомысь — миян бердӧ, русскӧйяс бердӧ, босьтчасны, — со мый сёрнитӧны ас костаныс карса олысьяс.

Багеровскӧй рӧв бӧрын весиг «Машалӧн» да «Семёнлӧн» кӧзяеваыс кутісны унджык сёрнитны лыйлӧмъяс йылысь асланыс градъяс дорысь.

«Маша» висьталіс ӧти сцена йылысь, коді вӧлӧма сы син водзын.

Кӧзяйкалӧн племянник — полицай — локтӧма тьӧтка дінас сӧветла. Сӧветскӧй работникъясӧс куталӧмысь сылы вӧзйӧны вель ыджыд содтӧд дон.

Кӧзяйкаыс вӧлӧм ноксьӧ пач дорын. Сійӧ крута бергӧдчас зонланьӧ.

— Со, аддзылін? — сійӧ грӧзитіс укватнас. — Аслам киясӧн юртӧ пасьварта, выдайтан кӧ тэ кӧть ӧтикӧс!

И ропкигтырйи бергӧдчис сылы мышкӧн:

— Нэм чӧжӧн ме татшӧм пӧрядокъястӧ эг на аддзыв! Челядьӧс лыйлӧны — и мыйысь? Мед найӧ кӧть кодлӧнӧсь, но ӧд найӧ — челядь.

Вӧліны нин явӧ негодуйтан фактъяс.

Биржа трудаӧ локтіс жандарм да кутіс бӧрйыны йӧзӧс удж вылӧ. Ӧти олӧма рабочӧй йӧткыштіс немецӧс, кор сійӧ кутіс соскӧдыс кыскыны петанінланьӧ. Жандарм кучкис плетьӧн рабочӧйлы чужӧмас. Рабочӧйыс кулакъяссӧ чабыртӧмӧн гораа шуис:

— Ог пов! Кӧть ті мый вӧчад, а тіянлы тані не овны.

Немец эз гӧгӧрво, но сэні вӧлысьяслӧн чужӧм выланыс тӧдчис ошкана нюмдӧм. Скӧрмӧм немец котӧртіс биржаса заведующӧйлӧн кабинетӧ, а йӧзыс пышйисны.

Татшӧм примеръясыс ӧні лунысь лунӧ лоины пыр унджык и унджык. Вӧлі бура нин тӧдчӧ, мый йӧзыс заводитӧны «пузьыны».

Ми решитім, мый зэв бура нин законспирируйтчим, кад нин дасьтыны явочнӧй квартира да вочасӧн тӧдмавны йӧзӧс, кодъяслы позьӧ дӧверитны патриотическӧй группаяс организуйтӧм. Медся лӧсялана мортӧн ми ставӧн лыддим Василийӧс.

Вӧлі решитӧма, кыдз позьӧ ӧдйӧджык, оборудуйтны столярнӧй мастерскӧй. Явкаяслы места кындзи, тайӧ лоӧ выль тӧдсаясӧс лӧсьӧдан средствоӧн.

Кытчӧдз Пахомовкӧд связьыс абу на, миян типографияным сы ордын, колӧ аддзыны наборщица Никишоваӧс, кодӧс Сирота кольӧдіс Керчӧ, да заводитны корсьны керка, кӧні позис эськӧ лӧсьӧдны типография.

«Маша» висьталіс, мый кӧзяйкаыслӧн вокыс — переводчикыс — сӧгласитчис дон вылӧ сетавны сылы немецкӧй кыв кузя урокъяс.

— Сӧмын сійӧ шуӧ, мый зэв пӧ занят, да урокъяс вылас корӧ волыны сы дінӧ гортас.

Тайӧ вӧлі зэв лӧсялана. Тайӧ переводчик пырыс позьӧ вӧлі босьтсьывны корсьны немецкӧй комендатураӧ пыран туй.

Комитет заседание бӧрын ме муні квартираса кӧзяин дінӧ. Керкаыс вӧлӧмкӧ прӧстмӧма. Кавалеристъяссӧ кытчӧкӧ вуджӧдӧмаӧсь. «Николайлы» ме поручиті, кыдзи компаньонлы, оборудуйтны столярно-слесарнӧй мастерскӧй.

Кӧзяин аддзӧ вӧлі, мый ме кӧсъя ӧдйӧджык босьтны помещениесӧ, да воспользуйтчис тайӧн. Сійӧ корис, мед ми ремонтируйтім керкасӧ ставнас. Кор нин ставыс вӧлі дась, кык комнатаӧ овмӧдчис кӧзяин семьянас, а кык комната сдайтіс миянлы, донсӧ во джынсяысь босьтіс водзвыв. Тайӧ миянлы вӧлі зэв лӧсялана.

Ыджыдджык комнатасӧ ми лӧсьӧдім мастерскӧй улӧ, а ичӧтас овмӧдчис «Николай». Инструментъяс, кодӧс ме вайи Симферопольысь, стеклӧ, кӧрт тув, кодӧс получиті Сирота пыр, миянлы ӧні зэв ёна згӧдитчисны, сы вӧсна мый немецъяс воӧм бӧрын став магазинъяссӧ да рынокъяссӧ вӧлі тупкӧма, и карын нинӧм оз позь вӧлі ньӧбны. Бӧчкаяс вылӧ ми лӧсьӧдім верстакъяс, пукталім инструментъяс, киссьӧм керкаясысь вайим важ кӧрт, чукӧртім пӧвъяс, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, тырвыйӧ обеспечитім асьнымӧс материалӧн.

Кӧзяин решитіс, мый ми долженӧсь сылы ставсӧ вӧчны дон босьттӧг. Кулаклӧн кодь горшлунӧн сійӧ кыскаліс миянӧ ремонтируйтны быдсяма кӧлуйсӧ: куим примус, нёль кастрюля, ведра, чайник, некымын томан, весиг лампаысь сімӧм горелка. Тайӧ кламнас миян мастерскӧйным пыр жӧ лои прамӧй мастерскӧй кодь. «Николай» кутіс пӧчиняйтны. Меным уджсӧ кӧзяин аддзис жӧ: лӧсьӧдыштны тӧвся рамаяс да ӧдзӧс.

Мастерскӧй оборудуйтӧм вылӧ коли дзонь вежон.

Тайӧ каднас Отто муніс аслас частьыскӧд. Сійӧ шуис, мый мунӧ недыр кежлӧ — лӧсьӧдчӧны штурмуйтны Севастополь и рӧштво кежлӧ фюрер приказ серти карсӧ лоӧ босьтӧма. Кутшӧм дӧсаднӧ вӧлі, мый обком эз вермы обеспечитны миянӧс рацияӧн! Кымын интереснӧй разведданнӧйяс эськӧ ми вермим юӧртны ыджыд му вылӧ!

Ме кори Оттолысь мыйкӧ пӧдаритны казьтылӧм вылӧ. Сійӧ дыр чӧв оліс. Пӧжалуй, сійӧ эськӧ ӧткажитіс, но Клера шуис, мый ми пӧ ставным кутам гажтӧмчыны сытӧг, корис пӧдаритны фотокарточкасӧ да сэк жӧ мыччис сэтчӧ гижӧм вылӧ чернила.

Отто небзис. Зепсьыс сійӧ кыскис фотография, кӧні вӧлі снимайтчӧма параднӧй формаӧн, морӧсас крестӧн, да гижис: «Оттосянь Клералы казьтылӧм вылӧ». Меным сійӧ пӧдаритіс зептын новлӧдлан ичӧтик немецко-русскӧй словарь да гижыштіс: «Оттосянь Петерлы казьтылӧм вылӧ».

Бӧрынджык тайӧ пӧдаркиясыс, кыдзи аслыссяма талисманъяс, видзисны миянӧс фашистскӧй грабительяс усьласьӧмысь. Мыйӧн миян квартираӧ локтасны вӧлі немецкӧй салдатъяс, ми пыр жӧ вӧлі петкӧдлам налы обер-ефрейторӧн гижалӧм пӧдаркияссӧ, и немецъяс кольлісны миянӧс вӧрзьӧдтӧг. Миянлы шуд вылӧ, Оттоыс ачыс сэсся эз петкӧдчыв карас. Тыдалӧ, сійӧ пуктіс ассьыс дона юрсӧ Севастополь дорӧ, кодӧс вӧлӧмкӧ оз позь кокньыдикаӧн босьтны.

Мастерскӧйӧ кутісны пыравлыны уна сикас йӧз. Волывлісны суседъяс видзӧдлыны, кутшӧм миян мастерскӧйным, да тӧдмасьны миянкӧд. Волісны домашньӧй кӧзяйкаяс, вайлісны пӧчинитавны чайник либӧ керосинка. Пырис ӧтчыд и Ларчиклӧн вокыс, ар кызь куима кымын мича статя зон, буретш сійӧ, кодӧс ме тшӧктывлі кольччыны заводӧ. Сійӧ висьталіс, мый заводын водопровод да электростанция восстановитны кӧсйӧмысь немецъяслӧн нинӧм абу артмӧма.

— Удж вылӧ вӧтлісны морт сё ветымынӧс. Но ми зілям ставсӧ вӧчны сідз, медым некутшӧм пӧльза эз ло. Джын рабочӧйыс пышйис нин: деньга оз мынтыны, пыр лёкысь видӧны. Мыйкӧ кӧ лоӧ — ныр-вомад зульӧдӧны. А ті видзӧдлӧй, няньыс кутшӧм! — сійӧ петкӧдліс сьӧд ёкмыль, быттьӧ идзас да му сорлалӧмаӧсь. Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Вок меным сӧветуйтіс тіян дінӧ пыравны. Ме ӧд абу шыбитана слесарь.

Но мем окота вӧлі тайӧ зонсӧ кольӧдны заводас да кори сійӧс виччысьыштлыны на.

— Миянлы инструментъяс да материалъяс колӧны, — шуи ме прӧщайтчигӧн, — зільӧй судзӧдны найӧс. Пыравлӧй частӧджык миянӧ. Ассьыныд ёртъястӧ вайӧдлӧй. Гашкӧ, быдса артель котыртам.

Ӧтчыд дворӧ пырисны кык немецкӧй салдат. Чужӧмъясныс — мольыдӧсь, петлицаясаныс — самолётъяс.

— Кык пань да тарелка! — прикажитіс ӧтикыс, варенье тыра стекляннӧй банка вылӧ индӧмӧн, кодӧс кутіс киас.

«Кодлыськӧ варенье гусялӧмаӧсь, — гӧгӧрвои ме, — да кӧсйӧны ёртъяссьыс гусьӧн сёйны».

Кӧзяинным любӧпырысь корис немецъясӧс аслас комнатаӧ.

— Ті, Пётр Иванович, пыралӧй жӧ. Меным налысь мыйсюрӧ юавны колӧ.

Немецъяс пуксисны пызан сайӧ. Кӧзяин тшӧктіс гӧтырсӧ вайны тарелкаяс, паньяс да вашнитіс меным пельӧ:

— Анапа абу на босьтӧмаӧсь?

— Войнаыс регыд помасяс? — юалі ме салдатъяслысь.

Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс да нинӧм эз вочавидзны.

— Менам ӧти тӧдса, обер-ефрейтор Отто, важӧн нин висьтавліс, войнаыс пӧ регыд помасяс, а сійӧ век на оз помась.

— Ӧні регыд, — нурбыльтіс немец. — Япония объявитіс война Америкалы да Англиялы.

Япония заводитӧма воюйтны! Тайӧ выльтор!

— Но мый, Пётр Иванович, Анапасӧ босьтӧмаӧсь? — юасис кӧзяин.

— Старик юасьӧ, босьтінныд энӧ на ті Анапа, сэні сылӧн керка эм, сэтчӧ кӧсйӧ мунны.

— Анапа? А мый сійӧ Анапаыс? — гӧгӧрвотӧг юаліс немец.

— Сійӧ Кавказын кар.

— Эгӧй на, Кавказ босьтам Москва бӧрын.

— Москва бӧрын? — шензи ме. — Отто важӧн нин висьтавліс, Москвасӧ пӧ кытшалӧма.

— А ті коді сэтшӧмыс? — друг юаліс менсьым салдат.

— Ме — тайӧ мастерскӧяс кӧзяин, а Отто — менам бур друг, со сылӧн пӧдарки, — ме гордӧя петкӧдлі налы гижӧда словарик.

Найӧ внимательнӧя видзӧдлісны гижӧд вылӧ, сэсся ме вылӧ.

— Стеклӧяс пуктавны кужад?

— Верма, сӧмын стеклӧыс абу.

— Мунам миянкӧд.

Ме повзи: «Но, шеді, тыдалӧ, аслам юасьӧмъясӧн!»

Нинӧм он вӧч. Ме пыри мастерскӧйӧ, босьті стеклорез, тэрмасьӧмӧн висьталі «Николайлы», кытчӧ муна. Сійӧ повзьыштіс жӧ.

Кор ме вӧлі пета салдатъяскӧд, менӧ суӧдіс кӧзяин.

— Пётр Иванович, а Анапаыд нӧ кыдзи?

— Да энлӧй ті асланыд Анапаӧн, — скӧрысь ӧвтышті ме.

Салдатъяс вайӧдісны менӧ пролив берегдорса керкаӧ. Дворас, пу вышка вылын, чурвидзис пушка. Сы дінын сулалісны кык салдат.

«Тюрьма», друг мӧвпышті ме.

Керкаын вӧліны кызь кымын салдат. Мекӧд локтысьяс пиысь ӧти мыйкӧ шуис налы гусьӧник. Салдатъяс кытшалісны менӧ да заводитісны юасьны, коді ме, мый вӧча, да кытысь тӧда немецкӧй кывсӧ. Ме ас йылысь висьталі сійӧс жӧ, мый висьтавлі и Оттолы, сӧмын содті, мый обер-ефрейтор отсӧгӧн ме восьті ассьым мастерскӧй.

Друг кыліс тревога, салдатъяс чепӧсйисны ывлаӧ, кайисны вышка вылӧ да кутісны лыйлыны пушкаысь, коді вӧлӧма зенитнӧй орудие. И тані сӧмын ме гӧгӧрвои, мый тайӧ абу лётчикъяс, а зенитчикъяс.

Кор тревогаыс помасис, меным тӧдса нин кык салдат бӧр пырисны керкаӧ. Ӧти вайис стеклӧ рама да индіс ӧшиньӧ, кодӧс вӧлі тупкӧма фанераӧн:

— Стеклӧав!

Ме заводиті уджавны. Салдат судзӧдіс этажерка вылысь гӧрд переплёта ыджыд книга. Ме пыр жӧ тӧді «СССР-ын гражданскӧй войналӧн историялысь» первой том.

— Ленин? — немец зургис чуньнас Ильич портретӧ.

— Ленин.

— Лениныс бур морт? — чорыда видзӧдіс сійӧ ме вылӧ.

«Со и допрос заводитчис, — мӧвпышті ме. — Мый нӧ налы вочавидзны? Шуны «лёк» — кывйӧй оз бергӧдчы».

Ме водзӧ сувтіс ловъя Ильич, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі Цюрихын первойя мировӧй война дырйи. Ми сёрнитім Россияӧ подпольнӧй удж вылӧ менам бӧр локтӧм йылысь. «Шойччыштанныд неуна да сэк и мунанныд», — шуис Владимир Ильич.

— Да, Ленин бур морт, — ме веськыда видзӧдлі немец вылӧ.

— Мыйла бур?

— Кыдзи нӧ! Важӧн Россияын царь вӧлі, муыс помещикъяс ордын вӧлі, рабочӧйяс уджалісны дас вит часӧдз. Йӧзыс вӧліны пемыдӧсь, неграмотнӧйӧсь. Ленин дырйи муыс крестьяналы вуджис, рабочӧйяс кутісны уджавны кӧкъямыс час, став челядьыс велӧдчӧны, культура кутіс быдмыны. Германияын вылын жӧ культураыд.

— Да! — здӧвӧля видзӧдлісны салдатъяс ӧта-мӧд выланыс.

— Кымын член большевик партияын? — юаліс салдат.

— Ог тӧд. Ме беспартийнӧй. Лыддьывлі газетаысь, быттьӧ пӧ квайт миллион.

— Большевикъяс квайт миллион, а йӧзыс сё ӧкмысдас миллион. Мыйла нӧ эськӧ став салдатыс Сталин вӧсна тышкасьӧны?

— Том русскӧйяс зэв радейтӧны тышкасьны. Кор ме вӧлі детинка, ачым радейтлі тышкасьны, — нюмді ме. — Нырсьым вӧлі вир петӧ, а век тышкася.

Немецъяс видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.

— А Уралӧдз ылын на? Кӧдзыд сэні?

— Зэв кӧдзыд. Ме сэні вӧвлі. Пышйи кӧдзыдсьыс. Но кыдзи нӧ ті Уралас веськалад? Первой ӧд колӧ Москва босьтны.

Салдат баквала шуис:

— Москваын большевикъяс метроын вӧйтӧмаӧсь куим миллион йӧзӧс, фюрер прикажитіс миян армиялы бӧрыньтчыны Москваысь комын километр да не пырны сэтчӧ, кытчӧдз иностраннӧй журналистъяс оз воны Москваӧ, медым аддзывны асланыс синнас большевикъяслысь варварствосӧ.

Комнатаӧ пырис ефрейтор, салдатъяс орӧдісны сёрнисӧ. Ме эштӧді уджӧс да муні, татшӧм виччысьтӧм приключениеыслӧн бура помасьӧмнас нимкодясьӧмӧн.

«Николай», тыдалӧ, ёна волнуйтчӧма.

Мастерскӧйын ме сылы ставсӧ висьталі.

— Ӧтитор яснӧ: немецкӧй салдатъяслӧн воддза уверенностьыс абу нин. И Москвакӧд налӧн делӧныс эз артмы. Москва — миян.

Сы йылысь юӧр, мый Москва миян, ми зэв ӧдйӧ паськӧдім.

Ми серавлім:

— Отто вӧйтіс метроӧ миллионӧн-джынйӧн, зенитчикъяс — куимӧс. Интереснӧ, уна-ӧ кодкӧ ещӧ вӧйтас?

Кыдзи ми решитім комитетын, Лидия Николаевналы ме сеті наборщица Никишовалысь пароль, висьталі, кутшӧмджык сійӧ, и Лидия Николаевна муніс типографияӧ.

Лидия Николаевна висьтасис Никишовалӧн важ тӧдсаӧн, да сылӧн юасьӧмъясыс некодӧс эз шензьӧдны. Но типографияса ӧти пӧрысь рабочӧй шуис, мый Никишова медасьны эз на волыв.

Срокыс, код чӧж Никишовалы колӧ вӧлі «пукавны», абу на помасьӧма, и миянлы, виччысьӧмысь кындзи, нинӧм эз коль вӧчны.

Ме арталі, мый кад нин подпольнӧй уджӧ кыскыны Василийӧс. Ме кори сійӧс ас ордӧ чай юны да сёрни костын сылы шуи:

— Ті тӧданныд нин, мый Ростов-на-Дону босьтӧма Краснӧй Армияӧн?

— Кывлі.

— Сёрнитӧны ёна, мый миянӧ регыд должен высадитчыны десант.

— Тайӧ и немецъяс поведение серти тӧдчӧ: ёна нервничайтӧны.

— Миянлы колӧ мыйӧнкӧ оправдайтны Краснӧй Армия водзын оккупированнӧй территория вылын ассьыным олӧмнымӧс.

— Та йылысь ме унаысь нин думыштлі, — ышловзис Василий, — но ог тӧд, мый вӧчны. Ме морт беспартийнӧй, сэтшӧм тӧдсаяс абуӧсь, коді эськӧ вермис отсавны.

— Та йылысь ме и кӧсъя тіянкӧд сёрнитыштны. Тайӧ лунъясӧ ме паныдаси ӧти морткӧд. Сійӧ мем веськыда висьталіс, мый кутӧ йитӧд подпольнӧй организациякӧд. Сылы сетӧмаӧсь задание организуйтны сӧветскӧй ногӧн настроитчӧм йӧзӧс. Сійӧ и менӧ кӧсйӧ кыскыны тайӧ уджас. Ме решиті тіянкӧд сӧветуйтчыны. Ми ӧд — русскӧй йӧз и ог вермӧй миритчыны оккупантъяскӧд.

— Тайӧс ті, Пётр Иванович, веськыда шуинныд, — пӧся вочавидзис сійӧ. — Миянлысь русскӧй душанымӧс ньӧтчыд некод оз нетшышт.

— Менам тӧдсаыд сідзи и шуис. Лёк, мый оружиеным миян абу.

Сійӧ мӧвпыштіс да, тыдалӧ, дзикӧдз решитчӧмӧн, нуӧдіс менӧ ӧшинь дорӧ.

— Аддзанныд?

Миян ӧшинь улын вӧлі зэв ыджыд воронка — немецкӧй бомбаысь на. Местаыс нюр кодь, воронкаыс пыр жӧ ваӧн тыри, да сэні сідзи и сулаліс косьмывтӧм ва гӧп.

— Сэні, гуран пыдӧсас, винтовка дас кык кымын. Миян шыблалісны. Ме ачым шыбитлі сетчӧ ассьым винтовкаӧс. Позьӧ судзӧдны, весавны. Менам и йӧз эмӧсь, кодъяслы сӧмын сигнал сет, мунасны кытчӧ колӧ и оружие аддзасны.

— Зэв бур! Йитчӧй сійӧ йӧзыскӧд. Первой неыджыд группа организуйтӧй куим-ӧ-вит мортысь. Йӧзыс кӧ унджык лоӧ, организуйтӧй мӧдӧс. Группаясас назначитӧй руководительясӧс, босьтӧй учёт вылӧ став оружие. Сӧмын мед тайӧ йӧзыс ӧта-мӧднысӧ эз тӧдны. Став делӧсӧ колӧ кутны ёна гусьӧн.

— Тайӧс ме зэв бура гӧгӧрвоа. Ӧти болтун вермас ставнысӧ пӧгубитны.

— Кыв шутӧг! Давай, Василий, действуйт. Связь мекӧд кут, а ме кута докладывайтны подпольщиклы. Ещӧ сійӧ шуис, колӧ пӧ лӧсьӧдны немецъяс бӧрся наблюдение, стӧча тӧдмавны, кӧні кутшӧм частьяс сулалӧны, кӧні кутшӧм огневӧй точкаяс. Мӧдар берегын ставсӧ колӧ тӧдны.

— Гӧгӧрвоана. Разведка колӧ.

— Вӧчӧй сідз, медым разведкасӧ быд патриот нуӧдіс. Сідзкӧ, сёрнитчим?

— Ставсӧ лоӧ вӧчӧма.

— А кыдзи ті Ларчик йылысь мӧвпаланныд? — юалі ме сылысь мунӧм водзвылын. — Ті сійӧс ме дорысь ёнджыка тӧданныд.

Василий лэптыштліс пельпомъяссӧ.

— Ларчик прамӧй морт, но абу выдержаннӧй, юыштны радейтӧ. Бӧръя кадас сійӧ частӧ гажа юра, пыр сьылӧ. Мыйысь сійӧ радлӧ — ме ог тӧд. Татшӧм делӧяс йывсьыс ме эськӧ тіянлы эг сӧветуйт сёрнитны сыкӧд.

Ме куті беспокоитчыны: Ларчик ӧд вӧлі тӧдӧ курӧг поз улысь менсьым дзебӧм портвейнӧс.

Мӧд луннас ме пыри Ларчик ордӧ. Пиыскӧд сійӧ куйліс крӧвать вылын да гораа сьыліс. Мыйӧн аддзис менӧ, пыр жӧ лӧнис.

— Кывзы, друганӧй. Тэ мыйкӧ зэв тшӧкыда кутін сьывны? — юалі ме.

— А мый нӧ сэсся вӧчны? Гӧтырӧй бельё мыськыны муніс, а ме кагакӧд ворса.

— А тэ ворсігмозыд менсьым бутылкаяссӧ он сӧдзӧд?

— Но, мый ті, сэтшӧмтор ме ог жӧ вӧч?

— А тэ всё-таки честнӧя висьтав; лыддя кӧ, кымын бутылка оз тырмы?

Сійӧ чуймис, повзис, мый ме збыль кӧсъя прӧверитны сійӧс.

— Тӧданныд, Пётр Иванович, честнӧя признайтча тіянлы. Кӧть мый вӧчӧй, но ог вермы, ей-богу, ог вермы спокойнӧя мунны курӧг поз дінтіыс. Магнит моз, дзик магнит моз кыскӧ и кыскӧ.

— Мый эськӧ кытчӧ оз кыскы, — шуи ме сылы кӧритӧмӧн, — но колӧ жӧ кутыштны асьтӧ. Тэ ӧд честнӧй морт, не кӧ тайӧ, ме эськӧ эг дӧверит тэныд. Сэсся ӧд ме тэнӧ ог жӧ ӧбижайт, ачым пыр сета.

— Эн скӧралӧй, Пётр Иванович, прӧститӧй менӧ. Ог сэсся, ей-богу, ог кут сэсся. Вот аддзыланныд.

Кӧть Ларчик и пӧся эскӧдіс менӧ, но ме решиті кыдз позьӧ ӧдйӧджык мездыны сійӧс тайӧ «магнитсьыс».

Сэк жӧ ми заводитім пӧртны олӧмӧ план, коді менам важӧн нин вӧлі дась.

Кад нин вӧлі йитчыны Крымса мукӧд районъяскӧд. Та вылӧ медся бур формаӧн ме лыдди комиссионнӧй магазин.

«Семёнӧс» да «Машаӧс» вӧлі тӧдӧны, кыдзи важъя озыр йӧзӧс, а менӧ судитлісны гусясьӧмысь, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, некод оз сомневайтчы, мый ми деньгаа йӧз, и кор «Семён» — шыӧдчис кӧзяйка вок дорӧ, спекулянт дорӧ, мый эз эськӧ лёк вӧв переводчик пыр корны разрешение да восьтыны магазин, сійӧ окотапырысь сӧгласитчис.

Сійӧ вӧлі опытнӧй морт да делӧсӧ вермис сувтӧдны прамӧя. Кӧлуй ньӧбалӧм да вузалӧм могысь колӧ вӧлі ветлывлыны кытчӧсюрӧ бокӧ.

Миян план серти ме кольчча Крымӧ, а «Маша» — кыдзи магазинса кӧзяин Костенколӧн гӧтыр — вермис мунны Старӧй Крымӧ, кӧні сійӧ войдӧр уджавліс, да тайӧ ветлігас лӧсьӧдны связь подпольщикъяскӧд, кодъясӧс сійӧ кольӧдліс сэтчӧ. Тайӧ ветлігас жӧ «Машалы» колӧ вӧлі лӧсьӧдны связь вӧрын олысьяскӧд — Мокроусовлӧн партизанъяскӧд. «Семёнлы» колӧ вӧлі мӧдӧдчыны Симферопольӧ. Сылы пӧручитӧма вӧлі аддзыны сэсь старик Ланцовӧс, кодӧс Владимир Семёнович кольӧдліс психиатрическӧй больничаӧ стӧрӧж пыдди.

Спекулянтыд шедӧдіс разрешениетӧ да став вынсьыс босьтсис магазин котыртӧмӧ.

Ӧні коли ещӧ корсьны ичӧтик керка типография улӧ.

Столярнӧй мастерскӧй миян уджаліс нин, йӧз миянӧ волывліс уна, карса выльторъяс ми тӧдмалім зэв ӧдйӧ да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ водзӧ паськӧдлім ставсӧ, мый лыддим коланаӧн. Мастерскӧйын жӧ ми тӧдмалім керка вузалӧм йылысь да Лидия Николаевнакӧд пыр жӧ мунім сійӧс видзӧдлыны.

Керкаыс сулаліс кар помас. Ӧти ичӧтик комната да му джоджа прихожӧй. Ӧшиньӧдыс вӧлі тыдалӧ кӧрт туй, коді муніс метр сё ветымын сайті. Керка бердын вӧлі сарай, неыджыд град йӧр да кымынкӧ фруктӧвӧй пу. Керка улас — кӧбрег.

Керка кӧзяиныс меным зэв эз кажитчы. Сійӧ том на, неыджыд тушаа, ӧкуратнӧя тшӧтшкӧртӧм тошка да елейнӧй манераӧн пыр пуктавлӧ кияссӧ морӧс вылас манак моз лӧня.

Сійӧ юаліс, коді ме да мый вӧча. Ме висьталі.

— Ті, сідзкӧ, германецъяскӧд тӧдсаӧсь?

— Кыдзи нӧ! Ме бура сёрнита немецкӧй кыв вылын, и менам эмӧсь тӧдса немецкӧй офицеръяс. На пиысь ӧти ухаживайтӧ менам ныв бӧрся. Сылы карточка пӧдаритӧма, а меным со этійӧ книжкасӧ, — ме петкӧдлі сылы Оттоӧн пасйӧм словарик.

— Зэв бур, тіянкӧд позьӧ делӧ нуӧдны! — шуис сійӧ делӧвӧйджык тонӧн. — Русскӧй деньга вылӧ керкаыс сулалӧ дас тысяча шайт, а немецкӧй вылӧ — тысяча марка. Но меным эськӧ ёнджыка колӧны вӧлі немецкӧй маркаяс. Ме муна Белоруссияӧ, сэні менам бать-мамӧй и зэв бур овмӧс.

— Мыйла нӧ ті асланыд бур овмӧсысь Крымас воинныд, татшӧм ичӧтик керкаторъяс? — юаліс Лидия Николаевна.

— Ме эськӧ эг лок, но большевик ёртъяс вӧтлісны, — уссӧ теребитігтырйи вочавидзис сійӧ видзчысьӧмӧн. — Менӧ кызь во кежлӧ судитлісны ветымын кӧкъямысӧд статья серти. Тюрьмасьыс удайтчис пышйыны. Вои Крымӧ. Став кадсӧ тані и дзебсяси. Первой суседъяс ордын, а сэсся аслам киясӧн вӧчи тайӧ керкаторсӧ да олі манастырын моз, аслам гулюяскӧд.

— Кутшӧм гулюяскӧд?

Сійӧ миянӧс нуӧдіс чардакӧ. Сэні кургисны да мичмӧдчисны дас вит кымын гулю.

— Лӧсьыд лэбачьяс, — сійӧ читкыртіс синъяссӧ, — енлӧн дух. Ньӧбӧй гулюяссӧ. Кӧні гулюяс, сэні и лӧсьыд олӧм. Ӧтик вот кулі. Сійӧс ме дворӧ дзеби, урна пытшкӧ. Видзӧй гусӧ!

Ме решиті кӧть мый, а ньӧбны тайӧ — «ен благодатя» керкасӧ.

Кор ми лэччим чардакысь, кӧзяин варовмис да висьталіс, мый уджалӧ полицияын.

— Со кыдз? Бур удж! Мыйла нӧ сідзкӧ тіянлы тась мунны?

— Тӧданныд, — лэптыштліс сійӧ пельпомъяссӧ, — сэні, Белоруссияад, спокойнӧйджык лоӧ. Тані море, большевикъяслӧн корабльяс волӧны. Нервируйтӧны ёна. Беспокоитӧны, да юрӧ быдсикас мӧвпъясыс воӧны. А тіян татшӧм мӧвпъясыс оз чужлыны?

— Оз, — вундышті ме. — Мыйысь нӧ повнысӧ? Немецъяслӧн положение зумыд.

— Ме тӧда зумыд, но сёрнитӧны вывті уна.

— Но, а мыйкӧ кӧ лоӧ, — шыасис Лидия Николаевна, — Отто зэв ёна радейтӧ миянлысь нывнымӧс да шуис: любӧй кадӧ, кӧсъянныд кӧ — машинаӧн, кӧсъянныд кӧ — самолётӧн, веськыда Германияӧ, сы имениеӧ.

— Йитӧдъяс тіян бурӧсь. Ті кӧ отсалад меным мунӧм вылӧ регыдджык судзӧдны пропуск комендатураысь, ме, пӧжалуй, тысяч мӧд верма чинтыштны тіянлы.

— Кыдз нӧ сідз? — шемӧсми ме. — Полицияын уджаланныд, а пропуск судзӧдны онӧ вермӧй?

— Тӧданныд-ӧ, — гордӧя шуис сійӧ, — ме ачымӧс петкӧдлі нин удж вылын. Вӧчи налы мыйсюрӧ пӧлезнӧйтор. Менӧ оз кӧсйыны лэдзны.

Переводчик, код ордын «Маша» велӧдчис, ыджыдкодь взятка пӧлучитӧм бӧрын, тайӧ гулю видзысьыслы ӧчередьтӧг судзӧдіс пропуск. Сійӧ нинӧмӧн торъя эз рискуйт, гулю видзысьлӧн збыль вӧлӧма полициясянь бумажка.

Но мем эз вӧв окота сэтшӧм кокниа лэдзны сійӧс.

— Ставсӧ вӧчӧма, — важнӧя шуи ме сылы. — Аски квайт часын переводчиккӧд ті мунанныд комендатураӧ да ӧчередьтӧг пӧлучитанныд пропуск. Но миянлы колӧ доказательство, мый ті благонадёжнӧйӧсь да миянӧс онӧ подведитӧй.

— Ме ӧд тіянлы висьталі нин, мый служита полицияын!

— Полицияад быдсикас йӧз жӧ вермасны сюйсьыны. Суседъясыд эмӧсь, кодъяс тіянӧс бура тӧдӧны?

— Кыдзи нӧ, большевикъясысь дзеблавлісны менӧ да! Ӧти орччӧн олӧ, мӧд — со паныда.

— Мед гижасны, мый тіянӧс тӧдӧны бур боксянь, да кырымасьӧны.

Сійӧ гижис аслыс колана характеристика да котӧртіс чукӧртны кырымпасъяс.

Кӧзяин регыд бӧр локтіс да нимкодя сетіс меным рекомендация, кодӧс кырымалӧмаӧсь куим сусед, кодъяс дзеблавлӧмаӧсь тайӧс сӧветскӧй власть дырйи.

Керка ньӧбӧмсӧ ми решитім «вспрысьнитны», да мӧд луннас гулю видзысь тӧдмӧдіс менӧ тайӧ йӧзыскӧд.

Ми ёна дзескавлім, кор ковмис мынтысьны керкасьыс. Сирота ордысь деньгасӧ ме получиті веськыда мешӧкӧн, банкысь. Став деньгаыс вӧлі дас шайта и ставыс дзик выль. Любӧйлӧн эськӧ лои подозрение: кытысь меным сюри та мында выль бумажкаыс?

И вот Лидия Николаевнакӧд ми пӧшти войбыд чукрӧдлім, лякӧсьтім да зыралім джоджӧ тайӧ дас шайтаяссӧ, медым найӧ лоины ёна вӧдитчӧм деньга кодьӧсь.

Клава ёна жугыльмис, миянлысь мунӧмнымӧс тӧдліс да. Сійӧ сёйліс миян пызан сайын да и велаліс нин миян дінӧ.

Рытнас, кор Лидия Николаевна да Клера нуисны миянлысь эмбурнымӧс выль местаӧ, Клава шуис, мый сылы колӧ сёрнитыштны мекӧд.

— Ӧні нин тайӧ важтор, Пётр Иванович, — ті мунанныд, — а мыйла нӧ нывныд тіян кутшӧмкӧ аслыссяма? То сійӧ тіянӧс шуӧ «тэӧн», то «тіӧн»...

Клера збыль дыр эз вермы велавны менӧ «тэӧн» шуны, кӧть и унаысь висьтавлім сылы.

— Ме ӧд неважӧн на гӧтраси, — шуи ме, — Клера абу менам ныв.

— Ме сідзи и чайті, — Клава ме вылӧ видзӧдіс жалитӧмпырысь. — Ті кӧть меным и эн висьтавлӧй семейнӧй делӧяс йывсьыд, но ме гӧгӧрвоа. Ті зэв шудтӧм морт.

— Мыйла ті сідз чайтанныд?

— Кыдзи нӧ, ме наблюдайтысь нывбаба. Ті зэв шудтӧм морт.

— Мый нӧ ті казялінныд?

— Лидия Николаевнаыд тіян абу надежнӧй. Сійӧ тіянлы изменяйтӧ.

— Мый ті висьталад?! — горӧді ме повзьӧм чужӧмӧн.

— Ме важӧн нин кӧсйылі тіянлы висьтавны, но чайті, мый асьныд гӧгӧрвоанныд.

— Ог эскы, Лидия Николаевна сайысь ме ӧніӧдз нинӧм на эг казявлы.

— Но мый ті, Петр Иванович! Мыйӧн ті мунад, сы дінӧ пыр жӧ локтӧны то Костенко, то тіян мӧд тӧдсаныд. Игнасясны — и пыр гусьӧн, меысь гусьӧн.

Ме чошкӧді пельясӧс. Ме и думыштны эг кужлыв, мый тайӧ полысь нывбабаыс, коді быттьӧ бомбаяслысь взрывъяс сӧмын и кывліс, унатор аддзӧ.

Колӧ вӧлі пыр жӧ мыйкӧ вӧчны. Кияснам чужӧмӧс тупкӧмӧн ме петкӧдлі, мый ме тайӧ висьталӧмсьыс уси ыджыд шогӧ.

— Ме чайта вӧлі, ті ставсӧ тӧданныд! — шензис Клава. — Ті кӧ он вӧлі тӧдӧй, мый йылысь нӧ вӧлі сэтшӧм частӧ думайтанныд?

Клавалӧн выдумкаыс миянлы пӧльза вылӧ лои. Лидия Николаевнакӧд лӧсявтӧм улӧ ме унаысь узьлывлі тайӧ керкаын да тадзӧн пӧльзуйтчи кык квартираӧн.

Но, дерт, и медся бур конспирацияыс эз гарантируйт быдсикас неприятностьясысь.

Медся ӧпаснӧйӧсь вӧліны воддза удж серти миянӧс тӧдысь йӧзкӧд виччысьтӧг паныдасьӧмъяс.

Та боксянь менам положение вӧлі медся выгоднӧй. Сук тош да ыджыд ус лэдзӧм бӧрын менам дзикӧдз вежсис чужӧмӧй. Костюмӧй, тӧдӧмысь, вежсис жӧ. Улича вылын мекӧд унаысь паныдасьлісны Симферопольса тӧдсаяс, но некод ме вылӧ весиг эз видзӧдлыв.

А ёртъяс важкодьысӧсь вӧліны. Та вӧсна миянлы уна тревога сюрліс. Торъя нин вӧлі оз везит «Николайлы». Кыдзкӧ водопроводнӧй колонка дінын сійӧ паныдасис Симферопольса ӧти тӧдсакӧд. «Николайӧс» сійӧ тӧдіс. Кутіс юасьны, кыдзи олӧ да мый вӧчӧ. Торъя нин эз вӧв лӧсьыд, мый симферопольсаыс тӧдіс «Николайлысь» збыль фамилиесӧ, сылӧн фамилиеыс вӧлі Скворцов, а «Николай» оліс подложнӧй паспорт серти Воробьёв фамилие улын. «Николайлы» быдногыс ковмис мынтӧдчыны, и тайӧ паныдасьлӧм бӧрас сійӧ поліс не сӧмын вала ветлыны, но и тайӧ районас петкӧдчыны.

Кымынкӧ лун мысти сылӧн лои мӧд, нӧшта ӧпаснӧйджык паныдасьӧм.

Ми уджалім мастерскӧйын. Дворӧ пырис мехӧвӧй поддёвкаа да джуджыд барашкӧвӧй шапкаа ён морт да кӧзяин синъясӧн видзӧдліс дворсӧ. «Николай» петіс тӧдмавны, мый тайӧ. Ме шемӧсмӧмӧн казялі, кыдзи сійӧ мортыс тӧдса моз тапкис «Николайлы» пельпомас.

— И ті танӧсь? Веськыда шуны, некыдз эг чайт. А ме ӧні карса управаын. Шоныд кӧлуй миян армиялы чукӧрта.

— Кутшӧм армиялы? — тӧдлытӧг юавсис «Николайлӧн».

— Немецкӧйлы, дерт.

Миянлысь согласие юавтӧг, барашкӧвӧй шапкаа морт гижис менӧ да «Николайӧс» кык гоз шоныд бельё вылӧ да муніс, кӧлуйысла кӧсйис пыравны сёрӧнджык.

— Феодосияын олӧм серти тӧдӧ менӧ, — шуис расстроитчӧм «Николай». — Ме вӧлі зампредгорсовета, а сійӧ — прокуратураын следователь. Но тайӧ нин вӧлі вит во сайын. Гашкӧ нӧ, пежыд, вунӧдіс нин менсьым фамилиеӧс?

Миянӧс ёна шызьӧдіс тайӧ яр немецкӧй служакаыскӧд паныдасьӧмыс. Ми весиг думайтім кытчӧкӧ мӧдлаӧ «Николайӧс» вуджӧдӧм йылысь, но сэки лоины событиеяс, кодъяс путкыльтісны миянлысь став планъяснымӧс.

Рӧштво кежлӧ поводдяыс чорыда вежсис. Кӧдздӧдіс, кыптіс кӧдзыд тӧв, мӧдіс лым усьны. Море вылын бушуйтіс лёк шторм. Немецъяс мӧвпыштны эз кӧсйыны, мый татшӧм поводдя дырйи большевикъяс вермасны заводитны кутшӧмкӧ боевӧй операция. Переводчик висьталіс, мый гестаповецъяс кутасны Рӧштво коллявны да весиг крымчакъясӧс лыйлӧмсӧ вуджӧдісны выль во вылӧ.

Миян авиация войбыд бомбитіс карсӧ. Таӧ ми велалім нин, но югдӧм водзвылас шторм шум пырыс друг кылісны лыйӧм шыяс да заводитчис моресянь канонада. Немецъяс тшӧтш восьтісны би.

Мыйкӧ важнӧйтор вӧлі мунӧ. Миян, дерт, некод эз узь, и ӧдзӧсӧ небыдика котшкӧдчӧм шыӧ ме ӧдйӧ петі ывлаӧ.

Волнуйтчигтыр пырис «Семён».

— Десант!

— Мыйӧн тэ тӧдан?

— Комендатурасянь ӧні на воис переводчик. Кувтӧдзыс повзьӧма.

Керкаысь керкаӧ ветлісны быдсяма сёрнияс. И сӧмын сёрӧнджык, кор карсӧ вӧлі весалӧма нин немецъясысь, ме тӧдмалі, кыдзи збыльысьсӧ вӧлӧма ставыс.

Рӧштво справляйтігӧн — немецъясӧн гажӧдчигкості Черноморскӧй флотлӧн корабльясыс войнас тӧдлытӧг матыстчисны берег дорӧ да заводитісны чеччӧдавны Керченскӧй полуостровса разнӧй пунктъясӧ десант. Штормыс вӧлі дас ӧти баллӧдз. Гыясыс грӧзитӧны шыбитны корабльсӧ берегӧ, а чеччысь десантникъяссӧ нуны мореӧ.

Но морякъяс чеччалісны йиа ваӧ, немецкӧй би улын петісны берегӧ да, ва паськӧмнаныс, дас градуса кӧдзыд дырйи, пырисны бойӧ.

Декабрь кызь сизимӧд лунӧ штормыс пыр на вӧлі бушуйтӧ. Камыш-Бурунын десантнӧй группаяс, подкрепление виччысьӧмӧн, пырисны киссьӧм железоруднӧй комбинатӧ да займитісны оборона. Оборонаӧ жӧ вуджисны и Еникалеӧ, Керчсянь мӧдар бокас, чеччӧм частьяс.

Немецъяс воспользуйтчисны на вылӧ нажимсӧ временнӧ личӧдӧмӧн да лэдзисны провокационнӧй слух, быттьӧкӧ десантсӧ бырӧдӧма. Лыйлыны грӧзитӧмӧн найӧ запретитісны йӧзыслы петны керкаысь не сӧмын войын, но и луннас. Запретитісны локны ӧшинь дорӧ. Лыйлісны сэні жӧ улича вылас. Тадзи виисны Керчса старшӧй врачӧс — сизимдас вит арӧса Серетенскийӧс — гӧтырыскӧд.

Декабрь кызь кӧкъямысӧд лунӧ немецъяс лыйлісны миномётъясысь «Самострой» посёлок, коді вӧлі Керченскӧй пролив дорын, ӧзтісны сійӧс да заводитісны мирнӧй населениекӧд расправа...

Но шуд вылӧ, штормыс кутіс лӧньны, бара заводитчис десантнӧй частьяс чеччӧдӧм, да выльысь пансисны чорыд бойяс.

Десант чеччӧдігкежлӧ немецъяслы удайтчис цементируйтны да минируйтны Старо-Карантинскӧй каменоломняясысь став пыран да петанінъяссӧ. Партизанскӧй отрядсӧ вӧлі дзикӧдз изолируйтӧма, да сійӧ эз вермы сетны отсӧг десантлы.

Бурджык вӧлі делӧясыс Аджи-Мушкайскӧй каменоломняясса партизанскӧй отрядлӧн. Кыдзи ме и чайта вӧлі, Пахомов кужӧма видзны кымынкӧ гуся петанін. Декабрь кызь квайтӧд лунӧ партизанъяс кылісны лыйсьӧм. Провокацияысь полӧмӧн отрядса штаб войнас ыстіс разведка отрядса комиссар Черкез юрнуӧдӧмӧн. Но разведка воис бӧр нинӧм тӧдмавтӧг.

Мӧд луннас пролив берег вылын бара муніс бой. Моресянь канонада кылӧм бӧрын штаб решитіс петны став отрядӧн десантлы отсӧг вылӧ.

Партизанъяс петісны каменоломняысь да кутісны действуйтны шоссе пӧлӧн, торкалісны немецъяслы вайны боеприпасъяс.

Декабрь кызь ӧкмысӧд лунӧ партизанъяс лунтыр нуӧдісны бой, бырӧдісны сё кымын немецӧс, квайт автомашина, кык радиостанция, босьтісны уна оружие, босьтісны Аджи-Мушкай сикт, босьтісны уна ценнӧй документъяс да мездісны кызь заложникӧс — Аджи-Мушкайса олысьясӧс, кодъясӧс немецъяс эз удитны лыйлыны.

Керченскӧй полуостров вылӧ немецкӧй командование тэрмасьӧмӧн вайис матыса районъясысь резервъяс, тшӧтш и Феодосияысь. Сӧветскӧй командование сӧмын тайӧс и виччысис. Декабрь комынӧд лунлань паныда войӧ вӧлі чеччӧдӧма десант Феодосияӧ. Немецъяслы лои угроза — кольны Керченскӧй полуостров вылӧ, и найӧ повзьӧмысла пышйисны.

Декабрь комынӧд лунӧ югдігас лыйсьӧмысь дугдісны. Лои шы ни тӧв лӧнь. Ме петі улича вылӧ. Карыс кажитчис тыртӧмӧн. Немецкӧй салдатъяс оз тыдавны, весиг жандармъяс вошины постъяс вывсьыныс. Ме решиті ветлыны партия горком здание дінӧ, кӧні оліс гестапо: немецъяс кӧ и сэні абуӧсь, сідзкӧ найӧ ставныс пышйисны.

Тыртӧм улича вылӧ пельӧс сайсянь петіс верзьӧмӧн бушлата моряк, кодлӧн мыш саяс вӧлі автомат.

— Ті коді лоанныд, бур мортанӧй? — Ме кори сійӧс сувтлыны.

— Десантысь моряк.

— А кытчӧ нӧ немецъясыс лоины?

— Пышйисны, дедушко.

— Сідзкӧ, карыс свободнӧй, ветлыны позьӧ?

— Свободнӧй, ветлӧдлы, дедӧ, кытчӧ окотаыд. Кар миян.

Орчча керкаса калиткаысь миян дінӧ матыстчис гӧрбыльтчӧм, дзор старука. Сійӧ азыма кывзысис миян сёрниӧ.

— Батюшки, збыль ӧмӧй абуӧсь нин эсійӧ аспидъясыс? — гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын сійӧ пернапасасис.

— Абуӧсь, бабушка, абуӧсь, эн пов сэсся некодысь.

Старука уськӧдчис краснофлотец дінӧ, сывтырнас кутіс сійӧс кокъясӧдыс, заводитіс окавны да не аслас гӧлӧсӧн горӧдіс:

— Феня! Йӧз! Петӧй, миян танӧсь, миян! Немецъяс абуӧсь нин!

Сы горзӧм шыӧ керкаясысь котӧрӧн кутісны петавны йӧз. Кутлісны да окалісны морякӧс да сылысь вӧвсӧ. Нывбабаяс нимкодьнысла бӧрдісны да сералісны.

Ме муртса верми петны йӧз чукӧрсьыс да мӧдӧдчи водзӧ. Здание дінын, кӧні водзті вӧвлі Черноморскӧй флотса военно-морскӧй базалӧн штаб, винтовка вылас мыджсьӧмӧн, сулаліс олӧмакодь, важӧн нин бритчывтӧм красноармеец, сійӧ вӧлі полушубока да пеля шапкаа. Сы гӧгӧр чукӧрмӧма жӧ йӧз. Мӧда-мӧд вежмӧн юасисны:

— А Москваыс миян?

— Миян. Важ мозыс на сулалӧ.

— А Ленинград?

— Миян жӧ.

— А менсьым мужикӧс он тӧдӧй кытӧні? Сійӧ флотын служитӧ, «Красный Кавказ» крейсер вылын.

— «Красный Кавказ»? Энлыв, тӧд вылӧ уськӧда. А-а, тӧда! Сійӧ Новороссийскын сулалӧ.

Мый йылысь сӧмын эз юасьны сылысь — и сійӧ терпеливӧя зілис вочавидзны быдӧнлы, кыдзи вермис.

Гестапо здание вылын кутшӧмкӧ чудоӧн кольӧма на ещӧ партия горкомлӧн вывескаыс. Ме пыри дворас да чёрнӧй ходӧдыс кайи мӧд судтаас. Кытшовті став комнатасӧ, видзӧдлі пызан йӧръясӧ, шкапъясӧ. Гестаповецъяс пышйӧмаӧсь тэрмасьӧмӧн, кольӧмаӧсь уна документъяс. Гестапоса начальник, палач Фельдман, папкаӧ кольӧмаӧсь медбӧръя доносъяс.

Чукӧртӧм документъяссӧ ме дзеби кладовкаӧ быдсяма клам улас да петі. Дворӧд вӧлі шӧйтӧны нин кутшӧмкӧ подозрительнӧй типъяс.

Гортӧ мунігӧн ме тӧдмалі, мый гитлеровецъяс мунӧм водзвыланыс лыйлӧмаӧсь став политическӧй заключённӧйяссӧ, а уголовникъяссӧ лэдзӧмаӧсь тюрмаысь. Карын заводитчисны грабёжъяс, а уличаяс вылын красноармеецъяс пӧшти эз вӧвны.

Гортын ме ставсӧ висьталі «Семёнлы» да «Машалы». Ми решитім пыр жӧ сёрнитчыны обстановка йылысь десант командованиекӧд, тӧдмавны, воис эз кодкӧ партийнӧй да сӧветскӧй работникъяс пӧвстысь. Найӧ воан кад йылысь кӧ оз тӧдны, миянлы лоӧ аслыным петны подпольеысь да пыр жӧ кутчысьны удж бердӧ.

Ме муні карӧ десантникъяслысь командирсӧ корсьны.

Тулупа красноармеец гӧгӧрын воддза моз на вӧлі тырыс йӧз, и ме муртса верми сы дінӧ писькӧдчыны. Мем дыр ковмис юасьны сылысь, мед эськӧ сійӧ висьталіс, кытысь позьӧ аддзыны старшӧйнысӧ.

Ӧти комнатаысь ме аддзи морякӧс, коді вӧлі видлалӧ трофейнӧй оружие. Вӧлӧмкӧ, тайӧ буретш сійӧ зонмыс, кодлысь вӧвсӧ окалісны йӧзыс.

— Тіянлы мый колӧ, папаша?

— Начальникӧс корся.

— Командир абу на. Ме сы пыдди. А ті кутшӧм делӧӧн?

Ме висьталі, мыйла вои да коді ме.

— Зэв приятнӧ тӧдмасьны! — Моряк чеччис да, бушлатсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, чорыда топӧдліс менсьым киӧс. — Ме — Калинин, десантнӧй группаса комиссар.

Тыдовтчис, мый гражданскӧйяс пиысь накӧд некод эз во.

— Керчӧ пырис сӧмын менам группа — дас кӧкъямыс морт, — гордӧя шуис Калинин. — Дас вит моряк да куим красноармеец. Камыш-Бурунсянь ми виччысям десантнӧй частьясӧс. Но тані колӧ раненӧйясӧс меститны, нянь пӧжалӧм котыртны. Бур эськӧ вӧлі, ті кӧ асьныд та дорӧ босьтчинныд.

Тадзи и решитчис подпольеысь миян петӧм.

Сійӧ жӧ асывнас партия горкомӧ ме чукӧрті подпольщикъясӧс. Сэтчӧ жӧ воис аслас штабӧн Пахомов.

Подпольнӧй комитет заседание вылын вӧлі лӧсьӧдӧма партия обкомлысь Керчса оргбюро: Козлов — секретарь, Ефимова — кадръяс кузя секретарь; уджалысь йӧз депутатъяслӧн карса сӧветлысь оргкомитет: Колесниченко — председатель, Скворцов — председательӧс вежысь да Пахомов — милицияса начальник.

Бойков заводса директорӧ вӧлі пуктӧма партизанӧс — инженер Андрей Кущенкоӧс. Зэв регыд кадӧн сійӧ кужис восстановитны ремонтнӧй цех, да тайӧ цехас ремонтируйтӧм бронепоездсянь ӧти медводдза лыйӧмӧн вӧлі уськӧдӧма немецкӧй «юнкерсӧс».

Пахомов воис няйт, киссьӧм паськӧма, веськыда каменоломнясянь. Сійӧ ёна омӧльтчӧма, чужӧмыс ёсьмӧма.

Комитет заседание бӧрын ми сыкӧд дыр пукалім кыкӧн да некыдз эг вермӧй помавны сёрнинымӧс. Пахомов кызіс. Кор сійӧ сьӧлыштіс, ме казялі, мый кашельыс дзик сьӧд.

— Мыйла сьӧд? — серӧктіс сійӧ. — Тэ, другӧ, он тӧд, мыйӧн ми сэні лолалім. Ӧд пӧшти ставсӧ вӧлі тупкалӧма, дугдывтӧг тшыналӧ коптилка, ӧтчыд ньылыштмӧн эз вӧв чистӧй воздухыс, ставыс са. Миянлы, кӧнкӧ, ӧні кувтӧдз не сьӧлавны тайӧ сасӧ!

Пахомовлы вӧлі поручитӧма пырысь-пыр жӧ разминируйтны Старо-Каратинскӧй каменоломняясӧ пыранінсӧ да мездыны сэтчӧ замуруйтӧм партизанъясӧс. Командование сетіс минёръясӧс.

Партизанъясӧс мездыны отсаліс налӧн жӧ разведчикыс, пионер Володя Дубинин, коді медбӧръя разведкасьыс эз вермы бӧр воны каменоломняӧ да кольччис карас. Партизанскӧй отрядӧс сійӧ жӧ луннас вӧлі мездӧма мупытшса заключениеысь. Став партизаныс вӧліны ловъяӧсь. Кор немецъяс замуруйтісны найӧс, партизанъяс эз падмыны да пыр жӧ заводитісны вӧчны каменоломняысь выль петан туй сэтшӧм местаӧд, код йылысь оккупантъяс эз и гӧгӧрволыны. Мездан кад кежлӧ му веркӧсӧдзыс кольлі нин куим метрысь не унджык.

Но партизанскӧй отрядӧс мездӧмысь нимкодьлуныс торксис ыджыд несчастьеӧн. Разминирование нуӧдігӧн пӧгибнитіс Володя Дубинин. Сӧветскӧй правительство вылӧ донъяліс сылысь самоотверженностьсӧ да сюсьлунсӧ. Кулӧм бӧрас сійӧс вӧлі наградитӧма Краснӧй Знамя орденӧн. Керчын сы нимӧн шуисны II-ӧд номера школа, кӧні сійӧ велӧдчыліс, да Крестьянскӧй улича, кӧні сійӧ овліс мамыскӧд.

Мӧд луннас ми лэдзим партиялӧн карса комитет оргбюролысь карса олысьяс дінӧ обращение, кӧні чуксалім дружнӧя да став вынысь уджавны врагӧн жуглӧм фабрикаяс да заводъяс восстановитӧм вылын да быдног отсавны Краснӧй Армиялы. Нӧшта кык лун мысти заводитіс петны «Керченский рабочий» газета, кодӧс население встретитіс ыджыд кыпыдлунӧн, и газетаыс разаліс зэв ӧдйӧ.

Карса сӧвет исполкомлӧн оргкомитет лӧсьӧдіс комиссия немецъяслысь злодеяниеяссӧ расследуйтӧм кузя да фашистскӧй террорлысь жертваяссӧ гуалӧм кузя.

Сэки йӧз водзын первойысь тыдовтчис Багеровскӧй рӧвлӧн страшнӧй правдаыс.

Километр кузя, нёль метр пасьта да кык метр судта рӧв вӧлі тырӧма шойясӧн.

Рӧв дінын туплясисны челядь шапкаяс, резинӧвӧй нёньяс, чачаяс.

Со рӧв дорас куйлӧ истерзайтӧм том нывбаба. Сійӧ кутӧма прӧшвиа еджыд одеялоӧ лӧсьыда тубыртӧм нёньпом кагаӧс. Сыкӧд орччӧн ар кӧкъямыса нывка да вит арӧса детинка. Кинаныс найӧ топыда кутчысьӧмаӧсь мамныслы платьеас. Со мӧд нывбабалӧн шой. Быттьӧ спаситчанін корсигӧн сы пидзӧсӧ чужӧмнас зургысьӧма жугӧдӧм юра ар даса детинка. И кымын татшӧм мученикыс! Кӧдзыдыс быдӧнӧс кынтӧма сэтшӧм позаын, кутшӧмын сійӧ примитіс страшнӧй смертьсӧ.

Багеровскӧй рӧвлысь страшнӧй серпассӧ содтісны шог чужӧма ловъя йӧз, кодъяс бӧрдігтырйи корсисны ассьыныс рӧднӧйяссӧ да тӧдсаяссӧ. И ме ветлӧдлі. Чайті аддзыны Поля Говардовскаяӧс, но сідзи эг и аддзы: вывті кынмӧмаӧсь трупъясыс.

Багеровскӧй рӧв дорын ме паныдаси Белоцерковскаякӧд — ар комына, косіник, ичӧтик нывбабакӧд. Кор гестаповецъяс шыбитісны сійӧс кык посни челядьыскӧд тюрьмаӧ, сійӧ вӧлӧма сьӧкыд да тюрмаас нин чужтӧма. Камераын тшӧтш пукалысь нывбаба кӧсйӧма сетны сылы отсӧг, но немецкӧй охранник горӧдӧма:

— Эновт! Лыя!

Пузчужӧм кагасӧ мамыслысь мырддисны да шыбитісны парашаӧ. Мамыс лэптӧма сэсь да дзебӧма морӧс вылас.

Тюрьмаын сійӧс видзисны ӧкмыс лун чӧж. Вердісны сӧмын сола бычкиӧн, а челядьсӧ — сісь картупельӧн. Найӧ мучитчисны горш косьмӧм вӧсна, но юны эз сетлыны.

Тюремщикъяс издевайтчисны:

— Овны тіянлы этша нин коли, ватӧг нин олыштанныд.

Сэсся Белоцерковскаяӧс мукӧд нывбабаяскӧд тшӧтш пӧрччӧдісны да челядьыскӧд ӧтлаын нуисны рӧв дінӧ. Найӧс сувтӧдісны гу дорас, гымыштісны лыйӧм шыяс. Белоцерковская уси гуас.

Садь петӧм бӧрас аддзис ассьыс кулӧм челядьсӧ да бара воштіс садьсӧ. Рытнас сёрӧн садьыс бара петіс, окыштіс челядьсӧ да, шойяс улысь кокъяссӧ мездӧм бӧрын, кыссис Багерово сиктӧ, лым вылас вир пятнаяс кольӧмӧн. Сійӧс аддзис да дзебис старик-колхозник. Стариккӧд орччӧн олісны немецъяс. Аслас олӧмӧн рискуйтӧмӧн, старик спаситіс Белоцерковскаяӧс да коммунист-партизанлысь гӧтырсӧ, кодӧс кӧсйӧны жӧ вӧлі лыйлыны.

Ӧні Белоцерковская ветлӧдлӧ рӧв кузя, корсьӧ ассьыс челядьсӧ.

Тані жӧ меным паныдасис «Самострой» посёлокысь олӧма рабочӧй Ткачев. Декабрь кызь кӧкъямысӧд лунӧ сійӧс да сылысь воксӧ, посёлокса став мужикъясыскӧд ӧтлаын кутісны немецъяс. Найӧс нуисны лыйлыны. Первой залп шы кылӧм бӧрын Ткачев чеччыштіс гуӧ. Войнас сійӧ петіс гусьыс да дзебсис Катерлез сиктӧ.

Ме аддзылі, кыдзи сійӧ синвасорӧн уськӧдчис кромсайтӧм Максим вок шой вылас, кодӧс муртса на лэптісны гусьыс.

Со ватника омӧлик детинка, кызь ӧтикӧд номера школаысь сизимӧд класса велӧдчысь, Изя Гофман. Сійӧ корсьӧ батьсӧ, мамсӧ да кык чойӧс.

Немецъяс приказ вылӧ видзӧдтӧг Изя эз мун бать-мамыскӧд Сеннӧй вылӧ, а дыр дзебсясис школаса ёртъяс ордас. Но ӧтчыд сійӧ решитіс видзӧдлыны аслас квартираӧ. Сэки сійӧс кутіс полицейскӧй, нуӧдіс тюрьмаӧ, а сэсся вайисны татчӧ лыйлыны. Первой залп дырйиыс сійӧ, Ткачев моз жӧ, чеччыштіс гуас да спаситчис. Войнас петіс шойяс улысь да миян войска вотӧдз дзебсясис карын.

Рӧв вылӧ видзӧдігӧн да очевидецъяслысь висьталӧмъяссӧ кывзігӧн боецъяс, кодъяс фронт вылын унатор нин аддзылісны, ӧні дрӧгмунліны да бӧрдісны.

Кар мездӧм бӧрын коймӧд луннас кутшӧмкӧ крӧвать улысь пионеръяс аддзӧмаӧсь карса голова Токаревӧс да та йылысь юӧртӧмаӧсь милицияӧ. Сійӧс вӧлі арестуйтӧма. Шобигӧн сы ордысь аддзисны грабитӧм ценностьяс тыра чемодан, зарни часіяс, бриллиантъяс, зарни брошкаяс да мукӧд донаторъяс.

Токаревӧс да мукӧд арестованнӧйясӧс допроситӧм бӧрын тыдовтчис, мый немецъяс пышъян лунӧ, декабрь кызь ӧкмысӧд лунӧ, карса комендант любезнӧя сетіс ӧти грузӧвӧй да ӧти легкӧвӧй машина «управаысь да полицияысь господаӧс эвакуируйтӧм вылӧ». Но сы вӧсна, мый «господаыс да налӧн гортсаясыс» лоины ёна унджыкӧн да ещӧ быдӧн кӧсйис сьӧрсьыс босьтны грабитӧм кӧлуйсӧ, — найӧ эз тӧрны тайӧ кык машинаас да воисны ас костаныс тышӧ, сэсся решитісны машинаясас сӧвтны кӧлуй да челядьӧс, а аслыныс мунны подӧн. Кор найӧ петісны кар сайӧ, пышйысь немецъяс мырддисны налысь кӧлуйтыра машинаяссӧ, пӧрччӧдісны на вылысь шоныд паськӧмсӧ, мыйтакӧсӧ лыйлісны, а ловйӧн кольысьясыс бӧр пышйисны карӧ.

Мукӧд предательяскӧд тшӧтш вӧлі кутӧма и гулю радейтысьӧс, кодлысь ми ньӧблім керкасӧ. Сійӧ сідз эз и удит мунны Белоруссияӧ.

Кор ме висьталі, мый ме тӧда тайӧ мортсӧ, ме ордӧ локтіс НКВД-са сотрудник да кутіс юасьны керка йывсьыс да сы йылысь, эг-ӧ ме казявлы мыйкӧ рациякодьӧс. Ме висьталі ставсӧ, мый вӧлі тӧда, тшӧтш и гулюяс йылысь.

Сотрудник дӧвӧля шутёвтіс да пыр жӧ муніс сійӧ керкаас.

«Духъясыс» вӧлӧмаӧсь почтӧвӧй гулюяс.

Но абу став предательыс Токарев моз дзебсьӧмаӧсь крӧвать увъясӧ. Ӧткымынъяс зэв ӧдйӧ кутісны шусьыны сӧветскӧй патриотъясӧн. Управаса ӧти член миян войска локтан лунӧ жӧ управа здание вылӧ ӧшӧдіс объявление, кытӧн тшӧктіс горсоветса став депутатъяслы, кодъяс кольлісны Керчӧ, локны карса управаӧ горсоветлысь удж заводитӧм йылысь вопрос кузя совещание вылӧ. Кор меным та йылысь висьталісны, ме ысті Пахомовӧс, да сійӧ арестуйтіс тайӧ яр «активистсӧ».

Регыд карас вӧлі организуйтӧма восьса судебнӧй процесс да Рӧдиналы став изменникъяс да предательясыс получитісны заслуженнӧй кара.

Сьӧкыд висьтавны, кыдзи чуймисны Клава, Василий да Ларчик, кор тӧдісны, коді накӧд оліс немецкӧй нашествие дырйи.

— А тэ тӧдан, мый вӧлі гуалӧма тэнад комнатаӧ мануфактураыскӧд тшӧтш? — юалі ме Ларчиклысь. — Мешӧк, а мешӧкас куимсё ветымын тысяча.

Ларчик видзӧдліс ме вылӧ, сэсся, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый ме ог шутит.

— Куимсё ветымын тысяча?

— Стӧч.

— Ме ордын?

— Тэ ордын.

Ларчик юрас кутчысис.

Менам квартиралӧн кӧзяин, код ордын вӧлі миян столярнӧй мастерскӧйным, решитіс, тыдалӧ, используйтны «тӧдмасьӧм». Сійӧ локтіс ме дінӧ горкомӧ, медым корны пенсия пияныс кузя.

Ме казьтышті сылы Анапа йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧ ёрис пиянсӧ сыысь, мый найӧ мунісны «ӧні пӧльза вайтӧм» краснӧйяскӧд, да вӧтлі ывлаӧ.

Кымынкӧ лун мысти воис Владимир Семёнович. Ме сылы висьталі подпольеын вӧчӧм удж йылысь. Владимир Семёнович кывзіс-кывзіс, а сэсся шуис:

— А стрӧга кӧ сёрнитны, Иван Андреевич, ті ӧд висьталанныд сы йылысь, кыдзи энӧ выполнитӧй менсьым сӧветӧс, кык тӧлысь чӧж сӧмын виччысьны.

— Став лӧсьӧдчан уджсӧ ми нуӧдім. Ми эськӧ тырвыйӧ ӧдӧбтім, да вот...

— Краснӧй Армия торкис! — серӧктіс сійӧ.

Сэк Владимир Семёнович и ме чайтім, мый немецъяслы Крымын дыр не овны и подпольеыд сэсся миянлы оз ковмы.

Севастополь пыр на героическӧя обороняйтчис. Йи кузя пролив вомӧн дугдывтӧг локтісны Керчӧ йӧз да техника.

Подпольеысь петӧм бӧрын ме пыр жӧ йитчи аслам семьякӧд. Май первой лунӧ гӧтырӧй пиянкӧд воисны Краснодарӧ, и ме, дас лунъя отпуск пӧлучитӧм мысти, самолётӧн лэбзи на дінӧ.

Сёрнитчим, мый ме лун вит кымын шойчча, сэсся став семьяӧн лэбзям Керчӧ. И друг чертышкӧн моз юрӧ кучкис юӧр: май кӧкъямысӧд лунлы паныд войын немецъяс орӧдісны миянлысь оборона Ак-Монайскӧй перешеек вылын да, противниклӧн ёна ыджыдджык вын личкӧм улын, миян войска временнӧ колисны Керчь.

Партиялӧн обком овмӧдчис Краснодарӧ. Подпольнӧй Центрӧс вӧлі бырӧдӧма. «Маша», «Семён» да Лидия Николаевна Клеракӧд эвакуируйтчисны. Керчса подпольеын уджалысьяс пиысь обкомӧ коли сӧмын ме.

Сиротакӧд ӧтлаын ме куті гӧтӧвитны подпольщикъяслысь кадр, кодъясӧс обком кӧсйис шыбитны Крымӧ.

Со кор миянлы ковмис керченскӧй подпольелӧн опытыс да «немецкӧй выль порядоккӧд» тӧдмасьӧмыс. Подпольнӧй кадр гӧтӧвитӧм кузя ме лӧсьӧді специальнӧй программа, уджалі торйӧн быд подпольщиккӧд конспиративнӧй квартираын. Велӧді найӧс быд посниторъясас, кыдзи бурджык пасьтасьны, кутшӧм инструментъяс да предметъяс колӧ лоны сьӧрысь, велӧді найӧс документъяс подделывайтан техникаӧ.

Керчь пример вылын ми гӧгӧрвоим, мый подпольщикъяс комитетлы колӧ кутны регулярнӧй йитӧд партизанъяс штабкӧд, и Краснодарын ме зіли кыдзи позьӧ ёнджыка тӧдмасьны Крымса партизанскӧй движениекӧд.

1941 вося ноябрын крымскӧй вӧръясын организуйтчис кызь сизим отряд, кӧні вӧлі нёль сюрс морт гӧгӧр. Оперативнӧй веськӧдлӧмсӧ пӧртісны олӧмӧ вит партизанскӧй районлӧн штабъяс, а общӧй веськӧдлӧмсӧ — партизанскӧй движениеӧн командующӧй.

Крымын природнӧй условиеясыс вывті абу лӧсяланаӧсь партизанъяслы. Вӧръяс посниӧсь, и сэні эмӧсь уна туйяс, кодъяс кокньӧдісны немецкӧй техникалысь вӧрӧ пырӧмсӧ...

Но не сӧмын природнӧй условиеяс сьӧктӧдісны партизанъяслысь уджсӧ. Вӧръяс гӧгӧрын — уна татарскӧй сиктъяс, а война заводитчӧмсянь уна татара лоины предательясӧн. Татшӧм ногӧн крымскӧй партизанъяслы эз вӧв местнӧй населениесянь отсӧгыс.

Та вылӧ видзӧдтӧг, партизанъяс нуӧдісны квайтсё комын ӧти операция: бырӧдісны 7964 немецӧс, 787 грузӧвӧй да 36 легкӧвӧй машина, 3 танкетка, 23 мотоцикл. Взорвитісны 5 пос, бырӧдісны 400 метр кузя кӧрт туй полотно да нелямын километр гӧгӧр телефоннӧй кабель. Лыйлісны 441 предательӧс.

Бойясын пӧгибнитісны 341 партизан, 241 ранитчис да 110 морт воши без вести.

Партизанъяслы лоис ёна тшыгъявны.

Крым оккупируйтӧм водзвылын вӧлі мнение, мый немецъяс зэв нин кутчысясны Крымын 1942 вося майӧдз, и та вӧсна продовольствие вӧрас вӧлі шыбитӧма квайт тӧлысь кежлӧ арталӧмӧн.

Продовольствиесӧ нуисны да базируйтісны татара отсӧгӧн, и кор воисны немецъяс, накӧд ӧтлаын проводник-предательяс пыр жӧ грабитісны партизанъяслысь складъяссӧ.

Враглысь продовольствие шедӧдны зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый бур туйясыс вӧлі сетӧны немецъяслы позянлун усиленнӧя конвоируйтны ассьыныс обозъяссӧ, найӧс колльӧдлісны танкеткаяс да весиг танкъяс. Кызвын русскӧй населениеыс, коді сочувствуйтіс партизанъяслы, оліс вӧрсяньыс сё километр сайын ылынджык, Крымлӧн восьса степь юкӧнын. Прорвитчыны сэтчӧ крепыд блокада пыр вӧлі зэв сьӧкыд, и дзик эз позь судзӧдны сэтысь прӧдукта.

Коли надея Ыджыд Мукӧд воздушнӧй йитӧд лӧсьӧдӧм вылӧ да сысянь отсӧг воӧм вылӧ, но тӧвся кадыс вӧлі зэв лӧсявтӧм лэбавнысӧ.

Тайӧ сьӧкыд тӧв чӧжнас партизанъяслӧн тшыгла кулі кыксё ветымын морт, а найӧ, кодъяс колины ловйӧн, вӧлі вывті омӧльтчӧмаӧсь.

Зэв сьӧкыд обстановкаын действуйтӧмӧн партизанъяс век жӧ сетісны ыджыд отсӧг севастопольсаяслы: найӧ ёна торкалісны Симферопольсянь Севастопольӧ кӧрт туй кузя да Крымлӧн лунвыв берегса туйяс кузя ветлыны.

Севастополь, мыйӧн вермис, отсаліс жӧ партизанъяслы. Партизанъяслӧн штаб карӧ ыстіс связнӧйясӧс. Страшнӧй сьӧкыдторъяс пыр, вит сутки чӧж тшыгъялӧмӧн, тайӧ йӧзыс воисны Севастопольӧ да висьталісны партизанъяслы координатъяс, черноморскӧй флотлӧн командование ыстіс самолёт «уточка», и тайӧ кадсяньыс партизанъяслӧн лои Ыджыд Мукӧд йитӧд.

Эз вӧв кокни аддзыны вӧрысь партизанскӧй лагерь да лючки пуксьыны сэтчӧ. Эз ӧд прӧста тайӧ операциясьыс лётчикыслы сетны Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.

Севастопольын сьӧкыд положениекӧд йитӧдын ме обком водзӧ кыпӧді план тайӧ карас партийнӧй подполье организуйтӧм йылысь да кори, мед сэтчӧ шыбитасны менӧ подпольщикъяс группакӧд.

Менсьым предложение ошкисны. Ме бӧрйи йӧзӧс, и лӧсьӧдчим лэбзьыны. Но лэбзьӧмыс пыр нюжаліс: то самолётыс абу, то поводдяыс лёк. Сэсся июль коймӧд лунӧ асывнас меным висьталісны, мый самолёт дась, и рытнас ми лэбзям.

Ме чукӧрті ставсӧ, мый колӧ туй вылӧ, прӧщайтчи семьякӧд, но партия обкомын менӧ виччысьӧма сьӧкыд юӧр: миян эновтӧмаӧсь Севастополь.

Тайӧ выль сьӧкыд ударыс чорыда висьмӧдіс менӧ. Тӧдчис бӧръя во чӧжнас став сьӧкыд олӧмӧй. Менам нервъяс эз выдержитны, висьӧмӧй ӧддзис, и мукӧддырйиыс ме вӧлі дзик нинӧм ог аддзы.

Кор немецъяс матысмисны Кубань дорӧ да заводитчис крымса работникъясӧс Краснодарысь эвакуируйтӧм, ме семьякӧд муні Алтайскӧй крайса Бийск карӧ.

Сэки ме чайті, мый сэсся ньӧтчыд нин ог волы подпольнӧй удж вылӧ. 1942 вося август комынӧд лунӧ ме вӧлі нин Бийскын. Гӧтыр кутіс уджавны госпитальын, а менӧ, горком аппаратын недыр уджалӧм бӧрын, бӧрйисны партийнӧй организацияса комитет секретарӧн ыджыд заводӧ, кодӧс вӧлі эвакуируйтӧма татчӧ Московскӧй областьысь.

Крымын ставторсӧ переживайтӧм бӧрын — пыді тыл. Татчӧс йӧзыс весиг оз гӧгӧрвоны, мый сійӧ светомаскировкаыс, воздушнӧй тревогаыс, налётъясыс. Менам нервъясӧй вочасӧн лӧнисны.

Но менӧ частӧ мучитіс ӧти мӧвп: ме тані лӧнинын, а Крымӧ колины подпольщикъяс да партизанъяс.

И, мыйӧн неуна бурджыка куті аддзыны, ме гижи Крымскӧй обкомӧ. Кори тӧд вылын кутны, мый, колӧ кӧ, ме дась воны любӧй кадӧ да любӧй удж вылӧ.

Дыр чӧв олӧм бӧрын сэсся воис письмӧ Владимир Семёновичсянь. Сійӧ гижис, мый обком ӧні Сочиын, мый меным локны ӧні нинӧмла на, но висьталіс: «Лоӧй дасьӧсь туйӧ петӧм вылӧ да виччысьӧй корӧм».

Меным зэв нимкодь лои. Но кадыс муніс. Воис 1943 вося гожӧм, а менӧ пыр на эз корны. Ме куті тӧждысьны эз-ӧ нин телеграммаыс вош?

Июль помын, кор ме дзикӧдз нин воштылі надеяӧс, звӧнитіс кадръяс кузя горкомса секретарь:

— Звӧнитлісны крайкомсянь. Партиялӧн Крымскӧй обком корӧ командируйтны тіянӧс сы распоряжение улӧ.

Ньӧти манитчытӧг ме муні лунвылӧ.

Витӧд глава

Сочиын став крымскӧй руководствоыс оліс кык судта неыджыд гостиницаын, кодӧс улича боксяньыс сайӧдӧмаӧсь топольяслӧн да кипарисъяслӧн сук веж коръясыс. Ме паныдаси Крымын удж кузя уна другъяскӧд да тӧдсаяскӧд. Ставныс тані олісны «командировочнӧйяс» моз, гӧтыртӧмъяс моз, быд жырйын кымынкӧ мортӧн, ассьыныс «канцеляриянысӧ» зептаныс да портфеляныс видзӧмӧн.

Обком зіля лӧсьӧдчис Крымӧ бӧр мунігкежлӧ, кодӧс мездӧмыс ӧдйӧ матысмис.

Обком вызов серти чукӧрмисны нин уна партийнӧй да сӧветскӧй работникъяс: и ответственнӧйяс, и техническӧйяс, и ставныс найӧ, кыдз шуӧны, «пукалісны кӧльӧса вылын».

Крымса каръяслы да районъяслы комплектуйтчисны партийнӧй да сӧветскӧй органъяс. Лӧсьӧдалісны йитӧдъяс Крымысь эвакуируйтӧм заводъяскӧд да фабрикаяскӧд. Кубаньысь да Кавказысь корсисны скӧт, тракторъяс, видз-му уджалан машинаяс да мукӧд кӧлуй, кодъясӧс вӧлі эвакуируйтӧма совхозъясысь да колхозъясысь.

Владимир Семёнович менӧ зэв бура встретитіс, юасис здоровье йылысь, семья йылысь. Сёрниным регыд вуджис миянӧс кыкнаннымӧс волнуйтана тема вылӧ — кутшӧм положение Крымын.

— Сэні делӧяс пуӧны, — Владимир Семёнович зыраліс кияссӧ, — партизанъяс чорыда лупсуйтӧны фрицъясӧс.

— Крымкӧд йитӧдыс эм тіян?

— А кыдзи нӧ! Партизанъяскӧд миян эм регулярнӧй йитӧд радио пыр да самолётъясӧн. Отрядъясӧс снабжайтам продовольствиеӧн, обмундированиеӧн, оружиеӧн да боеприпасъясӧн. Вӧрсьыс самолётъяс вылын петкӧдалам раненӧйясӧс, висьысьясӧс да лечитам найӧс тані госпитальясын.

— А подпольенас кыдзи?

Сійӧ зумыштчис.

— Подпольщикъяснад омӧльджык. Ӧткымынлаын эмӧсь патриотическӧй группаяс. Кӧнсюрӧ удайтчис лӧсьӧдны накӧд йитӧд, но бӧръя тӧлысьяснас вӧлі уна провал. Йӧзыд горячӧсь, конспирация вылӧ чунь пырныс видзӧдӧны, та вӧсна организацияӧ сюйсьӧмаӧсь прӧвериттӧм йӧз, весиг провокаторъяс. Уна подпольщик пӧгибнитіс гестапоын. Сійӧ восьлаліс комната кузя. — Татчӧ йӧз воис вывті уна! Зэв ёна колӧ ыстыны опытнӧй уджалысьясӧс Симферопольӧ, медым веськӧдлыны партийнӧй подпольеӧн. Видлалім, бӧрйӧдлім миянлысь став активнымӧс, а татшӧм мортсӧ эг аддзӧй.

Ме виччыси, мый сійӧ висьталас водзӧ. Но Владимир Семёнович оліс чӧв.

— Ті кӧ онӧ возражайтӧй, ме сӧгласен нӧшта ӧтчыд олыштны подпольеын, — шуи ме.

— Тіын ме ньӧтчыд эг сомневайтчыв, — Владимир Семёнович дӧвӧля нюмдіс. — Бурджык подпольщикӧс миянлы не аддзыны. Гусьӧн висьтала, ЦК-ын менӧ видісны, мыйла ми тіянӧс явитім Керчын.

— Но, сідзкӧ, давай ме и муна Симферополяд.

— Но ӧд Симферополяд тіянӧс бура тӧдӧны.

— А Керчь бӧрын ме ачымӧс ёна увереннӧйджыка чувствуйта. Немецъяс дорысь ми сюсьджыка вӧчам! Найӧ миянӧс донъялӧны. А уна-ӧ нин ӧні Симферополяс олысьыс?

— Шуӧны, джынйыс пӧ чинӧма, кольӧма ветымын тысяча гӧгӧр. А мый?

— Ме думайта, Владимир Семёнович, сэні кӧть и сюрас тысяча предатель, нелямын ӧкмыс тысяча сӧветскӧй йӧзыс век нин отсаласны меным дзебсьыны врагысь да вӧчны сійӧс, мый колӧ.

Сійӧ серӧктіс.

— Сідзкӧ, вай лӧсьӧдчӧй. Тані ӧні Павел Романович. Сійӧ вӧлі партизанъяс дорын обкомса представительӧн. Крымысь обстановкасӧ бура тӧдӧ. Ми сійӧс вынсьӧдам выль областнӧй подпольнӧй центрса секретарӧн. Тайӧ лунъясас сійӧ бӧр лэбзьӧ вӧрӧ. Аддзысьлӧй сыкӧд, сёрнитыштӧй, а сэсся ставсӧ решитам.

Сійӧ жӧ луннас ме аддзысьлі Павел Романовичкӧд. Обкомын уджавлӧм серти ми ӧта-мӧднымӧс бура тӧдім.

Павел Романович этша вежсьӧма: пыр сэтшӧм жӧ кызіник, сёрнитӧ подробнӧя, обстоятельнӧя. Сӧмын сьӧд юрсиыс сылӧн заводитӧма дзормыштны.

— Тэ, другӧ, бура вӧчин, мый локтін, — шуис Павел Романович. — Ӧтлаын лэбзям. Вӧрын зэв тӧлка йӧз. Сэні ме вӧлі сюрс ӧкмыссё нелямын коймӧд вося июльӧдз. Корисны менӧ докладӧн обкомӧ, сэсся Москваӧ да ЦК-ӧ, сэсся ветлі Средньӧй Азияӧ семьякӧд аддзысьлыны. Неважӧн на вои тайӧ кругосветнӧй путешествиесьыс. Мый сэні, Симферопольын, лои бӧръя каднас подпольщикъяскӧд — бурасӧ ог на тӧд. Тӧдмась материалъяснас. Обкомын эмӧсь докладнӧйяс менам да бригадаса командир Луговойлӧн. Сійӧ — партиялӧн Зуйскӧй райкомса секретарь.

— Ме сійӧс бура тӧда. Но, мый сэсся. Кор лэбзям?

— Тайӧ лунъясӧ. Ставсӧ, мый колӧ тэныд подпольеын олігкежлӧ, шедӧд тані. Вӧр вылӧ эн надейтчы.

Ме куті зіля лӧсьӧдчыны. Обкомса материалъясысь тӧдмалі, мый Крымын эм куим основнӧй подпольнӧй центр. Первойянас — Феодосияын — веськӧдлӧ Нина Михайловна Листовничая, беспартийнӧй, войнаӧдз вӧлӧма детскӧй яслиын завӧн. Сейтлерскӧй районын — Иван Сергеевич Дьяченко. Симферопольын обкомсянь уполномоченнӧйӧн вӧлі Иван Яковлевич Бабичев. Ачыс сійӧ эз ов карас, сӧмын кымынкӧ лун кежлӧ волывліс вӧрсяньыс да мунліс бӧр.

Кор заводитчисны провалъяс, Бабичевӧс дугдісны ыстывны карас: провокаторыс сійӧс чужӧм сертиыс тӧдӧ вӧлі да. Сэсся Бабичев висьмис, да сійӧс эвакуируйтісны тылӧ.

Тайӧ Бабичевсӧ меным и колӧ вӧлі вежны, но сідз, медым пыр овны Симферопольын, места вылын веськӧдлыны подпольенас да кутны вӧркӧд йитӧд.

Симферопольын вӧліны подпольнӧй организацияяс «дядя Ванялӧн», «дядя Яшалӧн», «Дималӧн», «дядя Володялӧн» да мукӧдлӧн. На пиысь быдӧн вӧлі котыртӧ некымын патриотическӧй группа, кодъяс чужлісны нелямын кыкӧд воын.

Нелямын коймӧд вося мартын подпольщикъяслы удайтчис йитчыны вӧрын олысьяскӧд, но июньын заводитчисны нин провалъяс, арестъяс — и йитӧдыс ори.

Партизанъяслӧн штаб босьтчыліс йитчыны подпольщикъяскӧд асланыс разведчикъяс Беспалов, Сбойчакова пыр да симферопольса том йӧз организацияса представитель Семён Кусакин пыр, но карӧ мунӧм бӧрын найӧс пыр жӧ вӧлі кутӧмаӧсь гестаповецъяс, и найӧ пӧгибнитісны.

Артмис зэв сложнӧй обстановка.

Менӧ предупредитісны, мый партизанъяс пӧвстӧ сюйсьӧ немецкӧй агентура да мый вӧрас меным колӧ ёна конспирируйтчыны.

Керченскӧй подпольеын ме вӧлі столяр-кӧзяйчикӧн. Симферопольын олӧм вылӧ колӧ вӧлі мӧд профессия. Ме кужа вӧлі кӧмкот дӧмлыны да решиті лоны рабочӧй-сапожникӧн. Базар вылысь ньӧби няйт да дӧмасӧсь паськӧм, сапожнӧй инструментъяс, кӧрт тув да кучик торпыриг.

Меным дасьтісны фиктивнӧй документъяс. Обкомса кладӧвӧйысь ме получиті туй вылӧ прӧдукта. Став кӧлуйӧс тэчи базарысь ньӧбӧм важ мешӧкӧ. Гижи гӧтырлы письмӧ.

Мекӧд прӧщайтчигӧн Владимир Семёнович гижис менсьым выль «позывнӧйяс»: вӧрын ме лоа Василий Иванович, сапожник-партизан, а Симферопольын — паспорт серти Иван Андреевич Бунаков, кличка серти — «Андрей».

Медым бурджыка сайӧдны ассьым мунӧмӧс, ме босьті Краснодарӧ командировка.

— Кытчӧ ті мӧдӧдчанныд? — юаліс менсьым ӧти работник.

— Командировкаӧ ыстӧны.

— Дыр кежлӧ?

— Кытчӧдз задание ог пӧрт олӧмӧ.

Мӧд луннас миянлы Павел Романовичкӧд колӧ вӧлі лэбзьыны. Аэродромӧ миянӧс колльӧдісны партия обкомса секретарьяс да кымынкӧ руководящӧй работник, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь Крымын партизанскӧй движениекӧд.

Поводдяыс вӧлі лӧнь, жар. Небесаыс сэзь. Ме чайті, мися ми лэбзям тупкӧса военнӧй самолётӧн и пасьтаси гожся моз. Владимир Семёнович шензьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.

— Абу ӧмӧй тіян шоныд паськӧм да шапка?

— А мыйла сійӧ?

— Кыдзи мыйла? Ті лэбзянныд со эсійӧ «уточкаяснас». Кынманныд.

И сійӧ нуӧдіс менӧ восьса кабинаяса кык ичӧтик учебнӧй «У‒2» самолётъяс дінӧ.

— Збыль ӧмӧй та вылын лэбзям? — юалі ме гӧгӧрвотӧг да тревожнӧя самолётъяс вылас видзӧдӧмӧн.

— А ті мый думайтінныд? Тайӧ зэв бур машинаяс. Найӧ ыджыд служба нин служитісны партизанъяслы.

Сэні жӧ аэродром вылас сійӧ судзӧдіс меным мехӧвӧй жилетка, кучик шлем да вурун кепысь. Меным лои явитны ассьым «секретнӧй фондъясӧс», кодъясӧс дасьтылі подполье кежлӧ. Мешӧкысь ме перйи базар вылысь ньӧбӧм дӧмасӧсь гач, пинжак, тужурка да ставсӧ пасьталі ас вылӧ. Ме буракӧ лои тешкодь да воздушнӧй путешествиеӧ туйтӧм. Менам пасьтасьӧм вылӧ видзӧдысь ёртъяс сералісны.

— Сразу тӧдчӧ, мый подпольщик.

— Смотри, эн подкачайт, — Владимир Семёнович топыда кутліс менӧ.

Самолётӧ кайӧм бӧрын ме муртса верми пуксьыны восьса ичӧтик кабинкаӧ. Кок улӧ кыдзкӧ сюйи ассьым мешӧкӧс, а зептӧ сюйи вина тыра фляжка, медым подкрепитчыны ветлывтӧм туйын. Миян «уточка» кутіс шумитны, ӧдйӧ чеччавны му кузяыс мунігӧн да тӧдлытӧг орӧдчис мусьыс. Ме видзӧдлі увлань. Ёртъяс дружнӧя ӧвтчисны миянлы носӧвӧй чышъянъяснаныс да шапкаяснаныс.

— Прӧщайтлӧй, дона другъяс! — горӧді ме да сідзжӧ сюся куті ӧвтчыны кепысьӧн.

Но тӧлыс лёкысь нетшыштіс сійӧс, да менам кепысьӧй пыр жӧ воши самолёт сайӧ.

Ме падмӧмӧн видзӧдлі лётчик вылӧ, коді лӧня пукаліс водзвылын аслас кабинаын. Кынмысь чуньясӧс сос пытшкӧ дзебӧмӧн ме топыда топӧдчи пукаланін мышкӧ. Миян улын кыссисны веж гӧраяс, уна сера муяс да сиктъяс. Ме любуйтчи сэзь, лӧзалан небесаӧн. Сы йылысь, мый менӧ виччысьӧ водзын, ӧні кыдзкӧ эз думайтсьы.

Пемдӧ нин вӧлі, кор моторным друг ланьтіс, самолёт заводитіс лэччыны увлань да пуксис кытчӧкӧ восьса му вылӧ. Лётчик петіс кабинасьыс да локтіс ме дінӧ.

— Петӧй, шойччыштам.

— Ми кӧнӧсь?

— Краснодарын, Пашковскӧй аэродром вылын.

Сійӧ висьталіс, мый тані миянлы колӧ запаситчыны горючӧйӧн да, кор дзикӧдз пемдас, лэбзям веськыда Крымӧ. Му вылас кытӧнсюрӧ сулалісны нёль мотора гырысь бомбардировщикъяс, на дінын ветлісны факела йӧз, дасьтісны машинаяссӧ боевӧй вылет кежлӧ.

— Висьталӧй, немецъяс кутасны лыйлыны миянӧс? — юалі ме лётчиклысь.

— Быдногыс овлӧ.

— А мыйла нӧ миян парашютъясным абуӧсь?

Лётчик нюмдіс:

— Ті эн тӧждысьӧй, ме ог нин первойяысь. Спокойнӧ пукалӧй кабинаад. Верманныд узьны. Ставыс лоӧ порядокын.

Матыстчис Павел Романович.

— Но мый, другӧ, ловъя?

— Ловъя. А тэ тӧдан, кытчӧ да кыдзи ми кутам пуксьыны?

— Тӧда. Миянлысь ыджыд аэродромнымӧс немецъяс босьтісны. Иваненков казарма дінӧ пуксям. Сигналъяс серти.

Ме ог вӧлі тӧд ни ыджыд аэродромсӧ, ни Иваненков казармасӧ, но водзӧ юасьны эг кут. Ми пырим коптилкаӧн югдӧдӧм землянкаӧ. Пызан сайын пукалысь пилотъяс дугдісны сёрнитӧмысь. Кор тӧдісны, мый ми лэбзям партизанъяс дінӧ, найӧ варовмисны. Бура гӧститӧдісны миянӧс да асланыс лэбалан олӧмысь висьтавлісны некымын интереснӧйтор.

Тані ми задержитчим, виччысим Краснодарысь горючӧй вайӧм да Крымӧ лэбим куим час сёрмӧмӧн, кор, лётчик арталӧм серти, миян «уточкаяслы» колӧ и нин вӧлі лоны партизанъяс ордын.

Ми полім, мый самолёт примитны индӧм партизанъяс оз вермыны виччысьны миянӧс да мунасны аэродром вывсьыс.

Войыс вӧлі пемыд да кӧдзыд. Муыс вӧйӧма сап пемыдӧ. Сӧмын шочиника югнитлісны ӧтка бияс. Миян самолёт водзвылын то лэччыштлас, то кыпӧдчыштлас гӧрд звёздочка. Мӧд самолёт тадзи висьталіс аслас места йылысь, быттьӧ индіс миянлы туй.

Бӧрвылын югдыштіс. Ӧдйӧ мӧдіс гӧрдӧдны, паськавны югыдыс: горизонт сайсянь быйкнитіс зэв ыджыд тӧлысь. Небесаӧ кыйӧдчигас тӧлысьыс чиніс, но ёнджыка югдӧдіс миян самолётлысь руд бордъяссӧ. Ме тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлі то море вылӧ, код весьтті ми лэбзим, то тӧлысь вылӧ, полӧмӧн, медым эськӧ тайӧ виччысьтӧм спутницаыс эз выдайт миянӧс немецъяслы.

Ылын сьӧдвидзисны берегъяс. Ме дугдывтӧг видзӧді улӧ, гӧраяс силуэтъяс вылӧ, корси партизанъяслысь таинственнӧй сигналъяссӧ. Друг миян улын ыпнитіс кӧстер, сы бӧрся мӧд, коймӧд. Найӧ вӧчисны «Т» буква. Миян самолётъяс, кытш вӧчӧм бӧрын, мӧдісны увлань да пуксисны.

Миянӧс кытшалісны оружиеа йӧз. Меным отсалісны петны кабинаысь, перйисны менсьым мешӧкӧс да миянӧн вайӧм почта. Кӧстеръяссӧ дзик пыр жӧ кусӧдісны.

— Кутшӧм обстановкаыс? — ньӧжйӧник юаліс лётчик.

— Противник матын.

Лётчик мӧдіс тэрмасьны. Видлаліс самолётсӧ да, прӧщайтчӧм бӧрын, чеччыштіс кабинкаӧ.

Мыйӧн «уточкаяс» кыпӧдчисны воздухӧ да саялісны гӧраяс сайӧ, ме дінӧ локтіс Павел Романович, шӧр тушаа ён партизанкӧд. Тайӧ вӧлі Луговой.

— Но, партизанскӧй командир, со тэныд выль пополнение, — Павел Романович шуис Луговойлы. И, ме дінӧ шыӧдчӧмӧн, содтіс: — Дзик пыр мунам. Эн кольччы ёртъяссьыд, мед он вош.

Луговой топыда кутліс менсьым киӧс, и найӧ мунісны водзӧ.

Партизанъяс, а накӧд и ме, вӧрзимӧй вӧрлань. Ме дінӧ матыстчис кутшӧмкӧ морт.

— Ті Козлов ёрт? — гусьӧник юаліс сійӧ.

Ме дрӧгмуні.

— Абу!

Тӧлысьыс ёна югдӧдіс. Прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын ме тӧді керченскӧй каменоломняысь тӧдса инженерӧс.

— Ме — Кущенко Андрей, Керчысь. Помнитанныд?

— Бура помнита и тӧда тэнӧ, Андрей. — Ме куті сійӧс сойӧдыс. Сӧмын помнит: вӧрын ме абу Козлов, а Василий Иванович. Некодӧс ог тӧд, и менӧ мед некод оз тӧд.

— Гӧгӧрвоана. Вайӧ меным мешӧктӧ, ме отсышта.

Заводитчис сук вӧр. Ме муні Андрей бӧрся сы вещевӧй мешӧкӧ кутчысьӧмӧн. Омӧль синъяс вӧсна ме пыр конъясьлі. Пемыдын лои лэччыны джуджыд сёнӧ крут из трӧпа кузя, сэсся кайны джуджыд гӧра йылӧ. Пасьтасьӧма вӧлі ме шоныда, ме вылысь киссис пӧсь да ме кашки. Кажитчӧ, сьӧлӧмӧй менам вот-вот потӧ.

Гӧра йылын шойччыштім. Ме воді турун вылӧ.

«Со тэныд и некутшӧм физическӧй напряжение»! — уси меным тӧд вылӧ врачьяслӧн рецептыс да думышті: — Тайӧ путешествиеяссӧ кӧ верма вӧчны, сідзкӧ медицинаыд ылӧдчӧ!

Сёрнитім ньӧжйӧникӧн, би эг ӧзтылӧй. Меным тӧд вылӧ уси вина тыра фляжкаӧй, окотапырысь юышті ачым да гӧститӧді Андрейӧс.

— Бур вина, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Ме вунӧді нин вина дуксӧ.

— Лагерӧдзыс ылын на?

— Штабыс ставнас тані. Кӧні прикажитасны, сэні и лагерь лоӧ. Чайта, абу ылын, километр вит гӧгӧр...

— И пыр татшӧм туйяс кузя? — ышловзи ме.

Сійӧ меліа нюмдіс.

— Партизанскӧй трӧпаясыд ставыс татшӧмӧсь.

Друг миянсянь неылын выліын кыліс ёся да кузя горӧдӧм: У-у-у-у! У-ху-ху, ху-у-у-у!

Аслыссяма, повзьӧдлана шылӧн йӧлаыс юрӧбтіс ылӧ вӧр кузя гӧраяс йывлань. Мӧдысь кыліс татшӧм горӧдӧм.

— Ланьт, гадюка! — кыліс скӧр шӧпкӧм. — Бара туналан вӧрсӧ сыналӧм.

Кодікӧ партизанъяс пӧвстысь ньӧжйӧник серӧктіс.

— Мый тайӧ? — юалі ме Андрейлысь.

— Тайӧ миян войся спутник — сюзь. Лёк лэбач.

Минута дас вит мысти ми мӧдім водзӧ. Час кык кымын сьӧкыд туй кузя мунӧм бӧрын цепочка кузя миянӧдз воис команда:

— Сувтны татчӧ.

— Кӧнӧсь ми? — юалі ме Андрейлысь.

— Буракӧ, Лыйсян лагерынӧсь.

— Мыйла «Лыйсян»?

— Тані ми салютуйтлім, кор миян босьтісны Харьков.

Йӧзыс тані вӧлі асьнысӧ прӧстджыка чувствуйтӧны. Кутісны кывны сёрнияс, серам. Чигарка биясыс югдӧдісны том чужӧмъяснысӧ.

— Немечьясыс ветлӧны вӧрӧдыс войнас? — юалі ми Андрейлысь.

— Оз. Войнас ми вӧрад кӧзяеваыс. Но, дерт, пыр лоӧ видзчысьны. Засадаяс овлӧны.

— А охранаыс лагерлӧн эм?

— Эм. Ставным нарядӧ ветлам. Таысь кындзи, штаб гӧгӧр сулалӧны миян отрядъяс, сёнъясын — заставаяс.

Недыр сёрнитыштӧм бӧрын ми ланьтім, но узьны сюрис регыд. Кор менӧ Андрей садьмӧдіс, муртса на вӧлі лӧзӧдӧ ывлаыс.

— Чеччӧй! — Сійӧ вӧлі мыссьӧ нин фляжкасьыс.

— Мый нӧ лои?

— Нинӧм эз. Но ми, вӧрса олысьяс, югдігас чеччам. Тайӧ кадас миян дінӧ фрицъяс медся тшӧкыда волывлӧны. Став кӧлуйнытӧ видзӧй дасьӧн. Ӧні, Василий Иванович, Москваӧс кывзыштам, бӧръя юӧръяс тӧдмалам. Ме ӧд штаббердса радист.

Ми вӧлім ньывкӧс гӧра бокынӧсь. Веж кустъяс да зэв гырысь пуяслӧн увъясыс сайӧдісны миянӧс быд боксянь. Партизанъяс лӧсьӧдалісны вещевӧй мешӧкъяснысӧ, видлалісны оружиенысӧ. Найӧ вӧліны уна сикас паськӧмаӧсь: ватникаӧсь, пальтоаӧсь, шинеляӧсь. Но, тыдалӧ, ас бӧрсяныс бура видзӧдісны: паськӧмныс чукырӧсь, но дзоньталӧма, ставныс бритчӧмаӧсь, шырсьӧмаӧсь.

Завтракайтім кӧстер вылын пӧжалӧм кӧвдумъясӧн, чеснокӧн зыралӧмӧн, ва юышталӧмӧн.

Ме пукси Андрей дінӧ да сысянь тӧдмалі партизанъяс олӧмысь интереснӧйторъяс. Найӧ коллялісны мӧд страшнӧй тӧв. Унаӧн тшыгла куліны. Ӧні найӧ бура олӧны. Самолётъяс тшӧкыда вайӧны продуктаяс. Гуся базаясын эмӧсь нин кутшӧмсюрӧ продовольствие запасъяс.

Зуйскӧй вӧръяссӧ, кӧні ми вӧлім ӧні, немецъяс частӧ сынавлісны, партизанъяслы ковмыліс маневрируйтны. Врагъяс кытш пиын олӧмыс да ветлыны позьтӧмкодь трӧпаяс кузя уна переходъясыс эз лэдзны партизанъяслы лӧсьӧдны транспорт. Татшӧм условиеясын общӧй кухняыд вӧлі оз туй да лоис бырӧдны сійӧс. Быд партизан пӧлучайтліс вит лун кежлӧ паёк, ачыс пӧжавліс кӧвдумъяс да гӧтӧвитліс аслыс сёян.

— Самолёт примитӧм вӧсна тӧрыт рытнас кӧстеръяс эг пестылӧй да сёян лӧсьӧдны эгӧ вермӧй, — висьталіс меным Андрей. — Та вӧсна и завтракным миян абу бур ӧні. Луннас кӧстеръяс пестыны оз позь. Вӧр весьттіыс помся немецъяс лэбалӧны.

Лагерын ме вӧлі выль морт, да, тӧдӧмысь, партизанъяс ёна интересуйтчисны меӧн. Найӧс шемӧсмӧдіс менам арлыдӧй, омӧль синмӧй да пельӧй.

Ӧткымынъяс жальпырысь сёрнитісны:

— Но, мыйла татшӧм стариксӧ вӧрас ыстынысӧ? Мед нин кӧть сылы сетісны нэм помсӧ спокойнӧя коллявны!

Восьса юрйыла гимнастёркаа партизан Гриша Костюк юаліс:

— Мый нӧ тэнӧ, бать, эз вермыны сэні, Ыджыд му вылас, бурджыкасӧ пасьтӧдны?

— Складас паськӧмыс эз вӧв.

— Но, эз вӧв! Тэ коді лоан?

— Месӧ?

— Тэсӧ.

— Сапожнӧйын уджавлі.

— Сы вӧсна тэнӧ и ыстӧмаӧсь! — радлыны мӧдіс Костюк. — Миянлы, вокӧ, сапожникыд вывті ёна колӧ. Кӧрт тувъяссӧ эн гӧгӧрво сьӧрсьыд вайны?

— Этшаник вайышті.

— Бур! Ло другӧн, дӧмышт ботинкиӧс. Аддзан, кутшӧм авария. Тӧрыт муртса кокӧс эг жугӧд.

Ме видлалі сылысь ботинкисӧ. Ӧтиксьыс чуктӧма пӧдметкиыс.

— А мый, позьӧ. Сӧмын шойччышта неуна.

Андрей, кымӧссӧ кӧрӧмӧн, чӧла видзӧдіс то ме вылӧ, то мекӧд сёрнитысь вылӧ да нюмдӧмӧн бергӧдчис мӧдарӧ.

Миян дінӧ локтіс Луговой.

Сійӧ омӧля вежсьӧма, мусянь тэчӧм тушаа, паськыд пельпомъяса, еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса, улыс парйыс чургӧдчӧма водзӧ. Сылы вӧлі ар комын, но сійӧ кажитчис олӧмаджыкӧн.

— Кӧн тані выль пополнениеыс? — юаліс сійӧ, ме вылӧ лукава видзӧдӧмӧн.

Ме чеччи.

— Ме, командир ёрт, выль пополнение.

— Бур, миянлы пополнениеыд колӧ. Збыль, миян отрядъясын ставыс том йӧз. Но нинӧм, олыштанныд миянкӧд — и ті асьныд томманныд. А туйясным миян кутшӧма кажитчисны тіянлы?

— Сьӧкыдкодь ветлыны, — висьталі ме.

— Ме чайта... Но нинӧм, эн шогсьӧй, велаланныд да кокниджык лоӧ. Миян том йӧзыд орёлъяс, отсыштасны тіянлы. Сы вӧсна мый паёк ті эн на получитӧй, волӧй миянӧ штабӧ завтракайтныд.

Сійӧ предупредитіс радистъясӧс, медым совинформбюролысь сводкасӧ эз дыр кутны и муніс водзӧ лагерь кузя, оланінсӧ кӧзяйскӧя видзӧдіг да партизанъяскӧд сёрнитіг.

Штабыс вӧлі лагерь шӧрвыяс, зэв ыджыд пашкыра дуб улын. Турун вылӧ вольсалӧм плащ-палаткаясысь лои пызан, код гӧгӧр пуксялісны отрядса командиръяс, политработникъяс, диверсантъяс да разведчикъяс. Уналӧн вӧліны орденъяс да медальяс.

Сэні вӧлысьяс пиысь некымынлы Павел Романович вручитіс партия обкомсянь поздравительнӧй письмӧяс да боевӧй делӧясысь пӧдаркияс. Письмӧяссӧ лыддялісны гораа, а посылкаясысь винасӧ, консервсӧ, папироссӧ тэчисны пызан вылӧ ставлы гӧститӧм вылӧ.

Сувтӧдісны миянӧн вайӧм спирт тыра бидон. Бригадаса командир эз юлы некутшӧм спиртнӧй напитокъяс, но ёртъяссӧ окотапырысь гӧститӧдіс да пызан сайын вӧлі медся весел мортӧн.

— Но, дона гӧстьяс, — шуис сійӧ, — меным, кыдзи нейтральнӧй мортлы, разрешитӧй лоны юктасьысьӧн. Миша, вай мерка!

— Дзик пыр корся, — вочавидзис Миша — пӧвар, чужӧм вылас ыджыд вурыса партизан. — Вӧр сыналігӧн кытчӧкӧ сюйышті сійӧс.

— Дзик пыр жӧ корсьны! Мӧд ногӧн артмас несправедливость да кодсюрӧ дӧзмасны. — И Павел Романович дінӧ шыӧдчӧмӧн, шуткаӧн моз водзӧ нуӧдіс: — Тыдалӧ, тіян локтӧмкӧд йитӧдын противник войдӧрлун дугдіс сынавны вӧрсӧ. Позьӧ чайтны, мый завтракным мунас спокойнӧй да дружнӧй обстановкаын.

— А Гитлер ӧні лыддьӧ ӧчереднӧй донесение сы йылысь, мый крымскӧй партизанъясӧс бырӧдӧма, — шуис бригадаса комиссар Мирон Миронович Егоров.

— Стӧч сідз! — кыліс дружнӧй серам.

Пызан вылӧ Миша пуктіс вундалӧм калбас тыра кык алюминиевӧй миска, кӧвдумъяс, кымынкӧ кружка, а сё грамма меркасӧ сетіс Луговойлы. Мӧдыс чышкыштіс меркасӧ бумагаӧн да спиртсӧ кисьталіс кружкаясӧ.

— Сідзкӧ, другъясӧй, юыштам миян грека ловъяслӧн упокой вӧсна, но огӧ ӧтпырйӧ. Нелямын морт вылӧ миян квайт кружка. Дозъястӧ дыр эн кутӧй.

Партизанъяс юисны, вом дорнысӧ чышкалісны кинаныс да, кинжалнаныс калбас кусӧкъяс сутшӧдӧмӧн, заводитісны завтракайтны.

— Вӧрсӧ медбӧръяысь ёна сыналісны? — юаліс Павел Романович.

— Прамӧя кодь, — серӧктіс комиссар Егоров. — Автомашинаясӧн фрицъяс вайӧдісны вӧрӧ кӧкъямыс сюрс татараӧс да румынӧс. Командуйтісны, дерт, немецъяс. Ӧтпырйӧ сыналісны миян районысь став участоксӧ.

— Но, и мый жӧ?

— Ми решитім бойӧ не пырны, — калбас тор босьтігмоз вочавидзис Луговой. — Кор немецъяс сыналісны вӧрсӧ, миян диверсантъяс уджалісны налӧн пыді тылын: расйисны кыксё дас кык рельс Сарабуз-Биюк участок вылын да сё рельс — Колай-Сейтлер, Ички да Ислам-Терек районъясын. Взорвитісны нёль воинскӧй эшелон, помӧдз жуглісны туйсӧ да кымынкӧ лун кежлӧ сувтӧдлісны ветлӧмсӧ. Немецъяс, вӧрын миянлысь кок туйнымӧс воштӧмӧн, кутісны ошйысьны, мый партизанъясӧс бырӧдӧма. Ӧні фрицъяс кыйӧны миянлысь диверсантъясӧс тыланыс, а миян йӧз жӧ, задание выполнитӧм бӧрын, ньӧти воштӧмъястӧг воисны бӧр да ӧні юӧны миянкӧд ӧтлаын. Сокович, висьтав, кыдзи тэ аслад группаыдкӧд уджалін.

Кыпӧдчис веськыд тушаа, ясыд шань чужӧма, плащ-палаткаысь вурӧм паськыд шароварыа том морт.

— Разрешитӧй доложитны? Вражескӧй эшелон лэдзим откос улӧ кӧлеснӧй замыкатель применитӧмӧн да толлысь кык пӧвста заряд используйтӧмӧн. Бригадаса командирлысь задание выполниті. Ставыс.

— Абу, абу на ставыс, — шуис Луговой. — Тэ эн яндысь. Висьтав подробнӧйджыка, кыдзи сэн ставыс вӧлі.

— Вӧлі тадз. Менӧ назначитісны диверсионнӧй группаӧ командирӧн да сетісны задание. Мекӧд мунісны боецъяс: Рак, Парфёнов да Курсаков. Компас серти мунім, вошласим. Сӧмын витӧд сутки вылас Желябовка станция дінысь аддзим кӧрт туй. Луннас окопайтчим да водім. Ме шуа: «Ті куйлӧй тані, а ме ветла разведкаӧ». Мӧді гӧрбыльтчӧмӧн, сэсся пыр кыссьӧмӧн да вои кӧрт туй дорӧдз. Аддза, бокынджык куст. Решиті прӧверитны сійӧс. Думайта, куст саяс кӧ немец абу, вайӧда ассьым йӧзӧс — да заводитам уджавны. Муртса кыпӧдчи — ба-бах! — лыйисны. Ме уси, но ог лыйсьы. Ньӧжйӧникӧн кысси аслам йӧз дінӧдз. Боецъяслы нимкодь лои: «Ми чайтім, тэнӧ виисны. Мый эськӧ ми тэтӧг кутім вӧчны?» Ме налы шуа: «Талун ми операциясӧ нуӧдны огӧ кутӧй. Ӧні кӧ минаяссӧ пуктыны, фриц кутас видлавны туйсӧ да аддзас минаяссӧ.»

Муртса на ми та йылысь сёрнитім, аддзам — локтӧ поезд. Кыпӧдчис гӧрд ракета. Поезд сувтіс. Гӧгӧрвоана — тревога, колӧ усйысьны. Босьтім минаяснымӧс, толнымӧс да мунім бӧр степӧ. Кӧрт туйсяньыс вешйим километр дас вит. Водалім да лунйим сэні.

Мӧд луннас, муртса на пемдыштіс, а ми бара мӧдім кӧрт туй дорӧ. Кыссим полотно дінас да и заводитім уджавны. Рельс улӧ ме пукті замедленнӧй действиеа мина, мӧді минируйтны мӧд участок. Друг кылі паровоз тутӧстӧм шы. А миян, минаясысь кындзи, вӧлі кӧлеснӧй замыкатель. Отрядын меным шуисны: мунны кӧ кутас поезд, пукты кӧлеснӧй замыкатель. Но пуктыны сійӧс минакӧд ӧтлаӧ оз позь: сійӧ взорвитчас да лэбзяс и минаыс. Сійӧс колӧ пуктыны минасяньыс ылӧджык, медым минасӧ видзны мӧд эшелонлы. А поездыс мыччысис нин. Мый вермӧмысь котӧрта водзӧ, поездланьыс. Повзи — вот-вот ордъяс менӧ поездыс да и лэбзяс дзоньвидзаӧн. Удиті пуктыны кӧлеснӧй замыкатель да дас квайт килограмм тол. Муртса ме чеччышті полотно вывсьыс — кыдз тай йиркнитас! Менӧ лэптыштіс воздухас да нинӧм эг кут кывны. Боецъяс кватитісны менӧ — да котӧрӧн степӧ. Садьӧй регыд петіс, сӧмын пелям дыр жувгис. А сідзсӧ ставыс лючки-ладнӧ.

— Тайӧ операция дырйиыс, — помаліс Луговой, — найӧ взорвитісны эз ӧти, а кык эшелон. Кӧлеснӧй замыкательӧн бырӧдісны дас кӧкъямыс вагон, кӧні вӧліны немецъяс, а кык лун мысти минасьыс лэбисны откос улӧ дас нёль вагон танкъясӧн да артиллерияӧн, да дас нёль вагон войскаӧн.

Сокович бӧрын асланыс боевӧй делӧяс йылысь висьталісны мукӧд диверсантъяс.

— Бартошаӧс помнитанныд? — юаліс комиссар.

— Но, кыдзи нӧ сійӧс он помнит. Сэтшӧм весел, биа бордъя зон.

— Ми сылы поручитім ыджыд, сложнӧй операция. Заданиесӧ сійӧ выполнитіс, но сійӧс казялісны. Медым ёртъясыс вермисны спаситчыны, сійӧ прикрывайтіс бӧрыньтчӧмсӧ. Сійӧ ранитчис, а сэсся немецъяс мучитісны сійӧс.

Лои шуштӧм лӧнь. Друг кыліс тэрмасяна кок шы. Ме видзӧдлі бӧрлань. Миян дінӧ нюмъялігтыр локтіс Андрей.

— Тӧрыт радистъяс вайисны миянлы долыд юӧр Новороссийск мездӧм йылысь, — шуис бригадаса комиссар, — талун Андрей бара мыйкӧ буртор вайӧ.

Краснӧй Армияӧн Десна ю форсируйтӧм, Брянск да Бежица каръяс мездӧм да Брянск дорын сизим немецкӧй дивизияӧс разгромитӧм — ставлысь чужтіс нимкодь кыпыдлун. Партизанъяс торъя вниманиеӧн следитісны Краснӧй Армиялӧн Мелитопольскӧй направлениеын да Азовскӧй море побережье вылын успехъяс бӧрся. Азовскӧй море дорысь Осипенко (Бердянск) кар да порт миян войскаӧн босьтӧм кыпӧдіс выль ыджыд радлун.

Висьталісны ассьыныс думъяснысӧ, кор Краснӧй Армия матыстчас Крымлань да кодарладорсянь медводз заводитчасны боевӧй действиеяс: Перекопладорсянь али мореладорсянь. Ӧткымынъяс эскӧдӧмӧн шулісны, мый вӧрын коймӧд тӧв тшыгъявны оз ковмы и мый октябрьскӧй революциялы кызь квайт во тырӧмсӧ найӧ кутасны встречайтны Симферопольын.

Сёрни вӧлі и сы йылысь, мый Крымын фронт матысмӧмкӧд тшӧтш содӧ партизанъяслӧн кывкутӧм да колӧ ӧддзӧдны немецкӧй тылын подрывнӧй удж.

— А кыдзи тіян пополнениеныд? — Луговойлысь юаліс Павел Романович.

— Пополнение миянлы локтӧ и гражданскӧйяс пӧвстысь и военнопленнӧйяс пӧвстысь. Весиг словакъяслӧн группа воис немецъясӧн организуйтлӧм «Быстрица» нима чехословацкӧй дивизияысь. Ми сійӧс «Быстраяӧн» шуам. Со, тӧдмасьӧй: Бэлла! — сійӧ индіс кучик курткаа мича том зон вылӧ. — Неважӧн сійӧ ветліс Симферопольӧ да грузӧвӧй машина вылын бӧр локтіс сэтысь дас вит словаккӧд. Словакъясысь ми регыд торъя отряд организуйтам. Найӧ бура тышкасьӧны. А Бэлла юрысь немецъяс сетӧны вит сюрс марка.

— Кутшӧм настроениеныс тіян «Быстраяын»? — Павел Романович юаліс Бэллалысь.

Сійӧ русскӧй кыв вылын сёрнитіс эз лёка, дженьыдик, керышталӧм кодь фразаясӧн.

— Немецъясӧс миян оз радейтны. Немец полӧ словакъясысь, «Быстраяӧс» тылын кутӧ. Уна словакъяс кӧсйӧны вӧрӧ локны, — сӧмын туйсӧ оз тӧдны.

— Бэлла регыд бара мунас Симферопольӧ пополнениела, — шуис Федоренко, мӧд отрядса командир.

Пызан дорӧ друг локтіс партизан да доложитіс Луговойлы:

— Командир ёрт, лагерсянь неылын тыдовтчис вӧвъясӧн воысь противниклӧн группа.

— Тайӧ нин нахальство! — скӧрмис Лугӧвӧй. — Веськыда штаб дінӧ!

Кыпӧдчис Федоренко:

— Командир ёрт, разрешитӧй велӧдыштны.

— Разрешайта. Румынъясӧс, сетчасны кӧ, вайӧдны лагерӧ.

— Лоӧ вӧчӧма, — Федоренко горӧдіс аслас отсасьысьлы: — Сорока! Операция вылӧ кызь мортӧс!

Сылӧн молодечьясыс Федоренко дінӧ быд боксянь котӧртісны, мунігмозыс автоматъяс да пистолетъяс видлалігтыр. Группа сувтіс стройӧ. Федоренко матыстчис Луговой дінӧ.

— Бригадаса командир ёрт, отряд дась мунны.

Колӧ веськыда висьтавны, ме нервничайті сюся быд шы кывзіг. Кылісны ӧтка лыйӧм шыяс да автоматъяслӧн дженьыдик ӧчередьяс. Кутіс таркӧдны пулемёт.

— Тайӧ миян стрӧчитӧны, — ньӧжйӧник шуис Костюк.

Лыйсьӧм лӧнис. Ставӧн чӧв олісны, минутаяс кыссисны зэв дыр.

Час джын на эз коль, а кустъяс сайсянь кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:

— Локтӧны! Локтӧны!

Боецъясыскӧд тыдовтчис Федоренко.

— Командир ёрт, — рапортуйтіс Федоренко, — задание выполнитӧма. Противникӧс жугӧдӧма. Виӧма квайтӧс, пленӧ босьтӧма витӧс. Ӧтик пышйис. Босьтӧма трофейяс: дас ӧти вӧв, квайт повозка, дас винтовка, витсё патрон. Отрядлӧн воштӧмъяс абуӧсь.

Ме муні видзӧдлыны пленнӧйяс вылӧ. Румынъяс сулалісны мышканыс кӧрталӧм киясӧн. На пиысь ӧти вӧлі ранитчӧма кокас. Сы дінын ноксис врач. Румын коньӧр моз нюмъяліс, надейтчис, мый сылы сочувствуйтасны.

Пӧсялӧм да кыпыд боецъяс висьтавлісны операциялысь подробностьяс. Кымынкӧ румын медводдза лыйӧмъяс бӧрын жӧ лэптісны кияссӧ. Мукӧдъяс босьтчылісны лыйсьыны. Найӧс лои бырӧдӧма. Пышйыны удайтчис сӧмын ӧти румынлы, коді вӧлі мунӧ воддза подводаас.

— Мыйла лыйсин? — кӧритана шуис партизан раненӧй румынлы. — Бурджык со тадзи — киястӧ вылӧ.

Вомсӧ вежыньтӧмӧн нюмъялігтыр пленнӧй мыйкӧ броткис. Партизан вӧлі гӧгӧрвоӧ румынскӧй кыв вылын.

— Сійӧ шуӧ, колӧ пӧ вӧлі кӧть йӧзсяньыс кымыныськӧ лыйны, но лыйлі пӧ вылӧ.

Пленнӧйясӧс заводитісны допрашивайтны. Ставныс найӧ вӧліны шӧр арлыда крестьяна. Ставныс бӧрдісны, видісны Гитлерӧс да ассьыныс предатель Антонескуӧс, подробнӧя висьтавлісны асланыс часть йылысь да армияын порядокъяс йылысь.

Партизанъяс пиысь кодсюрӧ сэні жӧ заводитісны просвещайтны пленнӧйясӧс. Налы висьталісны бӧръя юӧръяс, карта вылысь петкӧдлісны фронтъяслысь положение, висьталісны Краснӧй Армияӧн Крымӧ матысмӧм йылысь. Пу сайын сулалігмоз ме видзӧді румынъяс вылӧ. Тайӧ йӧзыс вӧліны сэтшӧма увтыртӧмаӧсь да нинӧм тӧдтӧмӧсь, мый асланыс судьба кындзи найӧс нинӧм эз интересуйт.

Павел Романович пукаліс неылын турун вылын. Ме локті сы дінӧ.

— Мый кӧсъянныд вӧчны пленнӧйяснас?

— Допрос бӧрын решитім лэдзны.

Тайӧ менӧ шензьӧдіс. Фашистъяс немжалиттӧг лыйлӧны партизанъясӧс, а тані татшӧм буралӧм.

— Ӧлукъяс кодьӧсь, — ышловзис Павел Романович, — юрныс тырӧма Геббельс сӧрӧмӧн. Гашкӧ, миянкӧд паныдасьлӧм бӧрын найӧ мыйкӧ гӧгӧрвоасны да висьталасны асланыс йӧзлы.

— А командирсӧ налысь лэдзанныд жӧ?

— Кутшӧм нӧ сійӧ командир! Омӧлик ефрейтор. Кор миян кутісны лыйлыны найӧс, сійӧ медводз шыбитіс пистолетсӧ. Горе-воякаяс! — серӧктіс Павел Романович да шуис сы дінӧ матыстчысь Луговойлы. — Допрос эштӧм бӧрас сет команда румынъяссӧ вайӧдны татчӧ, мед тшӧтш миянкӧд сёйыштасны, на прӧщание висьтав налы гоз-мӧд бур кыв, — и ставнысӧ лэдзам.

Ординарецыс бара корсис пызан. Вайӧдісны румынъясӧс. Найӧ тіралісны, бӧрдісны, тыдалӧ, чайтісны, мый найӧс ӧні лыйласны либӧ ӧшӧдасны. Но вот, Луговой приказание серти, пленнӧйяслысь разисны кияссӧ, бӧр сетісны документъяссӧ да фотографияяссӧ. Найӧ чужӧмъяс кузя котӧртіс полана нюм. Тіралан киясӧн найӧ зіля дзебисны зептаныс косясьлӧм документъяснысӧ, а фотокарточкаяснысӧ, кӧні найӧ вӧлі снимайтчӧмаӧсь гӧтыръясыскӧд да челядьыскӧд, петкӧдлісны партизанъяслы.

— Ставсӧ пӧлучитінныд? — Бэлла пыр юаліс Луговой.

— Ставсӧ, ставсӧ! — румынъяс ставӧн гогйӧдлісны юрнаныс. Сӧмын ӧти мыйкӧ полігтырйи шуис Бэллалы, но сы вылӧ скӧрысь горӧдіс румынскӧй ефрейтор.

— Мын нӧ лои? — юаліс Павел Романович.

— Сійӧ шуӧ, сылӧн пӧ вӧлі ещӧ перочиннӧй пурт, — нюмдіс Бэлла.

— Кутшӧмкӧ ичӧтик пурт ме аддзи бой местаысь, — пуртсӧ Луговойлы сетігмоз шуис ӧти партизан.

— Тайӧс ми ог лыддьӧй трофейӧн, — Луговой сетіс пуртсӧ румынлы да тшӧктіс найӧс пуксьыны.

Пызан вылын — калбас, сыр, кӧвдумъяс. Луговой кисьтіс кружка спирт да мыччис ефрейторлы.

Ефрейтор повзьӧмӧн бергӧдліс юрсӧ.

— Полӧ. Чайтӧ, отравитны найӧс кӧсъям, — гӧгӧрвоис Федоренко. — Ноко, вайлы мем кружкасӧ.

Сійӧ пыркнитіс ефрейторӧс пельпомӧдыс да горӧдіс: «Видзӧд!» да залпӧн юис спиртсӧ. Румынъяс серӧктісны, юисны да горша кутісны сёйны. На пиысь ӧти ӧткажитчис спиртысь, висьталіс, мый сійӧ спиртсӧ оз ю.

— А портвейн юан? — юаліс Луговой.

Сійӧ гогнитіс юрнас. Штабысь сюри неуна гӧрд вина, и Луговой гӧститӧдіс сійӧн румынӧс.

Татшӧм отношениеыс дзикӧдз шемӧсмӧдіс румынъясӧс. Найӧ сералісны да бӧрдісны нимкодьнысла:

— Ми ставлы кутам висьтавлыны, кутшӧм бурӧсь партизанъяс! Ставлы кутам висьтавлыны!

Бэлла пыр Луговой висьталіс неыджыд речь да помаліс сійӧс тадзи:

— Висьталӧй асланыд йӧзлы: найӧс кӧ ыстасны вӧрӧ, мед найӧ миянӧс оз лыйлыны, и ми найӧс огӧ вӧрзьӧдӧй. Зільӧй водзвыв висьтавны миянлы немецкӧй планъяс йылысь. Ми кутам тӧдны, кыдзи ті выполнитанныд ассьыныд кӧсйысьӧмнытӧ. Лоанныд кӧ ті ылӧдчысьясӧн — ас выланыд пеняйтӧ. Ті кӧ честнӧй йӧз, отсалӧй миянлы немецъясӧс нӧйтны.

Пленнӧйяс кывзісны син лапниттӧг. Сэсся, кияснысӧ морӧс выланыс пуктывлӧм бӧрын, чургӧдісны найӧс партизанъяслань, кипыдӧссӧ водзӧ лӧсьӧдӧмӧн, — тадзикӧн висьталісны, мый аттьӧалӧны сьӧлӧмсяньыс.

Куим партизан нуӧдісны румынъясӧс туй вылӧ. Пленнӧйяс копрасисны быд бокӧ.

Колльӧдысьяс бӧрвылас висьтавлісны: прӧщайтчиганыс румынъяс уськӧдчисны найӧс окавны да пыр шуалісны, мый кутасны быдӧнлы висьтавлыны партизанъяс йылысь правда.

— Вот и йӧз!... — шензис ӧти колльӧдысь. — Виӧм ёртъяс вылас весиг эз видзӧдлыны. А кор аддзисны виӧм вӧвъяссӧ, кутісны бӧрдны: «Ой, ой, кутшӧм жаль вӧлӧй!»

Пуксис рыт. Штаб примитіс решение вуджны выль местаӧ, сы вӧсна мый румынъяс тӧдӧны тайӧ местасӧ.

Вӧр пӧлӧнті мунігӧн миянӧс лыйлісны, но ми удачнӧя бӧрыньтчим воштӧмъястӧг да мунім мӧд туйӧд. Муртса кутім кайны ӧти сёнсянь чой паныд, бара кутіс таргыны пулемёт, но трассирующӧй пуляясыс ӧні лэбисны нин миянсянь мӧдарлань. Колоннасӧ нуӧдіс Костюк, коді бура кужӧ ветлыны вӧрӧдыс любӧй кадӧ. Бара заводитчис сьӧкыд партизанскӧй марш: гӧра йывсянь гӧра йылӧ, туйястӧг, веськыда.

Кипчакскӧй вӧрсянь Тиркинскӧй вӧрӧ петігӧн миянлы лоис мунны гӧрайывса площадка кузя километр дас кымын, кодӧс татчӧс олысьясыс вӧлі шуӧны Джеляваӧн.

Тайӧ изъя тыртӧм местаас, сэні жӧ, гӧра йылас, вӧлі партизанскӧй аэродром. Сійӧс неважӧн босьтісны немецъяс да сувтӧдісны сэтчӧ пулемётъясӧн да миномётъясӧн быдса батальон. Та вӧсна Джелява кузя ми мунім сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн цепочкаӧн, ӧдйӧ, шойччывтӧг, дзик некутшӧм шытӧг.

Сӧмын нёль час асылын, ӧпаснӧй места вуджӧм бӧрын, ми бара пырим вӧрӧ да сувтім шойччыштны. Войбыдӧн ми мунім километр кызь вит кымын. Не сӧмын ме, ставныс мудзисны.

Коркӧ и воим гӧра йылӧ.

— Но вот, ми выль лагерынӧсь, «Седло»-ӧн шуӧны, — висьталіс меным Андрей пӧсьсӧ чышкигмоз да радиоаппаратураа чемодансӧ турун вылӧ пуктігмоз.

— Тані ті вӧлінныд нин?

— Унаысь. Тайӧ высотаыс оборона вылӧ зэв лӧсьыд.

— Симферопольӧдз ылын тасянь?

— Километр нелямын гӧгӧр.

Ми вӧлім неыджыд площадка вылын, кодӧс кыкнан боксяньыс сайӧдӧны скалаяс, а вылісянь — пуяслӧн веж увъясыс. Джуджыд сёнъяс торйӧдісны миянӧс орчча гӧраяссьыс, на лыдын тшӧтш и кузьмӧс да джуджыд, кушмӧм йыла Тирке гӧраысь, код нимӧн шусисны татчӧс вӧръясыс. Войдӧр меным ньӧтчыд эз удайтчыв волыны крымскӧй вӧр пытшкӧ, да ме весиг и мӧвпыштны эг кужлы, мый эмӧсь сэн сэтшӧм мича местаяс.

Федоренко аслас отряднас овмӧдчис гӧра бокъясӧ. Гӧра йылас, штаб бердӧ, кольччисны радистъяс, спецработникъяс да комендантскӧй взвод. Кодсюрӧ вӧлі бритчӧны нин, кымынкӧ морт босьтчисны гӧтӧвитны пывсян да дасьтысисны бельё мыськалӧмӧ. Радистъяс сувтӧдісны антенна — лӧсьӧдчисны кывзыны Москваӧс да сетны радиограммаяс партия обкомлы Краснодарӧ.

Снабжение кузя начальник, важся боевӧй партизан Жора, гуся базаысь вайис куим мешӧк шобді пызь, сов да мукӧд прӧдуктаяс; котелокӧн мерайтӧмӧн сеталіс сійӧс отрядъясса завхозъяслы.

Сёнас, ю бокӧ, ӧзталісны кӧстеръяс, чукӧртісны сэтшӧм породаа ньӧръяс, кодъяс сотчисны жара да омӧля тшыналісны. Кӧтісны нянь, пуисны яя шыд, вӧв яйысь жаритісны шашлык. Вом гудӧк шы улӧ кодкӧ заводитіс сьывны:

Споёмте, друзья,

Ведь завтра в поход.

Партизанъяс ньӧжйӧник нюжӧдісны асланысногӧн лӧсьӧдӧм припев:

Прощай, любимый город,

Уходим завтра в горы,

И ранней порой мелькнет за спиной

Зелёный мешок вещевой.

Тайӧ лагерас ме паныдаси «Красный Крым» газетаса редактор Степановкӧд. Войнаӧдз ми сыкӧд бур тӧдсаяс вӧлім. Степанов висьталіс, мый вӧрын партизанъяслӧн эм типография, регулярнӧя петӧ «Красный Крым» газета да печатайтсьӧны листовкаяс.

— Кӧн нӧ тіян типографияныд?

— Скалаын, надежнӧй местаын. Кор вӧрсӧ сыналісны, ме аслам работникъяскӧд буретш вӧлі печатайта листовка. Скала дінтіыс шӧйтісны румынъяс, корсисны миянлысь продбазаяс. Гӧгӧр шынйысисны, а миянӧс эз аддзыны. А тэ мый кӧсъян тані вӧчны?

Ме висьталі, мый лӧсьӧдча мунны Симферопольӧ подпольнӧй удж вылӧ.

— Тайӧ бур, — радліс Степанов. — Материал кутан ыставны газетаӧ.

— Карын листовкаяс лэдзны меным ковмас ручнӧй типография, — шуи ме.

— Менам эм сэтшӧмыс запасын. Верма пӧдаритны тэныд.

Степанов висьталіс, мый румынъяс, кодъясӧс лэдзисны вӧрысь, лоины прамӧй агитаторъясӧн. Мӧд луннас нин став частьясыс вӧлі тӧдӧны, кыдзи партизанъяс гӧститӧдӧмаӧсь пленнӧйясӧс. Мыйӧн тайӧ став историяыс воис немецъясӧдз, румынъясӧс арестуйтісны, но сёрниыс партизанъяс йылысь эз помась. Та йылысь миян разведчикъяс донеситісны.

Коли нин кымынкӧ лун, а менӧ пыр на эз мӧдӧдны Симферопольӧ. Павел Романовичлысь ме юалі:

— Кыдзи нӧ менам уджӧн делӧыс?

— Карысь обстановкасӧ тӧдмала. Ӧні миянкӧд на олыштан. Некытчӧ эн мун. Тэнӧ кутас Миша вердны штабнӧй кухняысь.

Партизанъяс тӧдмалісны, мый Ыджыд Му вылысь воис старик-сапожник, да, мыйӧн ми овмӧдчим лагерӧ, ме дінӧ локтісны заказчикъяс. Ӧтик шуис:

— Вот тайӧ правильнӧ, папаша. Тіян арлыдӧн пост вылын сулавны да операция вылӧ ветлыны сьӧкыдкодь, а кӧмкот дӧмлыны миянлы вывті ёна колӧ. Кутанныд ті пукавны да тотшкӧдчыны. Сӧмын энӧ гораа тотшкӧдчӧй, фрицъяс йылысь энӧ вунӧдӧй.

И, карӧ ыстӧм виччысигмоз, ме куті «тотшкӧдчыны».

Шойччигъясӧ ме гӧгӧр пыр чукӧрмыліс йӧз. Партизанскӧй бригадаын ме вӧлі дзик ӧти старик, а том йӧз мекӧд тшӧкыда сёрнитісны быдтор йылысь веськыда.

Ӧтчыд локтіс Костюк. Сылӧн усьӧма мӧд пӧдметкиыс. Сійӧ муртса на воӧма задание вылысь, ёна мудзӧма да норасьӧ вӧрса сьӧкыд олӧм вылӧ.

Ботинкиӧн ноксигмоз ме сылы висьталі аслам олӧмысь ӧти случай.

1908 воын менӧ арестуйтісны орехово-зуевскӧй рабочӧйяс делӧ кузя, и кык во да джын пукалі Владимирскӧй тюрьмаын следствие улын.

Тюрьма башняын ми вӧлім вит морт. Башняыс уль руа, стенъясӧдыс ва визувтӧ, джоджыс асфальтӧвӧй. Решёткаа гӧгрӧс ӧшиньыс вӧлі дзик пӧтӧлӧк бердас и камераас вӧлі пӧшти пемыд.

Миянлы ставнымлы зэв окота вӧлі видзӧдлыны вӧля вылӧ. Ми пукталім топчан вылӧ топчан, сэсся пызан, сы вылӧ медбӧръя топчансӧ поскӧс моз. Нёльӧн вӧлі кутам, а витӧдыс — шуда морт! — кайӧ ӧшинь дорас. Улісяньыс ми сылысь юасям:

— Но, кыдзи сэн вӧля вылас?

А сійӧ нимкодя вочавидзӧ:

— Челядь ворсӧны. Кӧза муніс. Баба, зонъяс, баба муніс!

А сэсся, кор нин ме пукалі каторжнӧй централын цептӧн дорӧмӧн, шонді югыд вӧсна ми муртса эгӧ тышкасьлӧй. Ӧшинь дорӧ локны оз вӧлі позь. Шондіыс усьӧ вӧлі миян дінӧ векньыдик кӧсӧй визьӧн час дорысь не дырджык, и каторжникъяс споруйтісны, кодлы пукавны тайӧ визь вылас:

— Меным кызь во пукавны, а тэ воӧн джынйӧн мысти петан.

— Тэ мый! Ме вирӧн нин сьӧлася, срокӧдзыс овны ме ог вермы.

Ме сэк унаысь думайтлі:

«Эгӧ жӧ ми донъявлӧй олӧмсӧ, кор вӧлім вӧля вылын! Котӧрті эськӧ ме ӧні миян сиктсайса поле вылӧ, воді эськӧ турун вылӧ, видзӧді эськӧ небесаӧ да кывзі жавороноклысь сьылӧм. И нинӧм, кажитчӧ, унджыкыс оз ков».

Костюккӧд ми дыр сёрнитім. Мунігас Костюк меным пӧдаритіс сакар тор. Ме босьті, медым не ӧбӧдитны сійӧс.

Подпольнӧй центрлӧн заседание вылын вӧлі решитӧма ыстыны Симферопольӧ связнӧйясӧс меным конспиративнӧй квартира корсьӧм могысь.

Дас лун мысти найӧ воисны бӧр. Квартира меным сюрӧма ӧти подпольщик ордысь, и кӧзяиныс ачыс локтіс вӧрӧ связнӧйкӧд.

— Кутшӧм морт сійӧ? — юалі ме Павел Романовичлысь.

— Ме сійӧс ачым на ог тӧд, — вочавидзис сійӧ. — Вот Луговойкӧд муна сы дінӧ аддзысьлыны. Тӧдмасям, видзӧдлам.

Рытнас сёрӧн нин найӧ бӧр воисны.

Павел Романович вӧлі зумыштчӧма. Сійӧ нуӧдіс менӧ бокӧджык.

— Тайӧ «патриотыс» вӧлӧма медся махровӧй шпион. Вот эськӧ веськалім! Вывті нин дӧверчивӧйӧсь миян йӧзным. Думайтӧны: немецъясӧс кӧ чорыда видӧ, сідзкӧ пламеннӧй патриот.

— Кыдзи нӧ тайӧс тӧдмалінныд?

— Кутім сёрнитны. Сійӧ и дзугсис. Висьталӧ — велӧдчи пӧ Ленинградын военнӧй академияын, а коді сэк вӧлі академияса начальникыс — оз тӧд. Симферопольын вӧлӧм висьтасьӧ пышйӧм военнопленнӧйӧн, пырӧма дӧвериеӧ миян ӧти подпольщик дінӧ, коді тайӧс дзеблӧма, гӧтрасьӧма подпольщик чой вылӧ. Паныдасьлӧма миян связнӧйкӧд, босьтавлӧма разӧдны миянлысь листовкаяс. Мыйӧн абу «патриот»?

— Ковмас, другӧ, «Сергоӧс» виччысьны. Сійӧ миян подпольщик. Августсянь нин сійӧ Симферопольын. Сылӧн эм йитӧд патриотическӧй группаяскӧд, овмӧдчӧма лӧсьыда и тэныд отсалас.

Меным лои кольччыны вӧрӧ нӧшта и мӧд помка вӧсна. Штабӧ воисны юӧръяс, мый противник лӧсьӧдчӧ выльысь сынавны вӧрсӧ. Партизанъясӧс ёна лыйлісны Сиута районын. Немецъясӧс вӧлі казялӧма и Иваненков казарма районын, кытчӧ ме первойсӧ пукси.

Штаб решитіс активнӧя паныдавны противникӧс да торйӧдіс кымынкӧ боевӧй группа, а бригадаса штаб должен вӧлі вуджны выль местаӧ.

Ме кутшӧмакӧ велалі нин тайӧ войся ветлӧдлӧмъясас да ог нин вӧлі сэтшӧма мудз, кыдзи первойсӧ. Но пемыд дырйи ме вӧлі дзик вынтӧм, и тайӧ повзьӧдліс менӧ. Выручайтіс Андрей, коді тӧждысьӧмӧн следитіс ме бӧрся, а еджыд дӧра торйыс, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма сы мышкуӧ вещевӧй мешӧк вевдорас, вӧлі менам ориентирӧн.

— Чигарка помъястӧ базируйтӧй! — шойччигъясын предупреждайтісны командиръяс.

«Базируйтны» кывйыс партизанъяс сёрниысь дзикӧдз бокӧ вештіс уна мукӧд кыв: «дзебны», «сайӧдны», «гуавны». Некод вӧлі оз шу: «колӧ дзебны», а шуас «колӧ базируйтны», и дзик ӧткодь, мунӧ-ӧ сёрниыс уна тонна груз йылысь, оружие йылысь либӧ кутшӧмкӧ ичӧтиктор йылысь, шуам чигарка пом йылысь.

Войнас, часын кымын, вӧр весьтын тыдовтчис вражескӧй самолёт. Сійӧ дыр гӧграліс миян весьтын, тыдалӧ, корсис партизанъяслысь кӧстеръяс:

— Дудки! — шуис кодкӧ ньӧжйӧник.

Кымынкӧ час мысти ми пырим ляпкыдик сук вӧрӧ. Вӧрас пырим развёрнутӧй стройӧн, медым эз тӧдчыны трӧпаяс.

Тайӧ вӧрас ми олім куим лун. Отпор сетӧм бӧрын противник муніс вӧрсьыс. Войнас ми вуджим Баксанскӧй вӧръясӧ Яманташ гӧра вылӧ, партизанъяс тайӧ лагерсӧ нимтісны «Козырёк». Штабыс овмӧдчис площадка вылӧ, кодӧс вӧлі куим боксянь видзӧ джуджыд сён. Нёльӧд бокнас «Козырёк» лепитчыліс гырысь скалаяса уна судта гӧра бокӧ. Сэні сулалісны миян постъяс.

Ме овмӧдчи радистъяскӧд орччӧн да заводиті лӧсьӧдны аслым оланін. Парашютысь вӧчи аслым «керка» зэр кежлӧ, получиті турунвиж плащ-палатка, лӧсьӧді котелок, пань да автомат. Таысь кындзи менам вӧлі уна инструмент — и слесарнӧй, и сапожнӧй. Сапожнӧй принадлежностьяс пыр жӧ сгӧдитчисны, да и мукӧд инструментъясла тшӧкыда волывлісны:

— Василий Иваныч, шуӧны, тіян пӧ плоскогубцы?..

— Шилаыд абу, Василий Иванович?

Но лёкыс вӧлі сыын, мый тайӧ став овмӧссӧ лоӧ вӧлі кыскавны ас вылын. Да ещӧ автомат — сизим килограмм да джын. Да ещӧ вольпась — ме зэв ёна полі вӧркъяс прӧстудитчӧмысь: ӧд сэки менӧ ыстісны эськӧ Ыджыд Му вылӧ.

Луговойлы да Павел Романовичлы лӧсьыд. Найӧ мунӧны сӧмын оружие кежысь, а на бӧрся ординарецъяс — нопъясӧн. А меным колӧ конспирация соблюдайтны. Да и омӧльлунӧс ассьым абу окота петкӧдлыны.

Ме заводитлі инструментӧс «базируйтны». Дзебла мыйтакӧ, а сэсся повзя: друг ковмасны. Кыдзи воам места вылӧдз — босьта да бара кыскала.

Но бӧрынджык ме дзикӧдз эбӧсысь уси. Ӧти войся переход дырйи менсьым инструментъясӧс нуны сетісны Гриша Гузийлы. А Гриша — моряк, тшап зон, эз радейт лӧсьӧдны лишнӧй кӧлуй. Автомат, нянь тыра ичӧтик сумка — и ставыс. Сійӧ вӧлі зэв недоволен.

Сылысь юалісны:

— Мый нӧ тэ, Гриша, овмӧс чукӧртін?

— Пӧрысь чӧртыс тай со чукӧртӧма! Кыскав вот сы пыдди...

Сэки ме скӧрми: шойччигъясӧ — ставныс ме дінӧ, а новлӧдлыны некод оз кӧсйы!

И кор ми первойысь вӧлім «Козырёкын», ме шыблалі ставсӧ, мед коланаторъясыс кындзи.

Воим ми бӧр сійӧ местаас — висьӧ менам сьӧлӧмӧй! А друг Симферопольын ковмасны? Ме и сідз зэв ёна радейта инструментъяс, гортын менам быдса мастерскӧй, став посниторъяссӧ век ачым дзоньтала.

Ме кайи скалаяс вылӧ. Лунджын ветлӧдлі, чукӧрті ассьым инструментъясӧс.

Павел Романович воштӧма менӧ:

— Кытчӧ лои старик?

А Костюк сералӧ:

— Да со сійӧ, скалаяс вывті ветлӧдлӧ!

— Мый тэд тайӧ инструментъяссьыд! — дӧзмӧмӧн шуис Павел Романович, кор ме, ёна пӧсялӧма, кайи выліас.

Но всё-таки тайӧ кадсяньыс ме инструментъясӧс эг нин шыблавлы да кыв шутӧг кыскавлі ас вылын.

Ӧтчыд рытын Луговой висьталіс меным, мый «Сергосянь» воӧма письмӧ.

— Аски сійӧ локтас вӧрӧ грузӧвӧй машина вылын. Сыкӧд аддзысьлыны мунам ӧтлаын да ставтор йывсьыс сёрнитчам подробнӧя.

«Сергокӧд» миянлы колӧ вӧлі аддзысьны штабсянь дас вит километр сайын. Поводдяыс вӧлі лёк, да ми мӧдӧдчим луннас. Миянӧс нуӧдіс Костюк, а охраняйтіс Сокович аслас боецъяскӧд. Туйыс вӧлі сьӧкыд, нильӧг. Ме вунӧді босьтны плащ-палаткаӧс да сквӧзь кӧтаси. Аддзысян местасянь неылын водзын мунысь Сокович сувтіс:

— Кодікӧ воӧ!

Ми дзебсим пуяс сайӧ. Миянсянь кымынкӧ метр сайын туй вылас тыдовтчис обоз. Телегаясын пукалісны оружиеа татара. Найӧ мунісны песла.

Ми бӧрыньтчим посни вӧраинӧ да водалім сэтчӧ. Миянлы кылісны керасьӧм да гӧлӧс шыяс.

«Сергоӧс» виччысьны решитім тані, сувтӧдім охрана. Пыр ӧтарӧ зэрис кӧдзыд зэрӧн. Ме изӧймиті, воча пинь оз во.

Луговой ыстіс Соковичӧс, явка местаӧ.

Регыд ми кылім автомашиналысь шум. Но Сокович вайӧдіс сӧмын связнӧйӧс — томиник зон Тимаӧс — да салдат-словакӧс.

Тима доложитіс Луговойлы, мый сійӧ локтіс Воинка станциясянь дас кык словаккӧд, кодъяс дезертируйтӧны «Быстрица» дивизияысь.

— А «Серго» локтас?

— Ог тӧд. Сійӧ кытчӧкӧ районӧ сибдіс, ме сійӧс эг нин аддзыв кымынкӧ лун чӧж.

Тимаӧс да словакъясӧс Луговой ыстіс проводниккӧд отрядӧ, а ми кольччим «Сергоӧс» виччысьны.

Квайтӧд час нин, пемдӧ нин вӧлі, а «Серго» эз во. Ми ньӧжйӧникӧн бӧр мӧдім лагерӧ. Вӧлі дзурс пемыд, чорыда зэрис, гӧраяс вылысь ызгисны шоръяс, чойгорув лэччигъясӧн кокниа позьӧ вӧлі доймыны. Лагерӧ ми воим сӧмын асъядорыс, пестім кӧстер, кутім косьтысьны, сӧмын таысь нинӧм эз артмы. Пӧльтіс чорыд тӧв да пу увъяс вывсьыс ведраысь моз прыссис ва. Водзладор боксьыд паськӧмтӧ косьтан, а мыш кузяыд кӧдзыд ваыс визувтӧ гачад. Кутан косьтыны мышкутӧ — пыр жӧ кӧтасяс неуна косьмыштӧм паськӧмыд водзладорсьыд.

Пуяс костӧ ассьым палаткаӧс зэвтыштӧмӧн ме воді уль турун вылӧ, тубыртчи ва плащӧн. Дрӧжжиті, быттьӧ лихорадка дырйи. Но мудзыс веніс, и ме унмовси. Сэтшӧм чорыда узи, мый эг кывлы, кыдзи партизанъяс чеччӧмаӧсь, и Андрей виччысьӧмӧн, медым не садьмӧдны менӧ, разьӧма менсьым палаткаӧс.

Ме весиг шемӧсми, кор асывнас садьмӧм бӧрын аддзи меліа дзирдалысь шонді. Паськӧмӧй ме вылын пӧшти косьмӧма, и ме вӧлі дзик здоров.

Октябрын татшӧм мича поводдяыс сӧмын Крымын.

«Сергокӧд» явка вылӧ ми ветлім ещӧ кыкысь, но сійӧ эз волы, и ме решиті Симферопольӧ мунны подӧн, мастеровӧй либӧ крестьянин пыдди.

Проводник пыдди меным сетісны испытаннӧй, надежнӧй связнӧйӧс — Гриша Гузийӧс, — буретш сійӧс, кодлы эз вӧв окота кыскавны менсьым мешӧкӧс.

Заданиеяс вылӧ Гриша Гузий ветлывліс аслас гӧтыркӧд Женя Островскаякӧд. Гӧтрасисны найӧ неважӧн, вӧрын нин, и ӧта-мӧдтӧгыс ӧти воськов эз вӧчны. Найӧ выполняйтлісны зэв ответственнӧй заданиеяс. Симферопольӧ ветлӧмаӧсь унаысь нин да бура тӧдісны обстановкасӧ.

Гриша вӧлі Черноморскӧй флотса моряк. Ыджыд тушаа, лӧсьыд статя, ён мускулъяса мича зон. Веськыд морт, но ӧдйӧ скӧрмысь. А гажа, варов Женя Островскаяыс дзик эз вӧв партизанка кодь. Сылӧн олӧм гӧгӧрвоӧмас мыйкӧ вӧлі мирнӧй, гортса, кӧзяйственнӧй. Сійӧ поліс шыръясысь да лягушаясысь, радейтіс чӧсмасьыштны, нежитчыны, сьывны любовнӧй сьыланкывъяс. Но выполняйтіс зэв сложнӧй, ӧпаснӧй заданиеяс.

Миян туйӧ лӧсьӧдчӧм йылысь да Симферопольӧ менам овмӧдчӧм йылысь Гриша сёрнитіс увереннӧя да прӧстӧя, быттьӧ ми рӧдня ордӧ гӧститны мӧдӧдчам.

— Но, мый, Гриша, мунам немецъяс дінӧ? — юаси ме.

Гриша лӧсьыда нюмъяліс.

— Аддзӧмыд мый юасьны!

— Квартира сюрас?

— Дерт, сюрас.

— А йӧзыс кутшӧмӧсь?

— Зэв шаньӧсь.

Карын ме решиті пӧльзуйтчыны Сочиысь ньӧбӧм паськӧмӧн. Мешӧкӧ да зептӧ пукті немецъясӧн лэдзан «Голос Крыма» газета торъяс да кык фашистскӧй книжка, кодъясӧс ме аддзи штабысь. Сійӧ кӧлуйсӧ, коді меным оз ковмы карын, ме сеті Андрейлы.

— Мунанныд? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник.

— Ме тэныд Андрей веськыда висьтала. Муна Симферопольӧ подпольнӧй удж вылӧ. Меным ковмас радист. Тэ кыдз?

— Окотапырысь. Радио ме велӧді бура, уджавны верма.

— Ӧні уджалышт на тані, ме сэні овмӧдча, и тэ локтан ме дінӧ. Рациясӧ партиялӧн обком кӧсйысис сетны.

— Бур. Кута виччысьны.

Октябрь кызь сизимӧд лунӧ Павел Романович корис менӧ ас дінас.

— Кыдзи стрӧитны подполье, тэнӧ оз ков велӧдны, — шуис сійӧ. — Гузий тӧдмӧдас том йӧз организацияса руководителькӧд — Борис Хохловкӧд. Сійӧ комсомолец. Налӧн эм примитивнӧй типография, радиоприёмник. Том йӧзкӧд ёнджык йитӧд кут. Найӧ энергичнӧйӧсь, отсаласны тэныд. Бӧрйы аслыд бур связнӧйӧс. Гриша локтас тэ дінӧ кык недель мысти, вайӧдас миян дінӧ тэнсьыд связнӧйтӧ, и ми индам сылы миян связнӧйкӧд кар сайын паныдасьлан места. Гузий кӧ дыр оз во, связнӧйтӧ ысты миян дінӧ штабӧ. Корсьны миянӧс позьӧ Тирке гӧра вылысь, сэні миян пост век эм. А пароль татшӧм: «Андрейсянь Мартын дінӧ». «Мартын» — сійӧ менам кличка.

Ме кори ӧдйӧджык ыстыны меным рация, а радистӧн ыстыны Андрей Кущенкоӧс.

Палаткаӧ пырис Луговой.

— Гузийлысь заявка пӧшти тырвыйӧ могмӧді, — шуис сійӧ Павел Романовичлы. — Сета ветымын шашка тол, кызь граната, дас магнитнӧй мина да кык пистолет. Корӧ унджык, но унджык сетны ме ог вермы. Миянӧ выль йӧзыс пыр локтӧ и локтӧ, оружиеыс оз тырмы.

Миянлы ещӧ сетісны ыджыд пачка газетаяс да листовкаяс.

— Тайӧ багажсӧ ми карӧ нуам? — юалі ме.

— Да, патриотическӧй группаяслы. Сӧмын не ӧтпырйӧ. Ставсӧ тайӧс Гузий базируйтас степӧ, а кор сійӧ кутас бӧр мунны, ысты сыкӧд комсомолецъясӧс, найӧ тэныд ӧдйӧ ваясны тайӧ грузсӧ.

Квайтӧд глава

Гриша Гузийлӧн лӧсьӧдӧм маршрут кузя миянлы колӧ вӧлі мунны километр квайтымын гӧгӧр. Миянӧс колльӧдісны куим партизан, медым отсавны сьӧкыд грузсӧ нуны степын базируйтчан местаӧдз. Миян отсасьысьяс вӧліны асланыс быдлунъя новлан паськӧмаӧсь, вооружитчӧмаӧсь пистолетъясӧн, гранатаясӧн да автоматъясӧн. А миян вӧліны сӧмын пистолетъяс. Пасьтасим ми маскируйтчыны арталӧмӧн. Женя — коричневӧй драпӧвӧй пальтоа, еджыд шерстянӧй чышъяна да выль сапӧгъяса. Гриша — сьӧд пальтоа, кепкаа. Ме жӧ пасьталі ассьым корысь паськӧмӧс, кодӧс ньӧблі Сочиысь.

Миян пиысь быдӧнлӧн пельпом сайын ӧшаліс литература, боеприпас да мукӧд кӧлуй тыра вещевӧй мешӧк, ставыс тайӧ ковмас подпольеын. Женя босьтіс кӧрзинка да сетка, кодъясӧн сійӧ пыр ветлывліс заданиеяс вылас.

Поводдяыс вӧлі мисьтӧм, кӧдзыд.

Регыд воим миянлы тӧдса Джелява дорӧ.

Джелява кузя югыдӧн мунны ӧпаснӧ, а пемдӧм виччысьны оз позь: войын кокньыда верман вошны маршрут вылысь. Надейтчим, мый ру пытшкысь миянӧс оз казявны. Но мыйӧн ми петім восьсаинас да гӧрбыльтчыштӧмӧн кутім котӧртны, кутіс таркӧдны пулемёт. Ми водім. Кымыныськӧ грымӧбтісны миномётысь.

— Сьӧдас лыйлӧ, — шуис партизан Коля-словак.

Но лыйсьӧмыс ӧддзис, и кык мина взорвитчисны миянсянь неылын.

— Драпайтны колӧ, — Гриша кыпӧдчис. — Вермасны кытшавны. Ме бӧрся, видзчысьӧмӧнджык!

Ми вуджим кустъясӧн тырӧм мыльк сайӧ да котӧртім мӧдарланьӧ. Кор гӧраыс саяліс да лыйсьӧмыс кутіс лӧньны, ми сувтім шойччыштны.

— Зонъяс, — шыӧдчис партизанъяс дінӧ Гриша Гузий, — коді бура тӧдӧ тайӧ местаяссӧ?

— Ме, — вочавидзис Коля-словак. — Меным тані куим лун чӧж лоліс брӧдитны.

— Иваненков казарма дінӧ туйсӧ тӧдан?

— Кыдзи нӧ ог тӧд?

— Лоан проводник пыдди. Ме тайӧ местаяссӧ ог тӧд. Тэ вылӧ надейтча.

И Коля нуӧдіс миянӧс изйӧсь местаӧд, мылькъяс да сёнъяс кузя, пыр шуйгавыв сетчӧмӧн.

Коля вӧлі неыджыд тушаа, гӧгрӧс чужӧма, чангыль ныра, читкыртыштӧм тэрыб синъяса. Сійӧ медводз дезертируйтіс словацкӧй дивизияысь, локтіс партизанъяс дінӧ, активнӧя участвуйтіс уна операцияын, сійӧс кутісны радейтны партизанъяс, командиръяс и словак-солдатъяс, кодъяслы сійӧ отсаліс частьсьыс пышйыны вӧрӧ.

Мунім ми дыр. Гриша арталӧм серти миянлы колӧ вӧлі лоны вӧрын нин, а вӧрыс весиг оз на тыдав. Пемдіс. Кутіс усьны ва лым. Тӧлыс бушколӧ пӧри, лёкысь кучкаліс чужӧмӧ, тыртіс синъяснымӧс лымйӧн да яй пырным сквӧзь муніс. Ми ылалім направлениесьыным да вошим. Тӧлысь сайӧдчӧм могысь лэччим оврагӧ.

— Кытчӧ тэ, чангыль ныра лешӧй, вайӧдін миянӧс? — скӧрысь воис Коля вылӧ Гриша.

Коля видзӧдліс сы вылӧ мыжа моз, пӧрччис вещевӧй мешӧксӧ, нинӧм шутӧг кайис оврагысь да воши пемыдас.

— И колӧ жӧ вӧлі меным дӧверитчыны талы! — дӧзмӧмпырысь броткис Гриша ва чужӧмсӧ чышкалігтырйи. Ме висьталі Луговойлы, мый Иваненков казармаӧдз туйсӧ ог тӧд. Кори опытнӧй проводникӧс.

— Мыйла нӧ сійӧ эз сет?

— Став проводникыс пӧ задание вылӧ мунісны. Ӧні вот и гӧграв.

— А тэ эн волнуйтчы, — лӧньӧдіс сійӧс Женя. — Ӧні та йылысь мый нин сёрнитнысӧ.

— Ті сэтшӧмӧсь жӧ, — уськӧдчис Гриша миян кык спутник вылӧ. — Важ партизанъяс, и збыль ӧмӧй ті он тӧдӧй ассьыныд вӧрнытӧ?

— Водзджык кӧ эськӧ вӧлі та йылысь думыштӧма, гашкӧ, и эг вошӧй, — мыжа моз вочавидзис ӧтикыс, — Коля тӧлк вылысь воштіс.

Регыд мысти Коля бӧр воис.

— Туйсӧ аддзи. Колӧ нӧшта неуна шуйгавывджык мунны.

— Но, но! — чуньнас грӧзитіс Гриша. — Бара шуйгавыв?

— Гриша, ей-богу, шуйгавыв! Сэтысь неылысь тӧдса мыльк аддзи.

Коля бӧрысь ми вӧрзьӧдчим водзӧ. Женяысь ме эг кольччы, медым син вылысь не воштыны сылысь еджыд чышъянсӧ. Мунім час дорысь дырджык. Друг зурасим кутшӧмкӧ стрӧйба вылӧ. Тявксыны кутіс пон, сыкӧд тшӧтш мӧдісны увтчыны мукӧд понъяс.

— Кутшӧм сикт тайӧ? — пемыдас видзӧдӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Гриша. — Ангара, буракӧ? Видзӧдлы бурджыка, Женя.

— Ме чайта жӧ, мый тайӧ Ангара, — вочавидзис сійӧ, — ӧдйӧджык мунамӧй бӧр. Тані ыджыд гарнизон.

Ми крута бергӧдчим. Бӧрвылысь кылім горзӧм, шум, но миян бӧрся эз вӧтчыны. Час кык мысти вуджим кутшӧмкӧ паськыд шоссейнӧй туй вомӧн. Гриша видлаліс сійӧс да чӧв олӧмӧн нуӧдіс миянӧс водзӧ. Регыд мыччысис вӧр. Ми пырим пыдӧджык да уськӧдчим турун вылӧ. Вӧлі кык час вой. Ставным сэтшӧма мудзим, мый некодлы эз вӧв окота ни юны, ни сёйны, ни куритчыны, ни сёрнитны.

Кор ме садьми, вӧлі дзик нин югыд. Тӧлыс лӧнис, пу йывъяссӧ яра югдӧдіс петысь шонді.

Гриша, коді куйліс мекӧд орччӧн, чӧскыда нюжмасис, но, валежник вылын пукалысь Коляӧс аддзӧмӧн, букыштчис.

— Винӧват, командир ёрт, — Коля чеччис, чужӧмыс гӧрдӧдіс. — Ог тӧд, кыдзи тайӧ артмис.

Найӧ мунісны видзӧдлыны местностьсӧ да регыд бӧр воисны.

— Местаыс абу тӧдса, — нормӧмӧн признайтчис Гриша. — Ӧдйӧджык колӧ туйсӧ аддзыны, а то мӧд вой вошӧ.

— Ме ог тӧд, мый вӧчны сапӧгъясӧн, — туй вылӧ петігӧн норасис Женя. — Кокӧс, буракӧ, зыртіс. Чеччыны ог вермы.

— Терпит, — Гриша отсаліс сылы чеччыны. — Муныштам да, гашкӧ, бурджык лоӧ.

Сійӧ луннас ми дыр шӧйтім гӧраясӧд да сёнъясӧд, корсим тӧдса местаяс.

Тӧдса местаяс эз вӧвны. Коля кымыныськӧ кайліс кузь пуяс йылӧ, медым аддзыны мунан туй, но пыр лэччыліс бӧр шог чужӧмӧн да чӧв олӧмӧн. Джуджыд гӧраяс вылӧ кайигӧн Женя проклинайтіс ассьыс выль сапӧгъяссӧ, бӧрдіс, но миянысь эз кольччы.

Лун шӧрнас ми кайим кутшӧмкӧ гӧра йылӧ. Гриша пӧрччис пальтосӧ, сапӧгсӧ да кайис пу йылӧ ачыс. Кузь клён йылӧ кавшасьӧмӧн сійӧ дыр чӧв оліс, бергӧдліс юрсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, да, сэсся, нимкодя горӧдіс:

— Эм! Эм!

— Мый эм? — юалі ме.

— Иваненков казарма аддзи! Шонді сертиыс местасӧ оз ков сӧмын вунӧдны. Ставыс лючки-ладнӧ, — пу йылысь лэччӧм бӧрын шуис Гриша, — ӧні ме туйсӧ тӧда. Мунамӧй шойччыны.

Сійӧ миянӧс нуӧдіс том пожӧма вӧрӧ. Неылыті муніс туй. Сиктысь кыліс пон увтчӧм.

— Тані ӧмӧй абу ӧпаснӧ? — юалі ме Гришалысь пожӧм улӧ пуксигмоз.

— Тані буретш и абу ӧпаснӧ. Немец пырджык корсьӧ миянӧс гырысь вӧръясысь, а татшӧм кустъяс вылад оз и видзӧдлы. Коді нӧ вермас чайтны, мый сикт бердын — партизанъяс? Ӧні позьӧ сёйыштны да узьыштны, а рытъявывнас — водзӧ.

— Кор нӧ ми Симферополяс воам? — юалі ме.

— Ставыс кӧ прӧйдитас лючки, аски луннас час куим гӧгӧрын лоам нин карынӧсь.

Гриша видзчысигтыр кыскаліс Женя кокъясысь сапӧгъяссӧ. Женя чукрасис, ымзіс. Кокъяссӧ сылысь вӧлі зыртӧма вирӧдз да пыктӧмаӧсь.

— Ог тӧд, кыдзи ме муна, — синва пыр шуис сійӧ.

— Да, делӧяс дзугӧсь, — Гриша лайкйӧдлыштіс юрнас. — Но карӧдз колӧ воӧдчыны, а сэні мыйкӧ мӧвпыштлам.

Миянӧс нуӧдысьяс, юр уланыс сумкаяснысӧ пуктӧмӧн да автомат ременьнысӧ кианыс гартӧмӧн, унмовсисны нин. Гриша куйліс куньса синъясӧн, но быд таркнитӧмысь кыпӧдліс юрсӧ да кывзысис. Ме эг вермы унмовсьыны татшӧм велавтӧм обстановкаын.

— Василий Иванович, — шӧпнитіс Женя, — узьӧй! Кор ковмас, садьмӧда.

— А ті асьныд мыйла он узьӧй?

— Луннад туйын ме век овла стӧрӧж пыдди да тайӧ должность некодлы ог доверяйт.

Ме неуна ойбырті. Нёль часын Гриша чеччис, муніс туй дорӧ да гӧгӧр видзӧдліс местасӧ. Кывзысьыштіс. Сетіс команда лӧсьӧдчыны. Женя пӧрччис чулкияссӧ, гартыштіс кокъяссӧ парашютысь вӧчӧм вӧсньыдик нямӧдӧн да сьӧкыдапырысь кӧмаліс сапӧгъяссӧ. Ми мӧдӧдчим.

Вӧрыс шочмис. Сэсся тыдовтчис степь. Ми водалім, виччысим пемдӧм.

— Но, зонъяс, — висьталіс Гриша, — вӧр помасис. Эн кызӧй, эн куритчӧй. Друг кӧ югдӧдас ракета либӧ прожектор, пыр жӧ водӧй нюжӧдчӧмӧн да энӧ вӧрзьӧдчӧй.

Кор дзикӧдз пемдіс, ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн восьлалім Феодосийскӧй шосселань.

Кутісны качавлыны ракетаяс. Ми пластнитчим муӧ да видзӧдім на бӧрся. Ӧтипӧлӧс ракетаяс, вывлань ӧдйӧ лэбӧмӧн, пӧрліны би фонтанӧ, югдӧдісны матігӧгӧрысь ставсӧ; мукӧдпӧлӧсыс ӧшйылісны воздухӧ да ыджыд электрическӧй пӧнар моз ёрисны синтӧ. Бияс кусалісны. Мыйкӧдыра ми кольлім на куйліг. Сэсся кыпӧдчылім да тэрыба мунім водзӧ. Тайӧ здукӧ ме эг думайт, воа либӧ ог. Став думъясӧй менам вӧліны тайӧ мунан процессас.

Кыліс вӧлалӧн зяткӧм шы. Туй вылысь ми котӧртім степӧ да водім ковыль пӧвстӧ. Муніс вӧла патруль. Ми виччысим вӧла зяткӧм шы лӧньӧмсӧ да бара мунім туй кузя. Куим час гӧгӧрӧ войын син водзысь ме аддзи бияс. Пемыдын найӧ, кажитчис, ӧтлаасьлісны мӧда-мӧдныскӧд воча да тэрыба бӧр разӧдчывлісны вежӧн. Тайӧ вӧлі феодосийскӧй шоссе вылын автомашинаясӧн ветлӧм. Аддзим жӧ медбӧрас!

Ми кежим кукурузнӧй му вылӧ да пуксим, фараяс бӧрся следитӧмӧн. Грузъяс базируйтанінӧдз вӧлі ылын на, но партизанъясӧс ми шуим лэдзны бӧр. Найӧ полісны, мый микӧд кӧ задержитчасны, то югдытӧдз оз эштыны мунны восьсаинсӧ.

Груз, кодӧс нуисны партизанъяс, ми пукталім ас мешӧкъясӧ да сьӧкыд нопъяснаным вуджим феодосийскӧй шоссе. Вит кымын километр мысти Гриша аддзис бурьянӧн тырӧм окопъяс, да сэтчӧ и ми поздысим узьны. Вӧлі тӧла, кӧдзыд. Сьӧкыд туй вылын пӧсялӧм бӧрын ми регыд кутім кынмыны. Муртса-муртса водім канаваӧ, шебрасим юр вывті, медым дзебсьыны бурьянӧ. Партизанъяслысь вӧрса лагерьяснысӧ тайӧ степса кӧдзыд тӧв вылас казьтылім шоныд рай пыдди.

Чеччим югдігӧн. Ми гӧгӧр куйліс-паськаліс еджыд пужйӧн вевттьысьӧм степь. Гриша вештыштіс бурьян, аддзим ляпкыдик гу. Сійӧ кисьтіс сэтчӧ толовӧй шашкаяссӧ. На вылӧ пукталіс магнитнӧй минаяс, гранатаяс да ставсӧ бура вевттяліс турунӧн. Газетаяс, минаяслы запальникъяс да пистолетъяс ми босьтім аскӧдным — муын запальникъяс вермисны кӧтасьны, а литературанымӧс да пистолетъяснымӧс подпольщикъяс зэв ёна виччысисны карын.

— Партизанъяс штабсянь «пӧдаркиястӧг», — шуис Гриша, — подпольщикъяс дінӧ нинӧм и петкӧдчыны.

Кутас кӧ кодкӧ юасьны, решитім висьтавны, мый ми мунам Кирке сиктсянь Симферопольӧ (тайӧ сиктсӧ Женя бура вӧлі тӧдӧ. Вӧрӧ мунтӧдзыс сійӧ уджавлӧма сэні учительницаӧн). Ме локта карӧ аслам зять ордсянь, районнӧй агроном ордсянь. Сы йылысь меным Женя подробнӧя висьталіс. Гриша да Женя мунӧны Симферопольӧ базар вылӧ. Менӧ найӧ оз тӧдны. Накӧд ми туй вылас паныдасим случайнӧ.

Регыд ми петім паськыд туй вылӧ. Гриша висьталіс, мый ковмас мунны сикт кузяыс, медым бокыті мунӧмнас эз кыпты подозрение.

Уличаяс вылас йӧзыс пӧшти эз вӧвны. Паныдасис ӧти старик. Ми здоровайтчим сыкӧд. Сійӧ пырмунігмоз видзӧдліс миян вылӧ, лэптыштліс картузсӧ да муніс водзӧ. Меным таысь долыдджык лои. Крестьянин кӧ эз казяв, сідзкӧ миян бура пасьтассьӧма, миянӧс оз тӧдны. Сикт прӧйдитӧм мысти ми кайим неыджыд гӧра вылӧ. Водзвылын муніс румынскӧй обоз. Друг обозыс сувтіс. Румынъяс чеччисны додьясысь, чукӧртчисны туй дорас, да кодӧскӧ виччысигмоз, видзӧдісны миянлань.

— Вот мед чӧртыс нуас найӧс, — шай-паймуні ме, — мыйла найӧ сувтісны.

— Эн сувтӧй, — шуис Гриша, — водзӧ мунамӧй.

Румынъяс вӧліны морт кызь кымын. Найӧ видзӧдісны миян вылӧ чӧла да подозрительнӧя. Женя, миянӧс панйӧмӧн, медводз матыстчис салдатъяс дінӧ да кокетливӧя нюмдіс.

— Босьтӧй менӧ телегааныд, а мужикъяс мед ас кежаныс мунасны.

Румынъяслы кажитчис шуткаыс, найӧ серӧктісны.

— Пуксьы, пуксьы! — шуис на пиысь ӧти, кодлӧн соскас вӧліны нашивкаяс.

Женя больгис салдатъяскӧд, а ми Гришакӧд тэрмасьтӧг мунім на дінті водзӧ да ылӧкодь сувтім, Гриша горӧдіс:

— Мунам! Базар вылад сёрмам.

Женя, быттьӧ неокотапырысь, локтіс миян дінӧ, ми кежим мӧд туй вылӧ да румынъясысь саялім мыльк сайӧ. Шонді кыпӧдчис горизонт сайсянь, ывлаыс шондӧдіс. Пужйыс быри. Паськыд степь вежӧдіс. Ме шензи. Кымынкӧ час сайын ми дзебсясим быд куст сайӧ, кывзім быд шы, а ӧні мунам восьсаинті, быттьӧ некутшӧм опасность абу. Миян киняулын оружие, а мышку сайын сӧветскӧй литература.

Ми вель дыр мунім степь кузя. Сералім Джеляваын миян вӧрса приключениеяс вылын, Коля вылын, казьтывлім румынъясӧс, кодъясӧс Федоренко босьтіс пленӧ. Миянлы вӧлі гажа, ми радлім, мый миян ӧнӧдз пыр на ставыс артмис удачнӧя.

Тыдовтчис мӧд сикт.

— Гашкӧ, бурджык ордйӧдны? — шуи ме Гришалы.

— Ордйӧдны ог вермӧй, да и нинӧмла. Тані менам тӧдсаяс. Пыралам, тӧдмалам карын обстановка йылысь. Немецъяс тані абуӧсь.

Матӧджык воӧм бӧрын гӧра вывсянь улич шӧрсьыс ми аддзим грузӧвӧй машина. Сы гӧгӧрын ноксисны йӧз.

— Мый нӧ лоӧма? — Гриша сюся дзоргис сэтчӧ. — Грузӧвик вылӧ тэчӧны кӧлуй да пуксьӧдалӧны йӧзӧс. Гӧгӧрвотӧм!

Гӧра вылӧ кольччыны оз позь: сиктсяньыс миянӧс аддзӧны нин вӧлі. Ми мунім водзӧ.

Машина муніс миян дорті да саяліс. Машинаын пукалысь немецъяс эз видзӧдлыны миян вылӧ. Тайӧ нӧшта петкӧдліс, мый миян маскировканым бур.

Ми пуксялім меддорса керка кильчӧ вылас, а мешӧкъяснымӧс пуктім муӧ. Керкаысь петіс олӧма нывбаба.

— Здорово, кӧзяйка, — приветливӧя шуис Гриша.

— Здорово, бур-пи. Тӧдсакодь, буракӧ?

— Вунӧдін? Карын сапожник ордын паныдасьлім.

— Ӧні помнита! Сійӧ тэныд пӧдметкитӧ тувъяліс?

— Вот-вот. А мужикыд кӧні?

— Дзик пыр локтас.

— Кыдзи нӧ оланныд? — юаліс Женя.

— Ок, донаясӧй, омӧля олам! Машинасӧ аддзылінныд? Комендантыс ачыс воис да висьталіс, став йӧзсӧ пӧ сиктсьыс кутасны кытчӧкӧ нуны.

— Мыйла?

Нывбаба копыртчыштіс миянланьӧ.

— Краснӧйяс, шуӧны, Перекоп дорӧ матысмӧны, — шӧпкӧдіс сійӧ. — Немецъяс полӧны. Асывнас вӧвъясӧс став сийӧс-заводнас мырддисны. Шуӧны, йӧзӧс нуны пӧ.

— Со кыдз! — чуймис Гриша. — Но, а ті мый думайтанныд?

— Тӧдӧмысь, мый, — кодлы нӧ окота рӧднӧй гортысь мунны?

Ме юалі:

— А кодӧс нӧ найӧ машинаас нуисны?

— Сэні старӧсталӧн, полицейскӧйлӧн да мукӧдлӧн семьяяс, кодъяс полӧны кольччынысӧ.

— А ті он полӧй?

— Менам Краснӧй Армияын кык пи. Мыйла нӧ миянлы асланым челядьысь пышйынысӧ?

Гриша серӧктіс.

— Тайӧ правильнӧ, мамаша. Вайышт ватор, юны окота.

Восьса ӧдзӧсӧдыс посводз джоджсьыс тыдаліс кисьмӧм помидор чукӧр. Важӧн нин меным эз сюрлы видлыны помидор. Ме кӧзяйка бӧрся пыри посводзас да кори неуна вузалыштны.

— Мый нӧ вузавнысӧ! — сійӧ син бӧжнас видзӧдліс ме вылӧ. — Сёй на здоровье. Миян ӧд абу ньӧбӧм.

Сійӧ меным сетіс сов, нянь кусӧк. Ме горша куті сёйны чӧскыд яргӧрд помидоръяс, а кымынӧскӧ сюйи зептӧ аслам спутникъяслы. Кӧзяйка чӧла видзӧдлывліс ме вылӧ, босьтіс кружка, ва тыра ведра да муніс Гришаӧс юктавны.

Регыд и кӧзяиныс воис, ар ветымына кымын, ён, зумыш, тошсялӧм мужик. Гришаӧс да Женяӧс сійӧ пыр жӧ тӧдіс. Видзчысьӧмӧн кутіс сёрнитны сиктын положение йылысь. Немецъяскӧд мунны оз кӧсйыны. Мунін кӧть эськӧ вӧрӧ да кыдзи семьятӧ эновтан?

— Воам карӧ, — тӧдмалам, мый сэні вӧчсьӧ. Бӧр мунігӧн висьталам.

Сикт сайын Женя, лукава нюмъялігтыр, юаліс менсьым:

— Мый нӧ ті сэн помидорнас вӧчинныд?

— А мый нӧ лои? — Ме эг гӧгӧрво сылысь юалӧмсӧ. — Ме прӧста зэв рад лои помидор аддзӧм бӧрын, чӧскыдпырысь сёйи да и тіянлы тшӧтш босьті.

Женя да Гриша кутісны серавны.

— Мый нӧ тані сераланаыс?

— А тӧданныд ті, мый артмис? — шуис Женя. — Кӧзяйка вайис миянлы ва да шуӧ: «Кутшӧм нӧ тайӧ крестьянин тіян старикныд? Ачыс сиктын олӧ, а менсьым корӧ помидор вузавны. Уськӧдчис сы вылӧ, быттьӧ сё во абу сёйлӧма». Ме сылы шуи, мый старикыс абу тыр вежӧра, выжыв.

Ӧні сӧмын гӧгӧрвои ассьым ылалӧмӧс. Тӧд вылӧ уси, кыдзи Керчын ме эг артышт Клавалысь наблюдательностьсӧ, да меным аслым ас водзын зэв эз ло лӧсьыд.

Туй вылын ми суӧдім олӧма крестьянинӧс. Сійӧ нуӧдіс поводӧдыс кутӧмӧн чотысь вӧлӧс.

Ми мӧдӧдчим сыкӧд тшӧтш, медым ёнджыка мунны сэтчӧс олысьяс вылӧ, кодъяс мунӧны сиктысь базарӧ. Мужикыд вӧлӧма варов. Видзчысьӧмӧн, но зэв яснӧя сійӧ висьталіс немецъяс вылӧ недовольствуйтчӧмсӧ.

— Дерт жӧ, — дакайтіс Женя, — мыйла нӧ миянлы мунны немецъясыскӧд, ассьыным овмӧс рӧзӧритны.

— Тӧдісны кӧ эськӧ вӧрӧ мунан туйсӧ, — миян вылӧ юалӧмпырысь видзӧдӧмӧн шуис крестьянин, — кодсюрӧ эськӧ мунісны...

— А партизанъясыс ӧмӧй эмӧсь на? — юаліс Гриша. — Немецъяс шуӧны, ставсӧ пӧ нин бырӧдӧма.

— Сӧрӧны! — вочавидзис сійӧ. — Ме ордын румынъяс сулалӧны. Ковмас кӧ вӧрӧ мунны — гачныссӧ лякӧсьтӧны. А полицейскӧйяс сӧмын партизанъяс йылысь и сёрнитӧны. Неважӧн ӧти сиктын старӧстаӧс виисны да гижӧд клеитісны: «Тадзи жӧ лоӧ быд предателькӧд». Оз эськӧ мешайт и миянлысь идравны, — дзик сука кодь.

— Сійӧ кӧ сэтшӧм, — шуис Гриша, — асьныд эськӧ мед и рассчитайтчинныд. Ті унаӧн, а сійӧ ӧтнас.

— Аслыным оз позь! Немецъяс тӧдасны и ставӧс лыйласны.

— А ме татшӧм случай тӧда, — шуис Гриша. — Ӧти сиктын вӧлі сэтшӧм жӧ старӧста, кутшӧм и тіян. Друг сійӧ воши. Некод эз тӧд, кытчӧ сійӧ лои. Воисны немецъяс, заводитісны следствие. А мужикъяс шуӧны: «Пышйис кытчӧкӧ, бӧръя кадас сылӧн сӧмын ӧти сёрни и вӧлі — ог пӧ кӧсйы служитны немецъяслы».

— Гашкӧ, сійӧ и збыльысь пышйис? — юаліс крестьянин.

— Код тӧдас сійӧс! Немецъяс корсьысисны, корсьысисны да сідзи и мунісны. Сідзи эз и аддзыны старӧстасӧ.

— Гӧгӧрвоана, — нюжӧдіс старик мӧвпалӧмӧн. — Сэні, сідзкӧ, дружнӧйӧсь йӧзыс.

Симферопольӧ ми матыстчим Краснӧй горкаладорсянь.

Миянкӧд прӧщайтчӧм бӧрын крестьянин кежис йӧзтӧм векньыдик трӧпаӧ и муніс водзӧ.

— Кӧні нӧ квартираныд? — юалі ме Гришалысь.

— Краснӧй горка вылын, кар помас.

Тані ме Гришалы да Женялы висьталі, мый локтан удж вӧсна вӧрас ме маскируйтчылі. Ӧні менӧ колӧ шуны оз Василий Ивановичӧн, а Иван Андреевичӧн, а вӧрӧ бӧр воӧм мысти лэдзны слух, мый ме уси задание выполнитігӧн.

Ми решитім Женяӧс ыстыны водзвылын. Конспиративнӧй квартираын кӧ ставыс лючки-ладнӧ, мед кодкӧ керка кӧзяеваысь петас ворота дорӧ. Сэні кӧ абу лючки-ладнӧ, ми мунам мӧд подпольщик ордӧ. Женя сетіс миянлы ассьыс пистолетсӧ, кӧрзинасӧ, мешӧксӧ да ӧдйӧ восьлаліс водзӧ. А ми пуксим туйбокса турун вылӧ. Ме куті выль пӧв кӧмасьны, а Гриша гартыштіс чигарка да заводитіс куритчыны. Миян дінті шуръялісны немецъяслӧн машинаяс да мотоциклъяс.

— Карӧ пыранінас эмӧсь немецъяслӧн постъяс? — юалі ме.

— Центральнӧй туйяссӧ ставсӧ патрулируйтӧны, и сэн пыр прӧверяйтӧны документъяс. А тайӧ туй вылас водзті некутшӧм пост эз вӧвлы. Карас ми Женякӧд пырджык югдігӧн пырлім, кор немецъяс узьӧны. Аски базар, сиктъясысь кодсюрӧ карӧ локтӧны, прӧйдитам и ми.

Час джын мысти ми мӧдӧдчим водзӧ. Гриша муніс ме водзвылын, а ме сы бӧрся следитіг, чотікті беддьӧн туй мӧдар бокӧдыс.

Пырим карӧ. Неыджыд керка дінын калитка бердын сулаліс ар дас кыка нывка. Гриша матыстчис сы дінӧ, окыштіс сійӧс да саяліс дворас сыкӧд ӧтлаын.

Менам сьӧлӧм вылын кокньыдджык лои. Сідзкӧ ставыс лючки. Сы бӧрся и ме пыри дворӧ. Дворын менӧ виччысис сійӧ жӧ нывкаыс, кодлӧн карӧй синъясыс вӧліны не челядьлӧн кодь серьёзнӧйӧсь. Калитка дорын цепь йылын куйліс кузь гӧна пон.

— Энӧ полӧй, дедушка, — шуис нывка. — Русскӧйясӧс Шарик оз вӧрзьӧд. Сійӧ сӧмын немецъяс вылӧ усьласьӧ.

— Со кутшӧм! Коді нӧ сідзсӧ велӧдіс тайӧс?

— Асьныс немецъяс. Коксӧ сылысь чегисны, вот и оз радейт найӧс.

— Кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?

— Сашаӧн. Локтӧй ме бӧрся, посводзӧдыс юрнытӧ эн дойдӧй.

Пемыд посводзӧд сійӧ менӧ пыртіс керкаӧ. Ӧшиньтӧм ичӧтик кухняын коптилка би водзын олӧма нывбаба вӧлі сартасӧн ломзьӧдӧ плита. Восьса ӧдзӧсӧд ме аддзи мӧд комната, сапожнӧй мастерскӧй кодьӧс.

— Со и дедушка! — гажаа шуис Саша.

— Милости просим, — нывбаба видзӧдліс менам чужӧм вылӧ. — Прӧйдитӧй горничаас. Саша, мун гуляйтышт керка дорын. Аддзан кӧ мыйкӧ, лок да висьтав.

— Тэтӧг тӧда, — серьёзнӧя шуис сійӧ да петіс керкаысь.

И вот ме лои Симферопольын.

Сизимӧд глава

Кӧзяйка восьтіс ӧдзӧс, и ме пыри неыджыд комнатаӧ, кодлысь ӧшиньяссӧ джынвыйӧ вӧлі тупкӧмаӧсь фанераӧн. Пызан сайын Гриша вӧлі варова сёрнитӧ писти сера, ар нелямына косӧдіник мужиккӧд, сійӧ вӧлі партука да пуджӧм сосъяса. Женя куйліс нин крӧвать вылын аслас пальтоӧн шебрасьӧмӧн.

— Но вот ми и гортынӧсь, Иван Андреевич! — гажаа шуис сійӧ.

Гриша сетӧ вӧлі сёрнитысьыслы деньга миянлы сёян ньӧбӧм вылӧ. Сійӧ рама, но дзикӧдз ӧтказывайтчис.

— Шуи, ог босьт — и ог босьт. Дзеб. Згӧдитчас. Ті менам дона гӧстьяс. Ывлаын куим курӧг да петук. Тырмас тіянлы сёйны, да и туй вылад на кольӧ.

— Но, ладнӧ, — сетчис Гриша, деньгасӧ дзебиг да пӧрччысигтырйи, — мӧдысь артасям. Со тӧдмась: миян старик Иван Андреевич, сапожнӧй делӧ кузя мастер жӧ.

— Да, да! — здоровайтчи ме кӧзяинкӧд. — Эн видзӧдӧй, мый ме омӧль паськӧма, ассьым мастерскӧй кӧсъя восьтыны, конкурентӧн тіянлы лоа.

— А мыйла миянлы конкурируйтнысӧ? Уджыд тырмас, — лукава нюмдіс кӧзяин. — Пуксьӧй менам мастерскӧйӧ мекӧд орччӧн, гажаджык лоӧ.

— Мый нӧ выльыс карас? — юаліс Гриша.

— Тревожнӧ, зэв тревожнӧ. Шуӧны, немецъяс пӧ кӧсйӧны карсӧ взорвитны, а олысьяссӧ Германияӧ ыстыны. Ме и улича вылас нин шочджыка петкӧдчывны старайтча, облава улӧ сюрӧмысь пола.

— Со мый, Филиппыч, — шуис Гриша, — Иван Андреевич кольччас карас. Сійӧс колӧ овмӧдны надёжнӧй йӧз ордӧ. Отсыштӧй.

— Овмӧдам, — увереннӧя шуис сійӧ.

Пырис кӧзяйка — ичӧтик тушаа, косіник, кельыд, висьлӧс чужӧма.

— Мый нӧ тэ йӧзыслы шойччынысӧ он сет! Водыштлӧй вольпасяс, ӧбедыс неуна сёрӧнджык лоӧ. Узьыштӧй недыр, а ме ва шонта. Мыссянныд, бельёнытӧ вежанныд да кокньыдджык лоӧ.

— Муна курӧглысь юрсӧ керала, — шуис кӧзяин.

— Сёрмин, сійӧ кастрюляын нин. Лучше ва ваяв.

Тайӧ прӧстӧй йӧзыслӧн бура примитӧмыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс. Найӧ зэв бура тӧдісны, мый партизанъясӧс дзеблалӧмысь рискуйтӧны олӧмнаныс, да быдног зілисны гӧгӧрвоӧдны миянӧс, мый ми налы абу лишнӧй йӧз.

— Кӧзяинсӧ кыдзи шуӧны? — юалі ме Гришалысь.

— Семён Филиппович Бокун. Зэв прамӧй морт. И семьяыс сылӧн сэтшӧм жӧ. Сійӧ обувнӧй фабрикаын рабочӧй-сапожникӧн лыддьыссьӧ, но тшӧкыда гортас кольччывлӧ, — тӧдса врач сетлывлӧ больничнӧй листокъяс. Филиппыч миянлы зэв ёна отсалӧ. Сылысь нывсӧ, Марусяӧс, немецъяс Германияӧ нуисны. Этійӧ нывсьыс, Сашасьыс кындзи, эм ещӧ пи, Ваня, дас квайт арӧса.

Женя унмовсис. Сёрнитігтырйиыс Гриша унаысь видзӧдлывліс ывла вылӧ. Ӧшинь увті, дорӧм сапӧгнаныс сьӧкыда колскӧмӧн, тшӧкыда ветлісны немецъяс, румынъяс да сьӧд шинеля полицейскӧйяс. Саша ворсіс керка дінын кутшӧмкӧ нывкӧд немецъяс бӧрся видзӧдігтыр.

— Кольччылӧй ӧні та ордӧ, — сӧветуйтіс Гриша, — таысь надежнӧйджык мортӧс не аддзыны. Тані менам явочнӧй квартира. Аски локтасны группаясӧн став веськӧдлысьясыс, видзӧдланныд.

Дерт, меным эськӧ бурджык вӧлі овмӧдчыны неявочнӧй квартираӧ, кодӧс тӧдісны став подпольщикъясыс, но мӧд петан туй ӧні эз на вӧв. Гриша кӧсйысис сёрнитны том йӧзкӧд, медым найӧ отсалісны меным лӧсьӧдны кык-куим конспиративнӧй квартира.

Джынвыйӧ пемыд комнатаын — кладӧвӧйын — ми разим ассьыным мешӧкъяснымӧс. Газетаяссӧ да брошюраяссӧ Гриша тэчис пачкаясӧн, кӧртавліс да быд вылӧ пасйис карандашӧн. Пачкаяссӧ идралім мешӧкъясӧ. Джодж плакасӧ лэптыштлӧмӧн сійӧ лэччис гӧбӧчӧ да дзебис сэтчӧ литература тыра мешӧкъяссӧ.

— Тайӧ местаыс зэв лӧсьыд. Ковмас кӧ, верманныд татчӧ базируйтчыны.

Магнитнӧй минаяслысь запальникъяссӧ ми дзебим ӧбраз сайӧ, а пистолетъяссӧ Гриша сюйыштіс кукуруза тыра мешӧкӧ.

Ми пукалім пызан сайын, и Гриша висьтавліс меным подпольщикъяслысь кличкаяссӧ, кодъяс воасны аски. Сэки комнатаӧ виччысьтӧг пырис том морт — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, сьӧд костюма да руд кепкаа.

— Менам нырисӧй бур, — нюмдіс сійӧ Гришалы. — Часлы, думайта, пыравла сапожник ордӧ: эз-ӧ Григорий лок?

— Тайӧ миян комсомол, — сыкӧд здоровайтчиг шуис Гриша. — А тайӧ, — довкнитіс ме вылӧ, — Иван Андреевич, кодӧс партиялӧн обком ыстӧма Симферопольса подпольнӧй организацияясӧн веськӧдлӧм вылӧ.

— Борис? — ме топӧдлі том мортлысь кисӧ.

— Абу. Анатолий.

Гриша висьталіс, мый том йӧзлӧн организация неважӧн перестроитчис краснодонецъяс моз жӧ, кодъяс йылысь брошюраяссӧ налы вайисны вӧрысь. Комсомольскӧй организацияса секретарыс да комиссарыс — Борис, а командирыс — Анатолий.

Анатолий видзӧдліс ме вылӧ юр вывсянь да кок улӧдз. Тайӧ весиг кажитчис меным. Менам син водзын сійӧ вӧлі энергичнӧй зон, сӧмын развязнӧйджыка, кажитчӧ, асьсӧ кутіс.

— Со мый, Толя, — шуис Гриша, — аски рыт кежлӧ дасьты меным кык мортӧс мекӧд мунны. Базаӧдз. А литературасӧ аслад организациялы босьт ӧні.

— Ладнӧ. А ми тані ассьыным листовка печатайтім.

— Зэв бур! — нимкодяси ме.

— А кыдзи нӧ, — нюмдіс Толя, — олӧмсьыс ог кольччӧй! Вот Ленинскӧй комсомоллӧн юбилей честь кузя ми печатайтім листовка, шыӧдчам Крымса том йӧз дінӧ. Пӧсь на, муртса на типографияысь.

Сійӧ кыскис зепсьыс кымынкӧ листовка да мыччис Гришалы:

— Петкӧдлы штаблы. Мед тӧдасны миянлысь уджнымӧс.

Ме внимательнӧя лыдди листовкасӧ. Крымса том йӧзӧс чолӧмалісны ленинскӧй комсомоллӧн славнӧй юбилейӧн; сэсся вӧлі печатайтӧма обращение:

«Ёртъяс! тайӧ лунъясӧ, кор решайтчӧ Крымлӧн судьбаыс, Рӧдина приказывайтӧ тэныд: миян йӧзлӧн мучитчӧмысь да страдайтӧмысь, каръяс да сиктъяс сотӧмысь, миян мамъяс синваысь — нӧйт немецъясӧс! Нӧйт быдлаын, кӧні сӧмын верман. Нӧйт чорыда да жалиттӧг. Вешты водзӧс!»

Листовкаыс помасис чукӧстӧмӧн:

«Смертьысь смерть! Вирысь вир!»

Вӧлі пасйӧма лун — 27.10.1943. Да кырымпас — СПО (Симферопольса подпольнӧй организация).

— Молодцы! — сьӧлӧмсянь ошкышті ме. — Бур листовка, ӧзйӧдана. Уна-ӧ печатайтінныд?

— Квайт сё кымын. Сутки чӧж сёйтӧг ни ютӧг уджалім.

— А кыдзи разӧданныд?

— Том йӧз клеиталасны, шыблаласны. Аски асывнас став карыс кутас тӧдны.

— А тайӧ листовкаясыс патриотическӧй группаясӧ веськаласны?

— А мыйла миянлысь листовкаяссӧ патриотическӧй группаясыслы сетны? Ми самостоятельнӧя уджалам. Листовкаяссӧ кар пасьтала клеиталам, мед лыддьӧны.

— А мыйла нӧ группаса руководительяслы котравны кар кузя да корсьны тіянлысь листовкаястӧ? — шензи ме. — Найӧ ӧд йӧз костын агитация нуӧдӧны, фашистскӧй демагогия эрдӧдӧны! Найӧ медводз долженӧсь получайтны миянлысь став газетаяс да листовкаяс.

— Но и миянӧс эрдӧдасны! — недовольнӧя шуис сійӧ. — Кутасны ӧта-мӧдныслы сетавны да и веськаласны провокатор либӧ болтун шӧрӧ.

— Но тэ ӧд он думайт, мый ме либӧ Гриша кутам сетавны листовкаяссӧ прӧвериттӧм йӧзлы?

— Тайӧс ме ог чайт.

— А мый нӧ сэсся?

— Ми асьным вӧчим типография, асьным печатайтам листовкаяс и асьным кӧсъям разӧдны найӧс.

Ме серӧкті да тапкӧді сійӧс пельпомӧдыс:

— Ставыс, мый ті вӧчинныд да ӧні вӧчанныд Рӧдиналы пӧльза вылӧ, — зэв бур. Но кустарщинаыд оз ков! Став патриотъяслӧн — и томъяслӧн и пӧрысьяслӧн — цельыс ӧти. Ми долженӧсь отсавны мӧда-мӧдлы.

— Тайӧнтӧ ме сӧгласен.

— Вот тадзи и кутам уджавны. Мый тэнад кличкаыд?

— Толя.

— А нимыд?

— Анатолий.

— Да тайӧ ӧд дзик ӧткодь! Тэныд кличка колӧ, код серти тэнӧ кутасны тӧдны сӧмын подпольнӧй организация да штаб. Кутшӧм кличка тэныд колӧ?

— Меным дзик ӧткодь.

— Шуам тэнӧ «Костяӧн». А менам кличка — «Андрей». Гришаӧс колльӧдам да пырав ме ордӧ Борискӧд, быдтор йылысь сёрнитам.

Гӧбӧчысь Гриша вайис пачка газета да сетіс Толялы. Сійӧ сюйыштіс газетъяссӧ брюки тасма костас дӧрӧм вывтіыс да, пинжаксӧ кизялӧм бӧрын, муніс.

Татшӧм видзчысьтӧг олӧмыс менӧ неуна шензьӧдыштіс, но первойя аддзысьлігӧн ме эг кут ёна велӧдны. А Гриша казяліс менсьым видзӧдлӧмӧс да тыдалӧ, гӧгӧрвоис.

— Толя неылын олӧ, — Толя мунӧм бӧрын висьталіс Гриша. — Но, шуны кӧ, миян том йӧзыд — горяч йӧз, збоялыштӧны.

Котӧрӧн пырис Саша.

— Румынъяс ветлӧдлӧны керкаысь керкаӧ.

Гриша шызьыштіс:

— Мыйла?

— Ог тӧд. Буракӧ, асланыс йӧзлы квартираяс индалӧны.

Сійӧ бара петіс ывла вылӧ. Мыйкӧдыра мысти лёкысь кутіс увтчыны пон.

— Неприятель тыдовтчис! — Гриша ӧдйӧ кыскис табак. — Пуксьӧй, куритчамӧй, юасьны кӧ кутасны — висьтасям тӧдсаясӧн, сапӧг дӧмны вайим.

Пырис Семён Филиппович, сы бӧрся — румынскӧй фельдфебель.

— Аддзанныд, — кӧзяин индіс миян вылӧ, — сиктысь гӧстьяс локтісны, узьны кутасны. Кытчӧ нӧ ме тіянлысь салдатъяснытӧ овмӧда?

— Нинӧм. Позьӧ дзескыда, — кужтӧма шуис фельдфебель русскӧй кыв вылын. — Оз зэв дыр кежлӧ.

Нёль румынскӧй салдат овмӧдчисны кухняӧ. Семён Филиппыч кутіс юасьны, кытысянь найӧ, но румынъяс сӧмын юрнысӧ пыркӧдісны.

Гриша заводитліс жӧ сёрнитны, но немтор эз артмы. Сэсся сійӧ бедь босьтіс, ӧти помсӧ ружьеӧс моз пельпомас пыкис да шуис:

— Большевик! Пуф, пуф!

Румынъяс серӧктісны да юрнаныс гогйӧдлісны. Комнатаӧ пырӧм бӧрын ӧдзӧссӧ Гриша восьсӧн кольыштіс: ичӧтджык подозрение лоӧ.

— Кузьыс вайис найӧс, проклятӧйясӧс! — ӧбед лӧсьӧдігмоз гораа видчис кӧзяйка. — Няйтӧсь, тойӧсьӧсь. Кӧть кыдзи эн видзӧд, непременнӧ мыйкӧ гусяласны — кӧть лук, кӧть картупель. Сэтшӧм нин пӧрӧдаыс, жуликъяслӧн кодь.

— А немецъяс? — юалі ме.

— Немец сійӧ гусьӧн оз гусяв, — качайтіс юрнас Семён Филиппович пызан сайӧ пуксигӧн. — Мый сылы кажитчас, сійӧс и зепталас, шуас «гут», и прӧщайтлӧй.

Водз асывнас румынъяс мӧдӧдчисны туйӧ. Салдатъяслӧн настроениеыс вӧлі омӧль. Найӧ вӧліны зэв рамӧсь, кӧзяинӧс гӧститӧдісны табакӧн, ӧти весиг сакар тор кӧсйис пӧдаритны Сашалы, но сійӧ стрӧга видзӧдліс сы вылӧ и кияссӧ дзебис мыш саяс.

Миян керка весьтӧ чукӧртчисны салдатъяс став улича кузясьыс. Мукӧд челядькӧд тшӧтш Саша бергаліс румынъяс дорын.

Томиник офицер вӧтліс челядьӧс, построитіс салдатъясӧс, висьталіс речь, найӧ мыйкӧ омӧлика горӧдісны да мунісны карӧ.

Саша висьталіс, мый салдатъяс унаысь шуалісны «большевик» да «Перекоп» кывъяс. Ми решитім, мый частьсӧ ыстӧны Перекопскӧй фронт вылӧ. Миян вӧлі наступайтӧны, и немецъяслӧн делӧясыс, буракӧ, вӧліны омӧльӧсь.

Женя босьтіс кӧрзина да асывсяньыс муніс карӧ. Сійӧ вӧлі тӧдӧ «Серголысь» явочнӧй квартирасӧ да должен вӧлі тӧдмавны, мый сыкӧд лои да мыйла сійӧ чӧв олӧ.

Филиппыч муніс висьтавлыны подпольщикъяслы Гриша локтӧм йылысь. Саша пӧдругаыскӧд дугдывтӧг ворсіс керка дінын.

Филиппыч регыд бӧр воис, а сы бӧрся ӧтиӧн-ӧтиӧн кутісны воавны подпольнӧй группаса руководительяс.

Вӧрын на меным Павел Романович сетіс индӧд — йитчыны карын сӧмын комсомольскӧй организациякӧд. Том йӧзӧс вӧлі бура прӧверитӧма, а гырысь подпольщикъяс неважӧн на заводитісны уджавны. Личнӧ тӧдмасьӧмъясысь бурджык виччысьыштлыны.

Волысьяслы Филиппыч висьталіс, мый ме сылӧн рӧдня, пельтӧм. А ме, вольпась вылын куйлігмоз, внимательнӧя кывзі да видзӧді. Подпольщикъяс вӧліны нёльӧн: косіник, висьлӧс чужӧма да тэрыб синъяса Василий Брезицкий, кличка сертиыс «Штепсель» — керка кӧзяйкалӧн вок; кузь тушаа дзор старик, хлебозаводса рабочӧй Топалов, кличка сертиыс «дядя Юра»; часовщик Лабенок — «Валя» да сапожник Василий Григорьев, кличка сертиыс «Фунель».

Гришакӧд найӧ сёрнитісны тэрмасьӧмӧн, медым не манитчыны, литературасӧ лючки дзебисны паськӧм уланыс, сапӧгъясаныс, брюки пытшканыс да корисны не вунӧдны найӧс. Гриша висьталіс, мый карӧ регыд локтас подпольнӧй центрса уполномоченнӧй кличка сертиыс «Андрей», код веськӧдлӧм улын найӧ и кутасны уджавны.

Подпольщикъяс ме вылӧ бур впечатление вӧчисны.

Рытъявывнас локтіс Женя мича том нывбабакӧд — Мария Лазоркинакӧд, коді бура вӧлі тӧдӧ «Сергоӧс». Вӧлӧмкӧ, октябрь тӧлысь шӧрын на сійӧ мунлӧма Красно-перекопскӧй районӧ да ӧнӧдз на абу волӧма.

— «Серголӧн» кӧ ставыс лючки да воас кӧ бӧр карӧ, — шуис Женя, — Мура вайӧдас сійӧс тіян дінӧ.

— Мура вылӧ верманныд надейтчыны, — содтіс Гриша. — Ӧти воксӧ сылысь немецъяс лыйлісны, а мӧд — семьяыскӧд пышйис вӧрӧ да ӧні партизанитӧ.

Мура, вӧлӧмкӧ, фармацевт да, менсьым висьӧмӧс тӧдмалӧм бӧрын, судзӧдіс меным глазнӧй капляяс.

Рытнас Мария Михайловна Бокун мӧдӧдіс Гришаӧс да Женяӧс туйӧ, и найӧ мунісны, аскӧдныс кык комсомолецӧс — Вася Бабийӧс да «Павликӧс» босьтӧмӧн, кодъяслы вӧлі поручитӧма вайны карӧ степын базируйтӧм боеприпасъяс. Ми пӧся прӧщайтчим Гришакӧд да Женякӧд. Менам вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧ меным матыса йӧз мунісны бӧр менам гортӧ, а ме, енмыс тӧдас, кор верма бӧр локны.

Симферопольын коймӧд лун олігӧн ми кылім дыр виччысяна юӧр: Перекопскӧй перешеекын Краснӧй Армия путкыльтӧма прӧтивникӧс да прорвитчӧма Армянск дінӧ. Татшӧм ногӧн немецъяслы, кодъяс вӧліны Крымын, му кузя бӧрыньтчан туйсӧ вӧлі орӧдӧма.

Карын та йылысь кутісны тӧдны кӧрт туй вылын уджалысьяс пыр, кодъяс воисны войвывсянь. Таысь кындзи, немецкӧй да румынскӧй салдатъясӧс тэрмасьӧмӧн ысталісны Перекопскӧй фронт вылӧ, а сысянь воалісны раненӧй тыра эшелонъяс.

Гӧгӧрвоана, кутшӧма шӧйӧвошисны немецъяс, кор аддзисны кар вылысь том йӧзлысь листовкаяс!

Ӧні ме уличаӧ эг на петавлы да став выльторъяссӧ тӧдмавлі Филиппыч пыр. Том йӧзлысь листовка лэдзӧм бӧрын лун-мӧд мысти Бокун ордӧ виччысьтӧг локтіс «Штепсель», сійӧ надейтчис суны Гришаӧс.

— Кыдзи нӧ сідз! — шензис сійӧ зепсьыс листовка перйигмоз. — Гриша сетіс ӧти установка, а тані — дзик мӧдтор...

Кутшӧмкӧ помка пуктӧмӧн Бокун вайис тайӧ листовкасӧ меным кладӧвӧйӧ.

Вӧлӧмкӧ, том йӧзлӧн листовка петӧм бӧрын немецъяс лэдзӧмаӧсь провокационнӧй листовка — Симферопольскӧй подпольнӧй организация кырымпас улын жӧ.

Фальшивкаыс вӧлі сэтшӧм формата жӧ, кутшӧм и миян листовка, печатайтӧма сэтшӧм жӧ шрифтӧн да выліас лозунг: Смерть немецкӧй оккупантъяслы!».

«Крымса том йӧз дінӧ! — гижӧма фальшивка вылын. — Зонъяс да нывъяс!

Рӧдина нимсянь поздравляйтам тіянӧс славнӧй юбилей лунӧн — ВЛКСМ-лы кызь вит во тыран лунӧн! Ёртъяс!

Матын победа лун. Став асыввыв фронт кузя мунӧны зэв чорыд бойяс, кӧні миян славнӧй Краснӧй Армия зырӧ врагӧс.

Бойяс матысмӧны Крым дорӧ!

Ёртъяс! Сійӧ лунъясӧ, кор решайтсьӧ Крымлӧн судьба, Рӧдина требуйтӧ тэсянь соблюдайтны полнӧй дисциплина да кыв шутӧг используйтны став приказъяс, кӧть кутшӧмӧсь найӧ эз вӧвны.

1943 вося октябрь 29-ӧд лунся миян листовкаын ми чуксалім тіянӧс нӧйтны немецъясӧс, вештыны налы водзӧс мерзостьысь, миян народ вылын да миян Рӧдина вылын наӧн издевайтчӧмысь.

Комсомолецъяс!

Фашистскӧй извергъясысь Крымӧс мездан часыс эз на во. Став вынъяснас враг зільӧ сувтӧдны миянлысь победоноснӧй наступление. Сэні и тані удайтчис сылы, подкреплениеяс вайӧмӧн, ньӧжмӧдны миянлысь мунӧмнымӧс.

Тіянлы действуйтны кадыс эз на во. Дугӧдлӧй на ӧні кежлӧ ассьыныд подпольнӧй диверсионнӧй уджнытӧ, кытчӧ ми чуксавлім тіянӧс 1943-ӧд вося октябрь 29 лунся листовкаын. Враг да сылӧн наёмникъяс, фашистскӧй холуйяс, торъя нин ёна видзӧдӧны ӧні тіян действиеяс бӧрся, налӧн ӧні эм на та вылӧ вын и кад.

Ӧні энӧй на сетӧй немецъяслы поводсӧ примитавны кутшӧмкӧ мераяс тіянлы паныд. Мед найӧ тані чувствуйтӧны асьнысӧ безопасностьын.

Ӧнія кадӧ немецъяслы вредитны тіян зільӧмъясныд пӧльзасӧ оз на вайны. Воас час, и ті кутанныд действуйтны.

Помнитӧй, мый сӧмын зэв чорыд дисциплина соблюдайтӧм да Рӧдиналысь приказъяс кыв шутӧг исполняйтӧм отсалас тіян делӧлы! Тайӧ тэнад долг, и тэ должен сійӧс выполнитны.

Рӧдина да партия оз вунӧдны тіянлысь самоотверженнӧй да сьӧкыд уджнытӧ.»

«Штепсель» бӧрся локтіс «Фунель» — Вася-сапожник, омӧля велӧдчӧм, дӧверчивӧй морт. Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый асьныс немецъяс вермасны гижны листовкаясас «Смерть немецкӧй оккупантъяслы!».

Филиппыч пыр меным лои висьтавны подпольщикъяслы фашистскӧй фальшивка петан помкаяс йылысь, а ноябрь кыкӧд лунӧ том йӧз лэдзисны да кар пасьта разӧдісны миянӧн лӧсьӧдӧм мӧд листовка, кӧні ми эрдӧдім немецкӧй пропагандалысь методъяссӧ да цельсӧ.

Мыйӧн фронтъяс вылын немецъяслӧн положениеыс омӧльтчис, налӧн террорыс тылын чорзис.

Семён Филиппыч ёна тӧждысис ме вӧсна.

— Найӧ корсьӧны подпольнӧй типография да куталӧны партизанъясӧс. Кар гӧгӧрын и вӧрын став туйяс вылын ветлӧны усиленнӧй патрульяс. И миян керка дінын тыдовтчис фигура!

Вӧлӧмкӧ, Бокун керкасянь дзик матӧ сувтӧдӧмаӧсь патрульяс, коді наблюдайтӧ карӧ локтысьяс бӧрся. Ӧні кӧ русскӧй петас улича вылӧ вит час рыт бӧрын немецкӧй конвоиртӧг, сійӧс лыйлӧны.

Ме сёрнитчи Филиппычкӧд, мый ме лоа сапожнӧй делӧ кузя сылӧн отсасьысьӧн. Бокун окотапырысь сӧгласитчис сы ордын менам олӧмкӧд, но тэрмӧдліс пропискаӧн. Сійӧ поліс, мед эськӧ суседыс, коді дружитіс немецъяскӧд, эз донесит полициялы.

Тшӧкыда овлан облаваяс да уличаын и керкаясын документъяс прӧверяйтан условиеясын домӧвӧй книга серти пропишитчӧм, паспортӧ пасйӧм да биржа труда вылын регистрируйтчӧм вӧліны олӧм либӧ кулӧм йылысь вопросъясӧн не сӧмын меным, но и менам квартира кӧзяинлы да сылӧн став семьяыслы.

— Кӧні тіян домӧвӧй книгаыд? — юалі ме, кор ставтор йывсьыс сёрнитчим.

— Менам сундукын. Керкасьыс ӧд ме кывкута.

— Меным бурджык нелегальнӧя пропишитчыны, полицияӧ ветлытӧг. Паспортӧй менам фальшивӧй.

— Нинӧмтор. Тӧдса надзиратель эм. Сы пыр позьӧ.

— Сійӧ подпольщик?

— Абу, но взятка вылӧ, мый колӧ, сійӧ и вӧчас.

— Бурджык аслыным пропишитчыны, спокойнӧйджык лоӧ. Адреснӧй столын менӧ абу пасйӧма, и ме пыр жӧ верма сюрны.

Сійӧ мӧвпыштіс. Сэсся, менам пельпом вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, прӧстӧя шуис:

— Тіян олӧм вӧсна ме кывкута партизанъяс штаб водзын. Ті ме дорысь арлыднад ыджыдджыкӧсь и опытнӧйджыкӧсь. Вӧчӧй ставсӧ, мый аддзанныд коланаӧн. Сӧмын кыдзи ті полициятӧгыс тайӧс вӧчанныд? Прописка дырйи домӧвӧй книгаас найӧ клеитӧны марка, пуктӧны миян участоклысь штамп, а кырымалӧ полицияса начальник. Паспортас штамп жӧ пуктӧны.

— Нинӧм, ставсӧ вӧчам, — лӧньӧді ме сійӧс. — Челядьыд тэнад надежнӧйӧсь?

— Эн беспокоитчӧй. Мый шуа, сійӧ и вӧчасны.

— Оз уна сёрнитны?

— Ваняӧс, пиӧс менсьым, гожӧмнас арестуйтісны сиктын, — недыр чӧв олӧм бӧрын шуис Филиппыч. — Сійӧ прӧдуктала ветліс, а сійӧс кутісны. Гестапоын куим недель пукаліс. Сійӧ кадсяньыс вирӧн сьӧласьӧ. Ваня! — чукӧстіс Бокун.

Детина пырис. Филиппыч бергӧдіс сійӧс миянлань мышкӧн да лэптыштліс дӧрӧмсӧ: ёсь лопаткаяса омӧлик мышку вылас тырыс вӧліны неважӧн нӧйтӧм туйяс.

— Мун! — Бокун небыдика йӧткыштіс писӧ ӧдзӧсланьӧ да, кор сійӧ петіс, гордӧя содтіс: — Некодӧс эз выдайт!

Ванялы вӧлі дас квайт арӧс. Менам пиянкӧд пӧшти ӧти арлыда.

Котӧрӧн пырис Саша.

— Дедушка! Немецъяс ветлӧдлӧны керкаясті, паспортъяс видлалӧны.

— Кӧнӧсь найӧ?

— Абу нин ылынӧсь.

Тэрмасьӧмӧн сёрнитчӧмӧн ми решитім висьтавны, мый ме — Филиппычлӧн отсасьысь, ола карын Дворянскӧй улича вылын, кызьӧд керкаын, кыдзи пасйӧма паспорт вылӧ, кодӧс меным вӧчлісны Сочиын.

И тані сӧмын тыдовтчис, мый Симферопольын Дворянскӧй уличаыс абу! Горький нима улича, кодӧс тӧд вылас кутіс Сочиса паспортист, Дворянскӧй нимнас шусьывлӧма царскӧй кадӧ. Революция заводитчигӧн сійӧс вӧлі шулӧмаӧсь Таврическӧйӧн. Тадз вӧлі шуӧны и ӧні, немецъяс дырйи.

Лёк кывйӧн ме казьтышті тан ёртӧс, коді вӧчис меным паспортсӧ.

— Лоӧ дзебсьыны, — тэрмасьӧмӧн шуис Филиппыч, — а то омӧльтор вермас лоны.

Сійӧ лэптіс джодж плакасӧ, и ме лэччи гӧбӧчас.

— Энӧ биасьӧй, — висьталіс сійӧ, — джодж костӧдыс тыдалӧ.

Ме пукси кутшӧмкӧ пельса вылӧ, ёна кывзыси.

Вылын дзуртыштіс ӧдзӧс, кыліс немецкӧй сапӧгъяслӧн шы да гӧгӧрвотӧм сёрни. Ме весиг эг лолышт, жмитчи стен бердас.

Коркӧ и кыптіс джодж плакаыс. Кыліс Филиппычлӧн лӧнь гӧлӧс:

— Петӧй. Ставыс лючки.

— Коді нӧ вӧлі? — юалі ме гӧбӧчысь петігмоз.

— Немец воліс доброволец-татаринкӧд. Документъяс видлалісны. Русскӧй паспортсьыс немец нинӧмтор оз гӧгӧрво, фотография да печать вылас сӧмын видзӧдіс. А вот неважӧн жандарм воліс... Веськыд пон! Ме ордын вӧлі кык заказчик пукалӧны. Сійӧ бергӧдліс да бергӧдліс налысь паспортъяссӧ! Ӧтик дінас сибдіс, мыйла биржа трудалӧн пасйӧгыс абу форма серти — шӧрвыйяс, а абу медбӧръя листбокас.

Ме видлі Филиппычлысь паспортсӧ да биржа труда вылӧ явитчан карточкасӧ. Паспортыс сылӧн вӧлі мелӧн кодь жӧ, — олӧм вылӧ временнӧй вид, воштӧм паспорт пыдди.

— Гриша пыр вӧрӧ ысті, штаблы, — висьталіс Филиппыч. — Налы, буракӧ, кодӧскӧ колӧ вӧлі ыстыны карӧ, а документъясыс ки улын эз вӧвны.

Но Филиппыч паспорт вылын печатьыс вӧлі неуна мӧд ногджык. Прописка улас вӧлі полицияса начальниклӧн кырымпас, а менам паспортын паспортнӧй столса начальниклӧн кырымпас.

Менам весиг юрӧй мӧдіс бергӧдчыны.

— Збыль ӧмӧй миян оз тӧдны, кыдзи немецъяс документъяссӧ оформляйтны?

— На бӧрся зэв сьӧкыд вӧтчынысӧ, — висьталіс Филиппыч. — Медым кыйны партизанъясӧс, найӧ дугдывтӧг вежлалӧны печатьяс, штампъяс да кырымпасъяс. И быд участокын асланыс ногӧн лӧсьӧдӧны регистрация порядоксӧ. Миянын буретш на неважӧн ставсӧ вежисны.

Ӧтитор вӧлі гӧгӧрвоана: меным колӧ вӧлі пырысь-пыр жӧ вӧчны мӧд паспорт, коді лӧсялӧ немецкӧй требованиеяслы.

Бокунлы тӧдса взяточник-надзирательлы ме нинӧм вылӧ эг кӧсйы эскыны. Но кытысь аддзыны мортӧс, коді эськӧ кужис подделывайтны документъяс, да, медся нин, кодлы эськӧ ме верми дӧверитны?

Петан туй аддзытӧм тайӧ положениесьыс менӧ дзик виччысьтӧг мездіс комсомольскӧй организацияса секретарь — Борис Хохлов.

Первойя аддзысьлӧмсянь жӧ сійӧ меным кажитчис вывті шань том мортӧн. Сёрнитіс сійӧ зэв лада, и Толя серти, весиг быттьӧ яндысьыштіскодь. Позьӧ кӧ сідз шуны, Боря вӧлі органически скромнӧй. Сійӧ збыльысь чуймис, весиг гӧрдӧдіс, кор ӧтчыд немецкӧй тылын найӧ удж йылысь сёрнитігӧн ме шуи «героическӧй» кыв. Ставыс, мый найӧ вӧлі вӧчӧны, сылы кажитчыліс дзик естественнӧйӧн, сідз гӧгӧрвоанаӧн. Боря вӧлі дзик спокойнӧй: регыд тайӧ «чумаыс» прӧйдитас, бара лоас «нормальнӧй» олӧм, кыдзи сійӧ радейтліс шулывлыны, колӧ сӧмын бурджыка уджыштны.

Ми сыкӧд регыдӧн лоим другъясӧн. Сійӧ нимкодясис, кор тӧдмаліс, мый вермас меным серьёзнӧя отсавны.

Боря зэв мичаа рисуйтчыліс. Кор немецъяс кутісны сӧветскӧй йӧзӧс вӧтлыны Германияӧ, Боря пыр жӧ кутіс применяйтны ассьыс способностьяссӧ практика вылын. Сійӧ велаліс подделывайтны документъяс да унаӧс спаситіс немецкӧй катаргаын. Ӧтиясӧс снабдитіс немецкӧй учреждениеясӧн сетӧм служебнӧй удостоверениеясӧн, мӧдъяслы биржа трудаса карточка вылас пукталіс инвалидность кузя штампъяс, коймӧдъяслы сетіс фиктивнӧй справкаяс туберкулёз да мукӧд сьӧкыд висьӧмъяс йылысь (Германияӧ немецъяс ысталісны сӧмын здоров йӧзӧс).

Борис вайис готовальня, линейка, чернила, химическӧй карандашъяс да нюмъялігтырйи кыскаліс ботинки пытшсьыс, пӧла увсьыс, увтыс розьсьыс уна сикас печатьяслысь, штампъяслысь да подписьяслысь быдса коллекция.

Сійӧ вӧлі зэв бура тӧдӧ, кутшӧм участокын кыдзи прописывайтӧны да кутшӧм вежсьӧмъяс лоисны сэні.

Боря лӧсьӧдіс штамп сійӧ полицейскӧй участокыслысь, кӧні ме вӧлі ола, вӧчис менам паспортӧ прописка да сы увдорӧ пуктіс кутшӧмкӧ аслыссяма круктор, коді вӧлі дзик полицияса начальниклӧн кырымпас кодь.

— А гӧгрӧс печатьяссӧ вӧчалад жӧ? — юалі ме пропискаӧн нимкодясигтырйи.

— А кутшӧм тіянлы колӧ?

— Сэтшӧм жӧ, кутшӧм тай Филиппыч паспорт вылын.

— Вӧча, дерт. Кадыс сӧмын унджык ковмас.

— Уна-ӧ?

— Час кык-куим.

Быд минута вӧлі дона. Боря сэк жӧ заводитіс уджавны.

Сочиын вӧчӧм менам немецкӧй паспортӧй эз вӧв точнӧй, да ми решитім сійӧс вежны. Но чистӧй паспортнӧй бланокыс миян пиысь некодлӧн эз вӧв. Дзик ӧти петан туй таысь вӧлі важ паспортъяс используйтӧмын, и тані нин згӧдитчис сійӧ опытыс, кодӧс ме шедӧдлі царскӧй подпольеын — важ документъяс чистӧй бланокъясӧ пӧртны кужӧм. Сложнӧй материалъяс та вылӧ оз ковны. Найӧс вӧлі вузалӧны аптекаын и базар вылын.

Филиппыч кокниа судзӧдіс меным биржа трудаса карточка. Биржа вылын сійӧ висьталіс, мый сылӧн карточкаыс воши, мынтіс штраф ветымын шайт да получитіс выль карточка.

Кык лун мысти Боря вӧчис став штампъяссӧ да печатьяссӧ, а сёр войнас, кор жандармъяс кымынкӧ час кежлӧ спокойнӧ кольлісны местнӧй олысьясӧс, ме оформиті аслым сэтшӧм документъяс, кутшӧмъяс колӧны вӧлі полициялы.

Домӧвӧй книгаӧ пропишитчӧм вылӧ миян эз вӧвны маркаяс, кодъясӧс клеитавлісны полицейскӧй участокын. Филиппыч согласие серти лои разрешитӧма и тайӧ вопроссӧ. Сылысь нывсӧ важӧн нин вӧлі вӧтлӧма Германияӧ да полицияын вунӧдісны нин сы олӧм йылысь. Та вӧсна ме домӧвӧй книгаысь бырӧді сылысь пропискасӧ да сы местаӧ пропишиті ачымӧс, татшӧм ногӧн прӧстмӧм полицейскӧй маркасӧ используйтӧмӧн. Артмис, мый ме ола нин Симферопольын некытчӧ ветлытӧг 1937-ӧд восянь, а Бокун квартираын — витӧд тӧлысь.

Лун мысти менсьым документъяс оформитӧм бӧрын, войнас, локтіс немецкӧй патруль. Филиппыч вӧлі уджалӧ на аслас мастерскӧйын, а ме узи кухняын, ывлаӧ петан ӧдзӧсдорса сундук вылын. Кор менам киын лоины став бумагаяс, ме тайӧ войнас унмовси сэтшӧм чорыда, мый эг кывлы весиг немецъяслысь пырӧмсӧ. Садьми сэк, кор нин найӧ вӧлі сулалӧны Филиппыч дінын да юасьӧны, мыйла сійӧ уджалӧ сэтшӧм сёрӧн. Сійӧ висьталіс, мый луннас уджалӧ фабрикаын, нажӧвитӧ этша, а семья вердны колӧ.

— Бокӧвӧй йӧз эмӧсь керкаад? — юаліс на пиысь ӧти русскӧй кыв вылын.

— Некод абу, — вочавидзис Филиппыч, — висьысь старик сӧмын.

— Кӧні сійӧ?

— Узьӧ.

— Ноко, садьмӧд сійӧс.

Узьӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн ме кывзі налысь сёрнисӧ. Менӧ быттьӧ кӧдзыд ваӧн кисьтісны.

Филиппыч тувкис менӧ:

— Чеччы, старик!

Гӧрбыльтчыштӧмӧн да чотыштӧмӧн ме петі немецъяс дінӧ улыс бельё кежысь.

— Документ, — ме вылӧ видзӧдӧмӧн шуис на пиысь ӧти.

— Документ? — нюжӧді ме немец вылӧ унзіля видзӧдӧмӧн. — Паспорт, сідзкӧ? Дзик пыр вая.

Ме петкӧді на дінӧ ассьым дӧмасӧсь няйт пальтоӧс, зепсьыс перйи документъяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма няйт дӧра торйӧн да водзвыв няйтӧсьтӧма да чукрӧдлӧма. Мӧд немец, коді вӧлі еджыд перчаткиа, аддзис менсьым бумагаяссӧ да кӧрліс нырсӧ:

— Арбайтен?

— Мый сійӧ шуӧ? — юалі ме кӧзяинлысь.

— Кӧні уджалан?

— Инвалид, висьысь.

— Инвалид! — немец внимательнӧя видлаліс менсьым биржевӧй листокӧс. Сэні немецкӧй и русскӧй кыв вылын пасйӧма: «Учёт вылысь снимитӧма, кыдзи уджавны вермытӧмӧс».

Сійӧ нӧшта ӧтчыд видзӧдліс ме вылӧ да бӧр сетіс документъясӧс. Электрическӧй фонарик ӧзтӧмӧн найӧ видзӧдлісны кладовкаӧ, сундукӧ. Комнатаын ӧти крӧвать вылын узис Мария Михайловна Сашакӧд, а мӧд вылын — Ваня. Немецъяс видлалісны налысь документъяссӧ да мунісны.

Кор налӧн кок шыясныс лӧнисны, ми Филиппычкӧд видзӧдлім ӧта-мӧд выланым да ышловзим, — менам документъяс выдержитісны испытание. Прӧверкаыс кӧ лоис лун водзджык, эськӧ вермисны лоны гырысь неприятностьяс.

— Борялы колӧ висьтавны, — шуис Филиппыч, — мед радлыштас. Шань детина.

Кӧкъямысӧд глава

Быдӧн, коді вӧлі тӧдӧ Хохловӧс, сёрнитісны сы йылысь тадзи жӧ.

Миян дружбаным пансис буретш тайӧ документъяссӧ подделывайтӧмсянь, кор Боря штампъяс вӧчигас пукаліс ме ордын некымын час чӧж. Боря висьталіс меным, кыдзи артмис налӧн том йӧз организацияыс. Сысянь жӧ ме первойысь кылі и Долетов семья йылысь.

Николай Долетов — Борялӧн школаса ёрт — овліс сыкӧд ӧти керкаын. Кор немецъяс пырисны Крымӧ, Борислӧн батьыс Краснӧй Армия частьяскӧд тшӧтш муніс Севастопольӧ, а Николайлӧн батьыс — Григорий Яковлевич Долетов (Боря шуліс сійӧс «дядя Гришаӧн») муніс партизанитны. Дядя Гриша, партияын важ член, гражданскӧй война дырйи на партизанитліс, воштіс коксӧ да новліс протез. Но Крымскӧй вӧръяссӧ сійӧ вӧлі зэв бура тӧдӧ да надейтчис лоны пӧлезнӧйӧн.

Семьясӧ сійӧ кольӧдіс карӧ связь кутӧм могысь.

— Дядя Гриша торъя нин надейтчис Николай вылӧ, — висьталіс Боря. — Николай збыль вӧлі молодец. Некод эз вермы чайтны, мый дядя Гриша, калека, — партизаналӧ, и Николай пырис уджавны немецъяслӧн радиоприёмникъяс ремонтируйтан мастерскӧйӧ. Война заводитчигас на сійӧ помаліс радистъяслысь школа.

Первой кадас Николай кыдзкӧ вӧлі кывзӧ Москваӧс мастерскӧяс, а сэсся приёмникъяссӧ кутіс вайлывлыны гортас, быттьӧкӧ ремонт вылӧ. Том йӧз гижалісны совинформбюролысь сводкаяс да «Рӧдинасянь юӧръяс», сеталісны медся надежнӧй другъясныслы да тӧдсаясыслы...

Сэсся Долетов да Хохлов йитчисны найӧ школаса мукӧд комсомолецъяскӧд: Женя Семняковкӧд да Лида Трофименкокӧд. Первойсӧ том йӧз эз кӧсйыны кольччыны карас. Найӧ сӧмын кӧсйисны виччысьны дядя Гришаӧс да мунны сыкӧд вӧрӧ, а сыӧдз разӧдісны сводкаяс да зілисны шедӧдны унджык разведданнӧйяс.

— А ті тӧданныд, кытчӧ ми чукӧртчывлім? — Боря серӧктіс. — Немецкӧй репродуктор дінӧ! Миян керканым — Пушкинскӧй да Карл Маркс улича пельӧсын. Сэні жӧ немецкӧй комендатура и карса управа, и румынскӧй гестапо, и немецкӧй пропагандалӧн отдел. Тайӧ пропаганда балкон вылас пуктісны репродуктор, и кар пасьтаас тайӧ вӧлі дзик ӧти места, кӧні миян йӧзлы позьӧ вӧлі чукӧртчывны: лун чӧжӧн кыкысь вӧлі сетӧны фюрер главнӧй квартираысь сводка. Но, ми сэні и аддзысьлам вӧлі.

Дядя Гриша волывліс кык-куим недель пиын ӧтчыд да дзебсясис аслас пӧрысь мам ордын, Петровскӧй балкаын. Сійӧ ваяліс миянлы листовкаяс, а ми висьтавлім сылы ставсӧ, мый удитлім тӧдмавны. Помнита, первойысь сыкӧд аддзысьлігӧн Николай корис тшӧтш вӧрӧ мунны: «Карыс кутшӧмкӧ йӧзлӧн кодь лои. Синъясӧй нинӧмтор вылӧ оз видзӧдны, нинӧм вӧчны абу окота». — «Кар миян! — шуис дядя Гриша. — Ті бура заводитчинныд, но и уджалӧй. Уджыс тані уна жӧ».

Ми эськӧ неуна дӧзмыштлім, но нинӧм он вӧч! Тадзи вочасӧн и заводитім уджавны...

Нимкодь и гӧгӧрвотӧм вӧлі меным кывны, кыдзи тайӧ том мортыс, тӧрытъя школьникыс, прӧстӧя да естественнӧя шуӧ «уджӧн» комсомолецъяслысь героическӧй подвигъяссӧ.

Апрель тӧлысь шӧрын дядя Гриша, воддза моз жӧ, локтіс вӧрысь рӧднӧйяс ордас балкаӧ. Протеза коксӧ вӧлі зыртӧма вирӧдз. Ранаыс орзьӧма. Сійӧс биаліс, мукӧддырйи садьыс вошласис. Петровскӧй балкаӧ кольччыны сылы оз вӧлі позь: мамыс ордӧ сылысь уна пӧв волӧмсӧ тӧдісны бокӧвӧй йӧз, тайӧ вермис кывсьыны полициялы.

Николай да Борис примитісны ӧтчаяннӧй решение — висьысьӧс дзебны Долетовъяс ордӧ да лечитыштны сійӧс.

Рытнас найӧ гусьӧн нуисны Григорий Яковлевичӧс. Ранасӧ мыськисны да кӧрталісны бинтӧн.

Долетовъяскӧд паныдӧн оліс татарскӧй семья — Семирхановъяс. Семирханевъяслӧн пиыс, дас сизим арӧса Шамиль, велӧдчис Николайкӧд да Борискӧд ӧти школаын. Асьсӧ сійӧ петкӧдліс ёртъясыслы тырвыйӧ сӧветскӧйӧн да висьталіс, мый сійӧ мӧвпалӧ жӧ вӧрӧ мунӧм йылысь.

Семирханов кутшӧмкӧ ногӧн тӧдмалӧма сы йылысь, мый Григорий Яковлевич гортас. Старик Имам пырысь-пыр жӧ локтіс Долетовъяс ордӧ, кыдзи сусед, видлыны висьысьӧс.

Старик, тыдалӧ, гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый Долетов локтіс вӧрсянь, да, дядя Гришалы сочувствуйтӧмӧн, вель ёна юасис сылысь, кыдзи олӧны партизанъяс, унаӧнӧсь-ӧ найӧ, кӧні найӧ олӧны, эм-ӧ налӧн пушкаяс, кодъяс налӧн командиръясныс.

Дядя Гриша вӧлі садьтӧм, мыйкӧ гӧгӧрвотӧма вочавидзис Имамлы, но сійӧ вильыш гут моз бергаліс висьысь дінын.

Нёльӧд луннас дядя Гриша, неуна справитчыштӧм бӧрын, лӧсьӧдчис бӧр мунны. Николай кӧсйис колльӧдны кар сайӧ.

Бара пырис Имам. Кор тӧдмаліс, мый Долетов мунӧ, сійӧ вӧзйысис отсавны колльӧдны. Долетов эз вермы ӧткажитчыны — вӧчны вӧлі нинӧм нин! — и найӧ петісны керкаысь.

Кык час мысти Николай воис бӧр ёна волнуйтчигтырйи. Мамыслы да Борислы сійӧ висьталіс, мый батьсӧ колльӧдісны кар сайӧдз да видзӧдісны сы бӧрся, кытчӧдз сійӧ гӧра улӧ лэччӧм мысти эз вош син улысь. Но регыд сыланьсянь, кытчӧ муніс батьыс, кыліс лыйӧм шы. Старик Семирханов тшӧктіс Николайлы мунны гортас, а сійӧ ачыс ветлас да тӧдмалас, мый лои.

Семирханов воис бӧр рытланьыс нин да висьталіс, мый ставыс лючки-ладнӧ.

— Но всё-таки, — Борис дырйи Долетовалы шуис Имам, — мужик вӧснаыд тіянӧс вермасны кыскыны. Колӧ дасьӧн лоны. Бурджык кӧлуйнытӧ вайӧ ме ордӧ. Мыйкӧ кӧ лоас — видзам.

Долетова чукӧртіс меддонаторъяссӧ да нуис Семирхановъяс ордӧ.

Май квайтӧд лунӧ Борис да Женя Семняков мунісны ставок вылӧ купайтчыны, а кор локтісны бӧр, Николайӧс мамыскӧд да кык арӧса чой Томаыскӧд вӧлі арестуйтӧмаӧсь нин.

Долетовъяслӧн суседъясыс висьталісны Борислы, мый обыск дырйи ичӧтик Томочка вӧлі Семирхановъяс ордын. Кор тӧдмаліс, мый Николайӧс да сылысь мамсӧ арестуйтӧмаӧсь, Семирханова вайис нывкасӧ.

— Босьтӧй нывнытӧ.

Долетова скӧрмис:

— Ті лыддянныд, мый тайӧ партизанлӧн ныв да та вӧсна мед пропадитӧ мамыскӧд ӧтлаын?

Семирханова повзис, мый Долетова сылы кутас вӧзйыны ассьыс кагасӧ, да пышйис.

Аски рытнас Боря да Женя аддзылісны, кыдзи гестаповецъяс нуисны машина вылын Долетоваӧс Николайыскӧд да Томаыскӧд Алуштинскӧй шоссе кузя сійӧ местаас, кӧні пыр вӧлі лыйлӧны йӧзӧс.

Сійӧ жӧ луннас Петровскӧй балкаысь арестуйтісны Колялысь пӧчсӧ, дядьсӧ гӧтырыскӧд, нылыскӧд да дас и дас кык арӧса кык внучкакӧд. Найӧс лыйлісны жӧ.

А недыр мысти зонъяс тӧдмалісны, мый дядя Гришаӧс виӧмаӧсь татара доброволецъяс Тавель сикт дінын, Симферопольсянь дас куим километр сайын. Трофей пыдди татара вайисны карӧ сылысь протезсӧ.

Боря зэв частӧ висьтавлывліс меным школьнӧй комсомольскӧй организацияса секретарь Лида Трофименко йылысь, сылӧн сюсьлун, выдержка йылысь, сыысь кындзи, мый сійӧ, тыдалӧ, Борялы вӧлі зэв донаӧн.

Бӧрынджык ме тӧдмаси Лида Трофименкокӧд. Меным вӧлі нимкодь, мый сійӧ вӧлӧма сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс висьтавліс Боря. Сӧмын сійӧ эз висьтавлы меным, мый Лида ещӧ и мича настоящӧй русскӧй мичлунӧн.

Бӧрынджык Лида висьтавліс меным, кыдзи сійӧ паныдасьӧма Борискӧд.

Лида Трофименко эз удит эвакуируйтчыны Симферопольысь Краснӧй Армия частьяскӧд.

Кор немецъяс босьтісны карсӧ, Лида дыр эз петавлы гортсьыс. 1941 вося декабрь дас ӧтикӧд лунӧ, немецъяс приказ серти, став еврейяслы колӧ вӧлі локны сборнӧй пунктъясӧ, быттьӧкӧ карысь мӧдӧдӧм ради. Сэтчӧ жӧ муніс и Лидалӧн школьнӧй ёртыс — Марк аслас семьяыскӧд, коді оліс Трофименкокӧд ӧти керкаын.

Мӧд луннас Марклӧн мамыс ыстіс Трофименко семьялы записка да корис вайыштны мыйкӧ прӧдуктаяс пиысь, — ставсӧ, мый найӧ босьтлісны туй вылӧ, мырддисны немецъяс.

Лида суседкаыскӧд пуисны кукуруза рок да нуисны партия обком керка дінӧ, кӧні вӧлі сборнӧй пунктыс.

Еврейяс вӧліны керка пытшкас и улича вылас, проволока сайын. Проволочнӧй заграждение дінын вӧліны уна русскӧйяс, медсясӧ нывбабаяс да челядь, кодъяс локтӧмаӧсь тӧдмавны матыса да тӧдса еврейяс судьба йылысь. Немецъяс вӧтлалісны чукӧртчӧм йӧзсӧ, но найӧ эз разӧдчыны. Сэки немецъяс кутісны лыйлыны вылӧ да нӧйтны йӧзсӧ плетьӧн. Йӧз кутісны пышйыны. Котӧртіс тшӧтш и Трофименко аслас суседкакӧд. Друг налы горӧдісны русскӧй кыв вылын:

— Стой!

Лида видзӧдліс бӧрӧ. На бӧрся вӧтчис немецкӧй офицер киас чургӧдӧм пистолетӧн. Нывъясӧс суӧдӧм бӧрын немец корис налысь паспортъяс.

Документъяс вӧліны лючки-ладнӧ.

— Мый тайӧ? — офицер индіс пистолетнас ведраӧ.

— Рок, — вочавидзис Лидалӧн суседка.

— А рок улас мый?

— А рок улас ведра пыдӧс, — лӧня нюмдіс ныв.

— Сӧран! — горӧдіс немец. — Кытчӧ нуан?

— Мамӧлы удж вылас. А ті энӧ горзӧй!

Тайӧ кывйыс ку письыс петкӧдіс офицерӧс.

— Ме час тэкӧд сёрнитышта!

Сійӧ корис автомашина да Трофименколысь суседкасӧ нуис ведранас и рокнас.

Лида коли улича вылӧ ёна повзьӧмӧн.

Гортас мунігӧн Лидалы паныдасис Женя Семняков, и Лида ачыс матыстчис сы дінӧ:

— Тэ, вӧлӧмкӧ, тані жӧ? Кыдзи нӧ олан?

— Кыдзи ӧні позьӧ овны? — вочавидзис Женя. — А тэ кыдзи?

Лида сылы дженьыдика висьталіс ас йывсьыс да юаліс, коді тӧдсаяс письыс коли карас да мый эм выльыс.

Сборнӧй пунктлань юрнас индӧмӧн Женя шуис:

— Со выльтор. Став еврейяссӧ машинаяс вылын нуӧны кар сайӧ да лыйлӧны. Аски куим часын волы Маркс нима улича вылӧ немецкӧй радио дінӧ. Борис Хохловлӧн мыйсюрӧ эм.

— Кӧні сійӧ олӧ? — нимкодь лои Лидалы.

— Важ квартираас.

Борискӧд аддзысьлӧмсӧ Лида эз вешты асылӧдзыс. Сійӧ жӧ рытнас Лида котӧртіс сы дінӧ, но Борискӧд паныдасис улича вылын.

— А ми тэнӧ важӧн нин корсям. — Борис топыда кутліс сылысь кисӧ.

Найӧ пырисны жуглӧм швейнӧй фабрика воротаӧд. Борис пӧрччис картузсӧ, увтыс увсьыс перйис листовка.

— Дзеб пыдӧджык. Лыддьы асланыд нывъяслы, но ло видзчысьысьӧн.

Лида дыр эз во да гортас волнуйтчисны нин. Лидаӧс виччысис и сылӧн воча чойыс, комсомолка Зоя Рухадзе. Лида вӧлі радейтӧ Зояӧс сылӧн бырлытӧм задорсьыс, гажлунсьыс да доверяйтӧ сылы медся гусяторъяссӧ. Но немецъяс воӧм бӧрын Зоя лои жугыль, дӧзмысь да шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ: эз тӧд, мый вӧчны.

Лида сэк жӧ нуӧдіс Зояӧс мӧд комнатаӧ да, аскӧдыс орччӧн пуксьӧдӧмӧн, ньӧжйӧник шуис:

— Эмӧсь выльторъяс.

Перйис листовка да нимкодь волнениеӧн заводитіс гораа лыддьыны.

Партизанъяс чуксалісны населениеӧс активнӧя тышкасьны оккупантъяслы паныд, не сетны асьнысӧ грабитны, быдногӧн мынтӧдчыны мобилизацияысь, орӧдны немецъяслысь став мероприятиеяс.

Вӧвлӧм кулакъяс да налы отсасьысьяс, — висьтавсис листовкаын, — немецкӧй пропагандистъяс-пӧръясьысьяс индӧд серти кӧдзӧны лӧжнӧй слухъяс да корӧны дружитны немецъяскӧд. Энӧ эскӧй провокаторъяслы. Краснӧй Армия жугӧдіс немецъясӧс Москва бердын, Тихвин бердын да вӧчис враглы сьӧкыд поражениеяс фронтлӧн вель уна мукӧд участокъяс вылын. Нӧйтӧй фашистъясӧс, отсалӧй Краснӧй Армиялы да партизанъяслы. Крым регыд бӧр лоӧ сӧветскӧйӧн».

Листовка вылын вӧлі кырымпас: «Крымскӧй партизанъяс».

Зоя кывзіс лов шысӧ кутӧмӧн.

— Ми сэк кыкнанным бӧрдім нимкодьла, — сёрӧнджык висьтавліс меным Лида. — Миян сэк жӧ быри ӧткӧн олӧмлӧн сьӧкыд чувствоным.

Нывъяс перепишитісны листовкасӧ быдӧн нёль экземплярӧн да сэк жӧ мунісны разӧдны найӧс кар пасьта. Квайт листовка найӧ сетісны тӧдсаяслы, ӧтиӧс шыбитісны ыджыд керка подъездӧ да ӧтикӧс клеитісны Ново-Садӧвӧй да Севастопольскӧй уличаяс пельӧсӧ, немецкӧй объявлениеяс да приказъяс костӧ.

Тадзи заводитчис налӧн подпольнӧй уджныс.

Лида Трофименко быд лун аддзысьліс Хохловкӧд да Женя Семняковкӧд немецкӧй репродуктор дінын. Подпольнӧй уджӧ сійӧ кыскис ассьыс ёртъяссӧ-комсомолецъясӧс: Зоя Рухадзеӧс, Зоя Жильцоваӧс, Шура Цюрупаӧс, Владлен Батаевӧс да регыд мысти Хохлов-Долетов гӧгӧр организуйтсис группа ӧкмыс комсомолечысь.

Комсомолец-подпольщикъяс сьӧкыда переживайтісны Долетов семьялысь пӧгибнитӧмсӧ. Том йӧз воштісны ассьыныс ӧти медбур другнысӧ — Николайӧс да ассьыныс радейтана «дядя Гришаӧс». Таысь кындзи, налӧн ори партизанъяскӧд йитӧд, и найӧ сэсся эз нин вермыны кывзыны Москваӧс.

Регыд Лидаӧс да Борисӧс суис ыджыд шог. Лидалӧн батьыс, квалифицированнӧй слесарь, немецъяслӧн уна приказъяс вылӧ видзӧдтӧг, эз пет удж вылӧ. Май дас квайтӧд лунӧ сійӧс арестуйтісны саботажысь мыжалӧмын да регыд и лыйлісны. А Борис Хохловлысь батьсӧ немецъяс вӧлі кутӧмаӧсь Севастополь босьтігӧн. Сійӧс вайӧдісны Симферопольӧ да кувтӧдзыс мучитісны военнопленнӧйяс лагерын.

Батьсӧ лыйлӧм бӧрын Лида Трофименко решитіс вежны квартирасӧ да мамыскӧд да чойясыскӧд вуджис кар помӧ. Местаыс вӧлі лӧсьыд, и том йӧз частӧ кутісны чукӧртчывны Лида ордӧ.

Крымын общӧй обстановкаыс лои сложнӧй. Немецъяс босьтісны Керчь, кузь кад чӧж героическӧй оборона бӧрын колисны Севастополь. Немецкӧй армиялӧн Кавказӧ пырӧм бӧрын Крымскӧй полуостров лои пыді немецкӧй тылӧн. Немецъяс чорзьӧдісны террор да гырысь вынъяс шыбитісны Крымса вӧръясӧ да гӧраясӧ, кӧсйисны дзикӧдз бырӧдны партизанъясӧс.

Подпольеын уджалан условиеяс, лунысь-лун сьӧктаммисны. Партизанъяскӧд йитӧд воштӧм бӧрын да Коля Долетов радиоприёмникӧн пӧльзуйтчыны позянлун бырӧм бӧрын том йӧзлы быть лои пӧшти дзикӧдз дугӧдны уджнысӧ.

Ӧткымынысь налы удайтчывліс кутшӧмкӧ ногӧн пӧлучитлыны Совинформбюролысь сводка либӧ аддзыны миян самолётсянь шыбитӧм листовка. Найӧ переписывайтісны листовкасӧ да разӧдлісны население пӧвстын, но татшӧм уджыд налы, дерт, вӧлі этша, и том йӧз дугдывтӧг корсисны партизанъяскӧд йитӧд.

1943 вося апрельын Борис Хохлов паныдасис аслас важ школьнӧй ёрткӧд — Семён Кусакинкӧд. Ӧкмысӧд классӧдз найӧ ӧтлаын велӧдчылісны, а сэсся Сеня муніс Севастопольӧ, кӧні пырис судостроительнӧй техникумӧ. Сылӧн батьыс, коммунист, участвуйтіс Крым дорйӧмын да бӧрынджык уси Рӧдина вӧсна бойясын.

Сеня воис Симферопольӧ, медым нуны ассьыс висьысь мамсӧ Севастопольӧ, но эз удит да коли карас.

Ичӧт дырйиыс Сеня вӧлі рам да нежнӧй, ёна радейтліс пӧткаясӧс да животнӧйясӧс. Быдмӧм бӧрын сійӧ эз вошты аслас характерысь тайӧ чертаяссӧ, но такӧд тшӧтш сійӧ лои настойчивӧй, способнӧй организаторӧн. Борис петкӧдліс меным Кусакинлысь фотографиясӧ: ыджыд воляа чужӧм, ляпкыдкодь, упрямӧй кымӧс, синкымъяс костас зэлалӧм чукыръяс, резкӧя тӧдчан вом доръяс.

Враг тылӧ веськалӧм бӧрын Кусакин пырис Симферопольса авторемонтнӧй заводӧ слесарӧн, ас гӧгӧрыс организуйтіс том рабочӧйясӧс да быдногыс вредитіс немецъяслы: портитліс приборъяс, материалъяс, петкӧдаліс стройысь автомашинаяс.

И Борис, и Сеня вӧліны зэв радӧсь аддзысьӧмлы.

— Ме чайті, мый тэ миян йӧзкӧд эвакуируйтчин Севастопольсьыс, — шуис Борис.

— Кӧсйи, но эз удайтчы мамӧ висьӧм вӧсна. А ӧні, кыдзи аддзан, ме тані заводас и уджала слесарӧн.

Гӧлӧссьыс, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма тайӧ кывъяссӧ, Кусакинлӧн нервнӧй тэрыб видзӧдлассьыс Борис казяліс дой да ӧбида. Борис тӧдіс, мый Сенялӧн вӧлі мӧвп лоны инженер-судостроительӧн. Немецъяс торкисны сылысь став планъяссӧ.

— Кытчӧ тэ та воддзасӧ? — юаліс Кусакин.

— Кар сайӧ. Войнас миян лэбалісны, гашкӧ, листовкаяс шыбитісны, — веськыда вочавидзис Хохлов.

— Аддзан кӧ — менӧ эн вунӧд, — мигнитіс Сеня.

— Ладнӧ. Волы удж бӧрад.

Первойя выходнӧй лунӧ жӧ Сеня Кусакинӧс Хохлов вайӧдіс Лида Трофименко ордӧ да тӧдмӧдіс сійӧс мукӧд ныв-зонкӧд. Тэрыб, варов Сеня ӧдйӧ пырис подпольщикъяс семьяӧ да вайис найӧ уджӧ свежӧй струя. Пыр жӧ вӧлі сувтӧдӧма вопрос подпольнӧй удж ёнмӧдны колӧм йылысь. Медводз решитісны оформитны комсомольскӧй подпольнӧй организация.

Кымынкӧ лун мысти Лида ордӧ бара чукӧртчисны комсомолецъяс — Борис Хохлов, Владлен Батаев, Сеня Кусакин, Зоя Рухадзе, Зоя Жильцова, Шура Цюрупа да Лида Трофименко, Женя Семняков эз вӧв — сійӧ мунӧма прӧдуктаясла сиктӧ.

Пызан вылын лои чай, кутіс ворсны патефон. Ставӧн пуксялісны пызан гӧгӧр, и Борис Хохлов восьтіс медводдза подпольнӧй комсомольскӧй собрание. Колӧ вӧлі разрешитны куим основнӧй вопрос: организацияӧн руководитӧм йылысь, партизанъяскӧд йитӧд лӧсьӧдӧм йылысь да подпольнӧй типография организуйтӧм йылысь.

Медводдза кыв Борис сетіс Лидалы, кыдзи школаса комсомольскӧй организацияын секретарлы, кӧні водзті велӧдчисны тані пукалысьяс пиысь унджыкыс.

— Ме ӧні ог вермы ачымӧс лыддьыны секретарӧн. Подпольнӧй организацияын эмӧсь и мукӧд школаясса комсомолецъяс, — шуис Лида. — Да ӧні и обстановкаыс мӧд. Оккупантъяс тылын ми долженӧсь лоны комсомоллӧн боевӧй отрядӧн. Колӧ бӧрйыны боевӧй секретарӧс, кодлӧн кывйыс эськӧ миянлы ставлы вӧлі законӧн.

Борис шуис бӧрйыны секретарӧн Кусакинӧс. Ставӧн сёрнитісны Сеня вӧсна. Сійӧ эськӧ кӧсйыліс ӧткажитчыны, но кор сійӧс ставӧн бӧрйисны, шуис:

— Но, ладнӧ, талунсянь кӧ ме секретарь, то ставӧн долженӧсь менӧ кывзыны да кывкутны сетӧм уджысь...

Борис Хохлов окотапырысь висьталіс меным Кусакин йылысь:

— Боря характерын вӧлі зэв буртор — сылӧн ньӧти эз вӧвны завидялан да карьеризм чувствояс.

Помнита, ме Борялысь юалі, мыйла комсомоллӧн подпольнӧй организацияса первой секретарнас бӧрйисны Сеня Кусакинӧс, а эз сійӧс, кӧть сійӧ Долетовкӧд вӧліны, збыльвылассӧ, медводдза организаторъясӧн.

— Тӧданныд-ӧ, менам эм ыджыд тырмытӧмтор, — прӧстӧя шуис Боря, — том йӧз шуӧны, мый ме мукӧддырйиыс овла вывті небыд. Мӧвпыштны, кыдзи вӧчны бурджыка, ме верма. Ачым ставсӧ вӧча, а мукӧдъяслысь требуйтны ог куж. А Сеня — биаиз! Прикажитас кӧ — эн шогсьӧй, пӧртанныд олӧмӧ.

Партизанъяскӧд йитӧд лӧсьӧдӧм вӧлі медся сьӧкыд задачаӧн, кодӧс разрешитӧм вылын, дядя Гриша пӧгибнитӧм бӧрын, том йӧз мырсисны дзонь во чӧж.

Тайӧ вопросыс сулаліс и медводдза собрание вылын. Выступитіс сьӧд синма, пашкыр юрсиа ныв — Шура Цюрупа.

— Ме думайта, менам Володя воклӧн эм вӧрын олысьяскӧд йитӧд, — шуис сійӧ. — Ме заводитлі сыкӧд сёрнитны та йылысь, но сійӧ эз висьтав. Ыстывлі сы дінӧ Зоя Жильцоваӧс, но нинӧм жӧ эз артмы.

— Сійӧ меным шуис, — висьталіс косіник, висьлӧс Зоя Жильцова, — Шура пӧ век мыйкӧ лӧсьӧдлӧ ассяньыс.

— Листовкаяс ваявлӧ, — водзӧ висьталіс Шура. — Кытысь сійӧ босьтӧ найӧс? Сикткӧд йитӧд кутӧ, неважӧн ветліс сэтчӧ. Сэні сылӧн кутшӧмкӧ моряк. Тӧдӧмысь Володялӧн эмӧсь вӧрӧ туйяс, и миянлы колӧ тайӧс используйтны.

— Со мый, другъяс, — вӧзйис Сеня. — Володяӧс ме тӧда. Сыкӧд ме ачым сёрнитла и чайта — ставыс лючки лоӧ.

Том йӧз водзвыв решитісны Володяӧс организацияса членӧ примитӧм йылысь вопрос да Сеня Кусакинлы поручитісны Володякӧд ӧтвылысь лӧсьӧдны йитӧд партизанъяскӧд.

Тайӧ собрание вылас жӧ Борис Хохлов сӧветуйтіс кыскыны организацияӧ и Толяӧс.

Подпольнӧй типография лӧсьӧдӧм йылысь вопроссӧ Борис Хохлов жӧ кыпӧдіс.

— Немецъяс типографияын, — шуис сійӧ, — уджалӧ менам важ тӧдса. Неважӧн ме сыкӧд сёрниті сы йылысь, кыдзи эськӧ немецъяслысь шрифт гусявны. Сійӧ сӧгласитчис. А тайӧ сэтшӧм зон: кӧсйис кӧ — вӧчас.

— Зэв бур, — шуис Сеня. — Действуйт. Судзӧд шрифт и ставсӧ, мый колӧ типографиялы. Отсасьны тэныд кутас Женя Семняков.

Борислы сетісны кык недель срок.

Зоя Рухадзе сёрнитіс политическӧй учёба йылысь:

— Ми олӧмсьыс колим. Оз позь зависитны обстановкаысь, ми, кыдзи комсомолецъяс, долженӧсь быдмыны.

— Тайӧ правильнӧ, — поддержитіс сійӧс Сеня. — Фрицъясысь миянлы нинӧмла стесняйтчыны. Вайӧ кутам водзӧ изучайтны партиялысь история.

Борислӧн вӧлі «ВКП(б) историялӧн краткӧй курс» да Конституция. Решитісны занимайтчыны кружокын Борис веськӧдлӧм улын.

— Типография лӧсьӧдӧм миян вӧлі медводдза ыджыд победаӧн! — гордӧя висьталіс меным Боря.

Артмис тайӧ татшӧм ногӧн.

Типографиясӧ, кӧні уджаліс Хохловлӧн школьнӧй другыс — Ваня Нечипас, немецъяс вӧлі зэв ёна охраняйтӧны. Русскӧй рабочӧйяслы немецъяс эз дӧверяйтны. Ывлаын вооружённӧй охранаысь кындзи да гестапо агентъясысь кындзи, кодъясӧс вӧлі ыстӧмаӧсь цехъясӧ подсобнӧй рабочӧйяс пыдди, вой кежлас типографияса шефыс вӧлі сувтӧдӧ охрана наборнӧй и печатнӧй цехӧ, кӧні вӧлі подпольщикъяслы колана шрифт.

Ваня вӧлі подсобнӧй рабочӧйӧн да сійӧ эз вермы ачыс судзӧдны цехсьыс шрифтсӧ. Сійӧ шыӧдчис пӧрысь рабочӧй наборщик дінӧ — Николай Михайлович Решетов дінӧ, кодӧс вӧлі тӧдӧ войнаӧдзыс на.

Типографияысь Ваня корсис Николай Михайловичӧс да юаліс, тӧдӧ оз сійӧ Хохловӧс.

— Но кыдзи нӧ ог тӧд? — вочавидзис сійӧ. — Сійӧ ӧд печатник, парторганизацияса секретарын вӧлі миянын, а сэсся лои местнӧй промышленностьса наркомлӧн заместительӧн.

Ваня висьталіс Решетовлы Борислысь — Хохлов пилысь — корӧмсӧ.

Найӧ сёрнитісны печатнӧй машина дінын, талер вылас сулаліс печатайтны лӧсьӧдӧм набор. Решетов гудйысис наборас, медым ас вывсьыс вештыны вниманиесӧ немецкӧй надсмотрщикъяслысь. Талер прӧст места вылын Ваня чуньнас гижтіс листовкалысь ыдждасӧ.

Решетов тшӧктіс висьтавны Хохловлы, мый шрифт дзик лоас. И Ванякӧд сёрнитӧм бӧрын пыр жӧ заводитіс действуйтны. Сійӧ аддзис колана ыджыд текстӧвӧй страница, кутіс артавны, уна-ӧ ковмас листовка вылӧ литерыс. Лыддис медся унаысь паныдасьлана буква «о». «О» литерыс ылӧсас колӧ вӧлі сё ветымын гӧгӧр. Уна-ӧ нӧ ставыс ковмас? Алфавитын — комын сайӧ буква. Сідзкӧ, ылӧсас куим тысяча литер. Но тайӧс ӧд ковмас кыскавны недель дорысь не регыдджык!

Решетов кӧсйис став шрифтсӧ петкӧдны ӧтпырйӧ. Босьтны наборнӧй цехысь верстайтӧм текстӧвӧй страница, гартыштны бумагаӧн да видлыны нуны книга пыдди. Но лунын тайӧ вӧлі дзик позьтӧмтор. Случай отсаліс. Театральнӧй билетъяс набирайтӧм вылӧ шефлы ковмис войся сменаӧ рабочӧй. Решетов муніс производствоса начальник дінӧ да корис вуджӧдлыны войся сменаӧ; луннас пӧ колӧ мыйсюрӧ гортын вӧчыштны.

Первойя войнас жӧ сійӧ вӧчис разведка. Ӧтилаысь сійӧ казяліс верстайтӧм страницаяс, кодъясӧс вӧлі наберитӧма выль, югыд книжнӧй шрифтӧн. Буретш сійӧ, мый колӧ. Сійӧ решитіс босьтны не ӧтикӧс, а быдса кык страница. Но кык страницаыслӧн сьӧктаыс ылӧсас квайт-сизим килограмм! Кӧть кыдзи эн дзеб, а тайӧ грузсӧ нуны зэв ӧпаснӧ, вермасны казявны.

Решетов тӧдіс, мый контораӧ мунысь заказчикъясӧс охранникъяс оз сувтӧдлыны. И сійӧ решитіс тайӧ уджас кыскыны ассьыс гӧтырсӧ.

Найӧ сёрнитчисны, мый мӧд луннас водз асылын гӧтырыс мунас базар вылӧ кӧшӧлкаӧн, ньӧбас овощи да локтас типографияӧ. Каяс пос кузя, коді вайӧдӧ контораӧ, да кутас виччысьны сійӧс.

Войнас Николай Михайлович удачнӧя гартыштіс наборлысь первойя страницасӧ бумага пиӧ да киняулас, книгаӧс моз, нуис улыс судтаӧ аслас уджалан места дорӧ. Страницаыс сьӧкыд, лоис гусьӧникӧн кутыштны сійӧс киӧн. Немецъяслӧн ставленник технорук Попов, мунігмозыс юаліс Решетовлысь:

— Войын уджалан?

— Да, войын, — Решетов тэрмасьтӧг муніс сы дінті.

Технорук нинӧм эз казяв. Решетов лэччис улӧ да дзебис шрифтсӧ. Сійӧ виччысьыштіс Поповлысь цехысь бӧр мунӧмсӧ да бара кайис выліӧ. Муртса на сійӧ кутчысис мӧд страница бердӧ, кокас зурасис пон, кодӧс типографияын олысь немецъяс войнас лэдзлывлісны котралыштны веськыда цехӧ. Но типографияса рабочӧйяс дінӧ «Полинка» вӧлі велалӧма нин да эз пур найӧс. Сэсся коридорын дзуртыштіс ӧдзӧс, и понйыс котӧртіс.

Гӧгӧр лои лӧнь. Решетов сэтчӧ жӧ нуис и мӧд страницасӧ. Кыкнан наборсӧ гартыштіс бумагаӧн, кӧрталіс шпагатӧн да дзебис. Кодыр кутісны локтавны асъя сменаса рабочӧйяс, Решетовлӧн гӧтырыс виччысис нин коридорын. Ассьыс грузсӧ Решетов нуис став йӧз син водзын, кыдз позьӧ прӧстджыка да веськыдджыка асьсӧ кутӧмӧн. Кодыр коридорас некод эз вӧв, Решетов пуктіс кӧрзина пыдӧсӧ бумага тубрассӧ, вевдорсяньыс вевттис сійӧс овощиӧн да колльӧдіс гӧтырсӧ пос дорӧдз, видзӧдіс, кыдзи сійӧ мунас стӧрӧжъяс дінті.

Гӧтырыслы паныд, дорӧм сапӧгнаныс колскӧдчӧмӧн, пос кузя кайисны немецъяс асланыс «Дер кампф» газетала. Гӧтырыс видзчысигтыр кежыштіс, сетіс немецъяслы туй, лючки-ладнӧ лэччис пос кузя да петіс улича вылӧ.

Сійӧ жӧ луннас Решетов шрифтсӧ сетіс зонъяслы.

— Колӧ шуны, сійӧ та кузя стихъяс гижӧма, — нюмдіс Боря.

Он быстро шёл и сеял на ходу

Советские листовки на панели,

У всех почти что на виду

Бросая ловко их — из-под шинели.

Он с Родины давал нам весть.

Привет ему, хвала и честь.

Бӧрынджык ме тӧдмалі, мыйла Боря сэтшӧма интересуйтчӧ, Решетовлӧн поэтическӧй творчествоӧн: сійӧ вӧлӧм ачыс стихъяс гижалӧ.

Сувтіс вопрос, кытчӧ восьтыны подпольнӧй типография. Медлӧсьыд местаӧн вӧлі Анатолийлӧн керка — кар помын, ыджыд торъя двора да садъя. Шрифтсӧ вӧлі нуӧма сэтчӧ, и Толя, Борякӧд да Женя Семняковкӧд ӧтвылысь сьӧлӧмсяньыс кутчысисны примитивнӧй подпольнӧй типография лӧсьӧдӧмӧ, кор вӧлі получитӧма Николай Михайловичсянь да Ванясянь колана принадлежностьяс.

Партизанъяскӧд том йӧз йитчисны Женя Островскаялӧн ылыс рӧдня отсӧгӧн, комсомолец Володя Цюрупа отсӧгӧн.

Меным вӧлі нимкодь том йӧз изобретательностьысь, кутшӧмӧс найӧ петкӧдлісны тайӧ сьӧкыд уджын. Женя Островскаяӧс вӧлі кольӧдӧма подпольнӧй удж вылӧ да оліс сійӧ Бештерек сиктын. Володя Цюрупа та йылысь гӧгӧрволіс, но том йӧз збыльысь опасайтчисны, мый Женя да «сылӧн морякыс», кыдзи найӧ первойсӧ шулісны Гриша Гузийӧс, оз кутны йитчыны «челядькӧд».

Сэки найӧ придумайтісны, быттьӧ подпольнӧй организацияӧн юрнуӧдӧ «крупнӧй работник» Ковалёв, а найӧ сӧмын сысянь ыстӧм связнӧйяс.

Женя да Гриша шедіны тайӧ вугырас. Колӧ шуны, кор Гриша вӧлі нин том йӧз да вӧр костын постояннӧй связнӧйӧн, сійӧ пыр юасис том йӧзлысь, кӧні Ковалёв, но сылы висьталісны, мый Ковалёв сюри гестапоӧ да пӧгибнитіс.

Кор Женя Островская да Гриша Гузий долженӧсь вӧлі дзикӧдз вуджны вӧрӧ партизанъяскӧд йитӧд кутӧм вылӧ, том йӧз отсалісны налы, судзӧдісны компас. Накӧд тшӧтш июнь дас ӧкмысӧд лунӧ вӧрӧ муніс и Сеня Кусакин.

Ассьыс мунӧмсӧ Сеня кӧсйис дзебны мамсьыс. Борискӧд ӧтлаын сійӧ решитіс гижны мамыслы, мый Сеня гӧтрасис, муніс Украинаӧ да корис юӧртны та йылысь заводӧ.

Кор Борис висьталіс меным тайӧ подробностьсӧ, ме муртса эг нюмды: ай-мамкӧд отношениеясын найӧ пыр на вӧліны челядьяс!

Июль кӧкъямысӧд лунӧ комсомольскӧй подпольнӧй организациялӧн вӧлі праздник. Тайӧ луннас петіс первойя дыр виччысян листовка, кодӧс гижисны, наберитісны да печатайтісны Боря, Толя да Женя.

Тайӧ вӧлі Симферополь карса население дорӧ обращение, коді чуксаліс не выполняйтны мобилизация йылысь немецкӧй командованиелысь приказ, дзебсясьны да мунны вӧрӧ. «Помнитӧй, мый ті русскӧй йӧз, — висьтавсис листовкаас, — а русскӧй йӧз ньӧтчыд эз предавайтлыны ассьыныс Рӧдина». Листовкаыс помасис лозунгӧн: «Смерть немецкӧй оккупантъяслы!»

Том йӧзлы тайӧ листовкаыс эз кокниа шед. Выльысь лӧсьӧдӧм типографиялӧн техникаыс вӧлі вывті примитивнӧй: алюминиевӧй пӧв вылӧ пуктылісны текст, наборсӧ кӧртавлісны шпагатӧн, сэсся зонъяс пиысь кодікӧ кутіс наборсӧ, мӧд морт мавтіс сійӧс чуньнас типографскӧй краскаӧн, а коймӧд, набор вылас бумага пуктӧмӧн, нуӧдіс сы вывті фотоаппарат валикӧн. Тадзи печатайтны, торъя нин велавтӧгыд, вӧлі зэв сьӧкыд. Та вӧсна печатайтісны сӧмын экземпляр сё кызь кымын, кодъясӧс том йӧз ӧдйӧ разӧдісны кар пасьтала.

Сійӧ жӧ лунӧ водз асывнас кодікӧ кутіс таркӧдны Лида Трофименко ӧшиньӧ.

Лида лэптыштіс занавескасӧ да аддзис Сеня Кусакинӧс, кодлӧн мышку саяс вӧлі ыджыд мешӧк. Вӧрысь сійӧ локтіс дзикӧдз киссьӧм ботинкиӧн, мудзӧма, висьӧ, сылӧн ыджыд температура. Сійӧс пыр жӧ водтӧдісны вольпасьӧ. Литература тыра мешӧксӧ Лида дзебис чардакӧ.

— Лида, ветлы вай Борис да Толя ордӧ да висьтав, мед воласны ме дінӧ. Сэсся менам воӧм йылысь некодлы эн висьтав, — шуис Кусакин.

Удж вылӧ мунігӧн Лида пырис Борис ордӧ, коді узьӧ на вӧлі.

— Кыдз тэныд абу яндзим, — шуис сійӧ, — тэ век на узян! Выльтор колӧкӧ висьтала?

— Мый нӧ лои?

— Сеня воис да корис, медым тэ пыралін.

Борис радпырысь чеччыштіс. Сенялӧн дыр ветлӧмыс беспокоитіс нин найӧс.

Кодыр Лида рытнас воис гортас, сэні пукалісны нин Борис, Толя да Женя. Сэсся локтісны Зоя Жильцова да Рухадзе.

Чардакысь том йӧз лэдзисны литература: «Краснӧй Крым» да «Комсомольская правда» газетаяс, листовкаяс, «Кутшӧмӧн должен лоны комсомолец оккупируйтӧм территория вылын» да «Временнӧ оккупируйтӧм территориявывса став комсомолецъяс дінӧ» нима брошюраяс, Керчын немецъяслӧн зверствояс йылысь сборник.

Литературасӧ юкисны ас костаныс, медым разӧдны. Партизанъяс олӧм йылысь ассьыс впечатлениеяс висьталӧм бӧрын Сеня содтіс:

— Миян организациясянь заданиеысь ӧтдор менам эм подпольнӧй центрсянь ӧти задание, кодӧс ме должен выполнитны медводз.

— А миян удж йылысь нӧ мый? — юаліс Женя. — Тэныд ӧмӧй нинӧм эз висьтавны? Тэ ӧд миян организациясянь мунін.

— Кыдзи эз висьтавны! Став индӧдъяссӧ сетісны. Та йылысь ме тіянлы подробнӧя висьтала, сӧмын ог ӧні, а вӧрӧ бӧр мунӧм водзвылын.

— Тэ ӧмӧй бара мунан?

— Задание выполнитӧм йылысь колӧ доложитны подпольнӧй центрлы. Да и карас кольччынысӧ меным оз позь, ӧд став суседъяс тӧдӧны, мый ме муні Украинаӧ.

— Колӧ висьтавны, — шуис Лида, — мамыд тэнад оз эскы, мый тэ сы дінысь пышйин, да пыр юасьӧ, кӧні тэ.

— Быть колӧ аддзысьлыны сыкӧд да успокоитны, — волнуйтчис Сеня. — Сӧмын кытӧні аддзысьлынысӧ? Ме ог кӧсйы, медым сійӧ тӧдіс, мый ме тані ола.

— Ме ордын позьӧ, — шуис Толя.

— Бур. Мыйӧн бурда, непременнӧ аддзысьлам.

Том йӧз аддзӧны вӧлі, мый сійӧ ёна висьӧ да муналісны, сьӧрсьыныс нуисны литература.

Сеня висьталіс: кытчӧдз сійӧ карын на, литература разӧдны оз ков.

Кык лун мысти Сенялы лӧсьыдджык лои, и сійӧ муніс подпольнӧй центрлысь задание выполняйтны.

Мамыскӧд сійӧ быд лун аддзысьліс Толя ордын.

— Мам, — бурӧдіс сійӧ мамсӧ, — ме регыд бара муна вӧрӧ. Мукӧддырйиыс ме верма дырджык не воны вӧрсьыс, но тэ эн тӧждысь, сэні ас йӧз.

— Сӧмын осторожнӧйӧн ло, пиукӧй, — важкодь тӧждысьысь, писӧ аддзӧм мысти нимкодьла бӧрдігтыр шуаліс мамыс.

Июль дас коймӧд лунӧ асывнас Сеня шуис Лидалы.

— Муна выполнитны медбӧръя задание. Дас часын ме аддзысьла ӧти морткӧд, коді мекӧд тшӧтш локтіс вӧрысь. Сёрнитчам, кор мунны бӧр. Кык часын чукӧрт татчӧ йӧзтӧ, миян организация удж йылысь сёрнитыштам.

Урчитӧм час кежлӧ том йӧз чукӧртчисны Лида ордӧ, терпитны вермытӧг виччысисны Сеняӧс. Первой шутитісны, мый Сеня быттьӧкӧ пышйис Лида бать ботинкиӧн, кодӧс сылы сетіс Лидалӧн мамыс. Сэсся лӧнисны. Найӧ виччысисны, кытчӧдз оз помась кар кузя ветлан комендантскӧй срок да разӧдчисны ёна шогӧсь.

Сеня эз во. Эз лок Сеня и мамыскӧд аддзысьлыны. Мамыс войбыд бӧрдіс, весиг сразу омӧльтчис, пӧрысьмис. Асывсяньыс заводитіс корсьысьны кар кузя, надейтчис аддзыны кыськӧ писӧ. Сӧмын рытнас сійӧ кывлӧма кодсянькӧ, мый Сеняӧс аддзылӧмаӧсь гестапо дворысь. Мам муніс сэтчӧ. Сэсь сійӧс вӧтлісны и нинӧм эз висьтавны.

Коли кымынкӧ лун.

Кар кузя писӧ корсигӧн сійӧ тӧдмасис мукӧд сэтшӧм жӧ шудтӧм мамъяскӧд. Найӧ сӧветуйтісны сылы шыасьлыны гестапоса главнӧй переводчица дінӧ, коді взятка вылӧ вермас быдтор вӧчны.

Сеня мамлы переводчица висьталіс, мый писӧ сылысь арестуйтісны, кыдзи партизанӧс, да содтіс, мый позяс сійӧс мездыны, но таысь ковмас мынтыны кызь тысяча шайтысь не этшаджык.

Том йӧз отсӧгӧн мам чукӧртіс деньга.

— Мунӧй гортад да виччысьӧй пинытӧ, — висьталіс переводчица.

А аскинас Сеня пыдди локтісны гестаповецъяс да арестуйтісны мамсӧ. Нелямын ӧкмыс лун чӧж видзисны сійӧс тюрьмаын, унаысь допрашивайтісны, нӧйтісны, но нинӧм эз тӧдмавны да бӧр лэдзисны.

Тюрьмасьыс петӧм бӧрын, сентябрь кызь ӧкмысӧд лунӧ, мам аддзис переводчицаӧс да юаліс:

— Кӧні нӧ менам пиӧй?

— Эн корсьӧй сійӧс, — пиньпырыс сӧдзӧдіс переводчица. — Сентябрь кызь сизимӧд лунӧ сійӧс мӧдӧдісны «ылі лагерӧ».

Мамыс гӧгӧрвоис, мый тайӧ «ылі лагерыс» — гу.

Сеняӧс арестуйтӧмсянь комсомольскӧй организациялӧн эз ло отважнӧй да способнӧй руководительныс. Сеня вӧлі тӧдӧ став том йӧзсӧ и типографияысь местасӧ. Но том йӧз эскисны, мый Сеня оз петкӧдлы малодушие. И найӧ эз ӧшибитчыны: Сеня пӧгибнитіс, но ёртъяссӧ некодӧс эз выдайт.

Сенялӧн пӧгибнитӧмыс эз сувтӧд подпольнӧй организациялысь уджсӧ. Типографияныс дзоньӧн коли, регыд комсомолецъяс лӧсьӧдісны радиоприёмник да регулярнӧя мӧдісны примитавны Совинформбюролысь сводкаяс.

Август квайтӧд лунӧ найӧ лэдзисны нин мӧд листовка, кытчӧ вӧлі печатайтӧма Сталин ёртлысь приказ, мый Краснӧй Армия босьтіс Орёл да Белгород, а сентябрь кӧкъямысӧд лунӧ вӧлі лэдзӧма коймӧд листовка «Рӧдинасянь юӧръяс» ним улын, — дас лун чӧжӧн военнӧй действиеяс мунӧм йылысь. Петіс листовка «Донбасс миян» ним улын да вайис населениелы нимкодь юӧр сы йылысь, мый Краснӧй Армия дзоньнас весаліс Донецкӧй бассейнӧс оккупантъясысь.

Тайӧ кадсяньыс том подпольщикъяс регулярнӧя тӧлысьын кыкысь-куимысь лэдзлісны «Рӧдинасянь юӧръяс» куимсё-нёльсё экземплярӧн да разӧдісны найӧс карса олысьяс пӧвстын.

Кор Сеня пӧгибнитӧм бӧрын вӧрысь воис Гриша Гузий, подпольнӧй центр нимсянь сійӧ назначитіс секретарӧн Борисӧс, а Толяӧс — диверсионнӧй удж кузя сылы отсасьысьӧн.

Ӧні подпольнӧй центр задание серти том йӧз долженӧсь вӧлі, агитационно-пропагандистскӧй уджысь кындзи, организуйтны диверсияяс. Выль йӧзӧс корсигӧн Борис паныдасис комсомолец Вася Бабийкӧд. Водзті найӧ тӧдсаӧсь вӧліны. Том йӧз костын ветлісны слухъяс, мый Вася дружитӧ боевӧй зонъяскӧд.

Вася Бабий вӧлі 1-й номера средньӧй школаса дасӧд классын комсоргӧн. Школаса аслас другъяскӧд — Вова Енджияккӧд да Анатолий Басскӧд — сійӧ, уна мукӧдъяс моз жӧ, эз удит эвакуируйтчыны карысь. Сэки найӧ чукӧртісны надежнӧй ёртъясӧс да решитісны мунны партизанъяс дінӧ. Вася Бабий чукӧртіс уна патрон, гранатаяс да дзебис найӧс сарайӧ. Вова Енджияк асланыс садйын видзис кымынкӧ винтовка. Налы отсасисны Петя Бражников, Митя Скляров, Вася Алтухов.

1942 вося январын найӧ первойысь заводитісны корсьны партизанъясӧс. Петя Бражников, Митя Скляров да Вася Алтухов воисны Чатырдаг гӧра бокӧдз да пырисны вӧрӧ. Вӧлі зэв кӧдзыд, уси джуджыд лым. Кымынкӧ лун чӧж том йӧз шӧйтісны вӧрӧд да нинӧмтӧг бӧр воисны карӧ.

1943 вося тулысын том йӧз мӧдысь заводитісны корсьысьны. Ӧні нин Вася Бабий ачыс муніс Вова Енджияккӧд. Пырисны Зуйскӧй вӧръясӧ, весьшӧрӧ собалісны вӧрті куим лун чӧж да бара воисны карӧ.

Медым мынтӧдчыны Германияӧ нуӧмысь, Вася Бабий пырис уджавны кӧрт туй депоса изшом складӧ грузчикӧн. Толя Басс кутіс уджавны авторемонтнӧй мастерскӧйын чернорабочӧйӧн, Миша Скляров лоис рабочӧйӧн 2 №-а мельничаын. Мельничаын сійӧ ӧтарӧ торкавліс дизельсӧ: то поршеняс сюяс важ кольчаяс, то кутшӧмкӧ деталь жугӧдас. Та вӧсна мельничаыс уджалӧм пыддиыс унджык кадсӧ сулаліс ремонт вылын.

Авторемонтнӧй мастерскӧйын том йӧз жугӧдісны шлифуйтчан из да торкисны коленчатӧй валъяс шлифуйтан дона американскӧй станок. Разьӧм мотоциклъясысь том йӧз гусявлісны детальяс, кодъястӧг оз позь вӧлі чукӧртны машинасӧ. Кӧрт туй вылын уджалысь Вася Бабий ӧтчыд неправильнӧя вуджӧдіс стрелкасӧ да паровозыс чеччыштіс рельсъяс вывсьыс.

Медым не уджавны немецъяслы, том йӧз тшӧкыда «висисны»: дойдавлісны зубилӧӧн да сотавлісны либӧ травитлісны кислотаӧн кияснысӧ.

— Ми бӧрынджык нин тӧдмалім, мый налӧн кутшӧмсюрӧ оружие заптӧма, — висьталіс Боря. — Первойсӧ миян вылӧ Вася видзӧдіс ньӧти веритчытӧг. «Кытчӧдз, — шуӧ, — ті менӧ он тӧдмӧдӧй вӧрса морткӧд, ме тіянкӧд ог кут сёрнитны и зонъяслысь овъяссӧ ог висьтав».

Сёрнитчӧмъяс мунісны вель дыр. Вася нинӧм вылӧ эз сетчы да требуйтіс «вӧрса мортӧс», ловъя доказательство, мый сійӧ делӧсӧ нуӧдӧ «серьёзнӧй подпольнӧй организациякӧд».

— Ладнӧ, — дӧгадайтчис Борис. — Тэ кӧ нин сідзи настаивайтан, сет ассьыд представительӧс, и ми сійӧс ыстам вӧрӧ подпольнӧй центрса уполномоченнӧйкӧд, коді тайӧ лунъясӧ лоӧ тані. А ӧні ми вермам сетны тэныд магнитнӧй минаяс.

Магнитнӧй минаяс пӧлучитны вӧлі сэтшӧм окота, мый Бабий эз вермы кутчысьны. Сійӧ босьтіс мина да аслас ёртъяскӧд — Вова Енджияккӧд да Анатолий Басскӧд — решитіс, ньӧти нюжӧдтӧг, пробуйтны сійӧс.

Вова Енджияк уджаліс слесарӧн Симферопольскӧй депоын. Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый вокзал сайын нефтебазаын видзӧны горючӧй. Зонъяс решитісны взорвитны тайӧ горючӧйсӧ.

— Сы мында сёрни вӧлі! — нимкодя казьтыліс Борис. — Кыдзи нӧ, медводдза диверсия! А ті кывзӧй, кутшӧм тайӧ вӧлі диверсия.

Сентябрь кӧкъямысӧд лунӧ рытнас Бабий, Енджияк да Басс мунісны нефтебазаӧ оружиетӧг, налӧн весиг ни ӧти пистолет эз вӧв.

Кор матыстчисны нефтебаза дінӧ, Бабий сувтӧдіс Бассӧс стража пыдди да сетіс сылы ассьыс да Вовалысь документъяссӧ. Енджияккӧд ӧтлаын найӧ вуджисны забор вомӧн да кыссисны горючӧй тыра бӧчкаяс дінӧ. Мыччысис тӧлысь. Быд минутаӧ зонъясӧс будкасянь вермис казявны часӧвӧй.

Найӧ пуктісны мина да благополучнӧя локтісны бӧр гортӧ. Взрывыс лои асъядорыс. Но бӧчкаясас вӧлӧма карасин. Пӧжар эз ло. Взрывнас сӧмын шыблаліс да жугӧдіс некымын бӧчка. Зонъяслы, дерт, вӧлі зэв ӧбиднӧ. Но всё-таки найӧ прӧйдитісны ӧпаснӧй испытание да пӧлучитісны медводдза боевӧй крещение.

Мӧдысь найӧ пуктісны мина да взорвитісны бензин тыра склад Битакскӧй улича вылысь.

Ӧкмысӧд глава

Кор ме вои Симферопольӧ, том йӧз организацияын вӧлі лыддьыссьӧ нелямын кык морт. Уджнас веськӧдліс комсомольскӧй комитет, кӧні, Боря да Толя кындзи, вӧліны Лида Трофименко, Зоя Жильцова, Женя Семняков, Вася Бабий да мукӧд. Ставныс найӧ зэв бура петкӧдлісны асьнысӧ подпольнӧй удж вылын да сетісны клятва, кодлысь текстсӧ гижис Боря Хохлов краснодонецъяс йылысь брошюра лыддьӧм бӧрын:

«Аслам рӧдина водзын, аслам народ водзын клянитча лоны немецко-фашистскӧй захватчикъясысь ассьым рӧдинаӧс мездӧм кузя великӧй делӧлы медбӧръя лолыштӧмӧдз преданнӧйӧн, сетны тайӧ делӧлы ассьым став вынъяс, а ковмас кӧ — и олӧм.

Клянитча лоны смелӧн, повтӧмӧн, кутны гусьӧн организациялысь существуйтӧмсӧ да уджсӧ, кыв шутӧг олӧмӧ пӧртны аслам руководительяслысь приказаниеяссӧ. А ковмас кӧ пӧгибнитны враглӧн ки помысь, то кула честнӧя, враглысь пӧщада кортӧг, ассьым ёртъясӧс выдайттӧг.

Лёк вӧчны думыштӧмла кӧ либӧ полӧм вӧсна нарушита меӧн сетӧм клятваӧс, то мед меным наказаниеӧн лоӧ ставлӧн презрение да менам ёртъяс ки помысь смерть.

Вирысь вир!

Смертьысь смерть!»

Клятваыс меным зэв сьӧлӧм вылӧ воис, — ставыс, мый колӧ, и нинӧм лишнӧйыс. Ме решиті водзӧ сы серти оформитны и патриотическӧй группаясӧс. Толя — «Костя», кыдзи ме ӧні сійӧс шулі — вӧлі зэв дӧвӧлен.

Ме юалі, кыдзи том йӧз организацияын оформляйтны клятва примитӧмсӧ.

— Ті энӧ тӧждысьӧй, — гордӧя шуис «Костя». — Вӧчӧма, кыдзи колӧ. Быдӧн гижсис аслас нимӧн да овӧн.

Ме шай-паймуні.

— Кыдзи овӧн? Сійӧ жӧ шогмытӧмтор! Колӧ кырымасьны сӧмын кличкаясӧн. Тэ думышт: тайӧ документъясыс кӧ веськалӧны гестапоӧ...

Ме висьталі «Костялы», мый став подпольщиклы колӧ имеитны ассьыныс кличка. Виччысьтӧг казьтыштӧм, нӧшта нин бумага вылӧ гижӧм, ов — да ещӧ татшӧм документ вылын! — вермас вайӧдны организацияса ӧти членлӧн, а то и организацияса став членъяслӧн провалитчӧмӧ.

— Да мый нӧ ті сэтшӧма нин поланныд гестапосьыс? Клятваяссӧ дзебӧма надежнӧй местаӧ, мыйла найӧ гестапоас веськалӧны? — «Костя» нюммуніс неуна насмешливӧя. — Ми самостоятельнӧя уджалам огӧ первой лун...

Сійӧ радейтліс «самостоятельнӧ» кывсӧ! Менсьым пӧшти быд сӧвет «Костя» лыддьыліс, кыдзи сылысь «самостоятельность» бырӧдны кӧсйӧм, да меным быдысьын ковмыліс висьтавны сылы, кыдзи колӧ правильнӧя гӧгӧрвоны подполье условиеясын самостоятельность.

— Висьтав, «Костя», сійӧ боеприпасъяссьыс, кодӧс ми вайим Гриша Гузийкӧд, уна-ӧ сетісны комсомольскӧй организациялы?

— Кӧкъямыс мина, кызь граната да дас вит шашка тол.

— Кӧкъямыс мина дас пытшкысь? Ӧти тайӧ юкӧм сертиыс ӧмӧй абу нин гӧгӧрвоана, кутшӧм тӧдчанлун тіян уджлы сетӧ подпольнӧй центр?

— И кыксӧ дзик весь колисны! Всё равно мукӧд группаяс нинӧм оз вӧчны, сӧмын больгӧны, а ми петкӧдлім нин асьнымӧс.

Сійӧ явӧ поліс, мед эськӧ мукӧд патриотическӧй группаяс эз вӧчны немецъяслы унджык вред комсомольскӧй организация дорысь, да эз пемдӧдны сылысь славасӧ.

«Костя» вӧлі смел, водзмӧстчысь зон, но сійӧ вӧлі вывті честолюбивӧй да ас йывсьыс уна думайтысь, мый зэв ёна менӧ тревожитіс. Зэв эз вӧв лӧсьыд кывзыны, кор мекӧд сёрниясын сійӧ быдногыс зілис чинтыны Борис Хохловлысь рольсӧ да заслугаяссӧ комсомольскӧй организация котыртӧмын.

«Костя» — нач ӧти пи семьяас да мамыслӧн балуйтантор — коркӧ вӧлі активнӧй пионерӧн, но физкультураӧн увлекайтчӧм вӧсна торъялі пионерскӧй организацияысь. Комсомолӧ сійӧ пырис сӧмын война водзвылын да эз прӧйдит настоящӧй школасӧ комсомольскӧй уджлысь, коді вӧчӧ комсомолецъясӧс партиялӧн дисциплинированнӧй да сознательнӧй отсасьысьясӧн.

Ставыскӧд такӧд ме эг вермы не артасьны да эг кӧсйы сёрнитны сыкӧд прикажитана тонӧн, а терпеливӧя зіли отсавны «Костялы» вежӧртны сылы дӧверитӧм уджлысь став тӧдчанлунсӧ да сложностьсӧ.

Миян подполье водзын сулалісны куим основнӧй мог: ёнджыка паськӧдны население пӧвстын политическӧй удж, котыртны гырысь диверсияяс да юӧртавны партизанъяслӧн штаблы разведданнӧйяс.

Меным колӧ вӧлі бӧрйыны кык отсасьысьӧс: ӧтисӧ военно-диверсионнӧй, мӧдсӧ — агитационно-массӧвӧй удж кузя да назначитны ответственнӧй связнӧйясӧс. Документъяс подделывайтӧм вылӧ колӧ вӧлі постояннӧй паспортист. Боря Хохловлы тайӧ содтӧд уджсӧ ме сетны эг нин кӧсйы. Колӧны вӧлі конспиративнӧй квартираяс: подпольнӧй группаясса руководительяскӧд аддзӧдчылӧмъяс вылӧ да лоны верман провал дырйи дзебсьӧм вылӧ. Колӧ вӧлі сідзжӧ лӧсьӧдны помещение радиостанция улӧ да гусяин оружье да боеприпасъяс видзӧм вылӧ, кодъясӧс миянлы кутас ыставны подпольнӧй центр.

Краснӧй Армиялӧн частьясыс действуйтісны нин Перекопскӧй перешеекын да Керченскӧй полуостров вылын. Сы вӧсна медся войдӧр миянлы колӧ вӧлі паськӧдны диверсия кӧрт туй вылын, код кузя немецъяс дугдывтӧг шыблалісны фронт вылӧ войска, техника да боеприпасъяс.

Ме надейтчи, мый «Серго» отсалас меным партийнӧй подполье котыртӧмын. Но «Серго» эз являйтчы. Лои действуйтны ӧтнамлы.

Филиппычлӧн, коді вӧлі бур сапожникӧн, вӧліны уна заказчикъяс. Тайӧ миянлы вӧлі и выгӧднӧ и ӧпаснӧ. Выгӧднӧ сы вӧсна, мый заказчикъяс ним улын Филиппыч ордӧ волывлісны подпольнӧй центрлӧн связнӧйяс, подпольнӧй группаясӧн руководительяс да подпольщикъяс, кодъясӧн сійӧ непосредственнӧ веськӧдліс. Ӧпаснӧ сы вӧсна, мый заказчикъяс пӧвстын вӧліны не этша немецъяс да румынъяс. Филиппычлӧн гӧтырыс унаысь зэв предупреждайтліс менӧ:

— Энӧ петӧй кладовкасьыд!

Тайӧ вӧлі лоӧ, мый Филиппыч ордын «ковтӧм заказчик», кодлы бурджык син вылас лишнӧйысь не веськавны.

Филиппыч тӧдӧ вӧлі адресъяссӧ патриотическӧй группаясса став руководительяслысь, кодъяс волывлісны сы ордӧ гортас Гришакӧд аддзӧдчылӧм могысь. Сійӧ ставыскӧд вӧлі тӧдса личнӧ да пӧльзуйтчис на пӧвстын ыджыд уважениеӧн да довериеӧн.

Ме эг кӧсйы, медым подпольщикъяс пыр тӧдісны, кӧні ме ола, да сы вӧсна ме решиті вӧскресеньеӧ ачым ветлыны на ордӧ, тӧдмасьны найӧ олӧмӧн да сёрнитыштны делӧяс йылысь.

Филиппыч водзвыв висьталіс меным, мый ми мунам гортысь луннас дас кык час бӧрын. Тайӧ кадӧ немецъяс пӧшти оз вӧлі тыдавлыны уличаяс вылын — дас кыксянь кык часӧдз налӧн ӧбед. Важ карсянь Выльӧ Салгир ю вомӧн мунігӧн сійӧ нуӧдіс менӧ эз пос кузя, а пӧв кузя, кодӧс нарошнӧ вӧлі лӧсьӧдӧма подпольщикъясӧн ю вомӧныс йӧзтӧминын. Филиппыч нуис сеткаын сапӧгъяс, а ме кысси бӧрсяньыс важ мешӧкӧн мышку вылын.

— Немецъяс кӧ сувтӧдасны менӧ да кутасны прӧверяйтны документъяс, — шуис сійӧ, — ме найӧс манитышта, а ті тэрмасьтӧг мунӧй водзӧ.

Миян ветлӧм муніс ставыс лючки-ладнӧ: ме аддзӧдлі ставсӧ, коді меным вӧлі колӧ.

«Штепсельлӧн» — Василий Никанорович Брезицкийлӧн, коді дзеблаліс немецъясысь шофёр-механиклысь ассьыс профессиясӧ да уджаліс дворникӧн, тайӧ кад кежлӧ вӧлі дас куим патриот. Хлебозаводса пӧрысь рабочӧйлӧн — «Дядя Юралӧн» — Павел Павлович Топаловлӧн — дас ӧти морт. Вася-сапожниклӧн — сизим кустарь-сапожник, а «Валя» часовщиклӧн — Василий Лабеноклӧн — ӧкмыс морт.

Тайӧ патриотическӧй группаясыс нуӧдісны население пӧвстын агитационнӧй удж, разӧдалісны литература да чукӧртісны разведданнӧйяс. «Дядя Юралӧн» группа занимайтчис, таысь кындзи, вредительскӧй уджӧн хлебозаводын. «Штепсельлӧн» группа вӧчис нин кымынкӧ диверсия.

Октябрь 7-ӧд лунӧ «Фёдор», «Штепсель» группаса член, коді уджаліс Симферополь станцияын сцепщикӧн, вуджӧдӧма стрелкасӧ да зурӧдӧма кык паровоз. Кыкнан паровозыс жугалӧмаӧсь.

Вежон мысти сійӧ сюсьмӧдчӧма буксыясӧ киськавны лыа, расплавитӧма подшипникъяссӧ да петкӧдӧма стройысь дас вит вагон, а октябрь кызь ӧкмысӧд лунӧ взорвитӧма минаӧн дрезина.

Тайӧ жӧ тӧлысьын подпольщица «Курская» пуктӧма мина да сотӧма вагон немецкӧй посылкаясӧн, а группаса член Жбанов разберитӧма туйсӧ, да Жигулина Роща районын пазалӧма куим вагон.

Дерт, тайӧ вӧлі тырмытӧм. Менам вӧліны индӧдъяс медся войдӧр уничтожайтны немецкӧй складъяс да эшелонъяс горючӧйӧн да боеприпасъясӧн.

Ваявны тырмымӧн горючӧй самолётъясӧн немецъяс эз вермыны, суша вылын и море вылын найӧс блокируйтісны Краснӧй Армия да флот. Колӧ вӧлі кыдз позьӧ унджык бырӧдавны горючӧй да боеприпасъяс, кодъяс вӧліны Крым территория вылын, да сійӧн парализуйтны немецкӧй техника Крымын.

Колӧ вӧлі лӧсьӧдны связь сӧветскӧй патриотъяскӧд, кодъяс служитісны фашистскӧй учреждениеясын, медым чукӧртны сведениеяс фронтлӧн торъя участокъяс вылын положение йылысь да грузъяс шыблалӧм йылысь. Торъя нин ёна ми интересуйтчим железнодорожникъясӧн, кодъяс вермисны эськӧ непосредственнӧ нуӧдны диверсияяс.

Патриотическӧй группаясса руководительяс пыр, кодъяскӧд менӧ тӧдмӧдіс Филиппыч, ме бура тӧдмалі подпольщикъяс йылысь. Сэки Вася-сапожник «Фунель» — и висьталіс меным Ольга Фёдоровна Шевченко йылысь.

Немецъяс вотӧдз Ольга уджалӧма Симферополь станцияын, а сылӧн верӧсыс Сергей вӧлӧма физкультура кузя инструкторӧн.

1942 воын Сергей Шевченко пырӧма инженер Григоровлӧн патриотическӧй группаӧ, но на дінӧ писькӧдчӧма провокатор да выдайтӧма подпольщикъясӧс. Григоров аслас группаса кымынкӧ членкӧд пышйӧма вӧрӧ партизанъяс дорӧ да кольччӧма сэтчӧ.

Провокатор оз вӧлӧм тӧд Сергейӧс, но век жӧ Шевченко решитӧма мунны Симферопольысь. Сійӧ вуджӧма Сарабуз станцияӧ да устроитчӧма сэні весовщикӧн «Заготзерноын».

Ольга немецъяс дырйи некӧн эз уджав да оліс аслас дас кык арӧса нылыскӧд Галякӧд Симферопольын верӧс бать-мам керкаас.

Кымынкӧ нывбаба-домохозяйкаӧс ӧтувтӧмӧн сійӧ отсаліс военнопленнӧйяслы лагерьясын, передавайтіс налы сёян-юан, медикаментъяс да паськӧм, дзеблаліс лагерьясысь пышйысьясӧс да разведчик-партизан Тайшин отсӧгӧн мӧдӧдаліс найӧс вӧрӧ.

Ольга Шевченко кажитчис меным, висьталӧмъяс серти, зэв надежнӧй мортӧн, а сы верӧс пыр позьӧ вӧлі котыртны патриотическӧй группа кӧрт туй станция Сарабузын. Ме решиті йитчыны сыкӧд.

«Фунель» — морт честнӧй, но зэв виччысьтӧм, некыдз эз вермыны велавны конспирациялӧн правилӧяс дінӧ. Кӧть эськӧ ме зэв стрӧга запретиті группаясса руководительяслы вайӧдавны подпольщикъясӧс Филиппыч квартираӧ, «Фунель» век жӧ не ӧтчыд нарушитліс тайӧ индӧдсӧ.

Кыдзкӧ ӧтчыд Филиппыч пырис кладовкаӧ да шуис, мый воис «Фунель» кутшӧмкӧ нывбабакӧд. Ме ёна дӧзми.

— Мыйла нӧ сійӧ вайӧдіс сійӧс татчӧ? Ме жӧ висьтавлі сылы: подпольщикъясӧс тіян ордӧ не вайӧдны!

— Татшӧм нин сійӧ неисправимӧй. Мый вӧчан.

— Чукӧстӧй сійӧс.

Вася-сапожник пырис, ме вылӧ яндысьӧмӧн моз видзӧдлывлӧмӧн.

— Мый лои? — юалі ме стрӧга.

— Ме чайті, Гришаӧс суа, а сійӧ абу, — шуис сійӧ, бура тӧдӧмӧн, мый Гриша муніс карысь. — Тайӧ Ольга Шевченко, миян подпольщица. Ме висьтавлі нин тіянлы сы йылысь. Сылы колӧ срочнӧ мӧдӧдны йӧзӧс вӧрӧ.

— Ті висьталінныд сылы, коді ме?

— Ен мед видзас! Ме висьталі сылы сӧмын, мый тані эм морт вӧрысь. Регыд мунӧ бӧр, гашкӧ босьтас войтырсӧ.

Ме зэв ёна скӧрми да виді «Фунельӧс». Сійӧ правдайтчис сійӧн, мый Ольга требуйтіс сылысь отсӧг пыр жӧ.

Миян сёрнитігкості миян дінӧ пырис мугӧм чужӧма том нывбаба, шӧркодьысь ыджыдджык тушаа, новлӧм руд жакета, еджыд берета, пельясас посньыдик гӧрд исергаяса.

Сійӧ пуксьыштіс стул дор йылӧ, видзчысьӧмӧн на вылӧ видзӧдіг.

— Мый тіянлы колӧ? — юалі ме, внимательнӧя сы гӧгрӧс банйӧм чужӧм вылӧ видзӧдӧмӧн.

— Отсалӧй мӧдӧдны йӧзӧс вӧрӧ.

— Кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс?

— Кыкыс пышйӧмаӧсь военнопленнӧйяс лагерысь. Миян командиръяс — севастополецъяс. Коймӧдыс — полкса комиссар. Неважӧн пышйис гестапоысь. Сійӧс долженӧсь вӧлі лыйлыны.

— Кыдзи нӧ сылы удайтчӧма пышйыныс?

— Кор миян воны кутӧмаӧсь Перекоп дінӧ, немецъяслӧн кыптӧма паника, да сійӧ сэки пышйӧма.

— Кыдзи сылӧн овыс?

— Подскребов. Коммунист. Сійӧс карас унаӧн тӧдӧны. Сійӧ вӧлӧма военнопленнӧйяс лагерын мӧд овӧн. Кутшӧмкӧ негодяй сійӧс выдайтӧма.

— Висьталӧм сертиыс ме тӧдмалі, мый сійӧ Подскребовыс — менам бур тӧдса, коді война водзвылын уджавліс Керчын Бойков заводын ЦК-са парторгӧн да бӧрынджык вӧлі мобилизуйтӧма Краснӧй Армияӧ.

Кымынкӧ шуӧм кывъяс серти Ольга гӧгӧрвоис, мый Подскребовсӧ ме тӧда, да кутіс сёрнитны спокойнӧйджыка.

— Ладнӧ, — шуи ме, — пока дзеблалӧй сійӧс. Мыйӧн позьны кутас, пыр жӧ мӧдӧдам вӧрӧ.

— Кор сійӧ лоӧ?

— Юӧрта Вася-сапожник пыр.

— Мунӧны дорвыв обыскъяс, а налӧн весиг некутшӧм документъяс абуӧсь.

— Позьӧ сетны налы удж йылысь справкаяс. Получитӧй Вася пыр. Татчӧ энӧ локтӧй: квартираыс подозрение улын, верманныд сюрны лёк историяӧ.

— А ті чайтанныд, ме ордын бурджык? — скӧрысь синъясӧн югнитӧмӧн шуис Ольга. — Ӧдзӧс-на-ӧдзӧс мекӧд олӧ гестаповец-зондерфюрер, а ме коммунист Подскребовӧс дзеблала. Регыдджык ыстӧй йӧзсӧ вӧрӧ, и ме тіян ордӧ волыны ог кут.

Татшӧм вӧлі менам тӧдмасьӧм скромнӧй да смел сӧветскӧй патриоткакӧд Ольга Фёдоровна Шевченкокӧд, коді регыд лои симферопольскӧй подпольеса активнӧй уджалысьӧн.

Ольга гордостьӧн висьтавліс меным, кыдзи сійӧ «бӧбйӧдлӧ» немецъясӧс.

— Со, например, мекӧд паныдӧн олӧ проститутка татарка Мирка. Сійӧ и видзӧ ас дінас тайӧ зондерфюрер Линдерсӧ. Соседство, асьныд гӧгӧрвоанныд, абу зэв гажӧдана. Ме кӧсйи не сӧмын маскируйтчыны, но и кыдзкӧ используйтны тайӧ соседствосӧ. Ме куті ошкыны Линдерсӧ сы любовницалы, вежавны сылӧн гӧснечьяс вылӧ. Шуи, мый Линдер — медся интереснӧй сы ордын овлысь став немецъяс пытшкысь, да кори тӧдмӧдны менӧ сыкӧд. Миркалы тайӧ кажитчис, да сійӧ корис менӧ пыравны, кор Линдер лоӧ гортас. Линдер воис ӧбедайтны. Ме пыри на ордӧ. Линдер бура сёрнитӧ рочӧн. Ме куті ошкыны немецкӧй вещьяс. Висьталі, мый верӧсӧй уджалӧ Сарабузын «Заготзерноын».

«Сідзкӧ, тіян верӧсныд вердӧ миянӧс? — шуис Линдер ме вылӧ сюся видзӧдӧмӧн. — Тайӧ зэв бур. А ті онӧ полӧй Крымӧ большевикъяслӧн бӧр воӧмысь?»

«Ог, ог пов».

«Мый вӧсна?»

«Сы вӧсна мый сарабузскӧй комендант шуис, мый, ковмас кӧ, сійӧ менсьым верӧсӧс мекӧд тшӧтш да нывкӧд мӧдӧдас Германияӧ».

«Сідзкӧ, тіян верӧсныд — ценнӧй уджалысь?» — шпыньмуніс Линдер.

Ме вӧчи вид, быттьӧ ӧбидитчи.

«Ошкыны верӧсӧс ог кут, но комендантлы ме верита».

Линдер ошкана лапкӧдыштіс менам пельпомӧ.

Линдер да Мирка частӧ юӧны, войбыд кежлӧ ветлывлӧны гӧститны, и Мирка тшӧктывлӧ меным видзӧдлыны квартира бӧрсяыс. Линдер комната томанӧ ме бӧрйи ключ. Ноябрь квайтӧд лунӧ найӧ мунісны кутшӧмкӧ именинник ордӧ, а Сергей вӧлі гортын. Ме караулиті, а сійӧ включитіс радиоприёмник да удитіс кывзыны Сталин ёртлысь став докладсӧ. Ми весиг мыйсюрӧ гижышталім.

— Молодец! — радпырысь шуи ме.

Мӧдысь аддзӧдчылігӧн Шевченко бара настойчивӧя корис отсавны Подскребовлы ӧдйӧджык вуджны партизанъяс дорӧ.

— Сійӧ сэтшӧма издергайтчӧма, мый жаль сы вылӧ видзӧднысӧ. Тӧрыт неуна эз веськав гестапоӧ.

— Кыдз сідз?

— Сійӧс ӧні дзеблалӧ менам бур тӧдса, Аннушка Наумова. Вой кежлас игналӧ сійӧс пӧдвалӧ, а луннас сійӧ пукалӧ комнатаас. Виччысьтӧг локтӧмаӧсь немецъяс видлавны квартирасӧ. Пырӧмаӧсь ӧти комнатаӧ. Сэсся мӧдӧдчӧмаӧсь мӧдӧ, а сэні — Подскребов документъястӧг. Верманныд думыштны сылысь положениесӧ? Но Аннушка абу шӧйӧвошӧма. Неграмотнӧй, а сэтшӧм сюсь. Сійӧ шуӧма салдатъяслы: «Тайӧ комнатаас оз позь. Тані олӧ немецкӧй офицер.» И немецъяс пыр жӧ бергӧдчӧмаӧсь.

— Повтӧм нывбаба, — шуи ме.

— Шань. Немецъяс сылысь писӧ грузӧвикӧн талялісны.

— Мый нӧ сійӧ вӧчӧ?

— Уджалӧ дворникӧн да керка кузя уполномоченнӧйӧн.

— Позьӧ сы ордын лӧсьӧдны конспиративнӧй квартира?

— Кыв шутӧг. Сійӧ став вылас мунас. Сӧмын Подскребовӧс мӧдӧдӧй, и квартира лоӧ.

— Виччысьыштӧй ещӧ неуна. Вӧрсьыд мортыс регыд воас татчӧ.

Ме поручиті Ольгалы аддзыны надежнӧй патриотъясӧс железнодорожникъяс пӧвстысь. Кӧть кык-куим мортӧс, кодъяс сибалӧны поездъяс дорӧ.

Регыд ме тӧдмаси и сійӧ верӧскӧд — Сергейкӧд. Шӧркодь тушаа, косіник, мекӧд сёрнитігӧн, сійӧ эз лэдзлы ме вылысь паськыда восьтӧм синъяссӧ да юасьӧмъяс вылӧ вочавидзліс коса да дженьыда.

— Верманныд котыртны Сарабузын диверсионнӧй группа? — юалі ме.

— Мый сійӧ кутас вӧчны?

— Взрывайтны поездъяс.

— Мыйӧн?

— Минаясӧн.

— Миян минаясыс абуӧсь.

— Ме тіянлы сета.

— Ми огӧ кужӧй накӧд вӧдитчынысӧ.

— Велӧдам.

Сійӧ думыштіс да неопределённӧя вочавидзис:

— Ме сэні выль морт. Тӧдмӧда.

Ме зэв бура гӧгӧрволі Сергейлысь нерешительностьсӧ да виччысьӧмсӧ; сійӧ неважӧн на ас вылас терпитіс группа проваллысь став ужассӧ, кытчӧ вӧлі сюйсьӧма провокатор. Выль морт дінӧ подозрительность — подпольеын уджалысь йӧзлӧн медся сьӧкыд обязанностьяс пиысь ӧти.

— Действуйтӧй смелджыка, — водзӧ нуӧді ме. — Тіян Сарабузын эм аэродром, лӧсьӧдӧй накӧд йитӧд, вӧчӧй аэродромыслысь план. Сійӧ колӧ миян йӧзлы бомбёжкаяс нуӧдӧм вылӧ.

— Менам сэні абуӧсь тӧдсаясыс.

— Устроитӧй сэтчӧ удж вылӧ ассьыныд мортӧс. Кӧрт туй бӧрся да аэродром бӧрся лӧсьӧдӧй чорыд контроль да асланыд гӧтыр пыр ысталӧй меным сведениеяс.

— Эм.

Ми Сергейлы лӧсьӧдім кличка «Савва».

Вежон мысти кымын ме ордӧ локтіс радлан чужӧма Ольга.

— Сарабузсаяс заводитісны действуйтны! Сергей корӧ взрывчатка. Колӧ докажитны йӧзлы, мый сійӧ збыль йитчӧма подпольнӧй организациякӧд.

И сійӧ гордостьӧн висьталісны Сарабузын вӧчӧм удж йылысь.

«Заготзерноса» технорук Мещанинов, кодкӧд сёрниясын Сергей эз сайлась, тшӧктіс тӧдмӧдны сійӧс надежнӧй ребятакӧд-железнодорожникъяскӧд. На пиын вӧлі комсомолец Николай, повтӧм, боевӧй зон, коді унаысь ветліс корсьны партизанъясӧс. Сергей да Мещанинов решитісны сёрнитны сыкӧд.

— Уджавны подпольеын кутан? — веськыда юаліс Мещанинов.

Тӧдтӧм морт дырйи Николай вочавидзис уклончивӧя:

— Ме важӧн нин уджала кӧрт туй вылын.

— Сійӧ немецъяс вылӧ удж, — сюйсис сёрниӧ Сергей, — а миянлы колӧ уджавны асланым вылӧ.

— Мый нӧ колӧ вӧчны?

— Пӧлучитӧй листовкаяс да кутанныд разӧдны. А сэсся сетам мыйсюрӧ прамӧйӧсджык — фрицъяслы.

— Яснӧ.

— Бӧрйы медся надежнӧйяссӧ да котырт группа, — водзӧ нуӧдіс «Савва», — татшӧм приказ вӧрсянь...

— Тіян эм йитӧд? — ловзис быдӧн Николай.

— Мӧд ногыссӧ эськӧ ми эгӧ сёрнитӧй тэкӧд.

Кор пемдіс, Николай квартираӧ чукӧртчисны рабочӧйяс: Сарабуз станцияысь слесарь Пётр Коляда, ремонтнӧй рабочӧй комсомолец Алексей Лядов, кӧрт туйвывса охранник Григорий Скупко да комсомолец Анатолий Каминский, коді уджаліс сарабузскӧй вокзал вылын конторщикӧн.

Пызан вылӧ пуктісны деньга, карті колода да «очко ворсігӧн», лӧсьӧдісны действиеяслысь план.

Сарабуз посёлокын вӧлі учитель Массунов, кодӧс бура тӧдісны подпольщикъяс. Сергей завербуйтіс подпольнӧй организацияӧ и Массуновӧс, сылы кличка «Заря» сетӧмӧн. Сарабузскӧй аэродромкӧд лӧсьӧдісны йитӧд пӧжарник Василий Мироненко пыр.

Вежонӧн Сергей оформитіс Сарабузын куим патриотическӧй группа дас сизим мортысь. На лыдын вӧлі сӧветскӧй ныв Мария Затули-Ветер, коді уджаліс переводчицаӧн немецкӧй комендатураын. Мария бӧрынджык судзӧдаліс миянлы ценнӧй разведданнӧйяс да колана бланокъяс печатьясӧн.

Ноябрь тӧлысьын кык вежонӧн сарабузскӧй подпольщикъяс вӧчисны кымынкӧ диверсия.

Коляда лэдзис бензин кызь квайт тоннаа цистернаысь. Скупко кераліс кык телефоннӧй кабель. Николай жугӧдіс станцияысь кык телефоннӧй аппарат.

Ребята зэв вӧлі радӧсь удачнӧя заводитчӧмӧн да кутісны корны Сергейлысь взрывчатка, медым взорвитны поезд.

Сэки и локтіс ме ордӧ Ольга.

Вӧрысь меӧн вайӧм минаяс вӧліны нин быран выйын. Гриша мый вӧсна кӧ дыр эз во, да ме верми сетны Сарабузӧ сӧмын ӧти мина.

Тайӧ минанас сарабузскӧй подпольщикъяс решитісны взорвитны аэродром вылысь бензин тыра бӧчкаясысь штабель.

Рытнас, удж вылысь мунӧм водзвылын, пӧжарник Мироненко пуктӧма минасӧ горючӧйӧ. Квайт часа дистанцияа мина должен вӧлі взорвитчыны войнас. Но коли вой, асыв, воис лун, а мина век на эз взорвитны!

Волнуйтчысь Николай котӧрӧн воис Сергей ордӧ:

— Ті нӧ мый, ворсны думыштінныд, али йӧзсӧ угробитны кӧсъянныд? Сідзтӧ ми тіянӧс ӧдйӧджык угробитам!

— Ме сэки сідз и думышті: «Старикыс — провокатор да сетӧма уджавтӧм мина», — висьтавліс меным бӧрын Сергей.

Сэки ми огӧ на вӧлі тӧдӧй, мый магнитнӧй минаяс кӧдзыд дырйи действуйтӧны ёна сёрӧнджык урчитӧм кад дорысь. Сідзи лои и тайӧ случайын. Поводдяыс сулаліс кӧдзыд, да минаыс взорвитчис квайт час мысти пыдди комын час мысти.

Взрывыс лои войнас, аэродром вылын заводитчис ыджыд пӧжар. Мироненко лэдзчысис дзик шӧйӧвошӧм улӧ, кватитіс брандспойт да, крансӧ восьтытӧг, котраліс сійӧн би гӧгӧрыс, кытчӧдз кутшӧмкӧ немец эз дӧгадайтчы лэдзны васӧ. Сотчис комын бӧчка бензин. Кор ставыс лӧнис, Мироненко, плешсьыс сасӧ да пӧсьсӧ чышкигтыр, юаліс немецъяслысь:

— Кыдзи вермис лоны татшӧм безобразиеыс?

— Дас ист партизан, — немец индіс кинас гӧраяс вылӧ.

Диверсантъяс колины зэв доволенӧсь да корисны Сергейлысь унджык «посньыдик магнитнӧй черепахаяс», кыдзи найӧ нимтісны минаяссӧ.

Сӧмын аэродром вылын взрыв бӧрын Сергей тырвыйӧ убедитчис, мый ме абу провокатор, да миян сыкӧд лоины зэв топыд дружескӧй отношениеяс.

Кымынкӧ лун мысти кортӧг воис ме ордӧ Ольга да, менам запрещение вылӧ видзӧдтӧг, вайӧдіс Подскребовӧс. Сійӧ сулаліс калитка дорын.

Ме ёна скӧрми. Ольга волнуйтчис, сылӧн доршасис синваыс.

— Кӧть мый окота вӧчӧй, а ме эг вермы! Ті гӧгӧрвоӧй, ме лэччи сы дінӧ пӧдвалӧ. Кутчыся матӧджык югыдланьӧ, а сійӧ пукалӧ стен дорас. И друг аддза — кодыськӧ сійӧ пыр ӧвтчӧ, быттьӧ косясьӧ. Гӧгӧрвоанныд, крысаясыс сійӧс ловъя вывсьыс курччалӧны! Менам сьӧлӧмӧй кынмис. «Вай, — шуа сылы, — кытчӧкӧ мунам, кытчӧдз найӧ тэнӧ эз йирны дзикӧдз». Ті видзӧдлӧй сӧмын, абу нин морт кодь сійӧ!

Збыльысь, ме эськӧ некор эг тӧд Подскребовӧс. И шог и долыд вӧлі миян встречаным. Подскребов вӧлі зэв сьӧкыд нервнӧй состояниеын. Сылӧн ордас вӧлі фиктивнӧй справка удж йылысь. Ме сеті Филиппычлы индӧд устроитны Подскребовӧс пока кутшӧмкӧ подпольщик ордӧ.

Сійӧ устроитіс, но колӧ жӧ вӧлі лоны сідз, мый буретш сійӧ вояс немецъяс локтісны прӧверяйтны документъяс самӧй сійӧ керкаӧ, кытчӧ босьтісны Подскребовӧс. Спаситіс справка, но немецъяс предупредитісны:

— Аски кӧ онӧ пропишитчӧй, арестуйтам.

Подскребовӧс устроитісны мӧд керкаӧ чердакас. Но и сэтчӧ волісны обыскӧн да сійӧ муртса спаситчис.

Мый вӧчны? Ольга кӧрталіс шарфӧн Подскребовлы чужӧмбансӧ быттьӧ пинь висьӧмысь, медым эз казявны сылысь вывті нин омӧль чужӧмсӧ, да нуӧдіс бӧр Наумова ордӧ.

Дасӧд глава

Ноябрь шӧрын виччысьтӧг воис вошӧм «Серго». Сійӧ локтіс ме ордӧ ӧтлаын аслас отсасьысьясысь ӧтикӧд, Петя Смирновкӧд, кодлӧн вӧлі тешкодь кличка «Семь плюс восемь», да связнӧй Колякӧд — ар дас вита детинкакӧд. Филиппыч тӧдса вӧлӧма «Сергокӧд» да тӧдмӧдіс менӧ сыкӧд.

Тайӧ вӧлі грузин, ыджыд тушаа, зумыд, сюсь сьӧд синъяса да ичӧтик уска. Пасьтасьӧма вӧлі зэв бура, моднӧй костюма, выль демисезоннӧй пальтоа.

Ме сылы вӧлі зэв рад.

— А ми полім, мый тіянкӧд мыйкӧ омӧльтор лои!

— Пустяки. Вӧлі ичӧтик приключение, — «Серго» бурпырысь нюмъяліс, бӧрлань сыналӧм сьӧд юрсисӧ малышталӧмӧн. — Вӧлі Воинкаын. Сысянь решиті мунны Перекоп вылӧ, видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ немецъяслӧн, да лӧсьӧдны миян йӧзкӧд йитӧд. Муні грузӧвӧй вылын надежнӧй шофёркӧд. Ставыс вӧлі бур, сӧмын машина вылас миян пропускыс эз вӧв. Ишунь станцияын миян дінӧ придеритчис немецкӧй жандарм да кутіс. Ачыс пуксис руль сайӧ, а миянкӧд пуксьӧдіс русскӧй полицайӧс. Нуӧ бӧр Воинкаӧ. Мый вӧчны? Не кувны жӧ. Ме шуа полицейскӧйлы: «Тэ русскӧй и ми русскӧйяс; вай виам немецсӧ да мунам вӧрӧ партизанъяс дорӧ. Тэ миянӧс спаситан, а ми тэнӧ». Сійӧ первойсӧ думыштчис, а сэсся кыдзи таркӧдны мӧдіс кабинкаӧ: «Партизанъяс! Кӧсйӧны вины миянӧс!»

Жандарм пыр жӧ сувтӧдіс машинасӧ, чеччыштіс, пистолетсӧ — миян вылӧ. Миянлысь кӧрталісны кияс, вайисны Воинкаӧ, пуксьӧдісны каталажкаӧ. Но менам сэні бур подпольщикъяс. Войнас миянӧс мездісны да линейкаын вайисны карӧ.

«Серго» висьталіс тайӧ историясӧ спокойнӧя, нюмъялӧмӧн, кыдзи туйвывса интереснӧй приключение, но Петялӧн бритӧм чужӧмыс весиг гӧрдӧдіс. Тыдалӧ, ставыс тайӧ абу нин вӧлӧма сэтшӧм гажа.

— Мый нӧ ті кӧсъянныд вӧчны? — юалі ме «Серголысь». — Тіянӧс жӧ корсьӧны ӧні став Крым пасьтаыс.

— Найӧ миянӧс пыр корсьӧны! — ӧвтыштіс сійӧ кинас. — Вежа паспортӧс, квартираӧс да кута водзӧ уджавны.

— Абу-ӧ бурджык тіянлы мыйкӧдыра кежлӧ мунны вӧрӧ?

— Мыйла? Бурджыка маскируйтча да понда овны.

— Паспортыд эм?

— Лоӧ тайӧ лунъясӧ.

— Вӧрысь?

— Абу. Меным ребята полицияысь судзӧдӧны. Дась пропискаӧн, вит сюрс шайт быд паспортысь. Колӧ кӧ, верма и тіянлы судзӧдны.

Ме веськыда ӧткажитчи.

— Сэтшӧм паспортъяссьыд ме пола. Бурджык полициякӧд не кӧртасьны. Меным кажитчӧджык асланым лӧсьӧдӧмным.

— Нинӧм! Налӧн — паника, быд полицай зільӧ застрахуйтны асьсӧ мыйӧнкӧ сӧветскӧй власть водзын.

— Оз ставныс. Выдайтіс жӧ тіянӧс ӧтик.

— Ме сійӧс, сволочӧс, кыя! — зумыштчис «Серго».

Сымда решимость да скӧрлун вӧлі сылӧн куньтыртыштӧм синъясас, мый ме думышті:

«А ӧд, пӧжалуй, кыяс!»

«Серго» кыв шутӧг вӧлі зэв смел морт, но век жӧ, сыкӧд сёрнитігӧн, ме неуна разочаруйтчи. Ме виччыси аддзыны опытнӧй подпольнӧй работникӧс, а сійӧс арестуйтӧмӧн да паспортъясӧн историяыс меным кажитчис зэв нин немдумайттӧмӧн. Ме решиті ассьым организацияӧс сылы не восьтыны да конспиративнӧй квартираяс сылысь не корны.

— Луговой висьтавліс меным, мый тіян эмӧсь патриотическӧй группаяс, кодъяс тіян удж условиеяс серти тіянлы оз ковны. Верманныд найӧс сетны меным, а аслыныд кольӧй йӧзӧс, кодъяс колӧны тіянлы, разведка нуӧдӧм вылӧ.

«Серго» думыштіс да шуис:

— Ӧні оз на сулав сетнысӧ, мед пока кольӧны ме ордын. Кутам уджавны ӧтвылысь.

Ме эг понды настаивайтны.

— Он-ӧ вермӧй мӧдӧдны вӧрӧ куим военнопленнӧйӧс? — юалі ме. — Кӧсйи мӧдӧдны Гришакӧд, но сійӧ мыйкӧ дыр эз во, а кутны найӧс карын водзӧ оз позь.

— Позьӧ, — довкнитіс юрнас «Серго». — Тайӧ лунъясӧ ыста вӧрӧ машина. Ыста тэ дінӧ Коляӧс юӧртны, кор мунас машинаыс, да висьтала явитчан местасӧ.

Та вылын ми торйӧдчим.

Ӧтчыд ме ордӧ воис «Сергосянь» поручениеӧн сылӧн связнӧйыс Тима, кодӧс ме аддзылі вӧрын на, кор сійӧ вайӧдіс словакъясӧс.

Тималы колӧ вӧлі кӧнкӧ колльыны войсӧ. Менам корӧм серти Филиппыч устроитіс сійӧс вой кежлӧ аслас ӧти подпольщик ордӧ.

Друг кымынкӧ минута мысти сійӧ подпольщикыс котӧрӧн воис Филиппыч ордӧ:

— Кодӧс тэ меным сетін? Татаринӧс! Босьт пыр жӧ бӧр!

Филиппыч локтіс ме ордӧ. Мый вӧчны? Тима вӧлі казанскӧй татарин. Ме эскӧді Филиппычӧс, мый Тима надежнӧй партизан, да тшӧкті сетны Тималы узянін.

Подпольщик подчинитчис, но Филиппычлы висьталіс, медым асывнас Тимаӧс уберитасны.

— Оз веритны ӧні крымскӧй татаралы, — шуис Филиппыч. — Зэв нин омӧля найӧ кутісны асьнысӧ война дырйи. Ме вот висьтала тіянлы кӧть нин Ворон нима татарскӧй сиктын вӧлӧмтор йылысь. Неылын сиктсяньыс пуксисны сӧветскӧй парашютистъяс. Сиктса олысьяс пиысь ӧти вӧзйӧма налы дзебсьыны сы ордын. Парашютистъяс сӧгласитчӧмаӧсь, а сійӧ котӧртӧма да сэн жӧ и выдайтӧма найӧс аслас сиктсаяслы. Татара кӧсйӧмаӧсь вины парашютистъясӧс, но найӧ пондӧмаӧсь лыйсьыны. Сэки найӧс игналӧмаӧсь керкаас да сотӧмаӧсь. А асьныс татараыс пырысь-пыр чукӧртӧмаӧсь деньга да стрӧитӧмаӧсь кӧзяин-предательыслы выль керка.

«Сергокӧд» йитӧд менам муніс эз дыр. Ноябрь кызь квайтӧд лунӧ ме ордӧ воис кельдӧдӧм да взволнованнӧй Мария Лазоркина.

— Мунӧй татысь, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.

— Мыйла?

— «Сергоӧс» арестуйтӧмаӧсь, да став йӧзыс сылӧн провалитчӧмаӧсь. Висьталіс Петя. Гестаповецъяс и сы ордӧ волӧмаӧсь. Гортас сійӧ абу вӧлӧма, сӧмын сійӧн и спаситчӧма. Арестуйтӧмаӧсь «Серголысь» связнӧйсӧ Коляӧс. Сійӧ пӧ ставсӧ выдавайтӧ.

Юӧрыс менӧ шӧйӧвоштіс. Коля выдавайтӧ! Сійӧ ме ордын вӧлі кымыныськӧ. Колӧ мыйкӧ вӧчны. Ме висьталі Лазоркиналы, медым сійӧ тӧдмаліс ставсӧ, мый позьӧ, «Сергоӧс» да Коляӧс арестуйтӧм йылысь да пырысь-пыр жӧ висьталіс меным. Ачыс сійӧ пока кутас дзебсясьны тӧдсаяс ордас, сылӧн гортса адресыс тӧдса жӧ Коляыслы да.

Кор Лазоркина муніс, ме кори Филиппычӧс, висьталі сылы «Сергоӧс» арестуйтӧм йылысь да сы йылысь, мый Коля новлӧдлӧ гестаповецъясӧс подпольщикъяслӧн квартираясӧ. Филиппыч кутіс волнуйтчыны.

— Мый нӧ вӧчны? Кытчӧ нӧ тіянӧс дзебны?

— Мыйла нӧ менӧ ӧтнамӧс? Сійӧ и тіянӧс тӧдӧ.

— Метӧ мынтӧдча. Менӧ Коля тӧдӧ сӧмын кыдзи сапожникӧс. Ме сылы сапӧг вура, со колодкаяс вылын сулалӧны. Локтасны кӧ гестаповецъяс, висьтала, мый татшӧм детинкаыс збыль воліс, закажитіс сапӧг и ставыс. А вот тіянӧс колӧ кытчӧкӧ дзебны.

Тайӧ луннас нинӧм вӧлі оз позь вӧчны. Уличаяс кузя ветлӧм помасис, да и мӧд квартираыс менам эз на вӧв.

— Узьӧй тані, — сӧветуйтіс Филлипыч. — Узьны понданныд кладовкаын, а лоӧ кӧ опасность, дзебсянныд кӧбрегӧ гусяинӧ.

Войыс коли лӧня, а водз асывнас воисны дыр виччысяна Гриша да Женя. Ми окасим.

— Мыйла та дыра энӧ локтӧй?

— Вӧрсӧ сыналісны. Ок, и вӧлі делӧ, Иван Андреевич!...

— Миян абу лючки, — сразу висьталі ме. — «Сергоӧс» арестуйтӧмаӧсь.

Женя бледӧдіс.

— Кытысь тӧдмалінныд?

— Лазоркина висьталіс. Коляӧс арестуйтӧмаӧсь жӧ да ставсӧ выдавайтӧ.

— Колӧ регыдджык весасьны татысь, — Гриша нервнӧя таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.

Ми кутім обсуждайтны, мый вӧчны да кодлы кытчӧ мунны. Котӧрӧн воис Петя. Ставыс вӧлӧма збыль. «Сергоӧс» арестуйтӧмаӧсь, арестуйтӧмаӧсь нин и сылысь ӧткымын йӧзӧс. Коля пондӧма выдавайтны гестапоын нӧйтӧм бӧрын.

— Ме важӧн нин шулі «Серголы»: зэв сійӧ дӧверчивӧй! — шогсис Петя. — Тайӧ Колясӧ сійӧ вайис Ыджыд Му вылысь да быдлаӧ новлӧдліс аскӧдыс. Коля ставсӧ да быдтор тӧдӧ. Паспортъясӧн неладнӧ жӧ артмис. Первойясӧн арестуйталісны найӧс, кодъяслӧн вӧліны тайӧ проклятӧй паспортъясыс. Помнитанныд, сійӧ и тіянлы найӧс вӧзйыліс?

— Кыдз жӧ...

— Но вот, ӧні найӧ и губитӧны йӧзсӧ. А тайӧ Коляыс...

— Мый нӧ Коляыс! — орӧдіс сійӧс Гриша. — Детинкалы дас вит арӧс. Эз вермы терпитны пыткаяссӧ.

Решитім, мый Гриша босьтас аскӧдыс вӧрӧ «Серголысь» миянлы тӧдса став подпольщикъяссӧ, кодъяс колисны на свобода вылын, на лыдын и Петяӧс — сійӧ керкаын пукаліс нин гестаповскӧй засада. Кад йылысь да явитчан места йылысь сёрнитчӧм бӧрын Петя муніс предупредитавны йӧзӧс.

— Гашкӧ, и тіянлы мунны миянкӧд, Иван Андреевич? — вӧзйис Гриша. — Яснӧй лоӧ обстановкаыс, бара вайӧдам тіянӧс карӧ.

Женя сійӧс поддержитіс. Ме ӧткажитчи.

— Мый ті! Сӧмын заводиті уджсӧ лӧсьӧдны — и мунны! Кыдзи нӧ сідз позьӧ?

— А квартираыд тіян эм, кытчӧ вуджны татысь?

— Квартира пока абу на. Шуны кӧ, эм ӧти места, но сэні дзебсясьӧ морт, кодӧс колӧ мӧдӧдны пырысь-пыр вӧрӧ. Босьтӧй сійӧс, а ме вуджа сэтчӧ.

— Ме ог на тӧд, уна-ӧ йӧзсӧ «Серголысь» ковмас нуӧдны вӧрӧ да кутшӧм лоӧ обстановкаыс. Но квартиранытӧ тіянлы колӧ вежны пыр жӧ.

Решитім вызовитны «Костяӧс» да сёрнитны сыкӧд кӧть нин регыдик кежлӧ меным квартира корсьӧм нылысь.

Миян беседа дырйи пырис Филиппыч коньяк бутылкаӧн.

— Со мый, — сійӧ сувтӧдіс бутылкасӧ пызан вылӧ, — миян талун гӧстьяс, — Гриша Женякӧд, тіянлы ме ордысь мунны ковмас, да и войсӧ ми эгӧ узьӧй. Вай юыштамӧй ӧти рюмкаӧн морт вылӧ. Пыр Маша вайыштас ӧгурцытор да капуста.

— Вот тайӧ делӧ! — кияссӧ ниртӧмӧн шуис Гриша.

Кӧзяйка вайис капуста, ми ӧтлаын завтракайтыштім.

— Меным Павел Романович сетіс специальнӧй задание — лӧсьӧдны тіянкӧд регулярнӧй йитӧд, — шуис Гриша. — Йитӧдсӧ кутанногыс ӧнія серти лоӧ неуна мӧдпӧлӧсджык. Ми Женякӧд сэсся огӧ пондӧй волывны карӧ. Ӧні тайӧ зэв ӧпаснӧ, да и коланлуныс абу, ті ӧд места вылын веськӧдланныд подпольщикъяс уджӧн. Индӧй связнӧйӧс. Сійӧ мунас мекӧд Павел Романович — «Мартын» дінӧ. Ми корсям сыкӧд степын места — «Почтовӧй ящик». Сэні ме кута паныдасьлыны тіян связнӧйкӧд, вежласьны почтаӧн да материалъясӧн.

Ме висьталі, мый «Костя» рекомендуйтӧ босьтны связнӧйӧн «Павликӧс».

Гриша думыштіс да ошкис:

— «Павлик» — надежнӧй да ён зон. Кузь туйяс вермас вӧчны да сьӧкыд груз кыскавны. Ме ногӧн, тырвыйӧ туяс.

Воис «Костя». Кор сылы висьталісны, мый меным пырысь-пыр колӧ квартира, сійӧ насторожитчис:

— Мыйкӧ нӧ лои?

— Нинӧм торъяыс эз ло, — успокоиті ме сійӧс, — но ӧд ме висьтавлі нин тэныд, мый тайӧ квартираыс меным зэв нин уна йӧза.

— Квартираыс ӧні менам абу.

— А тэ ордӧ кӧ лун-мӧд кежлӧ?

«Костя» думыштіс.

— Ме ордӧ, пӧжалуй, позьӧ. Но меным колӧ сёрнитны мамкӧд.

— Тэ кыдзкӧ старайтчы, медым талун жӧ позис вуджны, — настойчивӧя бара шуис Гриша.

«Костя» босьтіс газетаяс, брошюраяс Октябрлӧн кызь квайтӧд годовщина йылысь Сталин ёрт докладӧн да муніс.

Гриша да Женя решитісны не манитчыны карын. Вой кежлӧ найӧ мунісны часовщик «Валя» ордӧ. Аски налы колӧ вӧлі мунны вӧрӧ «Серголысь» йӧзсӧ, менсьым связнӧйӧс да «Мартынлы» почта аскӧдныс босьтӧмӧн.

Сійӧ жӧ лунӧ «Костя» юӧртіс меным, мый пемдыштӧм мысти ме верма вуджны сы ордӧ. Колльӧдас менӧ Филиппычлӧн пиыс — Ваня.

Филиппыч ордын олӧмлысь став следъяссӧ бырӧдӧм могысь ме чышки домӧвӧй книжкаысь пропискаӧс, да Филиппыч бӧр гижис сійӧ местаӧ нывсӧ. Медым не дзугны тшӧтш Филиппычӧс, лоӧ кӧ провал, керкалысь «58» номерсӧ аслам паспортын ме исправиті «68» вылӧ.

Филиппычкӧд прӧщайтчӧм вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс. Ме вӧсна став семьяыс сылӧн вӧлі ыджыд опасностьын, и век жӧ Филиппыч зэв ёна огорчайтчис, мый ме сы ордысь муна:

— Неуна лӧньыштас — локтӧй бара ме ордӧ сапожничайтны! — шуаліс сійӧ, менам мешӧкӧ бумагаӧ гартыштӧм ӧгурцы пуктӧмӧн. — Пола, мед эськӧ не воштыны тіянкӧд йитӧдсӧ.

— Онӧ воштӧй! — ми окасим. — Огӧ на ӧтчыд аддзысьлӧй. Быдсяма случай вылӧ мастерскӧй ӧшинь вылад пуктӧй цвет гырнич. Висьталӧй гӧтырыдлы да челядьыдлы, медым, лоӧ кӧ кутшӧмкӧ опасность, цветсӧ ӧшинь вывсьыс босьтісны.

«Костялӧн» мамыс Мария Павловна встретитіс менӧ бура да прӧстӧя:

— Миянын мыйкӧдыра позьӧ олыштны. Но миян ордӧ пырис овны немецкӧй офицер. Тіянлы, дерт, бурджык сыкӧд не паныдасьлыны. Ӧні сійӧ, правда, абу, муніс кымынкӧ лун кежлӧ.

Квартираыс налӧн вӧлі ыджыд, бура обставитӧма: мича мебель, библиотека, зэв уна быдсяма пӧлӧс безделушкаяс да украшениеяс. Став серти вӧлі тыдалӧ, мый тані олӧны судзсяна йӧз, да ме аслам корысь паськӧмӧн некыдз ог вӧлі мун тайӧ керкаса олысь вылӧ.

На всякий случай ми сёрнитчим, мый ме — плӧтник, лӧсьӧдала налы улейяс мазіяслы да сёрмӧм вӧсна кольччи узьны.

Чай сайын ми сёрниӧ воим. Мария Павловна норасис, кутшӧм сьӧкыд сылы быдпӧрйӧ, кор сылӧн пиыс мунӧ вӧрӧ либӧ операция вылӧ.

— Вот мунасны найӧ войнас асланыс делӧяс кузя — сулала пызан дорын, мыйкӧ вӧча, а ачым кыла быд таркнитӧм шы. А кадыс кыссьӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ! Кӧсъян бергӧдчывны, видзӧдлыны часі вылӧ — и полан: друг сійӧ часыс, кор кӧсйысис воны гортӧ, коли нин, а сійӧ абу? Сулала кулӧма нисьӧ ловъя, ог вежӧрт, мый вӧча.

— А пиыд ӧмӧй висьталӧ тіянлы, кор найӧ мунӧны операция вылӧ? — чуймыштӧмӧн юалі ме.

— Ми сыкӧд зэв ёна дружитам. Сійӧ меысь нинӧм оз дзеб. Збыль, Иван Андреевич, бура уджалӧны миян том йӧз? Кыдзи ті лыддянныд?

— Боевӧй ребята, вермасны уджавны Краснодонса геройясысь не омӧльджыка.

«Костя» гордӧя видзӧдліс мамыс вылӧ да юаліс:

— Висьталӧй, а ловъяяслы сетӧны Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание?

— А мыйла нӧ оз? — Ме эг гӧгӧрво юалӧмыслысь смыслсӧ. — Миян ӧні сюрсъясӧн Сӧветскӧй Союзса Геройяс — и командиръяс, и боецъяс. Эмӧсь весиг кык пӧв Геройяс.

— А меным кажитчӧ, — шуис сійӧ шогпырысь, — мый Геройлысь званиесӧ сетӧны сӧмын пӧгибнитӧмъяслы.

— Мыйла тэ тадзи думайтан?

— Ме лыдди краснодонецъяс йылысь. Геройлысь званиесӧ сетісны сӧмын пӧгибнитӧмъяслы.

— Тайӧ лои сы вӧсна, мый налӧн пӧгибнитіс став основнӧй активыс.

— А ӧні позьӧ представитны наградаӧ миянлысь ребятаӧс?

«Костя» да сылӧн мамыс видзчысьӧмӧн видзӧдісны ме вылӧ. Ме гӧгӧрвои, мый сёрниыс заводитчис эз случайнӧй, да меным кыдзкӧ эз ло лӧсьыд. Эз сы вӧсна, мый «Костя» эз заслуживайт награда, — гашкӧ, сійӧ тырвыйӧ заслужитіс сійӧс, но ӧд и Филиппыч, и Боря Хохлов, и мукӧдъяс рискуйтісны олӧмнас эз омӧльджыка, но налы и юрас эз волы кыпӧдны ӧні сёрни наградаяс йылысь.

— Ме чайта, ӧні сійӧ нинӧмла, — осторожнӧя шуи ме. — Представитны ӧні тіянӧс наградаӧ, кор немецъяс татӧнӧсь, — сійӧ лоӧ ставнытӧ расконспирируйтны.

«Костя» эз дзеб ассьыс разочаруйтчӧмсӧ, да пызан сайын лои чӧв-лӧнь.

Пырис ён дзор старик радиоприёмникӧн.

— Тайӧ миян дедушка, — тӧдмӧдіс миянӧс Мария Павловна.

Старик сюся видзӧдліс ме вылӧ, ланьтӧмӧн пуктіс радиоприёмниксӧ да, нинӧм шутӧг, петіс.

— Быд выль мортысь полӧ, — шуис «Костялӧн» мамыс. — Энӧ дӧзмӧй сы вылӧ.

«Костя» босьтіс приёмник, да ми петім сы комнатаӧ. Сійӧ ӧзтіс сись, сувтӧдіс радиоприёмниксӧ письменнӧй пызан вылӧ, йитіс вӧсньыдик шнурок орччӧн комнатаын олысь немецкӧй офицерлӧн радиопроводка дінӧ, пуктіс ас водзас записнӧй книжка, карандаш, пуктіс пельясас наушникъяс да пондіс настраивайтчыны.

— Москва! — шуис сійӧ негора. — Музыка...

Менам вӧрзис сьӧлӧмӧй. Москва! Важӧн-ӧ, кажитчӧ, ме куйлі сэні больничаын, старик колхозник бурӧдіс менӧ, эскӧдӧмӧн, мый менам синъяс бурдасны. Сылы, кӧнкӧ, и юрас оз волы, мый ӧні, тайӧ здукас, ми пукалім тані, немечӧн займитӧм карын, да кывзам немецкӧй проводка кузя радио, и Москвалӧн быд кыв миянлы — праздник.

Кымынкӧ минута мысти «Костя» пондіс гижавны сводка. Приёмник уджаліс шытӧг, да войся чӧв-лӧньыс сорсяліс сӧмын сисьлӧн кокньыдика трачкӧдчыштӧмӧн.

— Но, мый выльыс? — юалі ме, кор «Костя» пӧрччис наушникъяссӧ.

— Миян водзӧ наступайтӧны Сож, Днепр, Березина да Припять юяс вылын. Босьтӧма уна населённӧй пункт. Бырӧдӧма сё нёль танк да уськӧдӧма нелямын сизим самолёт, а миян фронт йылысь нинӧм абу. Вунӧдӧмаӧсь миян йылысь.

— Тані немецъясӧс крепыда игналӧма, некытчӧ оз воштысьны.

Бара локтіс дед да нуис приёмник. Мария Павловна вольсаліс меным диван вылӧ, да ме воді узьны.

Асывнас ме кори ас дінӧ «Павликӧс». Шӧркодьысь ичӧтджык тушаа, мусянь тэчӧм, гожъялӧм, тӧлка чужӧма, сійӧ сёрнитіс этша, кывзіс внимательнӧя да кажитчис зэв авъя да серьёзнӧй мортӧн. «Павликлӧн» вӧлі справка сы йылысь, мый сійӧ велӧдчӧ чабанъяс курсъяс вылын. Тайӧ справканас сійӧ некодӧн куттӧг вермис ветлыны сиктӧ, кӧні быттьӧ оліс, да бӧр волыны сэтысь карӧ.

Ме висьталі сылы связнӧйлӧн обязанностьяс йылысь, сійӧ опасностьяс йылысь, кодъяскӧд сылы ковмас паныдасьны, да торйӧн предупредиті любӧй условиеяс дырйи зэв стрӧг тайна соблюдайтӧм йылысь.

Сійӧ гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.

— Войын степын да вӧрын кужан ориентируйтчыны?

— Чайта, мый верма. Симферополь гӧгӧрсӧ ме бура тӧда.

— Дӧверяйта тэныд зэв кывкутана да ӧпаснӧй делӧ, — бара шуи ме.

— Верманныд надейтчыны.

«Костя» ордысь ме чайті Ольга Шевченко отсӧгӧн вуджны Наумова ордӧ, но пырсӧ вӧчны тайӧс меным эз удайтчы. Подскребов век на вӧлі карын. Гришалӧн чукӧрмис «Серго» подпольщикъясысь ыджыд партия, кодъясӧс колӧ вӧлі ньӧти виччысьтӧг спасайтны гестапоысь.

— Тіян том йӧз организацияын нелямын кык морт, — висьталі ме «Костялы». — Неужели ті онӧ вермӧй меным корсьны надежнӧй квартира?

— А сюрӧ кӧ квартираыс не организацияса член ордысь, ті верманныд сэтчӧ овмӧдчыны?

— Мыйла нӧ ог? Мортыс кӧ надежнӧй да сӧгласитчас менӧ нелегальнӧя пропишитӧм вылӧ.

— Сідзкӧ ме тӧдмӧда тіянӧс Евгения Лазаревна Лазаревакӧд! — гажмис «Костя». — Сійӧ — партияса член, уджавліс Наркомпросын. Татчӧ сійӧ сибдіс висьысь мамыс вӧсна.

— Тіянлысь керкатӧ сійӧ тӧдӧ?

— Но, кыдз жӧ! Сійӧ миянын — ас морт.

«Костя» муніс Лазарева ордӧ, а ме на всякий случай решиті вежыштны видӧс — бриті тошкӧс, тшӧтшкӧрті ускӧс да сразу томми.

Ме петі орчча комнатаӧ да чуймӧмӧн аддзи буфет вылысь брошюраяс Сталин ёрт докладӧн.

— Мария Павловна, — юалі ме, — мыйла нӧ тіян литератураыс куйлӧ дзебтӧг?

— Энӧ беспокоитчӧй, Иван Андреевич, — ме пыр видза сійӧс киподулын. Лоӧ кӧ опасность — сота пачын.

— Но ӧні плитаыс оз ломтысь. Да и оз позь сотны татшӧм донаторсӧ! Тіян ыджыд двор, сарайяса сад. Неужели пиыд оз вермы лӧсьӧдны сэтшӧм надежнӧй гусяин, медым некутшӧм гестаповец эз аддзы?

Мария Павловна дзебис литературасӧ.

Лазарева воис сійӧ жӧ луннас. Ар комын вита интеллигентнӧй нывбаба, неыджыд тушаа, косіник, мугӧм чужӧма — сійӧ мыйӧнкӧ уськӧдіс меным тӧд вылӧ Лидия Николаевна Боруцӧс. Кӧзяйка тӧдмӧдіс да колис кыкӧс.

Лазарева вочавидзис менам юасьӧмъяс вылӧ подробнӧя да тӧлкӧвӧя. Ме юалі, мый сійӧ вӧчӧ ӧні.

— Кӧть и жаль, но зэв этша уджала. Ме йитӧд кута «Мусякӧд» — Александра Андреевна Волошиновакӧд. Сійӧ пӧртӧ олӧмӧ партизанъяс штаблысь заданиеяс, да ме отсала сылы разведка кузя.

— Вӧрын тэ йылысь тӧдӧны?

— Тӧдӧны. Ме уджала. Ме кӧсъя уджавны, — настойчивӧя мӧдысь шуис Лазарева. — Ме унаысь нин сёрнитлі Толякӧд, но сійӧ шуис, мый пӧрысьяс налы оз ковны.

Ме шпыньмуні, — тайӧ зэв вӧлі мунӧ Толя вылӧ.

— Аддзӧй меным надежнӧй квартира.

Менам предложение сійӧс эз повзьӧд, а обрадуйтіс.

— Миян керкаын эм прӧст комната. Ме уговорита кӧзяйкаӧс сетны.

Ме висьталі, мый комната карын аддзыны абу сьӧкыд; сьӧкыдлуныс сыын, мый ме ола нелегальнӧя, фиктивнӧй документъяс серти, да колӧ пропишитчыны домӧвӧй книгаӧ полиция отсӧгтӧг.

Лазарева думыштчис:

— Тайӧ омӧльджык. Миян кӧзяйка сӧветскӧй морт, зэв бура миян дінӧ относитчӧ, но зэв полысь да нелегальнӧя олӧм вылӧ оз сӧгласитчы. Но тіянлы кӧ колӧ квартира, — миян мог корсьны сійӧс. Оз кӧ удайтчы сёрнитчыны кӧзяйкакӧд, устроитам тіянӧс мӧдлаӧ. Менам уна бур тӧдсаяс. Вайӧй лун-мӧд срок.

Лазарева кажитчис меным серьёзнӧйӧн, исполнительнӧйӧн, да ме дӧверитчи сылы.

Ӧбед бӧрын ме лӧсьӧді почта подпольнӧй центрлы: кутшӧмсюрӧ разведданнӧйяс, подпольщикъясӧн выдайтӧм провокаторъяслысь список да письмӧ Павел Романовичлы. Ме юӧрті карын обстановка йылысь, кори мӧдӧдны радист Кущенкоӧс, портативнӧй радиостанция, минаяс и тол диверсияяс нуӧдӧм вылӧ, оружие да паспортлысь чистӧй бланокъяс. Юалі, коді сэтшӧм «Мусяыс» да позьӧ оз установитны сыкӧд йитӧд.

Лазарева локтіс мӧд луннас.

— Ме сёрнитчи кӧзяйкакӧд. Висьталі, мый менам родственник колис оланінтӧг, да кори сійӧс сдайтны меным прӧст комнатасӧ. Тайӧ комнатаас пыраніныс миян комната пыр. Татшӧм ногӧн ті лоанныд онӧ сылӧн квартирантӧн, а менам. Ме босьта сылысь домӧвӧй книгасӧ, — быттьӧ тіянӧс полицияын пропишитӧм вылӧ, — да ті пропишитчанныд. Тайӧ кӧ тіянӧс устраивайтӧ, верманныд талун жӧ и вуджны.

— Семья тіян эм? — юалі ме.

— Мекӧд олӧны кык чой да дас вит арӧса племянница. Ыджыд чойӧй партияса член жӧ да отсасьӧ «Мусялы». Верманныд не беспокоитчыны.

Дас ӧтикӧд глава

Лазареваяс олісны неылын Краснӧй горкасянь, Островский улича вылын. Ӧшиньяссяньыс тыдалӧны вӧлі каргӧгӧрса тыртӧм местаяс да Теркинскӧй гӧраяс, кӧні вӧлі лагерь «Седло». Уличаладорсянь керкасӧ вӧлі сайӧдӧма пуяслӧн сук лапъясӧн да каменнӧй заборӧн, да синмӧ нинӧмӧн эз шыбитчыв. Лазареваяс ордын ньӧтчыд эз вӧвны ни обыскъяс, ни документъяс прӧвериталӧм. Дӧзмӧдчисны сӧмын румынскӧй солдатъяс, кодъяс олісны паныдӧн школаын. Чойяслы унаысь ковмыліс мездысьны кортӧм гӧстьясысь, кодъяс ӧтарӧ вӧзйылісны ньӧбавны русскӧйяслысь гусявлӧм кӧлуй.

— Пырас мукӧддырйи татшӧм вӧрыс квартираӧ, — висьтавліс Евгения Лазаревна, — да заводитчас элясьны, асланыс кӧзяеваяс-немецъяс вылӧ: «Найӧ миянӧс йӧз туйӧ оз пуктыны, асьныс жӧритӧны, а миянӧс вердӧны понъясӧс моз. Весиг брезгуйтӧны миянкӧд паныдасьны!» Ми, дерт, дакайтам сӧмын.

Лазареваяс ордын ме сразу куті чувствуйтны ачымӧс гортын моз. Став куимнан чойыс — Евгения, Софья да Наталья — ӧткодя ме вӧсна тӧждысисны.

Некод найӧ эз уджавны, сы вӧсна мый налы тӧдса врачьяс сетісны «сьӧкыд» висьӧмъяс йылысь справкаяс. Петавлісны керкасьыс ӧчередьӧн, сӧмын базар вылӧ да кор нин быть ковмыліс кытчӧкӧ ветлыны. Квартирасӧ пӧшти эз ломтывны, олісны тшыг нисьӧ пӧт, базар вылын кӧлуй вузавлӧм помысь.

Комнатасӧ, кӧні ме овмӧдчи, абу омӧля вӧлі обставитӧма кӧзяйскӧй мебельӧн. Вӧлі сэні и этажерка книгаясӧн, медсясӧ религиознӧй содержаниеа книгаясӧн. Тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд маскируйтчӧм могысь.

Лазареваяс кытыськӧ судзӧдісны брюки, пинжак, галстук, да ме дзик вежси. Сёрнитчим, кодкӧ кӧ кутас юасьны, висьтавны, мый ме налӧн рӧдня, русскӧй кыв кузя учитель, да ола частнӧй урокъясысь нажӧткаӧн.

Домӧвӧй книгаын да паспортын ме ӧдйӧ оформиті прописка. Сэки используйті Боря Хохловӧн меным вӧчӧм полицейскӧй штампъяс.

Евгения Лазаревна висьтавліс меным карса интеллигенциялӧн настроениеяс йылысь. Учительясӧс да мукӧд школьнӧй работникъясӧс сійӧ тӧдіс, кыдзи Наркомпросса сотрудник. Сы тӧдсаяс пиын вӧліны и врачьяс и профессоръяс.

— Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧма кыпӧдіс найӧс ноябрь квайтӧд лунӧ Сталин ёртлӧн докладыс! Миянлы удайтчис судзӧдны сійӧс «Муся» пыр.

— Но, а делӧ вылас тайӧ йӧзыс мыйӧнкӧ отсалӧны миянлы?

— Мыйсюрӧ вӧчӧны. Саботируйтӧны немецъяслысь мероприятиеяс, дзеблалӧны йӧзӧс Германияӧ мобилизуйтӧмысь, концлагеръясысь пышйысь военнопленнӧйясӧс. Правда, бӧръя кадӧ ставсӧ тайӧс вӧчны сьӧкыдджык. Ті ӧд тӧданныд, немецъяс чорзьӧдісны репрессияяс, вӧчалӧны провокацияяс. Найӧ ӧд оз брезгуйтны некутшӧм средствоясӧн. Неважӧн, например, войнас шыблалісны бомбаяс карса жилӧй кварталъяс вылӧ. Немецъяс кыпӧдісны шум, мый тайӧ — большевикъяслӧн зверствояс. Но самолётъяс лэбалісны кар весьтын зэв уліті да дыр, а зениткаяс чӧв олісны, да прожекторъяс эз уджавны.

— Дерт, провокация.

— Ми сідзи и висьтавлім населениеыслы. Унаӧн интеллигентъяс пӧвстысь кӧсйӧны активнӧя уджавны немецъяслы паныд, но, ті гӧгӧрвоанныд, Иван Андреевич, найӧс абу котыртӧма!

— Вот ми тіянкӧд и долженӧсь найӧс котыртнысӧ. Ті — партияса член, народнӧй просвещение кузя ответственнӧй работник, тіянлы и кивыв! Кутам уджавны ӧтлаын. Да, ӧти сайын, коді сэтшӧм «Мусяыс», кодлы ті отсасянныд?

«Мусяӧс» Евгения Лазаревна тӧдӧ вӧлӧм уна во нин да висьталіс меным сылысь биографиясӧ.

Александра Андреевна Волошинова чужлӧма 1900 воын Феодосияын, железнодорожнӧй машинист семьяын. Нёль арӧсӧн сійӧ кольӧма бать-мамтӧг да олӧма рӧдняяс ордас. Семьяыс зэв ёна нуждайтчылӧма. Нывкаыс вӧлӧма визув, збой, аслас подругаясысь торъявлӧма аслас способностьясӧн, но сылы ичӧтысянь ковмӧма думайтны кынӧмпӧт корсьӧм йылысь, да сійӧ пырӧма симферопольскӧй швейнӧй школаӧ.

1920 воӧ Александра Андреевна петӧма верӧс сайӧ, география кузя преподаватель Иван Михайлович Волошинов сайӧ, коді вӧлӧма сыысь ыджыдджык кызь арӧсӧн. Во мысти налӧн чужӧма пи Леонид.

Иван Михайлович вӧвлӧма зэв образованнӧй да вылын душевнӧй качествояса мортӧн. Сійӧ лоӧма аслас том гӧтырлы другӧн да велӧдысьӧн.

Сійӧ зэв бура вӧлӧм тӧдӧ Крымлысь природасӧ да историясӧ да кужӧма заинтересуйтны гӧтырсӧ естественно-историческӧй наукаясӧн. Александра Андреевна зіля босьтчӧма лыддьыны книгаяс. Сылы первойысь сюрӧма позянлун развивайтны ассьыс ыджыд способностьяссӧ. Александра Андреевна изучайтӧма география, велӧдчӧма рисуйтчыны, занимайтчӧма музыкаӧн да физкультураӧн. Пырӧма пролетарскӧй туризмлӧн обществоӧ да регыд лоӧма известнӧй экскурсоводӧн Крымлӧн лунвыв берег кузя. Ӧттшӧтш сійӧ преподавайтӧма физкультура ФЗУ школаын, увлекайтчӧма живописьӧн да нуӧдӧма ыджыд воспитательнӧй удж дошкольникъяскӧд.

Но тайӧ Александра Андреевналы кажитчӧма этша. Верӧс отсӧгнас сійӧ гӧтӧвитчӧма да пырӧма Фрунзе нима Крымскӧй педагогическӧй институтӧ, естественнӧй факультетлӧн рытъя отделениеӧ.

1937 воӧ сійӧ получитӧма высшӧй школалысь диплом, сійӧ жӧ воын пырӧма институтӧ, географическӧй факультетӧ, зэв бура сійӧс помалӧма да получитӧма мӧд диплом.

— 1938 восянь Александра Андреевна уджаліс география кузя преподавательӧн дасӧд школаын, — висьталіс Лазарева. — Сійӧ пӧльзуйтчис зэв ыджыд популярностьӧн велӧдчысьяс да педагогъяс пӧвстын. Сылӧн географическӧй кабинетыс вӧлі медбурӧн став карас, а географическӧй кружокыс медся интереснӧйӧн да уна йӧзаӧн. Александра Андреевна — зэв волевӧй да энергичнӧй морт. Не сӧмын челядьӧс, но и гырысьӧс сійӧ увлекайтіс аслас мудзлытӧм любознательностьӧн.

Ме вӧлі дивуйтча, кыдзи сылӧн тырмыліс кад да вынъяс. Зэв ыджыд нагрузка школаын, семья, и век жӧ сійӧ пырис ещӧ марксизм-ленинизмлӧн рытъя университетӧ.

Лёня — Волошиновъяслӧн пиыс — зэв шань том морт, способнӧй, зіль. Кор заводитчис война, сійӧ доброволецӧн муніс фронт вылӧ педагогическӧй институтысь коймӧд курсысь. А Александра Андреевна пырис медсестраяслӧн курсъяс вылӧ. Сійӧ пыр мечтайтліс воюйтны пиыскӧд ӧти частьын.

Александра Андреевна помаліс курсъяс, но фронт вылӧ сійӧс эз босьтны, да сійӧ, школасӧ эновттӧг, пондіс уджавны военнӧй госпитальын. Госпитальса начальник кӧсйысис, мый лоӧ кӧ эвакуация, сійӧ босьтас Волошиновъясӧс, но медбӧръя здукас транспортыс эз тырмы. Тадзи Волошиновъяс и колины Крымӧ.

— Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, Иван Андреевич, кутшӧм сьӧкыда сійӧ ставсӧ переживайтіс! Пукалӧ мукӧддырйи быдса лун ӧшинь дорас, видзӧдӧ немецъяс вылӧ, и сэтшӧм шог да ненависть сылӧн синъясас...

Овны Волошиновъяслы лои зэв сьӧкыд. Уджавны немецъяс вылӧ найӧ эз кӧсйыны. Иван Михайлович рисуйтіс Крымлысь видъяс, краситавліс кӧрӧбкаяс да вузавліс найӧс базар вылын.

Но Александра Андреевна, сылӧн энергияӧн да вӧляӧн, эз вермы дыр овны нинӧм вӧчтӧг. Нелямын кыкӧд воын сылӧн ӧти тӧдсалӧн квартираын овмӧдчис немец, сылӧн вӧлі радиоприёмник. Александра Андреевна кыйӧдлывліс сылысь мунӧмсӧ, пыравліс сы комнатаӧ да кывзыліс Москваӧс. Гортас сійӧ гижавліс «Рӧдинасянь юӧръяс». Первойсӧ лыддьывліс найӧс сӧмын аслас ёртъясыслы.

1942 во помын военнопленнӧйяслӧн лагерысь пышйис сылӧн вӧвлӧм ученик Толя Досычев. Сійӧ отсаліс Толялы судзӧдны паспорт, устроитіс сійӧс зубоврачебнӧй школаӧ студентӧн.

Партизанъяскӧд сійӧ йитчис эз сэтшӧм важӧн, пӧлучайтӧ насянь заданиеяс да уджалӧ «Муся» кличка улын.

— Пиыс сійӧс пыр тадзи шуліс, — чӧв олыштӧм бӧрын нюммуні Евгения Лазаревна. — Сійӧ зэв ёна шогсьӧ, нинӧм оз тӧд пи йывсьыс да.

«Муся» менӧ зэв ёна заинтересуйтіс. Ме кори Лазареваӧс думыштны, кодъясӧс тӧдсаяс пытшсьыс позьны кутас используйтны миян уджын, да зільны судзӧдны на йылысь сэтшӧм жӧ исчерпывайтана даннӧйяс, кыдзи и «Муся» йылысь.

Евгения Лазаревна вӧлі бура тӧдса коммунист Степан Васильевич Урадовкӧд, коді оккупация водзвылын уджавліс средньӧй школаса директорӧн Симферопольскӧй районын, а сэсся служитліс ополченецъяслӧн батальонын комиссарӧн. Кор воисны немецъяс, сійӧ вуджис Симферопольӧ, получитіс тӧдса врачьяс пыр инвалидность йылысь фиктивнӧй справка да кутіс уджавны гортас аслас важся специальность кузя — портнӧйӧн.

— Сы гӧгӧр котыртчӧны жӧ сӧветскӧй йӧз, да кутшӧмсюрӧ удж сійӧ нуӧдӧ. Тӧда, мый сійӧ сідзжӧ пыр корсьӧ йитӧд партизанъяскӧд.

Евгения Лазаревна рекомендуйтіс Урадовӧс, кыдзи стойкӧй да преданнӧй мортӧс.

Ме установиті Урадовлы кличка «Лука» да сеті сылы задание — оформитны подпольнӧй патриотическӧй группаяс да вӧчны Симферопольлысь план, став медся важнӧй военнӧй объектъяс да воинскӧй частьяслысь расположениесӧ пасъялӧмӧн.

Лазаревалы ме установиті кличка «Нина», и сійӧ аслас Софья чойыскӧд ӧтлаын лои менам активнӧй отсасьысьӧн.

Нёльӧд луннас воис вӧрысь «Павлик», мудзӧм, ставыс няйт, зыртӧм кокъяса. Гортас сійӧ неуна шойччыштӧма, вайӧдӧма асьсӧ порядокӧ да локтіс ме ордӧ, бодрӧй да зэв довольнӧй вӧчӧм поручениеӧн.

— Почта тіянлы вайи! — нюммуніс сійӧ гӧлень сайсьыс гартыштӧм пакет кыскигмоз.

— «Мартынӧс» аддзылін?

— Аддзылі. Гриша вайӧдіс менӧ веськыда сы дінӧ шалашас. Ӧтлаын ӧбедайтім! — ошйысьӧмӧн содтіс «Павлик».

— Сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ?

— Лючки-ладнӧ. Йитӧд лӧсьӧдӧма.

Ме восьті конверт. Первой син пыр нуӧді, сэсся тэрмасьтӧг лыдди дыр виччысяна письмӧ.

«Дона Андрей! — гижис Павел Романович. — Тэнсьыд письмӧтӧ пӧлучиті. Зэв рад, мый тэнад уджыд бурмӧ. Краснӧй Армия частьяслӧн крымскӧй фронтъяс вылын наступайтӧмысь дугдӧмыс сетіс позянлун фашистскӧй пропагандалы кыпӧдны шум немецкӧй войскалӧн мнимӧй успехъяс йылысь. Немецъяс быдногыс используйтӧны тайӧ сёрнияссӧ, медым парализуйтны патриотъяслысь активность найӧ тылын.

Став вынъяс пуктӧй, медым эрдӧдны население пӧвстын тайӧ фашистскӧй сӧрӧмъяссӧ.

Разъясняйтӧй ставлы, мый кымын активнӧйджыка миян патриотъяс кутасны тышкасьны врагкӧд тылын, сымын ыджыдджык отсӧг найӧ сетасны Краснӧй Армиялы, сымын ӧдйӧджык воас победа. Немецъясӧс топӧдӧма Крымын, кыдзи налькйӧ. Ӧнія здукӧ сыкӧд тыш нуӧдан медся эффективнӧй средство — диверсияяс. Взрывайтӧй горючӧй да боеприпасъяс тыра складъяс. Котыртӧй диверсионнӧй удж кӧрт туй вылын.

Оружие кузя тіянлысь корӧмтӧ могмӧда. Мӧдӧда кык пистолет, минаяс, газетаяс, вит важ да куим выль немецкӧй паспорт.

Рацияыс пока менам абу на. Воас да пыр ыста. «Почтовӧй ящик» «Павликлы» индӧма.

Регулярнӧя юӧртав миянлы политическӧй обстановка йылысь да ыстав разведданнӧйяс. Юӧрт, мый немецъяс именнӧ сӧрӧны партизанъяс йылысь.

«Муся» йылысь. Сійӧ миян морт, воліс миян ордӧ. Сылы колӧ отсавны.

Привет тэныд Владимир Семёновичсянь да миян став коллективсянь. Висьтав привет миян став боевӧй ёртъяслы. Регыд аддзысьлытӧдз.

Семьяыд тэнад воӧма Краснодарӧ. Пӧлучиті тэнад гӧтырсянь письмӧ. Ставыс лючки-ладнӧ. Крепыда кутла тэнсьыд китӧ да окала. «Мартын».

Ог вермы висьтавны, кутшӧм шуда ме вӧлі тайӧ письмӧсӧ пӧлучитӧм бӧрын! Ме сійӧс лыдди ещӧ и ещӧ. Сразу быри ӧткалунлӧн сьӧкыд чувство, коді быть лолывлӧ мукӧддырйи подпольеын уджалігӧн.

— Кытчӧ дзебин грузсӧ? — юалі ме «Павликлысь».

— Базируйті карсянь неылын рӧвын. Талун войнас вуджӧдам карӧ. Вобщем — ставыс лючки-ладнӧ.

«Павликлы» тыдалӧ, эз терпитсьы висьтавны меным аслас ветлӧм йылысь, но ӧттшӧтш окота вӧлі петкӧдлыны, мый тайӧ сылы абу нин выльтор.

— Но, но висьтав аслад приключениеяс йылысь! — кори ме.

— Да сідз, вӧлі мыйсюрӧ... — заводитіс сійӧ быттьӧ веськодя. — Гришакӧд ме паныдаси вит час рытын. Лагерӧ воим асывнас. Войнас ветымын километрысь унджык мунім! Штабын менӧ примитісны бура. «Мартын» ёрт юасис обстановка йылысь. Тіян йылысь пыр юасис, кыдзи тіян здоровьеныд, кыдзи квартиранад устроитчинныд. Сійӧ торйӧн нин тіян синъяс вӧсна тӧждысьӧ: «Омӧльӧсь, — шуӧ, — мед эськӧ эз подведитны!»

— Оз подведитны!

— Рытъядор Гриша кык партизанкӧд петкӧдіс менӧ вӧрысь, висьталіс маршрут, да ме мӧдӧдчи. Тані вот и заводитчисны менам злоключениеяс.

«Павлик» виччысьыштіс, но, тыдалӧ, решитіс висьтавны ставсӧ.

— Заводитіс усьны шляка, пемдіс. Веськыда кӧ висьтавны, Иван Андреевич, ме воши. Компас менам абу, направлениесӧ тӧдмавны ог вермы. Менам шуд вылӧ, кымӧръяс разалісны. Аддзи Большая Медведицаӧс да Полярнӧй звездаӧс, да мӧдӧдчи войвылӧ, медым петны Феодосийскӧй шоссе вылӧ.

Друг кылі кутшӧмкӧ шум. Виччысьышті неуна. Сэсся думайті, думайті да решиті рискнитны. Карӧ колӧ воны югдытӧдз. Босьті кыкнан киӧ ӧти наганӧн, лэпті курокъяс да гора юалі: «Коді сэні?»

Чӧв-лӧнь.

Ме по-немецки: «Вер ист да?» Кыла — румынъяс пондісны сёрнитны. Ме — кыссьӧмӧн, кыссьӧмӧн да — мӧдарланьӧ. Петіс тӧлысь. Матысь аддзи кутшӧмкӧ сикт. Друг сэні кыпӧдісны тревога. Кучкисны рельсӧ, горзӧны и румынъяс, и татара. Тайӧ шумыс отсаліс меным ориентируйтчыны да лючки-ладнӧ кытшовтны сиктсӧ.

Час кык мысти кымын ме вои Феодосийскӧй шоссеӧдз. Но шоссе кузяыд он мун — патрульяс. Бара ковмис мунны бокӧд. А сэні бара зэрмис. Тӧлысь воши, пемыд. Ме неуна бара эг вош. Ладнӧ проводъяслысь жургӧмсӧ кылі. Сьӧлӧм вылын кокньыдджык лои да бура нин вои карӧдз. Но — сунисӧдз кӧтасьӧм, коскӧдз няйт, пола мунны карса уличаяс кузя.

Пыри «Костя» ордӧ. Сійӧ пондіс менсьым юасьны, а ме кыдзи пукалі стул вылын, сідзи и унмовси.

— Но, а ӧні кыдзи асьтӧ чувствуйтан?

— Бура. Ме бара верма мунны. Явкасӧ «Мартын» назначитіс быд вит лун мысти, витӧд да нулевӧй числӧясӧ. Стӧч дас кык час войын ме да Гриша долженӧсь лоны места вылын. Миян явкалӧн местаыс и эм «почтовӧй ящик»!

— Молодец! Мӧдысь кокньыдджык лоӧ! Сӧмын обязательнӧ компас судзӧд. Да бӧрйы аслыд кык отсасьысьӧс. Грузъяс ковмас уна кыскавны.

— Ребята эмӧсь, бӧръям!

Аддзӧмӧн, мый ме зэв дӧвӧлен, «Павлик» гажмис. Чуймӧданаӧсь век жӧ вӧліны тайӧ ребятаыс! Томиник зонка, школьник, ветліс ӧпаснӧйсьыс ӧпаснӧй задание вылӧ, рискуйтіс веськавны не сӧмын лыйлӧм улӧ, но и пытайтӧм улӧ. Ставсӧ зэв бура выполнитіс. Но сы йылысь сійӧ оз думайт, а яндысьӧ, мый вошлӧма...

Павел Романовичсянь письмӧ получитӧм бӧрын ме кори ас дінӧ «Мусяӧс».

Локтіс стройнӧй шатенка, шӧркодь тушаа, векньыдик мугов чужӧма да сюсь карӧй синъяса. Сьӧд плюшевӧй пальтоа, джуджыд бархатнӧй шапочкаа кудриа юрси вылас, сійӧ ортсыса вид сертиыс кажитчис шӧр арлыда кокетливӧй нывбабаӧн, коді следитӧ ас бӧрсяыс да кӧсйӧ сьӧлӧм вылӧ воны мукӧдлы. Сыкӧд сёрнитігӧн ме пыр ёнджыка и ёнджыка убеждайтчи, мый тайӧ нывбабаыс зэв тӧлка, писькӧс.

— Менам эм подпольнӧй центрсянь индӧд отсавны тіянлы, — висьталі ме сылы первой аддзысигӧн жӧ. — Мыйын ті нуждайтчанныд?

— Меным колӧ быдторйын отсӧг, — тэрыба вочавидзис сійӧ. — Ми ыджыд муысь торъяӧсь. Быд лун кыптӧны кутшӧмкӧ вопросъяс, сьӧкыдлунъяс, кодъясӧс ме ог пыр вермы ачым разрешитны, а сӧветуйтчыштны некодкӧд.

— А партизанъяслӧн штабыс ӧмӧй оз отсав тіянлы?

— Аддзанныд-ӧ, «Андрей» ёрт, ме нуждайтча быдлунъя руководствоын, а вӧрӧ веськавны абу кокни. Ветлі ме сэтчӧ кымыныськӧ, вошлывлі, эбӧсысь усьлі, ӧтчыд весиг висьмылі куйлӧмӧдз, но партизанъясӧс сідзи эг и аддзы. Решиті, медбӧрын, ыстыны ассьым ученикӧс — Досычевӧс. Сійӧ вӧлӧма меысь шудаджык: аддзӧма партизанъясӧс да йитіс менӧ накӧд.

Октябрь шӧрын мела ыстісны штабысь проводникӧс. Мӧдӧдчи ме сыкӧд тайӧ пальтонас, джуджыд каблука туфлиӧн. Мунім войнас, ютор вуджим пидзӧсӧдз ваті, кавшасим гӧраяс вылӧ. Ме кӧть и туристка, но сэтшӧма зыртіс кокъясӧс, мый мӧдарӧсӧ муртса кысси гортӧдз. А тані менӧ корсьӧ нин школаса директор — мед нинӧм оз казявны, ме пыри учительницаӧ. Ковмис мынтӧдчыны врачсянь справка судзӧдӧмӧн.

Зэв рад, мый ветлі вӧрӧ. Вот збыльысь геройяс! — кыпыда шуис «Муся». — Колӧ эськӧ топыдджыка йитчыны, но тшӧкыда ветлыны сэтчӧ ме, кӧть и жаль, ог вермы.

Штабсянь ме ордӧ первой волывліс Досычев, но сійӧ дойдӧма коксӧ. Ӧні мӧд связнӧй — кличканас «Николай», но, веськыда кӧ висьтавны, ме пола сыкӧд аддзӧдчывны. Нуӧдӧ сійӧ карын асьсӧ зэв немдумайттӧма, юӧ. Ме кӧсъя корны штабӧс, медым сійӧс сэсся эз мӧдӧдны. Пӧжалуйста, отсалӧй меным таын.

— Отсала, — кӧсйыси ме. — Менам крепыд йитӧд вӧркӧд. Вермам овны тайӧ связнӧйтӧг. Кымын морт практически тіянлы отсасьӧны уджавны?

— Ветымын сайӧ. На пӧвстын эмӧсь зэв шань войтыр. Босьтны кӧть нин нывбаба-педагогъяслысь группа: Пахомоваӧс, Щербинаӧс, Усоваӧс. Найӧ и листовкаяс разӧдӧны, и разведка нуӧдӧны, и военнопленнӧйясӧс отсалӧны мездавны.

— Оформитӧй найӧс патриотическӧй группаясӧ, быдын вит-сизим мортысь не унджык, да назначитӧй руководительясӧс. Тані котыртсьӧ партиялӧн подпольнӧй горком, и ті кутанныд уджавны сійӧ веськӧдлӧм улын. Менӧ тӧданныд сӧмын ті. Мекӧд йитӧд кутанныд «Нина» пыр. А кӧрт туй вылын тіян эм кодкӧ?

— Эм. Ме получиті вӧрысь кымынкӧ мина, да ёртъяс найӧс зэв бура используйтісны. А вот ӧні пукалӧны уджтӧг да видӧны менӧ. Ті думыштӧй, «Андрей» ёрт, тайӧ жӧ трагедия! — пӧся висьталіс «Муся», — фронт вылӧ муналӧны боеприпасъясӧн да горючӧйӧн прӧтивниклы зэв колана составъяс. Скӧрлун пуӧ, а кияс тыртӧмӧсь, действуйтны нинӧмӧн!

— Ёртъяссӧ кӧрт туй вылысь ті бура прӧверитінныд?

— Тырвыйӧ. Стойкӧй да повтӧм йӧз. Юрнуӧдӧ уджнас ёрт, кличка сертиыс «Хрен».

— Коді сійӧ сэтшӧмыс?

«Муся» падмыштіс.

— Менам абу право висьтавны ассьым работникъясӧс. Но ме тіянлы висьтала. Тайӧ Виктор Кириллович Ефремов. Сійӧ уджалӧ Симферополь станцияса начальникӧн. Зэв шань, нинӧмысь повтӧм патриот!

«Муся» висьталӧм серти, сійӧ збыль вӧлӧма замечательнӧй мортӧн. Ме интересуйтчи, сетӧ оз сійӧ юӧръяс поездъяс ветлӧм йылысь.

— Сетӧ быд лун, но найӧ дыр куйлӧны вӧркӧд омӧль йитӧд вӧсна.

— Ӧні найӧ куйлыны оз кутны. Дасьтӧй ставсӧ, мый тіян эм, кӧкъямысӧд числӧ кежлӧ. Асывнас аддзысям. А аски ме тіянлы сета вит мина, медым взрывайтны эшелонъяс боеприпасъясӧн да горючӧйӧн.

Сійӧ синъясын югнитісны гажа бикиньяс.

— Вит мина бурджык нинӧм абу дорысь, но тайӧ — мореын ӧти войт. Вайӧй штука кызь-комын. Видзӧдланныд — гажа делӧяс лоӧны!

— Но-о?

— Збыльысь!

Ми кыкнанным серӧктім.

— Артыштам тіянлысь заявкатӧ, Александра Андреевна, но ӧні ог вермы сетны унджыксӧ.

— Ефремов корӧ куим-нёль браунинг либӧ «ТТ».

— Эмӧсь наганъяс. Туясны?

— Наганъяс налы оз позь новлӧдлыны. Найӧ тӧдчӧны зептад, а ӧд уджавнытӧ ковмас немецъяс син водзын.

— Сідзкӧ, ковмас неуна виччысьыштны, кора вӧрысь.

Мунӧм водзвылас «Муся» юаліс:

— Кыдзи ті тані устроитчинныд? Гашкӧ, тіянлы отсавны мыйӧнкӧ?

Ме висьталі, мый меным колӧ паспортист подделывайтны документъяс, а верӧсыс сылӧн, буракӧ, художник.

— Да, да! И абу омӧль! Но документъяс подделывайтӧмыд сылы абу тӧдса...

Ме тані жӧ петкӧдлі Александра Андреевналы, кыдзи колӧ подделывайтны печатьяс, бырӧдны чернила. «Муся» видліс вӧчны — артмис зэв бура.

— Со кутшӧм бур! И кутшӧм прӧстӧ! Жаль, мый ме водзджык эг тӧдлы. Мыйта йӧзӧс эськӧ позис спаситны гестапоысь.

«Муся» муніс зэв дӧвӧльнӧй.

Дас кыкӧд глава

«Хренкӧд» тӧдмасьӧм бӧрын ме аддзи, мый «Муся» зэв кужӧмӧн донъялӧ йӧзӧс.

Крым оккупируйттӧдз Виктор Кириллович Ефремов уджаліс станцияын, вӧлі начальникӧс вежысьӧн техническӧй часть кузя да лыддьысьліс Сталинскӧй кӧрт туй вылын медбур уджалысьяс лыдын.

Карӧ немецъяс воӧм водзвылын Ефремов медбӧръя здукӧдз мӧдӧдаліс Севастопольӧ эшелон бӧрся эшелон — йӧзӧн, техникаӧн, ценнӧй грузъясӧн. А сэсся подрывникъяс группакӧд взорвитіс рельсъяс, пакгаузъяс, кӧрт туй пос да мастерскӧйяс.

Станция вылын ыпъяліс пӧжар, но немецъяс вӧліны нин кар окраинаын да мунны Симферопольысь Ефремовлы эз удайтчы.

Куим тӧлысь Ефремов эз петав гортсьыс, некӧн эз уджав. Январь кызь квайтӧд лунӧ сы ордӧ квартираас локтісны гестаповецъяс, босьтісны сылысь гӧтырсӧ — сійӧ вӧлі еврейка — да лыйлісны сійӧс. А ачыс сійӧ пӧлучитіс приказ: лыйлӧм угроза улын пырысь-пыр мунны удж вылӧ.

— Ме жугӧдлі юрӧс. Мый вӧчан? — висьталіс «Хрен». — Неокота вӧлі сэтшӧм бестӧлкӧвӧя кувны! И, медбӧрын, решиті: «Ладнӧ, муна уджавны! Ставсьыс тіянлы мынта: станцияысь, кодӧс аслам киясӧн взорвиті, гӧтырысь, кодӧс ті лыйлінныд, ставсьыс...»

«Хрен» локтіс станцияӧ, висьтасис вагонъяс сцепщикӧн да получитіс удж. Тайӧ вӧлі рискованнӧ, — а друг сюрӧ кутшӧмкӧ подлец да висьталас немецъяслы, мый сійӧ взорвитіс станциясӧ да поссӧ? Но тӧдса рабочӧйяс весиг видсӧ эз петкӧдлыны, мый тӧдӧны «Хренӧс».

Удж вылын «Хрен» бура тӧдмасис ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса Левицкийкӧд, коді уджаліс вагонъяс сцепщикӧн, да башмачник Лавриненкокӧд, задорнӧя кодзлалан да плутлӧн кодь синъяса омӧлик, визув морткӧд.

Первой делӧӧн Ефремов босьтчис котыртны немецкӧй грузъяс гусявлӧм. Талы эз омӧля отсав ыджыд нуждаыс, кодӧс терпитісны став рабочӧй семьяясын. Гусявлісны прӧдуктаяс быдса вагонъясӧн, и немецъяс нинӧм эз вермыны вӧчны. Эз отсавны рабочӧй керкаясын обыскъяс ни немецкӧй овчаркаяс.

Ӧтчыд Ыджыдлун водзвылын немецъяс гӧтӧвитчисны ыстыны пӧдаркияс Севастополь бердса асланыс войскалы. Мӧдӧдны дасьтӧм вагонъяс пасхаясӧн да краситӧм колькъясӧн эз сетны Ефремовлы спокой.

Туйын, Анатровскӧй ветка чой кайигӧн, составысь друг ори куим вагон, да найӧ зэв ӧдйӧ мӧдісны гӧгыльтчыны бӧрӧ, станцияӧ. Полошуйтчисны. «Шӧйӧвошӧм» Лавриненко вуджӧдіс стрелкасӧ мӧд туй вылӧ, кӧні тайӧ кадӧ вагонъясӧ грузитлісны техника да войска. Вагонъяс зурасисны орудиеяса платформаясӧ да пазалісны. Пасхаяс да колькъяс сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Калечитчис кымынкӧ немецкӧй салдат.

Заводитчис следствие, но Ефремов, подсобнӧй свидетельяс отсӧгӧн, мынтӧдчис штрафӧн — сё ветымын марка «удж дінӧ кывкуттӧма относитчӧмысь». Зато рабочӧйяс бура коллисны Ыджыдлун.

Ӧтчыд сійӧ висьталіс аслас вернӧй отсасьысьяслы — Левицкийлы да Лавриненколы:

— «Тырмас миянлы лоны узкӧй специалистъясӧн. Кад мукӧд профессияяс осваивайтны. Со кӧть лыа либӧ стеклӧ пызь — зэв буртор миян условиеясын, сійӧс кӧ вагонъяс буксыӧ киськыштавны!»

Сійӧ йитчис и депоса ӧткымын рабочӧйяскӧд, кодъяс заводитісны портитны паровозъяс: жуглісны смазочнӧй трубкаяс, клапанъяс, портитісны инжекторъяс, шыблавлісны цилиндръясӧ кӧртторъяс. Киськавлісны буксыӧ лыа, сывдалісны подшипникъяс.

Симферопольысь петысь воинскӧй эшелонъясын тшӧкыда кодь кутісны ӧзъявны вагонъяслӧн буксыяс, поездъяслӧн ветлӧм тшӧкыда кутіс торксявны, лоалісны аварияяс.

Ыстісны станцияса выль начальникӧс, том немецӧс, профессия серти актёрӧс. Йӧктан походка вӧсна да вежнясьӧм вӧснаыс рабочӧйяс нимтісны сійӧс «Клоунӧн». «Клоун» нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво кӧрт туй транспорт уджын, но медым видзны асьсӧ неприятностьясысь, сійӧ думыштіс босьтны мудеритӧмӧн. Тӧдӧмӧн, мый Ефремов — специалист, сійӧ корис сійӧс ас дінас.

— Назначита тіянӧс станцияса начальникӧн.

— Ас пыддиыд? — чуймис Ефремов.

— Ог, — зывӧктӧмӧн чукыртчыліс «Клоун». — Та йылысь тіянлы, русскӧйяслы, колӧ вунӧдны. Управляйтны пондам ми — немецъяс.

— А мый ме должен вӧчны?

— Ті лоанныд русскӧй начальникӧн.

— Мый сійӧ лоӧ?

— Сійӧ лоӧ, — «Клоун» нарошнӧ нюжӧдаліс кывъяссӧ, — мый формируйтны, мӧдӧдавны да принимайтны поездъяс понда ме, а ті кутанныд видзӧдны русскӧй рабочӧйяс удж бӧрся да кывкутны на вӧсна.

Ефремов сӧгласитчис да босьтчис «станцияса русскӧй начальниклысь» обязанностьяс олӧмӧ нуӧдӧмӧ.

Медся войдӧр сылы колӧ вӧлі кытшавны асьсӧ надежнӧй йӧзӧн. Русскӧй рабочӧйяскӧд лоӧм конфликтъяс разбирайтігӧн — тайӧн занимайтчис ачыс «Клоун» — ыджыд тӧдчанлун кутліс переводчик. Переводчик удж вылӧ Ефремов устроитіс железнодорожнӧй школаса важ сӧветскӧй педагогӧс — Надежда Семёновна Усоваӧс, «Муся» группаысь патриоткаӧс.

Кладовщикӧ Ефремов босьтіс ассьыс бур тӧдсасӧ, партияса членӧс, Андрей Андреевич Брайерӧс, лӧнь да тӧдчытӧм старикӧс, кодлы удайтчис дзебны немецъясысь ассьыс партийностьсӧ.

«Муся» висьталіс меным, мый тайӧ жӧ станцияын Ефремов паныдасис нывкӧд, коді бӧрынджык лои Ефремов гӧтырӧн.

Июль дас витӧд лунӧ военнопленнӧйяслӧн Бахчисарайскӧй лагерысь морякъяс группакӧд пышйис Севастопольӧс дорйӧмын участвуйтысь зенитнӧй полкса медсестра комсомолка Люда. Людалӧн батьыс кызь вит во уджаліс Симферопольскӧй кӧрт туй вылын машинистлы отсасьысьӧн. Ӧні сійӧ вӧлі инвалидӧн да эз чеччыв вольпасьысь.

Людалӧн эз вӧвны документъяс да сійӧ мыйкӧдыра дзебсясис аслас бать-мам ордын. Но колӧ вӧлі кӧнкӧ уджавны, сылы сӧветуйтісны пырны кӧрт туй вылӧ: обороннӧй тӧдчанлуна предприятие, век жӧ нин кӧть Германияӧ оз мӧдӧдны.

Люда муніс станцияса русскӧй начальник дінӧ, сійӧ чайтіс аддзыны олӧма мортӧс «бывшӧй» йӧз пиысь, да чуймис, кор аддзис Ефремовӧс.

— Ме зэв ёна скӧрми! — висьтавліс сійӧ бӧрын. — Сэтшӧм том, быттьӧкӧ симпатичнӧй, быдтіс сійӧс сӧветскӧй власть, а служитӧ немецъяслы.

Ефремов юаліс нывлысь, мый сылы колӧ.

— Кутшӧмкӧ удж.

— Кытысь ті?

Люда видзӧдліс сы вылӧ наглӧя.

— Севастопольысь.

— Документъяс эмӧсь?

— Некутшӧм.

Ефремов ставсӧ гӧгӧрвоис, и Люда кутіс уджавны переписчицаӧн. Сійӧ получитіс уджалӧм йылысь удостоверение, а сэсся и временнӧй немецкӧй паспорт.

Людалысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс Ефремовлӧн сы дінӧ относитчӧмыс, но сійӧ важ моз эз вермы миритчыны сы ролькӧд да кыдзкӧ ӧтчыд весиг шуис сылы:

— Кыдзи ті верманныд служитны немецъяслы?.

— Неужели ті чайтанныд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — мый ме, кодлысь немецъяс лыйлісны гӧтырсӧ, кута честнӧя на вылӧ уджавны?

Люда веритіс сылы. Найӧ первой подружитчисны, а сэсся лоины верӧсӧн да гӧтырӧн.

Люда пондіс отсасьны верӧсыслы сылӧн ӧпаснӧй уджын.

Ефремов лун-лун ветлӧдліс станцияӧ, быттьӧкӧ видзӧдіс русскӧй рабочӧйяс бӧрся да некыдз эз кӧсйы казявны, кыдзи найӧ варовитігтыр часъясӧн пукалісны пельӧсъясын, куритчисны, быдногыс пышъялісны уджысь.

Ефремов лӧсьӧдіс йитӧд железнодорожнӧй клиникаса врачкӧд. Регыд мысти «висьӧм» понда удж вылӧ петтӧм сэтшӧма паськалі, мый «Клоун» прикажитіс став висьысьяслы, поликлиникаӧ мунтӧдз, волывлыны сы ордӧ «освидетельствование» вылӧ.

Сэки Ефремов быд лун кык час лунын кутіс личнӧ волывлыны «Клоун» дінӧ да сетавны сылы письменнӧй донесениеяс сы йылысь, мый «ставӧн удж вылынӧсь да висьысьяс абуӧсь».

Ёна отсавліс Ефремовлы переводчица Усова. Сылӧн индӧдъяс серти Усова зілис переводитны рабочӧйяслысь висьталӧмъяссӧ, кыдз позьӧ дзугӧмӧн. Дыр да мудзтӧдз разбирайтчӧм бӧрын «Клоунлы», коді нинӧм эз гӧгӧрволы транспорт уджын, быть лолі сӧгласитчыны Ефремов доводъяскӧд, да мыжаясыс, тюрьма пыдди, мынтӧдчывлісны штрафӧн.

Ӧтчыд Ефремов висьталіс Усовалы, мый позьӧ вӧлі эськӧ вӧчны уна неприятностьяс, но нинӧмӧн действуйтны. А кыдзи йитчыны партизанъяскӧд, — сійӧ оз тӧд.

Усова висьталіс та йылысь Александра Андреевна Волошиновалы. «Муся» ёна заинтересуйтчис Ефремовӧн да назначитіс сылы свидание.

«Муся» ордысь Ефремов воис гортас довольнӧйӧн да кыпыдӧн.

— Аддзи, мый корси! — висьталіс сійӧ гӧтырыслы зепсьыс пызан вылас нёль магнитнӧй мина пуктігмоз. — Зэв шань нывбаба! Сразу вӧзйис котыртны станция вылын диверсионнӧй группа. Сетіс тайӧ нёль минасӧ да кӧсйысис ещӧ, мыйта ковмас. Тадзи уджалӧмыс меным кажитчӧ.

Пондісны думайтны, кытчӧ воштыны магниткаяссӧ. Ефремов дзебліс минаяссӧ диванас, шкапӧ, сундукӧ, кладовкаӧ, но пыр жӧ бӧр перйыліс — став тайӧ местаясыс кажитчисны ненадежнӧйӧн.

— Медся надежнӧй места тані, — серӧктіс сійӧ да пуктіс минаяссӧ аслас юрлӧс улӧ.

Узис сійӧ омӧля. Чеччис асывнас водз, пуктіс сійӧ минаяссӧ портфельӧ да нуис тьӧща ордас. Сэні перйис ӧшинь пӧдушкасӧ, сы улӧ кодйис гуран, пукталіс сэтчӧ минаяссӧ да бӧр пуктіс ас местаас пӧдушкасӧ.

Удж вылӧ воӧм бӧрын Ефремов чертитіс станциялысь план, и Люда нуис сійӧс Александра Андреевналы.

Сійӧ жӧ рытын Ефремов корис ас ордас Левицкийӧс да Лавриненкоӧс.

— Эмӧсь бур юӧръяс! — Сійӧ пуксьӧдіс найӧс пызан сайӧ. — Тайӧ кадӧдз ми сӧмын кокньыдика курччышталім немецъясӧс, а ӧні вермам найӧс косявлыны. — И петкӧдліс налы мина. — Вот тайӧ штукаыс зэв бура ляскысьӧ вагонъясӧ. Колӧ сӧмын бӧрйыны боеприпасъяс тыра эшелон. Куим час мысти артмас зэв мича видзӧдантор.

— Неужели татшӧм ичӧтикторйысь вермас взорвитчыны эшелон ставнас? — минасӧ видлаліг юаліс Левицкий.

— Ассяньыс минасьыс ыджыд взрыв оз ло, но таысь взрывайтчӧны снарядъяс, ӧзйӧ горючӧй.

— Кытчӧ бурджык сійӧс пуктавны?

— А вот думыштам. Пуктыны кӧ бӧжас, немецъяс вермасны отцепитны сотчысь вагонъяссӧ да кольӧм составсӧ нуны водзӧ. Татшӧмтор жӧ вермас артмыны, заложитны кӧ минасӧ воддза вагонӧ. Ме ногӧн, медся надежнӧй лоӧ — быд составӧ заложитны кык мина: ӧтиӧс — состав юрас, мӧдӧс — шӧрас. Заводитчасны взрывъяс шӧрас, ӧзъяс и бӧжыс, а отцепитнысӧ найӧ оз удитны.

Ляскавны минаяс вагон бердӧ абу жӧ дзик надежнӧй. Кутшӧм осмотрщик веськалӧ, а то вермасны и казявны. Бурджык пырны вагонӧ да пуктыны минаяссӧ веськыда боеприпасъяс пытшкӧ.

Найӧ сёрнитчисны сигналъяс йылысь операцияяс дырйи. Сэк жӧ, «Муся» сӧветуйтӧм серти, Ефремов сеталіс кличкаяс: аслыс — «Хрен», Лавриненколы — «Кошка», Левицкийлы — «Мотя».

«Хрен» сетіс ёртъясыслы карбиднӧй пӧнар, кык мина да петкӧдліс, кыдзи накӧд вӧдитчыны.

Ноябрь первой лунӧ рытнас станцияын гӧтӧвитісны мӧдӧдны ыджыд состав боеприпасъясӧн. «Кошка» да «Мотя» уджалісны нин ӧтлаын войся сменаын, видзӧдісны снарядъяс да авиабомбаяс грузитӧм бӧрся. «Хрен» петіс аслас кабинетысь, кытшовтіс эшелонсӧ да, «Кошка» дінті мунігӧн, вашнитіс:

— Делӧыс няня. Действуйтӧй.

— Штучкаясыс — ватник улын, — довкнитіс мӧдыс юрнас.

«Хрен» муніс. «Кошка» да «Мотя», эшелон дорын бергалӧмӧн, корсисны удобнӧй здук. Часӧвӧй-немеч муніс на дінті паровозлань, «Кошка» суныштіс эшелон улӧ, ӧдйӧ кайис мӧдар бокӧдыс вагон люкӧ, зарядитіс минасӧ да пуктіс сійӧс снаряд ящикъяс костӧ. Виччысис сигнал, медым петны вагонсьыс, но лои задержка. «Мотя», часӧвӧйлысь кок шыяс кылӧмӧн, сувтіс матӧджык поезд дорӧ да веськӧдіс пӧнарлысь югыдсӧ немецлы синъясӧ, петкӧдлӧмӧн, мый тані железнодорожникъяс. А ачыс, быттьӧ видлаліс рельсъяссӧ, кыкысь таркнитіс рельсас. Тайӧ означайтіс: «ӧпаснӧ, эн шумит».

Немец матыстчис «Мотя» дінӧ да сыкӧд тшӧтш кутіс видзӧдны рельсъяс вылӧ.

— Гут, гут, — индіс «Мотя» рельсъяс вылӧ.

— Яволь, яволь, гут, — лайкнитіс юрнас немец да муніс водзӧ.

Кор кок шыясыс лӧнисны, «Мотя» негора таркнитіс куимысь: «спокойнӧ, позьӧ петны».

Найӧ мунісны воддза вагон дорӧ. Татшӧм ногӧн жӧ «Кошка» пуктіс снарядъяс пытшкӧ мӧд мина.

«Хрен» ёна нервничайтіс. Сійӧ ветлӧдліс аслас кабинетын пельӧсысь пельӧсӧ. Пырис «Кошка» да доложитіс, мый ставсӧ вӧчӧма.

Терпитны вермытӧг кутісны виччысьны поезд мӧдӧдӧм. Коли час, мӧд, а поезд век сулалӧ. «Хрен» волнуйтчис:

«Чорт возьми! Минаяс кӧ взорвитчасны станцияын, немецъяс пырысь-пыр уськӧдчасны корсьны диверсантъясӧс».

Коли ещӧ кымынкӧ минута. Медбӧрын эшелон мӧдӧдчис войвылӧ, Перекоплань. «Хрен» кокньыда лолыштіс да тэрмасьтӧг муніс гортас. Войыс вӧлі лӧнь, шоныд.

— Талун огӧ кутӧй узьны, мыйкӧ должен лоны, — шуис сійӧ Людалы.

Найӧ петісны балкон вылӧ. Кадыс колис зэв ньӧжйӧ... И друг кыліс зэв ён взрыв. Сы бӧрся мӧд, коймӧд. Стеклӧяс ӧшиньясын зилякылісны. Горизонтын ыпнитіс би. Взрывъяс эз ланьтлыны куим час чӧж.

Асывнас «Хрен» ордӧ кабинетас локтіс «Кошка».

— Миян йиркнитіс Кара-Кият станцияын! — вашнитіс сійӧ ёна радлігтыр да уськӧдчис окавны «Хренӧс».

— Ставыс лючки-ладнӧ, гӧгӧр бур, — вочавидзис «Хрен» аслас радейтана поговоркаӧн. — А кӧні «Мотя»?

— Войнас сійӧс срочнӧ мӧдӧдісны вспомогательнӧй поездӧн взрыв лоан местаӧ. Дежурнӧй немец котраліс йӧй моз. «Партизан, партизан! — горзӧ. — Аллес капут!»

Ефремов ордӧ пыраліс ӧти служащӧй.

— Кывлінныд войнас канонадасӧ?

— Эг, ме узи, — спокойнӧя вочавидзис сійӧ.

— Мый ті! Кыдз нӧ позьӧ вӧлі узьны? Шуӧны, краснӧй десант пӧ шыбитӧма самолётъяс вывсянь Сарабузын. — Сійӧ котӧрӧн петіс кабинетысь, десант йылысь «по секрету» став паныдасьысьяслы висьталігтыр.

Рытъядорыс воис «Мотя» да висьталіс, мый уджаліс туйяс весалӧм кузя. Взрывъясӧн бырӧдӧма став эшелонсӧ, жугӧдӧма дзикӧдз Кара-Кият станциясӧ, туйсӧ, да поездъяслысь ветлӧм дугӧдӧма. Главнӧй линиянас лоӧ ноксьыны этша вылӧ вежон. Ӧні поездъяссӧ лэдзисны кытшола ветка кузя. Немецъяс зэв ёна волнуйтчӧны, а русскӧй рабочӧйяс серавлӧны.

Мӧд луннас жӧ «Кошка» удачнӧя заложитіс кык мина бензин нуысь составӧ. Но поводдяыс вӧлі кӧдзыд, минаяс ас кадӧ эз взорвитчыны, составыс муніс Перекопӧ, да тайӧ минаяс действиелысь результатъяссӧ тӧдмавны эз удайтчы.

Ноябрь дас нёльӧд лунӧ «Кошка» да «Мотя» минируйтісны вагон кислороднӧй баллонъясӧн да горючӧйӧн. Взрывъяс лоины Джанкойын, выгружайтанінас. Вагоныс сотчис.

Ноябрь дас витӧд лунӧ пуктісны минасӧ патрон вагонӧ. Богемка — Воинка перегонын вагоныс взорвитчис. Кык орчча вагоныс сёян-юанӧн сотчисны.

Ноябрь дас квайтӧд лунӧ «Кошка» минируйтіс состав горючӧйӧн. Сотчис кӧкъямыс вагон бензинӧн.

Сійӧ жӧ войӧ «Кошка» да «Мотя» заложитісны мӧд мина крупнокалибернӧй снарядъяс тыра вагонӧ. Но Сейтлер станцияын тайӧ жӧ состав вылӧ шыбитіс бомбаяс миян самолёт, да диверсантъяслы эз удайтчы тӧдмавны: на минаысь али авиабомбаысь сотчис составыс.

Ноябрь дас сизимӧд лунӧ Каранкут — Джанкой перегон вылын лэбис воздухӧ состав боеприпасъясӧн. Вӧлі бырӧдӧма кызь сизим вагон, виӧма дас да ранитӧма дас кӧкъямыс немецӧс да румынӧс. Поездъяслӧн ветлӧм орліс дас кык час кежлӧ.

Сійӧ местаясын, кӧні лоавлісны аварияяс, немецъяс пыр жӧ арестуйтавлісны уна русскӧйясӧс. Но составъяс взрывайтчисны немецъяслӧн син водзаныс, унаысь луннас, да мыжтӧмлуныс сійӧ йӧзлӧн, кодъяс случайнӧ лоавлісны авария местаын, вӧлі дзик тыдалана.

Сэки немецъяс пондісны мудеравны. Найӧ заводитісны формируйтны боеприпасъясӧн эшелонъяс русскӧйясысь гусьӧн. Формируйтісны «комбинированнӧй» составъяс: кык-куим вагон кутшӧмсюрӧ грузӧн да кык-куим вагон боеприпасъясӧн, кымынкӧ тыртӧм вагон — вит-квайт бара снарядъясӧн.

«Хрен» да сылӧн отсасьысьясыс ӧдйӧ казялісны, мыйын делӧыс, но ӧні эшелон взорвитӧм вылӧ колӧ вӧлі уна мина.

Мекӧд аддзӧдчылігъясӧн «Муся» волнуйтчис да норасис:

— «Хренлӧн» группа бара оз действуйт, абуӧсь минаяс. Гӧгӧрвоанныд, абуӧсь минаяс!

Ме, кыдзи верми, «лички» подпольнӧй центр вылӧ, но минаяс вӧрысь ыстісны век жӧ тырмытӧма. Меным ковмыліс юклыны минаяссӧ куим диверсионнӧй группа костын: «Саввалӧн» — Сарабузын, Вася Бабийлӧн — Симферопольын да «Хренлӧн» — кӧрт туй вылын.

Медся важнӧй участок вӧлі «Хренлӧн» участок. Сы вӧсна ме торйӧдавлі сылы минаяссӧ первой ӧчередьӧ.

Дас коймӧд глава

Уджӧй менам вочасӧн кутіс ладмыны. Подпольнӧй группаясӧ пыралісны выль сӧветскӧй патриотъяс, найӧ отсӧгӧн ми корсялім бур конспиративнӧй квартираяс да дасьтім помещение радиостанция улӧ.

Ольга Шевченкоӧс ме инді аслым связнӧйӧн Симферополь да Сарабуз кузя, Евгения Лазаревна — «Нина» — отсасис меным организационно-политическӧй удж кузя. «Мусялӧн» верӧсыс Иван Михайлович Волошинов велаліс зэв бура подделывайтны паспортъяс да мукӧд документъяс подпольщикъяслы.

Миян организацияным ёна быдмис и лыд боксянь. Действуйтісны нин патриотическӧй группаяс Симферополь станцияын, симферопольскӧй паровознӧй депоын, хлебозаводын, кӧмкот вуран фабрикаын. «Трудовӧй Октябрь» заводын, типографияын, связь управлениеын, карса театрын, строительнӧй контораын да Водоканалын, больничаын, тубдиспансерын, детскӧй дом бердын, транспортнӧй гужевӧй контора бердын, Сарабуз станцияын, сарабузскӧй аэродром вылын, Азат, Ново-Андреевка да Кичкино сиктъясын.

Быдногыс ме зіли корсьны старик Беленковӧс, кличка серти «Ланцовӧс», кодӧс Владимир Семёнович кольлӧма Симферопольӧ удж вылӧ.

«Нина» пыр меным удайтчис тӧдмавны, мый немецъяс став душевнобольнӧйяссӧ бырӧдӧмаӧсь душегубкаясын, а больничасӧ сетӧмаӧсь немецкӧй воинскӧй частьлы. Мый лои старик-стӧрӧжкӧд, нинӧм эз тӧд.

Подпольнӧй организация быдмӧмкӧд да агитационнӧй, разведывательнӧй да диверсионнӧй удж паськалӧмкӧд йитӧдын сувтіс вопрос места вылын руководящӧй партийнӧй орган лӧсьӧдӧм йылысь. Менам предложение серти областнӧй подпольнӧй центрӧн вӧлі вынсьӧдӧма ВКП(б)-лӧн карса подпольнӧй комитет. Ме — секретарь, Евгения Лазаревна — организационно-политическӧй удж кузя менӧ вежысь. Ме кори «вӧрлысь» сетны меным военно-диверсионнӧй удж кузя вежысьӧс. Ӧні сійӧ эз на вӧв, ме ачым веськӧдлі тайӧ уджӧн, а «Костя» отсасис меным боеприпасъяс да оружие видзӧмын.

Йитӧд кутӧм могысь да патриотическӧй группаяслӧн уджӧн непосредственнӧя веськӧдлӧм могысь ми назначиталім горкомлысь ответственнӧй организаторъясӧс. Ответственнӧй организаторъясӧн вынсьӧдім «Мусяӧс», «Савваӧс», Филиппычӧс, «Штепсельӧс», «дядя Юраӧс», Вася-сапожникӧс да «Лукаӧс» — Степан Васильевич Урадовӧс.

Быд ответственнӧй организатор дорӧ ми закрепитім патриотическӧй группа, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма наӧн аснаныс. Ответственнӧй организаторъяслӧн обязанностьясӧ вӧлі пырӧ: век кутны йитӧд группаса руководительяскӧд, информируйтны налы текущӧй событиеяс йылысь да горкомлӧн решениеяс йылысь, снабжайтны найӧс литератураӧн, оружиеӧн, взрывчатӧй веществоясӧн, босьтавны налысь разведданнӧйяс. Решениеын ми торйӧн пасйим, мый подпольнӧй организацияса быд член обязан нуӧдны разведка.

Став подпольщикъяслы шуим сетны кличкаяс. Ме, кыдзи горкомса секретарь, сетлі кличкаяс горкомса членъяслы, ответственнӧй организаторъяслы да ёртъяслы, кодъяс кутісны йитӧдсӧ веськыда мекӧд. Ответственнӧй организаторъяс сеталісны кличкаяс патриотическӧй группаясса руководительяслы, а бӧръяясыс — асланыс группаса членъяслы.

Патриотическӧй группаяссӧ ми лӧсьӧдалім куим-вит мортысь. Группаса членъяс, кыдзи правилӧ, не долженӧсь вӧлі тӧдны мӧда-мӧдсӧ да тӧдмасьлісны сӧмын кутшӧмкӧ задание ӧтвылысь олӧмӧ нуӧдігӧн.

Дисциплина ёнмӧдӧм могысь, кывкутӧм кыпӧдӧм да патриотическӧй группаясӧс партиялӧн горком гӧгӧр топыдджыка котыртӧм могысь вӧлі решитӧма, мый быд подпольщик должен сетны клятва. Ми примитім том йӧз организация клятвалысь текстсӧ, но горкомлӧн первой заседание вылын жӧ ме тӧдчӧді, мый подпольщиклы некутшӧм ногӧн оз позь кырымавны клятвасӧ збыль ним-овӧн.

Ми шуим, мый клятваяс кутасны принимайтсьыны индивидуальнӧй порядокӧн. Клятваяссӧ лоӧ номеруйтӧма да кырымалӧма кличкаясӧн. Клятва сетысь быд подпольщик обязан тӧдны ассьыс номерсӧ.

Группаса руководительяслы ми тшӧктім кык вежонся срокӧн оформитны клятва примитӧмсӧ став подпольщикъяссянь, лӧсьӧдны списокъяс кличкаяс серти да индыны, клятвалысь кутшӧм номер кодлы сетӧма, и сдайтны найӧс горкомӧ.

Клятва примитӧм водзвылын группаса руководительяс долженӧсь вӧлі бура прӧверитны быд подпольщикӧс, медым мездысьны став трусъясысь, болтунъясысь да сомнительнӧй йӧзысь.

Менӧ предупредитісны, мый гестапо ысталӧ сӧветскӧй йӧз дінӧ ассьыс агентъясӧс вӧрысь партизанъяслӧн штабсянь «представительяс» ним улын.

Нинӧм виччысьтӧмыс таын эз вӧв. Вермӧма жӧ вӧлі кутшӧмкӧ провокатор писькӧдчыны партизанъяслӧн самӧй штабӧдзыс, кор ме вӧлі вӧрын на, да неуна эз нуӧд менӧ аслас «конспиративнӧй» квартираӧ.

Ми предупредитім ассьыным став йӧзӧс, медым горком индытӧг некутшӧм «представительясӧс вӧрысь» эз сибӧдны да сёрнияс накӧд эз нуӧдны.

Выль членъясӧс подпольнӧй организацияӧ босьталім ёна бӧрйысьӧмӧн, босьталім сӧмын найӧс, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ немецъяскӧд тышын.

Карсӧ ми юклім районъяс вылӧ, быд районӧ прикрепитім патриотическӧй группа. Медым паськыдджыка тӧдмӧдны йӧзӧс фронтъяс вылын положениеӧн, решитім котыртны информбюролысь сводкаяс примитӧм могысь кык выль пункт — Сарабузын да Симферопольын и быд куим лунын патриотическӧй группаясса ответственнӧй организаторъяслы да руководительяслы лэдзавны Совинформбюролысь ки помысь гижӧм сокращённӧй сводкаяс.

Симферопольӧ менам вотӧдз на комсомольскӧй организация лэдзавлӧма листовкаяс «Рӧдинасянь юӧръяс». Подпольнӧй центр ыстіс миянлы неыджыд типографскӧй станок. Ми ыдждӧдім тиражсӧ сюрс экземплярӧдз, и листовкаяс петісны быд дас лунын ӧтчыдысь не шочджыка.

Группаясса ответственнӧй организаторъяс пыр ме зіли сетны быд подпольщиклы конспирацияын практическӧя уджалӧмлысь навыкъяс: кыдзи колӧ нуӧдны сійӧ либӧ мӧд задание, кыдзи, опасность йылысь предупреждайтігӧн, используйтны условнӧй знакъяс — занавескаяс, ӧшинь вылысь цветъяс да сідз водзӧ.

Колӧ шуны, мый медся ёна ме тревожитчи том йӧз вӧсна. «Костя» вылӧ видзӧдӧмӧн ребята частӧ мунісны ковтӧм да ӧпаснӧй риск вылӧ.

Со, например, лэдзисны листовка. Медся бур найӧс клеитавны сэтшӧм местаясын, кӧні шочджыка овлӧны немецъяс да кӧні листовкасӧ вермасны лыддьыны унджык сӧветскӧй йӧз. Но «Костя» радейтіс петкӧдлыны ассьыс збойлунсӧ да зілис клеитавны листовкаяссӧ сэтчӧ, кӧні найӧ вайлісны медся этша пӧльза, — гестапо ӧдзӧсӧ, полицейскӧй участокъясӧ. Ӧтчыд ребята слӧймӧдчӧмаӧсь шыбитны «Рӧдинасянь юӧръяс» весиг аслыс градоначальниклы кабинетас!

Тайӧ вӧлі зэв смела вӧчӧмтор, но унаысь немецъяс тӧдмавлісны листовка петӧм йылысь водзджык сӧветскӧй йӧз дорысь, да лёкалӧмӧн уськӧдчывлісны корсявны подпольщикъясӧс.

Партияса горком предупредитіс «Костяӧс» да Хохловӧс сы кузя, медым ребята прӧста эз шландайтны кар кузя, да запретитіс налы вӧчавны вечеринкаяс, кодъяс абу вӧлі йитчӧмаӧсь миян уджкӧд.

«Костя» зэв вӧлі недӧвӧлен том йӧз организация делӧясӧ горкомлӧн «сюйсьӧмӧн». Но зэв регыд мысти менам полӧмъяс вынсялісны: декабрь сизимӧд лунӧ комсомолецъяслӧн лои ыджыд провал.

Воддза луннас Борис Хохлов «Костякӧд» ӧтлаын вӧліны ме ордын. Ми обсуждайтім декабрь тӧлысь вылӧ том йӧз организация уджлысь план. Индім нуӧдны кымынкӧ диверсия, сы лыдын «Краснӧй» совхозын боеприпасъяс взорвитӧм. Ме сеті «Костялы» меӧн гижӧм листовка Крымын немецъяслӧн зверствояс йылысь да кори сійӧс регыдӧн печатайтны.

Листовкасӧ тайӧс вӧлі гижӧма со мый кузя.

Пырджыксӧ немецъяс восьсӧн этша сёрнитлісны партизанъяс йылысь, гусьӧн видзисны налысь подрывнӧй уджсӧ да зілисны висьтавлыны мирнӧй олысьяслы, мый партизанъясӧс бырӧдӧма. Но 1943 вося ноябрсянь партизанъяс сэтшӧм ёна кутісны беспокоитны немецкӧй командованиеӧс, мый гестаполы ёна лои паськӧдны печатьын пропаганда. Найӧ чуксалісны населениеӧс партизанъяскӧд активнӧй тышӧ да кӧсйысисны предательяслы гырысь наградаяс.

Медым лёкмӧдны румынъясӧс партизанъяслы паныд, немецъяс вӧчисны гнуснӧй провокация.

Салгирскӧй улича вылын вещевӧй складысь, кӧні уджалісны штрафнӧй румынъяс, кымынкӧ мортӧс вӧлі ыстӧма быттьӧкӧ вӧр сыналӧм вылӧ. Регыд вайисны тайӧ румынъясыслысь шойяссӧ. Налысь вӧлі перъялӧма синъяссӧ, вундалӧма ныръяссӧ да паръяссӧ. Урӧдитӧм шойяссӧ, «партизанскӧй зверствояс» докажитӧм могысь, немецъяс пуктылісны йӧз син водзӧ, лэдзисны воззвание Крымса став каръяс кузя.

Та йылысь ми и решитім гижны листовкаын.

«Костя» муніс водзджык, а ми Борякӧд дыр на сёрнитім. Помнита, тайӧ рытас ме тшӧкті сылы дугдыны босьтавны комсомольскӧй членскӧй взносъяс, — ӧнӧдз сійӧ и ачыс быд тӧлысь босьтавліс найӧс да кырымасьліс комсомольскӧй билетъясас. Ми сёрнитчим том йӧз организацияса став членъяслы кличкаяс лӧсьӧдӧм йылысь, сёрнитчим аддзысьлыны сыкӧд кык лун мысти, кор «Павлик» бӧр воас почтаӧн вӧрысь.

Сы йылысь, мый лоӧма тайӧ вояс, меным висьталіс Борислӧн мамыс — Софья Васильевна Хохлова.

Рытнас Вася Нечипас вайис налы квартираас листовкаясӧ заголовокъяс вылӧ гырысь шрифт. Мамыс тӧдіс пиыс подпольнӧй удж йылысь. Сійӧ дзебис шрифтсӧ. Ужнайтӧм бӧрын Борис игналіс ӧдзӧссӧ да гижис ноябрын комсомольскӧй организациялӧн удж йылысь отчёт, медым матыса почтаӧн ыстыны сійӧс вӧрӧ.

Комнатаас вӧлі шоныд. Софья Васильевналы удайтчис судзӧдны изшом быдса куим лун кежлӧ. Ломтысис дзузган. Узьны водтӧдз Боря кыскис гӧрд коркаа ичӧтик книжка.

— Кывзы, мама, ме лыддя тэныд настоящӧй геройяс йылысь.

— Лыддьышт, пиукӧ.

Борис лыддьӧма сылы Краснодонын «Молодая гвардиялӧн» боевӧй делӧяс йылысь.

— Аддзан, мама, кутшӧмӧсь настоящӧй комсомолецъясыд! Мучитісны найӧс страшнӧй пыткаясӧн. Ставныс пӧгибнитісны, но рӧдиналы изменникъясӧн эз лоны. Ми сідзжӧ кутам тышкасьны, кыдзи Олег да сылӧн ёртъясыс.

— Сійӧ сідз, Боря, — мамыслӧн синваыс петіс, — но ме ог кӧсйы, мед тіянлы воис сэтшӧм жӧ страшнӧй пом.

— Эн пов, мама, ми кутам йитӧд вӧркӧд. Лоӧ кӧ опасность — мунам партизанъяс дорӧ.

Боря дыр сёрнитіс мамыскӧд, мечтайтіс, мый Краснӧй Армия воӧм бӧрын мунас фронт вылӧ помӧдз нӧйтны фашистъясӧс, а война бӧрын кутас велӧдчыны.

Сійӧ водіс узьны сёрӧн.

Софья Васильевна, кыдзи пыр, видзӧдліс пызан ящикъясӧ, перйис сэтысь Нечипасӧн вайӧм шрифт, Борялысь кутшӧмсюрӧ гижӧдъяс, босьтіс пызан вылысь краснодонецъяс йылысь брошюра. Ставсӧ тайӧс сійӧ дзебис важ валеги пытшкӧ да сюйис сійӧс аслас крӧвать улӧ. Сэсся пӧрччысьтӧг водіс, но унмовсьыны эз вермы, — краснодонецъяслӧн судьбаыс зэв ёна сійӧс волнуйтіс.

Сійӧ чеччис, ньӧжйӧникӧн матыстчис пи дінас. Боря нюммуніс.

— Узь, мама!

— Тэ ӧд со он жӧ узь, — мамыс пуксис сы дінӧ крӧвать вылас. — Сьӧлӧмӧй менам висьӧ. А друг тіянкӧд лоӧ сійӧ жӧ, мый и Краснодонса комсомолецъяскӧд?

— Ой, мама! Мый нӧ тэ долян! «Лоӧ, лоӧ». Нинӧм миянкӧд оз ло, ставыс миян лючки. Ме тэныд висьтавлі нин; мыйкӧ кӧ лоӧ, ми мунам вӧрӧ.

— А онӧ кӧ удитӧй?

— Удитам, — увереннӧя вочавидзис Боря. — Чуксав менӧ водзджык. Менам колӧ ветлыны ӧтилаӧ, а воӧм мысти кутам завтракайтны.

Софья Васильевна водіс. Медым не волнуйтны писӧ, лэдзсис узьӧм улӧ, но унмовсьынысӧ сідзи эз и вермы. Пыр кывзысис.

Медбӧрын ставень пӧвъяс костӧд заводитіс тӧдчыштны югдыштӧм. Софья Васильевна чеччис да заводитіс идравны комнатасӧ.

Друг сійӧ кыліс пос вылысь да коридорысь чорыд кок шыяс. Сьӧлӧмыс сылӧн вӧрзис.

Кутісны йиркӧдчыны. Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да кынмис места вылас — немецъяс! Найӧ уськӧдчисны комнатаӧ.

— Кӧні Хохлов? — пистолетӧн ӧвтчигтыр горӧдіс ӧти рочӧн.

Немец уськӧдчис Борис дінӧ. Нетшыштіс эшкынсӧ да кватитіс сійӧс веськыд киӧдыс, тыдалӧ повзис, оружиеӧн водзсасьӧмысь.

Но Борялӧн нинӧм эз вӧв. Немец видзӧдліс юрлӧс улас, матрац улас, крӧвать улас.

— Пасьтась ӧдйӧ, — тшӧктіс сійӧ Борислы да мукӧд гестаповецъяскӧд тшӧтш заводитіс шобсьыны комнатаас.

Шыблалісны кӧлуйсӧ шифоньерысь, сундукысь, ящикъясысь, но Софья Васильевналысь валегисӧ, коді вӧлі крӧвать улын, эз вӧрзьӧдны.

Борис кӧсйис босьтны тув йылысь пальтосӧ. Ӧти немец тойыштіс сійӧс, кватитіс пальтосӧ, гугӧдіс зепъяссӧ, видлаліс увтассӧ да сӧмын сэки шыбитіс сійӧс Борислы.

Софья Васильевна котӧрӧн петіс сы бӧрся коридорӧ. Немецъяс кытшын Борис лэччис пос кузя. Сійӧ бергӧдчыліс мамыслань, нюммуні да спокойнӧя шуис сылы:

— Нинӧм, мама, нинӧм...

Мамыс уськӧдчис комнатаӧ, кӧмаліс башмакъяс, котӧрӧн бӧр петіс ывлаӧ. Керка дорын некод нин эз вӧв.

Борисӧс арестуйтӧм йылысь ме тӧдмалі сійӧ жӧ луннас «Костясянь».

Ме — важ подпольщик, унатор аслам нэмын аддзылі, но ме ог вермы висьтавны, кутшӧм меным вӧлі сьӧкыд. Сьӧлӧм доймытӧдз сьӧкыд вӧлі думайтны, мый со ӧні, тайӧ минутаяс, дзик неылын месянь пытка улын мучитчӧ тайӧ зэв шань, кыпыд детинкаыс.

Сійӧ жӧ лунӧ ме тӧдмалі, мый том йӧз организацияын провалъяс мунӧны водзӧ.

Асывнас вевта грузӧвик сувтіс керка дорӧ, кӧні оліс Лида Трофименко, код йылысь сэтшӧм кыпыд сьӧлӧмӧн пыр висьтавліс меным Борис.

Машинаысь петісны гестаповецъяс. Нёльӧн кольччисны видзны петанінсӧ, куимӧн пырисны керкаӧ.

Шуд вылӧ, Лида Трофименко эз вӧв гортас. Тайӧ луннас сійӧ муніс удж вылӧ водзджык мукӧд лунъяс серти. Гортас вӧліны сылӧн мамыс да кык ичӧтджык чойыс.

— Лида тані олӧ? — юаліс ӧти гестаповец.

— Да, — шуис мамыс, — но сійӧ абу. Сійӧ муніс удж вылӧ.

— А тайӧ коді? — гестаповец индіс нывъяс вылӧ.

— Тайӧ менам ичӧт нывъяс.

— Кодӧс на пиысь шуӧны Зояӧн?

— Зояыс миян семьяын абу.

— А гашкӧ эм Зоя? Думыштӧй! — немец испытайтана видзӧдіс нывъяс вылӧ да мам вылӧ.

Лидалӧн мамыс бура тӧдіс комсомолкаясӧс-подпольщицаясӧс Зоя Рухадзеӧс да Зоя Жильцоваӧс, но вочавидзис чорыда:

— Сэтшӧмсӧ ме ог тӧд.

— Со кыдз! И Лида абу, и Зояӧс онӧ тӧдӧй? Босьтӧй тайӧясӧс! — тшӧктіс гестаповец салдатлы нывъяс вылӧ индӧмӧн. — А кӧні уджалӧ Лидаыд?

— Кӧнкӧ главнӧй улича вылын... — Кӧні, бурасӧ ог тӧд, — бӧрдӧм сорӧн шуис мам.

Гестаповецъяс шобисны ставсӧ, нинӧм эз аддзыны, босьтісны нывъяссӧ да мунісны.

Мыйӧн сӧмын немецъяс саялісны, мамыс, асьсӧ шогысла помниттӧг, котӧртіс Лида дінӧ удж вылас. Корис сійӧс коридорас да висьталіс, мый чойяссӧ арестуйтісны.

Лида уськӧдчис аслас пызан дорӧ. Ящикас казеннӧй бумагаяскӧд ӧтлаын сылӧн вӧлі дзебӧма карта вӧрӧ туй пасйӧдӧн да кымынкӧ записка разведданнӧйясӧн, кодӧс сетісны сылы группаса членъяс. Ставсӧ тайӧс сійӧ шыбитіс ломтысян пачӧ.

Пырис заведующӧй дінӧ кабинетас.

— Разрешитӧй меным мунны. Воис мам, гортын мыйкӧ лоӧма.

— Уна-ӧ кад тэныд колӧ?

— Час кык.

Начальник разрешитіс.

Лида мамыскӧд муртса удитісны мунны улича пельӧсӧдз, кыдзи учреждение дінас сувтіс машина да сэтысь петісны кыкӧн гестаповскӧй формааӧсь.

Мунігас мамыс висьталіс, мый немецъяс корсьӧны кутшӧмкӧ Зояӧс.

На всякий случай найӧ решитісны предупредитны и Рухадзеӧс да Жильцоваӧс.

Сёрнитчисны, мый Лида кутас мыйкӧдыра овны Шура Цурюпа ордын — Женя Островскаялӧн ылі рӧдня ордын, код пыр ребята коркӧ йитчисны Гриша Гузийкӧд.

Зоя Жильцова уджаліс кӧмкот вуран фабрикаын. Лида муніс сы дінӧ. Зоялӧн вӧлі висьӧ сьӧлӧмыс — порок — да ещӧ горшыс туберкулёзӧн. Сылы эз вӧв сьӧкыд вӧзйысьны больничаӧ, а ӧтлаын Лидакӧд сійӧ муніс предупредитны Хохловӧс.

Хохловъяс ӧдзӧсын ӧшаліс томан. Нывъяс мунісны сад йӧрӧ, пукалыштісны неуна, бара мунісны керка дортіыс да бара аддзисны томан. Зоя кутіс видчыны: кор колӧ, ребята некор оз овлыны гортаныс.

Ветлыштісны улича кузя, бара локтісны Борис ордӧ — томан. Орчча квартираысь петіс Софья Васильевна. Сійӧ чужӧм серти Лида пыр жӧ гӧгӧрвоис — лоӧма омӧльтор.

Софья Васильевна пыртіс нывъясӧс суседка комнатаӧ да, синваӧн тырӧмӧн, висьталіс налы Боряӧс арестуйтӧм йылысь.

Регыд воис Женя Семняков. Сійӧ должен вӧлі Борискӧд ӧтлаын мунны «Костя» ордӧ, набирайтны листовка. Борис эз лок сы ордӧ, и сійӧ муніс тӧдмавны, мый лоис.

Семняков зілис петкӧдлыны асьсӧ спокойнӧйӧн. Софья Васильевналӧн юалӧм вылӧ — мый вӧчны? — сійӧ вочавидзис:

— Энӧ шогӧ усьӧ. Колӧ виччысьыштны.

А нывъяслы шуис:

— Час дас ӧтиын локтӧй театр дінӧ. Сэні аддзысям да решитам, мый водзӧ вӧчны. Татчӧ сэсся энӧ локтӧй. Гашкӧ, квартира бӧрсяыс кыйӧдӧны.

Женя Семняков муніс «Костя» дінӧ, а Лида Зоякӧд — Шура Цурюпа ордӧ.

Регыд Цурюпа ордӧ локтіс и Зоя Рухадзе сукар нопйӧн.

— Регыдджык мунӧй вӧрӧ, — шуис Зоя, — со тіянлы туй вылӧ сукар. Менам ставыс пока чӧв-лӧнь, но век жӧ гортын узьлыны ог понды.

Сійӧ прӧщайтчис пӧдругаясыскӧд да муніс предупредитны мукӧд подпольщикъясӧс.

Шуралӧн керкаыс сулаліс двор пытшкын. Ӧшиньсяньыс тыдаліс став дворыс. Шура ломтіс плитасӧ, пуктіс чайник, босьтіс чер да петіс поткӧдлыны пес. Зоя Жильцова петіс жӧ керкасьыс, — сійӧ кӧсйис ветлыны аслас группаса став членъяс ордӧ.

Друг Шура казяліс, мый воротаӧд пырӧны кымынкӧ немец. Ӧти, кучик курткаа, кутіс мыйкӧ юасьны бельё ӧшӧдалысь нывбабалысь.

— Энлы! — сувтӧдіс пӧдругасӧ Шура.

Но Зоя эз кӧсйы манитчыны. Сійӧ тэрмасьтӧг муніс немецъяслы паныд, налӧн подозрительнӧя видзӧдлӧмъяс вылӧ внимание пуктытӧг, спокойнӧя прӧйдитіс на дінті да петіс улича вылӧ.

Шура жӧ ӧдйӧ бӧр пырис керкаас, тшӧктіс Лида Трофименколы лӧня пукавны, тойлаліс ортсысяньыс комнатасӧ, а ачыс уськӧдчис суседка ордас, коді оліс керка мӧд джынъяс.

— Тётя Поля! Ме пукышта тіян ордын, а ті босьтӧй менсьым пескӧс, быттьӧ ті сійӧс поткӧдлінныд, да пыртӧй татчӧ.

Тётя Поля гӧгӧрвоис: мыйкӧ неладнӧ! Котӧрӧн петіс дворӧ, кватитіс моздорас пессӧ да шӧйӧвошӧмӧн кутіс дворын ноксьыны: то пуктылас пессӧ, то бара босьтас моздорас.

Немецъяс дворса старӧстакӧд матыстчисны Шура квартира дінӧ да, томансӧ казялӧмӧн, сувтісны.

— Кӧні Шура? — юаліс тётя Полялысь кучик курткаа немец.

— Удж вылын.

— А кӧні сылӧн Владимир вокыс?

— Сійӧ муніс сиктӧ. Гӧтрасьӧма сэні — неважӧн ыстыліс мамыслы письмӧ.

Немец подозрительнӧя видзӧдліс пес вылӧ:

— А коді тані пессӧ поткӧдліс?

— Ме, — шуис тётя Поля.

— А кӧні ті оланныд?

— Со тані, орччӧн.

— Мыйла нӧ тані пессӧ петкӧдланныд?

— Ме сёрнитчи, мый кута поткӧдлыны пессӧ на колода вылын. Менам колода ни чер абу.

Кучик курткаа немец матыстчис ӧдзӧс дорӧ, кутчысис томанӧ да кутіс сійӧс бертлӧдлыны.

Комнатаӧ игналӧм Лида Трофименко, ӧшинь дорын йӧжгыльвидзиг, ставсӧ аддзыліс. Сійӧ сулаліс кулӧм нисьӧ ловъя.

Немец бертлӧдліс, бертлӧдліс томансӧ да эновтіс. Лида кыліс, кыдзи сійӧ муніс ӧдзӧс дорысь.

Тётя Поля котӧрӧн пырис квартираӧ да висьталіс Шуралы, мый немецъяс мунісны. Шура ырскӧбтіс дворӧ да ывласяньыс восьтіс аслас комнаталысь ӧшиньсӧ:

— Лида, чеччышт ӧшиньӧдыс, пышъям!

Мӧдыс чеччыштіс ӧшинь пыр дворӧ. Шура пӧдлаліс ӧшиньсӧ да пелька чеччыштіс забор вомӧн, Лида — сы бӧрся. Кыкнанныс найӧ лючки-ладнӧ пышйисны.

Войсӧ найӧ коллисны тӧдсаяс ордын разнӧй керкаясын.

«Костя» висьталіс, мый ребяталӧн провалыс лои случайнӧй помкаяс вӧсна: сы вӧсна, мый Борис Хохлов да Лида Трофименко омӧля нуӧдісны конспирация.

— Лидалӧн вӧлӧма вечеринка. Вӧлӧма и Борис. Ребята юыштӧмаӧсь, сьылӧмаӧсь сӧветскӧй сьыланкывъяс, висьталӧмаӧсь тостъяс. Гӧгӧрвоана, мый кодкӧ кывлӧма да донеситӧма. Гестаповецъяс волӧмаӧсь сӧмын на ордӧ, кодъяс вӧлӧмаӧсь тайӧ вечеринка вылас. Нывъяс зэв кузь кывъяӧсь, больгӧны, ӧд провалитчисны сӧмын Лида Трофименколӧн группаса членъяс...

Эз веритсьы меным, мый тайӧ вӧлі тадзи. И Боря Хохлов, и Лида как раз вӧліны зэв выдержаннӧй войтыр. Ме решиті прӧверитны «Костялысь» кывъяссӧ, но ӧні колӧ вӧлі тӧдмавны, кодъясӧс, явӧ провалитчӧмъяс кындзи, колӧ вӧлі ещӧ спасайтны.

— Кодъяс, тэ ногӧн, опасностьын? — юалі ме «Костялысь».

— Комитетса став членъяс, ӧд арестуйтӧмъясыс найӧс тӧдӧны.

Мукӧд комсомолецъяс лыдын, кодъясӧс колӧ вӧлі нуӧдны вӧрӧ, «Костя» шуис Шамиль Семирхановӧс. Ме чошкӧді пельӧс.

— Тайӧ сійӧ Семирхановъяслӧн пи, кодъясӧс шуӧны Долетовъяслысь семьясӧ предайтысьясӧн?

— Шамиль эз вермы кывкутны батьыс вӧсна, — шуис «Костя», — сійӧ миян морт.

Вензьыны вӧлі некор.

— Чукӧрт ставсӧ, кодлы грӧзитӧ опасность, да аски жӧ мунӧй вӧрӧ. Лоанныд сэні ставсӧ бура выясниттӧдз, — тшӧкті ме. — Типография да радиоприёмник пока кольлӧй надежнӧй местаӧ. Коді том йӧз организацияысь кольӧ мекӧд йитӧд вылӧ?

— Вася Бабий. Меным кӧ регыд оз кут позьны бӧр воны, «Павлик» йитас сійӧс тіянкӧд.

Декабрь кӧкъямысӧд лунӧ рытнас вӧлі мӧдӧдӧма вӧрӧ Лида Трофименкоӧс, Шура Цурюпаӧс да налысь мамъяссӧ, «Костяӧс», Женя Семняковӧс, Подскребовӧс да ещӧ кымынкӧ мортӧс, на лыдын и Шамиль Семирхановӧс.

Ме ысті подпольнӧй центрлы разведданнӧйяс, кодъясӧс меным сеталісны «Муся», «Хрен», «Савва» да мукӧд подпольщикъяс, а сідзжӧ подробнӧй письмӧ карын политическӧй обстановка йылысь да подпольнӧй организацияын положение йылысь.

Виччысьӧм могысь Вася Бабий вуджис мӧд квартираӧ да оліс сэні пропишитчытӧг.

Том йӧз организациялӧн провалыс, кыдзи и «Серголӧн» провалыс, эз заденит мекӧд йитчӧм подпольнӧй патриотическӧй группаясӧс. Но тайӧ провалъясыс кыпӧдісны гестаповецъясӧс кок йылас да сьӧктӧдісны миянлысь уджнымӧс.

Сы вӧсна, мый Борис волывліс ме ордӧ, а «Костя» чайтіс, мый Хохлов бӧрся кыйӧдчӧны, меным лои нуӧдны ачымӧс видзӧм кузя кутшӧмсюрӧ мераяс.

Ме решиті мунны Лазареваяс ордысь, тайӧс колӧ вӧлі вӧчны ещӧ и сы вӧсна, мый «Нинаӧс» утвердитӧма вӧлі ВКП (б) горкомса членӧн. Овны ӧти квартираын эз вӧв бур.

Ольга Шевченко отсӧгӧн ме вуджи Анна Трофимовна Наумова ордӧ, кӧні водзджык дзебсясис Подскребов, железнодорожникъяслӧн куим судта ыджыд керкаӧ, Карл Либкнехт улича вылын, 33 номер.

Кыдзи и Филиппыч ордын, Лазареваясысь мунӧм водзвылын ме бырӧді аслам олӧмлысь став следъяссӧ, бырӧді домӧвӧй книгаысь фиктивнӧй пропискасӧ. Лазарева висьталіс керкаса кӧзяйкаыслы, мый ме муні сиктӧ висьмӧм ныв дінӧ, дыр-ӧ сэн ола — оз тӧд, а сы вӧсна сійӧ решитіс пока менӧ не прописывайтны.

— Абу-ӧ тіян улича вылын киссьӧм керка? — юалі ме «Ниналысь»

— Мыйла сійӧ тіянлы?

— Медым гижны паспортӧ тіян местаӧ. Тайӧ колӧ, полиция кӧ кутас интересуйтчыны, кытысь ме вуджи Анна Трофимовна ордӧ.

Татшӧм керкаыс сюри. Ме подробнӧя юаси «Ниналысь» сэні олысьяс йылысь да сувтӧді сылысь номерсӧ аслам паспортын.

Анна Трофимовна встретитіс менӧ зэв бура, да, дыр думайттӧг, сӧгласитчис менам нелегальнӧй прописка вылӧ. Сійӧ вӧлі тайӧ керкаас старӧстаӧн. Домӧвӧй книгаыс вӧлі сы ордын жӧ.

Квартираыс вӧлі зэв удобнӧй. Мӧд судтаын, ӧшиньяссяньыс тыдаліс воротаыс да став дворыс.

Ме овмӧдчи ӧти комнатаын Анна Трофимовна племянниккӧд. Ваня вӧлі комсомолецӧн. Сійӧ окажитчис зэв бур ёртӧн, пырис подпольнӧй организацияса членӧ да зіля меным отсасис. Карса управаын «трудӧвӧй повинность кузя бюроын» техникӧн уджалігӧн, Ваня вермис повтӧг ветлӧдлыны кар кузя, тӧдіс, кӧні немецъяслӧн дотъяс да мукӧд укреплениеяс, да ставсӧ тайӧс висьтавліс меным. Сійӧ жӧ судзӧдавліс подпольщикъяслы справкаяс «трудӧвӧй повинность бюроын» уджалӧм йылысь.

Сійӧ комнатаӧ, кӧні коркӧ гусьӧн овлӧма Подскребов, ме лӧсьӧді ассьым мастерскӧй — стекольнӧйӧс да разнӧй дозмук ремонтируйтӧм кузя. «Нина» судзӧдіс меным официальнӧй удостоверение «Зеркальщик» артельсянь, кӧні висьтавсис, мый ме стекольщик да уджала тайӧ артельсянь гортын. Ме бара мӧді быдтыны тош, пасьталі ассьым уджалан паськӧмӧс, вӧчи инструментъяслы кык пӧвста пыдӧса ящик да тайӧ ящикнас ветлӧдлі кар кузя, сэтчӧ секретнӧй документъяс дзебӧмӧн.

Анна Трофимовна ордын овмӧдчӧм бӧрын, ме первой делӧӧн видлалі став квартирасӧ. Менӧ чуймӧдіс, кор ме аддзи зеркалӧ сайысь кык комсомольскӧй билет: Ванялысь да Анна Трофимовналӧн пӧгибнитӧм пиыслысь. Пызан йӧрсьыс меным сюри сылӧн жӧ дневник, кӧні сійӧ веськыда донъяліс немецъясӧс.

Дневник серти арталӧмӧн, тайӧ вӧлі зэв бур комсомолец. Ме юалі, кыдзи пӧгибнитіс сылӧн пиыс.

Анна Трофимовналӧн спокойнӧй, шань чужӧмыс дзикӧдз вежсис ненавистьысла.

— Сійӧ мунӧ вӧлі велосипедӧн, — висьталіс сійӧ. — Паныд локтіс немецкӧй грузӧвӧй машина. Пиӧй мунӧ вӧлі кыдзи колӧ, веськыдладорӧдыс, но немец нарошнӧ пондіс сійӧс топӧдны туй боклань. Пиӧй первойсӧ абу гӧгӧрвоӧма, а кор некытчӧ нин вӧлӧм воштысьнысӧ, абу удитӧма чеччыштнысӧ велосипед вывсьыс, да грузӧвикыс веськыда сы вывті мунӧма.

Сӧмын ӧні, Анна Трофимовна вылӧ видзӧдлігӧн, ме помӧдз гӧгӧрвои, мый вӧсна тайӧ нывбабаыс окотапырысь дзеблалӧма Подскребовӧс, дзеблалӧ ӧні менӧ да мыйла Ольга Шевченко сылы сэтшӧма дӧверяйтӧ.

Анна Трофимовна висьталіс меным аслас пи гибель йылысь, и меным бара уси дум вылӧ Боря, кӧть эськӧ меным кажитчӧ: мый кӧть ме эг вӧч, мыйӧн кӧть эг занимайтчы, Боря Хохлов йылысь мӧвп эз эновтлы менӧ.

Сылӧн мамыс, Софья Васильевна, миянлы висьталіс, мый Борисӧс пуксьӧдӧмаӧсь гестапоӧ, Студенческӧй, 12, кӧні пӧгибнитіс Сеня Кусакин.

Софья Васильевна ветліс сэтчӧ кымыныськӧ, кӧсйис аддзӧдчывны. Калымаліс сійӧ жӧ переводчицасӧ, кодлы сетавлӧмаӧсь взяткаяс Сеня Кусакинӧс арестуйтӧм бӧрын. Первойсӧ переводчица висьтавлӧма мамлы, мый нуӧдсьӧ следствие да сы вӧсна сетны нинӧм оз лэдзны. А кык недель мысти висьталӧма, мый Борисӧс ыстӧмаӧсь Германияӧ, да тшӧктӧма Хохловалы сэсся сы ордӧ не волывны.

Софья Васильевналӧн кынмис сьӧлӧмыс: ӧд Сеня Кусакин мамлы сідзжӧ шулісны.

Но тӧлысь кык мысти Борисӧс арестуйтӧм бӧрын Софья Васильевна ордӧ воис тӧдтӧм нывбаба да вашкӧдӧмӧн юаліс, Хохлова абу сійӧ.

— Да, Хохлова.

— Тіянлысь питӧ арестуйтісны?

— Да.

— Сійӧ ӧні пукалӧ Луговой вылын менам верӧскӧд да воккӧд ӧтлаын, — шуис нывбаба. — Меным тӧрыт ӧшинь пырыс удайтчис сёрнитыштны верӧскӧд. Сійӧ тшӧктіс висьтавны, мый тіян пиыд зэв омӧль. Мунам сэтчӧ ӧтлаын, гашкӧ, тіянлы удайтчас кӧть сёрнитыштны пиыдкӧд.

Сійӧ жӧ лунӧ кыкнан нывбабаыс мунісны Луговой вылӧ.

Найӧ гусьӧникӧн матыстчисны тюрьма дінӧ. Ӧшиньяссӧ пӧшти выліӧдзыс тувъявлӧма пӧвъясӧн. Кор часӧвӧйыс саяліс пельӧс сайӧ, найӧ котӧрӧн воисны ӧти ӧшинь дорӧ. Софья Васильевнакӧд воысь нывбаба негора чукӧстіс ассьыс верӧссӧ да шуис, мый воис Хохлова.

И друг Софья Васильевна кыліс Борислысь слабиник гӧлӧс:

— Мама, тэ тані? Тэ кылан менӧ?

— Кыла, пиукӧй, кыла, донаӧй! — Хохлова бӧрддзис.

Тайӧ здукӧ тюрьма дворын кыліс понъяслӧн зэв ёна увтчӧм. Нывбаба кватитіс Софья Васильевнаӧс киӧдыс. Сійӧ эз кӧсйы мунны. Нывбаба полігтырйи вашнитіс:

— Оз позь, оз позь, лыйлыны кутасны, найӧс нӧйтны кутасны.

Софья Васильевна котӧртіс нывбаба бӧрся. Кор пон увтчӧм ланьтіс, сійӧ бара матыстчис ӧшинь дорӧ да чукӧстіс Борисӧс.

— Мама, тэ тані на? — шыасис Борис.

— Да, пиукӧй, тані.

— Мун регыдджык, мӧдысь...

Тюрьмаын друг заводитчис кутшӧмкӧ ноксьӧм, сэсся лои чӧв-лӧнь, и мыйкӧдыра мысти дворын лёкногӧн пондісны эргыны да увтчыны понъяс.

Кор меным висьталісны та йылысь, менам сувтіс юрсиӧй. Луговой вылын гестаповскӧй застенок лыддьысис медся страшнӧйӧн. Тані пытайтісны быдсяма пыткаяснас. Бӧръя кадын — менам вӧліны стӧч сведениеяс — паськыда сэні практикуйтсис заключённӧйясӧс тшыг понъясӧн травитӧм, кодъяс йӧзӧс кувтӧдз курччавлісны.

Софья Васильевна быд лун ветлывліс тюрьма ӧшинь дорӧ, бӧрдіс, чуксаліс писӧ.

Борис эз вӧв.

Дас нёльӧд глава

Борисӧс арестуйтӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти вӧрысь воисны «Костя» да «Павлик». Ме получиті письмӧ подпольнӧй центрсянь. Павел Романович ёна тревожитчис том йӧз организация провалитчӧм вӧсна да поліс миян вӧсна.

«Тэнсьыд письмӧтӧ да информациятӧ пӧлучиті, — гижис сійӧ. Зэв омӧльтор лоӧма Борискӧд. Воштім зэв шань зонмӧс. Бура нуӧд конспирация, кыдзи ми тэкӧд сёрнитчылім. Тӧдмась йӧзкӧд сӧмын найӧс зэв бура прӧверитӧм бӧрын, а то вермас ставыс тайӧ помасьны зэв лёка. «Мусякӧд» кут йитӧд, а мукӧдкӧд, кодъяс кутасны асьнысӧ шуны «вӧрсянь представительясӧн», менам санкциятӧг категорически запрещайта йитчыны да принимайтны найӧс.

Политическӧй могъяс кольӧны важъясыс. Рация тэныд воас, мыйӧн сӧмын позьны кутас пуксьыны самолётъяслы. Ӧні поводдяыс оз лэдз. Минаяс ыста тырмымӧн, мыйӧн сӧмын воасны найӧ Ыджыд Му вылысь. Литература ыста...»

— «Костя» кӧсйис тіянӧс аддзӧдлыны, — шуис «Нина» вӧрысь вайӧм почта меным сетігӧн.

— А сылӧн ставыс чӧв-лӧнь?

— Сійӧ шуис, мый ставыс лючки-ладнӧ.

— Мед виччысьыштас, — думыштӧм бӧрын шуи ме. — Ме ачым сійӧс кора.

Делӧыс сыын, мый менсьым выль квартираӧс тӧдісны сӧмын куимӧн: «Нина», Ольга Шевченко да «Костя». Воддза кыкыс вылӧ ме верми пуктысьны ас вылӧ моз: кыкнанныс вӧліны серьёзнӧйӧсь, видзчысьысьӧсь да дисциплинированнӧй нывбабаясӧн.

«Костялӧн» поведениеыс жӧ менӧ ёна тревожитіс. Сійӧ унаысь асьсӧ кутіс зэв немдумайттӧг, сьӧкыда велаліс партийнӧй дисциплинаӧ. Артмӧм обстановкаын жӧ ӧти неосторожнӧй воськов вермис пӧгубитны не сӧмын сійӧс, но и ставсӧ, коді вӧлі сыкӧд йитчӧма.

Кодыр «Костя» вӧлі вӧрын на, ме тшӧкті «Мусялы» тӧдмавны том йӧз организация проваллысь помкаяссӧ. Нинӧм конкретнӧйсӧ сылы тӧдмавны абу удайтчӧма. Но тыдовтчис, мый некутшӧм вечеринка Лида Трофименко ордын — мый йылысь меным висьтавліс «Костя» — абу вӧлӧма. Вечеринкасӧ вӧчлӧмаӧсь Шамиль Семирханов ордын. «Костя» кындзи, некод подпольщикъяс пиысь сэні абу вӧлӧма. Вечеринкаыс мунӧма вель шумнӧя, но сэні участвуйтысьяс пӧвстысь некодӧс абу вӧлі арестуйтӧма.

Семирхановлысь овсӧ бара кылӧм бӧрын ме тшӧкті «Мусялы» пырысь-пыр жӧ тӧдмавны тайӧ морт йывсьыс ставсӧ, мый позьӧ.

Тыдовтчис, мый Долетовъяслысь семьясӧ лыйлӧм бӧрын, Шамиль новліс Николай Долетовлысь костюмсӧ. Николайлысь фотоаппаратсӧ Шамиль ачыс сдайтӧма гестапоӧ. Шамильлӧн вӧлі и пистолет, сы вӧсна сійӧ эз пов ветлӧдлыны уличаясті и гортас видзис тайӧ пистолетсӧ дзик восьсӧн.

Висьтася ӧні, ме зэв ёна сэки жалиті, мый вывті бережнӧя относитчи «Костя» самолюбие дінӧ да ачым эг прӧверит том йӧз организациялысь составсӧ. Эз-ӧ тайӧ Семирханов вӧснаыс пӧгибнит и Боря Хохлов?

Пӧжалуй, тайӧ весиг бурджык, мый Шамиль Семирханов вӧлі вӧрын. Ставсӧ, мый ми тӧдам, ми юӧртам вӧрӧ, а сэні сы бӧрся кокниджык лоӧ следитны.

— Ещӧ ӧтитор удайтчис меным тӧдмавны, — шуис «Муся». — Полициялӧн главнӧй управлениеын уджалӧ переводчицаӧн кутшӧмкӧ Лина. Сылӧн уна тӧдса немецкӧй офицер, но, найӧяс кындзи, сыкӧд «гуляйтӧ» кутшӧмкӧ Толя. Сылысь овсӧ ме эг вермы тӧдмавны. Прӧверитӧй, «Андрей» ёрт, абу-ӧ тайӧ кодкӧ тіян ребята пиысь да оз-ӧ используйт сійӧс тайӧ переводчицаыс провокационнӧй цельясын.

Ме некыдзи весиг эг вермы думыштны, мый сёрниыс мунӧ буретш «Костя» йылысь, но век жӧ юӧрсӧ колӧ вӧлі прӧверитны, и ме кори ас дінӧ «Костяӧс».

Сійӧ локтіс зэв весел да дӧвӧльнӧй вӧрӧ удачнӧя ветлӧмӧн. Ме сёрнитышті сыкӧд партизанъяс йылысь, а сэсся веськыда юалі:

— Кывзы, «Костя», кутшӧм Лина сійӧ, кодкӧд тэ гуляйтан?

Сійӧ неуна падмыштіс.

— Зэв шань ныв.

— А тэ тӧдан, коді сійӧ?

Ёна жӧ ме чуйми, кор сійӧ спокойнӧя вочавидзис:

— Тӧда. Сійӧ служитӧ полициялӧн главнӧй управлениеын. Но сійӧ миян морт, юӧрталӧ меным важнӧй сведениеяс.

— А мый именнӧ?

— Сійӧ кыдзкӧ предупредитіс менӧ, мый ме йылысь тӧдӧны полицияын.

— Збыльысь, зэв гажӧдана сведениеяс! Мыйла нӧ тэ та йылысь меным нинӧм эн висьтав?

— Ме ачым примиті мераяс. И ӧні ог ветлы полиция дінті.

— Немдумайттӧм жӧ тэ морт, — кутчысьны зільӧмӧн шуи ме. — Абу ӧмӧй тэныд гӧгӧрвоана, мый тэнӧ кӧ тӧдӧны полицияын, тэ удар улӧ сувтӧдан и асьтӧ и став организацияӧс? Пырысь-пыр орӧд йитӧдсӧ тайӧ Линаыскӧд!

— Но, мый ті! — чуймис Костя да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс восторженнӧя: — Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм сылӧн синъясыс!

Первой здукас ме весиг эг сяммы нинӧм вочавидзны талы. Но сэсся ме эг нин вермы кутчысьны да миян «Костякӧд» лои чорыд сёрни. Сійӧ кӧсйысис исправитчыны, но переводчица йылысь вопроссӧ ме век жӧ сувтӧді горкомлӧн обсуждение вылӧ, да ми официальнӧя потребуйтім, медым «Костя» орӧдіс тайӧ йитӧдсӧ.

Ме эг эскы сы выдержкаӧ да запретиті сылы волывлыны ме ордӧ квартираӧ.

Но том йӧз организацияса мукӧд членъяс йылысь колӧ висьтавны, мый татшӧм думайттӧмыс да недисциплинированностьыс эз вӧв некодлӧн. Зэв бура уджаліс «Павлик» — вӧркӧд менам связнӧй, — и диверсионнӧй группаса руководитель — скромнӧй, энергичнӧй Вася Бабий.

Вася да сылӧн ребятаыс асланыс уджын петкӧдлісны чуймӧдана изобретательность.

Ӧтчыд Бабийлы вӧлі сетӧма задание — взорвитны Симферополь станцияысь водокачка, медым немецъяслы эз ло паровозъясас ваыс да самӧй сійӧн кутны воинскӧй эшелонъясӧс водзӧ мӧдӧдӧмсӧ.

Колӧны вӧлі минаяс, а ми эгӧ удитӧй найӧс получитны. Вася Бабий думыштӧма, кыдзи петны тайӧ положениесьыс.

Немецъяс полісны миянлысь десантъяс чеччӧдӧмысь да дасьтісны взорвитавны кӧрт туй станцияяс да минируйталісны паровозъяс.

Вова Енджияк — Вася Бабийлӧн зэв бур ёрт — уджаліс делӧас слесарӧн да слӧймӧдчӧма гусявны паровоз вылысь минасӧ. Тайӧ минанас ребята и кӧсйисны взорвитны водокачка.

Толовӧй шашкаяс миян вӧліны, а колана кузьта бикфордов шнур эз вӧв, но ребята кӧртавлісны метр кузьта кусӧкъяс, да шнур вӧлі гӧтов.

Диверсионнӧй группаса руководительсянь меным унджыкысьсӧ волывліс дженьыдик донесение: «Сэкитӧ сэтшӧмтӧ йӧзӧн вӧчӧма сійӧтор и сійӧтор. Задание выполнитӧма». Но бӧрыннас диверсантъяс висьтавлісны меным подробнӧя быд операция йылысь.

Декабрь 4-ӧд лунӧ рытнас, пистолетъясӧн да карабинӧн вооружитчӧмӧн, Вася Бабий, Вова Енджияккӧд да Вова Ланскийкӧд мӧдӧдчисны задание выполнитӧм вылӧ.

Вӧлі кӧдзыд. Небесаын дӧввидзис тыр тӧлысь. Неылын водокачкасянь ребята куим час куйлісны садйын, виччысисны, кор саялас тӧлысь. Коркӧ кымӧръяс сукмисны, лои пемыд. Бабий ыстіс Енджиякӧс разведка вылӧ — прӧверитны, абу-ӧ водокачка дінын часӧвӧй. Енджияк кыссис водокачка дорӧ, кытшовтіс сійӧс. Ортсыас охрана эз вӧв, но водокачка пытшкын кылісны гӧлӧсъяс.

Бабий решитіс действуйтны пырысь-пыр. Ребята кайисны джуджыд пос кузя. Вася видліс ӧдзӧссӧ — игана.

Друг зэв гораа тутӧстіс паровоз. Станция дінӧ матысмис поезд. Бабий решитіс воспользуйтчыны шумнас. Сійӧ кутіс таркӧдны ӧдзӧсас. Ӧдзӧс сайсянь юалісны рочӧн:

— Коді сэні?

— Депоса дежурнӧйсянь, — вочавидзис Бабий.

— Кыдзи овыд?

Юалӧмыс вӧлі дзик виччысьтӧм ребяталы, но нюжӧдчыны вӧлі оз позь.

— Трошин, — шуис Бабий дум вылӧ усьӧм первой овсӧ.

— Коді?

— Пельтӧммин али мый, полысь кӧч! Восьты! — скӧрысь горӧдіс Бабий да чорыда ёрччыштіс.

Тайӧ действуйтіс. Ӧдзӧс воссис. Бабий чеччыштіс водокачка пытшкӧ, веськӧдіс пистолетсӧ ӧдзӧссӧ восьтысь рабочӧй вылӧ.

— Лэпты киястӧ!

Кияс лэптӧмӧн рабочӧй чуймӧмӧн видзӧдіс Вася вылӧ, кодкӧд ӧтлаын уджаліс станцияын.

Сӧмын ӧні Васялы уси дум вылас, мый маскасӧ сылӧн лэптӧма кепка вылас! Лэдзис сійӧс чужӧм вылас. Дежурнӧй комнатаын вӧліны вит русскӧй рабочӧй, ставныс — тӧдса ребята. Диверсантъяс кӧртавлісны налысь кияссӧ, тшӧктісны водны джоджӧ да орӧдісны телефон. Ланский кольччис караулитны рабочӧйясӧс, а Бабий да Енджияк лэччисны машиннӧй отделениеӧ. Бабий пукталіс дизель улӧ минаяс да тол, а сэк кості Енджияк жугӧдліс карабиннас став приборъяссӧ, орйӧдліс трубопроводъяс да тшыкӧдліс машинаяс. Кор вӧлі заложитӧма толсӧ да нюжӧдӧма бикфордов шнур, Бабин да Ланский петкӧдлісны рабочӧйяссӧ ывлаӧ, тшӧктісны водны му вылӧ да ланьтӧмӧн овны.

Енджияк кольччыштліс водокачкаӧ да ӧзтіс шнурсӧ. Зданиеысь петӧм бӧрын сійӧ томналіс ӧдзӧссӧ да ключсӧ ылӧ шыбитіс.

— Куйлӧй лӧня! — прикажитіс рабочӧйяслы Бабин. — Шумсӧ кыпӧданныд, кор лоӧ взрыв.

— Энӧ тӧждысьӧй, — вочавидзис ӧти, — ми ӧд русскӧйяс жӧ.

Ребята мунісны ылӧджык да водісны, терпитны вермытӧг виччысисны взрыв. А взрыв век эз вӧв.

— Тэ бура ӧзтін? — юаліс Енджияклысь Бабий.

— Бура.

— Мыйын нӧ делӧыс?

— Чӧртыс тӧдӧ. Гашкӧ, шнурыс ульсаліс, гашкӧ, детонаторыс туйтӧм.

Ребята виччысисны дас кык час войӧдз. Взрыв эз ло. Мыжаыс вӧлі торъясысь кӧртавлӧм бикфордов шнур.

— Бур кӧть, мый став приборъяссӧ да машинаяссӧ жугӧдлім, — бурӧдіс Бабинӧс Енджияк. — Век жӧ пыр ставсӧ оз лӧсьӧдны, ноксьыштасны.

Енджияк оліс неылын станциясянь, Речнӧй переулокын, нёльӧд номера керкаын. Ребята решитісны пыравны сы ордӧ, дзебны оружиесӧ да виччысьны асылӧдз. Медым не зурасьны немецкӧй патрулькӧд, Енджияк петкӧдіс найӧс Салгир юдорса тыртӧм набережнӧй вылӧ. Найӧ вуджисны забор вомӧн да пемыдын ньӧжйӧникӧн мунісны стенъяс пӧлӧн.

Друг пондіс увтны пон, воссис ӧдзӧс, да би югӧр виччысьтӧг кучкис керкасянь. Олӧма ичӧтик нывбаба, порог дорын сулалӧмӧн, видзӧдіс двор пытшкӧ.

— Коді сэні?

Ребята кынмисны, забор бердӧ топӧдчӧмӧн, но Енджияк мӧдӧдчис веськыда воссьӧм ӧдзӧслань. Бабий кватитіс сійӧс ватникӧдыс.

— Тайӧ — ас йӧз, — спокойнӧя шуис Енджияк да петіс биӧн югдӧдӧм полосаӧ, киас кутіс карабин.

Сэки петісны тшӧтш и мукӧдыс. Нывбаба чуймӧмӧн видзӧдліс на вылӧ, карабинъяс вылӧ да ньӧжйӧникӧн шуис:

— Со ті кутшӧмӧсь! Но, пырӧй керкаас.

Найӧ пырисны ичӧтик комнатаӧ.

— Сёрӧн гуляйтанныд, — нюммуніс нывбаба да топыдджыка пӧдлаліс ставеньяссӧ.

— Ветлім ӧти делӧ вылӧ. — Енджияк сувтӧдіс карабинсӧ пельӧсас да пуксис пызан сайӧ. — Ӧні бӧр мунам гортӧ.

Вася Бабий чуймис другыслӧн татшӧм веськыда висьталӧмысь. Ещӧ на чуймӧданаджык вӧлі сійӧ, мый нывбабаыс эз повзьы ребятаысь. Спокойнӧя сійӧ вӧзйис шойччыны налы да, ковмас кӧ, дзебны сы ордын оружиесӧ.

— Кор кутанныд ветлыны войся татшӧм прогулкаяс вылӧ, — шуис сійӧ, — верманныд тырвыйӧ пӧльзуйтчыны менам керкаӧн.

Керкаысь петӧм бӧрын Енджияк висьталіс чуймӧм Бабийлы:

— Ме бура тӧда тайӧ нывбабасӧ да сылысь писӧ Борисӧс. Сійӧс шуӧны Маргарита Александровна Ериговаӧн. Ми Борисыскӧд велӧдчим ӧти школаын, а ӧні ӧтлаын уджалам депоын. Сійӧ ухаживайтӧ менам Викторина чой бӧрся. Ме кӧсъя сійӧс кыскыны миян группаӧ.

— Ручайтчан?

— Ручайтча. Боевӧй зон. Ме аддзылі, кыдзи сійӧ вокзалысь кыскаліс да дзеблаліс жугавлӧм винтовкаяс.

— Сідзкӧ позьӧ. Сӧмын войдӧр испытайт сійӧс.

Кӧрталӧм рабочӧйяс честнӧя куйлісны югдытӧдз.

Кор заводитіс югдыны, найӧ пондісны горзыны. Котӧрӧн локтісны немецъяс. Рабочӧйяс кутісны норасьны, мый водокачка вылӧ уськӧдчисны партизанъяс морт дас да кӧрталісны найӧс, воманыс сюялісны тряпкаяс да грӧзитчисны вины. Рабочӧйясӧс арестуйтісны, дыр допрашивайтісны да лэдзисны — найӧ сідзи и эз выдайтны ребятаӧс.

Буретш тайӧ войсяньыс пансис тӧдмасьӧм Бабийлӧн да сы другъяслӧн Маргарита Александровна Ериговакӧд. Ериговалӧн ыджыд пиыс да зятьыс вӧліны Краснӧй Армияын, а ичӧт пиыс Борис уджаліс депоын слесарлы ученикӧн. Пӧрысь Ериговыс вӧлі ёна висьӧ, куйліс, Лена нылыслӧн вӧлі нёньпом кага.

И век жӧ, семья вӧсна полӧм вылӧ видзӧдтӧг, Маргарита Александровна важӧн нин корсис йитӧд партизанъяскӧд. Сы вӧсна, сэтшӧм виччысьтӧг миян диверсантъяскӧд паныдасигӧн, сійӧ не сӧмын эз повзьы, а весиг вӧлі рад да дась вӧлі сетны быдпӧлӧс отсӧг.

Керкаыс, кӧні олісны Ериговъяс, вӧлі аптекоуправлениелӧн. Ёг турунӧн тырӧм ыджыд дворын коркӧ вӧлі аптечнӧй склад, джынвыйӧ киссьӧм сарайяс вӧліны тырӧсь быдсяма тыртӧм ящикъясӧн, бутылкаясӧн, да тайӧ хлам пиас позис дзебны унатор.

Ӧнӧдз ребята видзисны взрывчаткасӧ кар сайын, противотанковӧй рӧвын. Но тайӧ зэв эз вӧв лӧсьыд: рӧвӧ позис волыны сӧмын войын, взрывчатка жӧ вермис ковмыны любӧй здукӧ. А медся главнӧйыс — джуджыд лым вылӧ кольӧны синмӧ шыбитчана следъяс.

Диверсантъяс решитісны лӧсьӧдны Еригова ордын склад. Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис.

Декабрь дас витӧд лунӧ ме получиті подпольнӧй центрсянь дас магнитнӧй мина, куим автомат да кык немецкӧй военнӧй костюм. Нёль мина, автоматъяс да костюмъяс ми сетім Бабийлы.

Горкомлысь шуӧмсӧ олӧмӧ нуӧдӧмӧн Вася кӧсйис дасьтыны немецъяслы бур гӧснеч Рӧштво кежлӧ — взорвитны совхоз «Красный».

Вова Енджияк ноябрын на тӧдмаліс, мый тайӧ совхозас эмӧсь боеприпасъяслӧн гырысь складъяс, кодъясӧс маскируйтӧма гуясын, да ачыс ветліс разведкаӧ. Вокзал сайын сійӧ кайис нӧрыс йылӧ, вылысяньыс бура тӧдмаліс гуяслысь да проволочнӧй заграждениеяслысь расположениесӧ. Но, кор сійӧ кутіс тӧдмавны туйяссӧ, кодъяс кузя лӧсьыдджык локны совхозас, сійӧ зурасис патруль вылӧ да муртса муніс.

Вася Бабий назначитіс диверсиясӧ декабрь кызь витӧд лун кежлӧ да тшӧктіс нуӧдны сійӧс Вова Енджияклы да Анатолий Басслы — отважнӧй да лабутнӧй том мортлы, кодкӧд сійӧ ачыс эз ӧтчыд ветлывлы операцияяс вылӧ.

Но Анатолий, рӧкыд вылӧ, висьмис. Сійӧ ветліс «Павликкӧд» Гриша Гузийкӧд встреча вылӧ, ёна прӧстудитчис да ӧні куйліс вольпась вылын.

Вова Енджияк эз висьтав Бабийлы Басс висьмӧм йылысь. Сійӧ поліс, мед эськӧ Бабий эз вешты диверсия нуӧдӧмсӧ мӧд лун вылӧ. Басс пыдди Енджияк решитіс босьтны отсасьысь пыдди Маргарита Ериговалысь писӧ — Борисӧс.

Борислы Енджияк висьталіс: сійӧ кӧ выдержитас тайӧ испытаниесӧ, сійӧс босьтасны организацияӧ.

Ӧкмыс час гӧгӧрын рытын ребята мӧдӧдчисны, Маргарита Александровна нинӧм йылысь эз юась, сӧмын корис лоны осторожнӧйджыкӧн.

Уси шляка. Ребята ньӧжйӧникӧн мунісны Набережнӧй кузя, заборъяс дінӧ матӧджык кутчысьны зільӧмӧн. Матысмисны Салгир вомӧн вуджысь пос дорӧ. Часӧвӧй абу. Вуджисны мӧдар берегӧ. Кылісны кок шыяс. Кежисны бокӧ да водісны. Муніс патруль. Найӧ мӧдӧдчисны водзӧ. Зурасисны немецкӧй застава вылӧ. Немец гӧлӧс шыяс серти ориентируйтчӧмӧн найӧ кыссьӧмӧн мунісны застава дінті да петісны кушинӧ.

Вова Енджияк помнитіс, мый кӧнкӧ тані колӧ лоны джуджыд рӧв, но пемыдын нинӧм эз аддзы. Друг виччысьтӧг кыкнанныс гӧгыльтчисны самӧй тайӧ рӧвас. Шудыд вылӧ, некоднаныс эз доймыны. Ребята кималасӧн мунісны овраг кузя да регыд кылісны проводъяслысь жургӧм — орччӧн кӧрт туй.

Жигулинки сикт дорын понъяслӧн увтчӧм бара заставитіс найӧс водны. Кор увтчӧмыс лӧнис, ребята бара петісны Салгир дорӧ да вуджисны ичӧтик ю вомӧн. Ботинкиясас больскакыліс ва. Лои пӧрччыны кӧмкотсӧ, пыдзыртны носкияс да чышкыштны ботинкияссӧ пытшкӧссяньыс, медым эз больскакывны.

Медбӧрын ребята плӧть матыстчисны проволочнӧй заграждениеяс дорӧ, мыйӧн вӧлі кытшалӧма совхозлысь территориясӧ. Лэптыштісны проволокасӧ, сы увті кыссисны да пырисны садйӧ, кӧні гуясын вӧліны штабельясӧн снарядъяс да минаяс.

Вӧлі чӧв-лӧнь, и друг тані лои виччысьтӧмтор, коді вермис кыкнаннысӧ пӧгубитны: Борис прӧстудитчӧма да заводитіс кызны. Тайӧ лои сэтшӧм некадӧ, мый Вова Енджияк кутіс видчыны, тшӧктіс сылы тупкыны вомсӧ да терпитны. Но кӧть кыдзи Борис эз зіль, нинӧм эз артмы. Сійӧс кызӧдіс пыр ёнджыка.

Кылісны кутшӧмкӧ подозрительнӧй шыяс. Вова лэптіс наганлысь куроксӧ. Но тревогаыс вӧлӧма весь: тайӧ сӧмын жургис шор. Друг войся чӧв-лӧньын дзик орччӧн Борискӧд косьыштіс лыйӧм шы. Вова уси. Уси и Борис. Найӧ куйлісны, лов шытӧг, думыштісны, мый ставыс воши. Но некод эз лок.

— Чорт возьми! — друг вашнитіс Вова...

— Ранитчин? — Борис видлаліс сійӧс.

— Эг... Тайӧ жӧ менам наганӧй лыйис.

Вӧлӧмкӧ, нервнӧй напряжение вӧсна Вова казявтӧг личкӧма курок вылас.

Борис друг кутіс гора серавны.

— Ланьт! — чирыштіс сійӧс Енджияк. — Йӧймин али мый?

— Да, ачыд бур! Менӧ видан кызӧмысь, а ачыд?

Борис сераліс да кызіс, эз вермы некыдз кутчысьны. Енджияк куйліс кулӧма нисьӧ ловъя.

Найӧ куйлісны час джын кымын, виччысисны немецъясӧн тревога кыпӧдӧм. Но случайнӧй лыйӧм шысӧ, тыдалӧ, пыдди эз пуктыны праздник кежлӧ лӧсьӧдчысь фрицъяс. Ребята кыссисны снаряд штабельяс дінӧ. Кымыныськӧ найӧ кывлісны кок шыяс да аддзылісны патрульяслысь вуджӧръяссӧ. Сэки ребята топӧдчылісны му бердӧ. Опасностьыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый сійӧ пӧшти эз нин чувствуйтны. Медбӧрын найӧ кыссисны снарядъяса ӧти гуӧдз да аддзисны, мый гуас лэдзӧма пӧвъяс. Вова вашкӧдӧмӧн висьталіс Борислы:

— Видзчысьӧмӧн! Лэччам пӧвъяс кузя! Ме первой. Лӧня.

И йиркакылӧмӧн сійӧ гӧгыльтчис снаряд ящикъяс вылӧ. Сы бӧрся гӧгыльтчис гуӧ и Борис. Гыӧртӧм пӧвйыс вӧлӧм зэв вильыд. Борис вӧлі весел зонка. Сійӧ бара серӧктіс

— Ланьт, чӧрт, виа! — вашнитіс Енджияк. — Кӧртаси ме тэкӧд ассьым юр воштыны...

Друг кылісны кок шыяс. Ребята дзебсисны пӧвъяс сайӧ, лӧсьӧдісны оружиесӧ. Матыстчисны кык немец, видзӧдлісны гуӧ, сёрнитыштісны мый йылысь кӧ да мунісны.

Неуна виччысьыштӧм бӧрын ребята заводитісны уджавны. Кинжалӧн восьтісны ӧти ящик, заложитісны сэтчӧ магнитка, куим толовӧй шашка, ӧкуратнӧя бӧр тупкисны вевтсӧ да пуктісны ящиксӧ важ местаас. Петісны гусьыс. Орччӧн вӧлі мӧд гу. Лэччисны сэтчӧ. Сэтшӧм ногӧн жӧ заложитісны мӧд мина толӧн. Енджияк сетіс Борислы ещӧ ӧти мина да мӧдӧдіс сійӧс коймӧд гуӧ, а ачыс кольччис «лӧсьӧдны порядок».

Минута-мӧд мысти Вова кыліс трачкӧдчӧм: Борис восьтіс снаряд ящик. Енджияк видзӧдліс гусянь да аддзис матысмысь фигураяс. Топӧдчис стен бердас, пӧвъяс улӧ.

Сідз жӧ, кыдзи и первойысь, салдатъяс видзӧдлісны гуӧ, сулыштісны, сёрнитыштісны, ещӧ ӧтчыд видзӧдлісны да мунісны. Спаситіс пемыдыс. Немецъяс эз вермыны и думыштны, мый сэтшӧм уна лыда видзысьяс дырйи кодкӧ лысьтас писькӧдчыны снарядъяс дорӧ.

Вова Енджияк вӧлі повтӧм да спокойнӧй зон, но кор немецъяс видзӧдлісны гуӧ да сійӧ кыліс налысь лов шысӧ, сійӧ пӧшти измис. Сійӧ весиг эз вермы висьтавны эськӧ, уна-ӧ кад коли, кыліс Борислысь вашкӧдӧм:

— Мунам... Ставыс лючки-ладнӧ.

Енджияк воис ас садяс да сетіс Борислы гранатаяс тыра ящик.

— Босьтам сьӧрысь. Сгӧдитчасны.

Сӧмын куим час асыв кежлӧ найӧ бӧр воисны Ериговъяс ордӧ, пуксисны пызан сайӧ да эз вермыны чеччыны мудзӧмысла да волнуйтчӧмысла. Найӧ видзӧдлывлісны мӧда-мӧд вылас да нюмъялісны.

Маргарита Александровна, дерт, эз узь. Сійӧ ломтіс плита, пондіс косьтыны ребяталысь паськӧмсӧ, дзебис налысь оружиесӧ да гранатаяс тыра ящиксӧ. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ребята тавой вӧчӧмаӧсь ыджыд да ӧпаснӧйтор, да радліс, мый тайӧ делӧын участвуйтіс сылӧн пиыс.

Асывнас меным юӧртісны, мый минаяс заложитӧма да взрыв виччыссьӧ час куим гӧгӧр луннас.

Но урчитӧм кадыс коли, а взрывыс эз вӧв.

Сійӧ жӧ лунӧ, кор пемдіс, «Костя», Вася Бабий да Ланский мунісны выль диверсия вылӧ. Найӧ петісны кар сайӧ, кӧрт туй дорӧ да, патрульясысь дзебсясьӧмӧн, километр кык кыссисны няйт да лым вывті кӧрт туй пӧлӧныс. Виччысисны эшелон, медым пуктыны рельсъяс улӧ мина. Налы эз везит. Ни ӧти поезд эз мун.

И друг «Красный» совхозын качис вывлань би сюръя да кыліс зэв ыджыд взрыв. Снарядъяс да минаяс взрывайтчисны сэтшӧм вынӧн, мый ребята дорӧдз воалісны осколокъясыс. Сёрӧнджык ми тӧдмалім: взорвитчӧма куим штабель — буретш найӧ, кытчӧ вӧлі заложитӧма магниткаяс.

Дас витӧд глава

Подпольщикъяссянь клятва примитӧм водзвылын ми гӧгӧрбок прӧверитім организацияса став членъясӧс. Ме тӧдмалі, мый эмӧсь шатласьысь да полысь йӧз. Сюрисны весиг сэтшӧмъясыс руководительяс пӧвстысь.

Кичкине сиктын, например, патриотическӧй группаӧн веськӧдліс Вахрушев. Ноябрын сійӧ юӧртіс миянлы, мый сійӧ лӧсьӧдіс йитӧд Севастополькӧд да вермас котыртны взрыв севастопольскӧй докъясын. Вася-сапожник пыр ми сетім сылы кык мина. Но, бӧрынджык тыдовтчис, мый надежнӧй йитӧд Севастополькӧд Вахрушевлӧн абу вӧлӧма. Минаяс дыр туплясисны сы ордын. Сэсся миянлы тӧдтӧм колхозникъяскӧд Вахрушев мӧдӧдӧма найӧс Сарабузӧ «Саввалы». «Савва», кодӧс абу вӧлі предупредитӧма та йылысь, примитӧма колхозникъяссӧ провокаторъяс пыдди да висьталӧма, мый оз кӧ найӧ пырысь-пыр весасьны, сійӧ юӧртас на йылысь полицияӧ. Повзьӧм колхозникъяс тэрмасьӧмӧн мунӧмаӧсь, минаясыс вошины.

Тыдовтчисны и мукӧд фактъяс. Кодъюрӧн случайнӧй йӧз пӧвстын Вахрушев ошйысьӧма, мый сійӧ кутӧ йитӧд партизанскӧй штабкӧд. Таысь кындзи, сійӧ заводитӧма чукӧртны патриотъяс пӧвстын пожертвованиеяс партизанъяслы да чукӧртӧм деньгасӧ босьтӧма аслыс.

Лои Вахрушевӧс вӧтлыны подпольнӧй организацияысь. Но вӧтлыны подполье условиеясын — сійӧ абу кокни дай ӧпаснӧ. Ме висьталі Вася-сапожниклы да Филиппычлы, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь Вахрушевкӧд, кыдзи колӧ сыысь законспирируйтчыны. Найӧ висьталісны Вахрушевлы, мый йитӧдсӧ партизанъяскӧд воштісны да водзӧ подпольеын уджавны оз кӧсйыны — полӧны рискуйтны. Вахрушев дыр на ветлӧма на ордӧ, видӧма кыкнаннысӧ трусъясӧн, но ёртъяс ассьыныс рольсӧ нуӧдісны бура да йитӧдсӧ сыкӧд эз нин сэсся кутны.

Мӧд случай лои Азат сиктын, кӧні миян вӧлі жӧ подпольнӧй группа. Веськӧдліс тайӧ группанас партияса член, ВКП(б) Симферопольскӧй горкомса вӧвлӧм инструктор Сергей Ованесьян.

Группаса ӧти член ордысь жандарм аддзӧма лагерысь пышйӧм военнопленнӧйӧс. Заводитчисны арестъяс. Жандармъяс локтӧмаӧсь и Ованесьянла. Сійӧ тайӧ кадӧ абу вӧлӧма гортас. Найӧ висьталӧмаӧсь гӧтырыслы, медым Ованесьян явитчас полицияӧ Ованесьянлӧн группаыс уджаліс «Саввалӧн» непосредственнӧй веськӧдлӧм улын, коді пыр жӧ лоӧмтор йылысь юӧртіс меным. Ме сеті индӧд, медым Ованесьян пыр жӧ вуджас Симферопольӧ, а тасянь ми мӧдӧдам сійӧс вӧрӧ. Но Ованесьян менсьым индӧдъяс эз выполнит, а явитчӧма полицияӧ да сійӧс вӧлі арестуйтӧма. Мыйкӧдыра мысти сійӧс бӧр лэдзисны. Организацияысь сійӧс вӧлі вӧтлӧма. Подпольщикъяс сыысь законспирируйтчисны сідз жӧ, кыдзи и Вахрушевысь.

Газетаяс да листовкаяс русскӧй, немецкӧй, румынскӧй, татарскӧй кывъяс вылын подпольнӧй центр ысталіс тырмымӧн, и миян патриотическӧй группаяс успешнӧя разӧдісны найӧс население пӧвстын да воинскӧй частьясын. Но диверсантъяс эз вӧвны дӧвӧленӧсь — эз тырмыны взрывчатӧй веществояс.

Ӧтчыд «Муся» воис, ме ордӧ зэв огорчитчӧм.

— «Хрен» бара менӧ видіс. Вайӧй унджык минаяс! Сійӧ веськыда дурмӧма дӧзмӧмысла. Со, лыддьӧй подпольнӧй центрлы сылысь письмӧсӧ. Ме сійӧс тіянлы ачым лыддя. Гашкӧ, и меным неуна кокньыдджык лоӧ сыысь, мый тіянӧс видыштам.

Пальто гуся зепсьыс сійӧ кыскис нёль пельӧ кусыньтӧм вӧсньыдик бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма посньыдик печатнӧй букваясӧн, пенснеасис да заводитіс выражениеӧн лыддьыны:

«Чолӧм, дона ёртъяс!

Талунъя аслам запискаын ме кӧсъя лоны неуна серьёзнӧйӧн да кута видчыны.

Миян коллективлы, кодлӧн быд член заданиеяс олӧмӧ пӧртігӧн рискуйтӧ аслас олӧмӧн, ньӧти сьӧлӧм вылӧ оз во тіян уджныд. Йӧз кӧсйӧны вӧчавны враглы сэтшӧм ударъяс, медым сійӧ збыль вӧлі тӧдчана. Тайӧс ті миянлы онӧ лэдзӧй вӧчны. А ті обязанӧсь став обстоятельствояс дырйи тайӧс вӧчны. И ме ог кӧсйы кывзыны, мый ті онӧ вермӧй мӧдӧдны меным тырмымӧн минаяс и сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъяс миянлы колӧны. Ме кымыныськӧ корлі взрывательяс куим часа действиеӧн, но найӧс получиті сӧмын кыкӧс, и тайӧ капсюльыс сетіс зэв ыджыд успех, код йылысь ме тіянлы юӧртлі нин...»

— Тайӧ Кара-Кият станцияын взрыв? — юалі ме.

«Муся» довкнитіс юрнас.

«... Бӧръя нёль минасӧ ме получиті квайт часа дистанцияа взрывательясӧн. Ме сэтшӧм уджнас вывті недӧвӧлен. Миянлы колӧны куим часа капсюльяс. Ичӧт дистанцияа капсюль вӧчӧ ассьыс делӧсӧ миян районын да ми вермам сетны стӧч сведениеяс, мый вӧчӧма. А ыджыд дистанцияа капсюльясӧн эшелонъяс мунӧны ылӧ да тӧдмавны мыйкӧ зэв сьӧкыд. Кык мина, кодъяс мунісны боеприпасъяса дас вит вагонын, взорвитчисны Ислам-Терек станцияын. Ми тӧдмалім та йылысь сӧмын сизимӧд луннас. Ӧти мина ми пуктім бензин цистернаяс составӧ да ӧнӧдз на нинӧм огӧ тӧдӧй результатъяс йывсьыс, а коли нёль лун нин. Вермас лоны, минаыс — туйтӧм, да взрывыс эз ло.

Став капсюльыслы налӧн действуйтан кадыс индӧма неправильнӧ. Куим часаяс унаысь заводитӧны действуйтны сӧмын квайт — дас кык, а то и дас кӧкъямыс час мысти. Квайт часаяс да дас часаяс йылысь нинӧм и сёрнитнысӧ.

Со, дона ёртъяс. Кора босьтны тӧд вылӧ вылын гижӧмсӧ. Но вот и ставыс ӧні кежлӧ. Оз кӧ ло могмӧдӧма миянлысь требованиеяс, понда видчыны чорыдджыка».

— Аддзанныд, кыдзи сійӧ гижӧ? — скӧрысь шуис «Муся», письмӧсӧ меным сетігмоз. — Ыстӧй тайӧс вӧрӧ. Гижӧй асьныд Павел Романовичлы да серьёзнӧйджыка. Минаястӧг ме ог лысьт петкӧдчыны «Хрен» синъяс водзӧ.

Меным тайӧс зэв вӧлі сьӧкыд кывзыны, но мый ме верми вӧчны, вӧрысь кӧ бара мӧдӧдісны сӧмын дас мина!

— Но, ставыс? — юалі ме «Мусялысь». — Али ассяньыд ещӧ кутанныд видчыны?

— Пока ставыс. Кывзышта, мый ті висьталанныд.

— Вай вӧчам тані ассьыным миннӧй завод.

— Ме ог шутит. Ме думышті мыйсюрӧ. Ме пробочникӧн сверлиті шашка кузяланогыс розь, лӧсьӧді сэтчӧ детонатор запальникӧн да тайӧ шашкасӧ прӧстӧй толовӧйкӧд ӧтлаӧ упакуйті консервнӧй кӧрӧбкаӧ. Испытайті тайӧ минасӧ миян уличаын комын бӧчка бензин вылын. Взрывыс лои. Став бӧчкаыс сотчис да дворса стенсӧ ёнакодь жугӧдіс.

— Но, со аддзанныд, кутшӧм бур!

— Толыс менам эм, абуӧсь сӧмын запальникъясыс. Но «Хрен» оз кӧсйы босьтны меӧн изобретитӧм минаяс да требуйтӧ магниткаяс.

— Но, ладнӧ. Талун тіян удачнӧй лун. Получитӧй вит мина.

— Этша, вайӧй кӧть дасӧс! Но, кӧть кӧкъямысӧс.

Ме серӧкті — сӧмын «Муся» кужліс тадзи донъясьны.

— Ті кӧсъянныд, медым мукӧд диверсантъяс менӧ нӧйтісны?

— Топӧданныд ті миянӧс, — нюмъялӧмӧн ышловзис «Муся».

— А менам тіянлы сюрприз, Александра Андреевна! Подпольнӧй горком тіянӧс примитіс партияӧ да вынсьӧдіс горкомлӧн ответственнӧй организаторӧн.

— Вот тайӧ — збыль радлун! — Сійӧ крепыда топӧдліс менсьым киӧс. — Висьталӧй аттьӧ миян партиялы дӧвериеысь.

— Висьтала обязательнӧ. И «Хренлы» висьталӧй, мый подпольнӧй центрлӧн эм индӧд лыддьыны сійӧс партияса членӧн подпольеын сыӧн уджавны заводитӧмсянь.

— Кутшӧм сійӧ рад лоӧ!

Ме тӧдмӧді «Мусяӧс» горкомлӧн решениеӧн, примиті сысянь клятва. Александра Андреевна висьталіс сійӧс гораа, торжественнӧя, волнуйтчӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн.

— Тайӧ ті зэв бура думыштӧмныд, — шуаліс сійӧ, клятва кырымалігӧн. — Тайӧ кыпӧдӧ ребяталысь сьӧлӧмсӧ.

Мӧд луннас водз асылын «Нина» обложитіс асьсӧ литератураӧн да клятваясӧн, крепыда кӧртасис кичышкӧдӧн, пасьталіс платье, пальто да дзик лои нӧбасьысь баба кодь. Кӧрзинкаӧ пукталіс минаяс, вывсяньыс вевттис найӧс кукуруза кӧчанъясӧн да ставсӧ тайӧс лючки-ладнӧ нуис «Муся» ордӧ.

Иван Михайлович сетіс «Ниналы» кымынкӧ удостоверение да ӧти паспорт, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма менам тшӧктӧм серти. Сійӧ дзебис найӧс ковта улас да пыр жӧ муніс.

А «Муся» лӧсьӧдчис мунны «Хрен» ордӧ. Бӧрын сійӧ подробнӧя висьталіс меным тайӧ лунся аслас приключениеяс йылысь.

«Муся» тшӧктіс верӧсыслы разӧдны газетаяс да листовкаяс группаясса руководительяслы, — ачыс тэрмасис, медым суны «Хренӧс» гортас удж вылӧ мунтӧдз.

Минаяс да сылӧн группалы клятваяс сійӧ гартыштіс тряпкаӧ да пуктіс «авоськаӧ» картупельяс да лукъяс пӧвстӧ. Иван Михайлович, кӧдзыдысла йӧжгылясьӧмӧн да кияссӧ ниртышталӧмӧн, внимательнӧя видзӧдіс гӧтырыс лӧсьӧдчӧм вылӧ да отсасис сылы.

— Абу-ӧ ӧпаснӧ сеткаас? — юаліс сійӧ минаяссӧ гӧгӧрыс картупельӧн тупкалігӧн. — Гашкӧ кӧрзинкаын бурджык?

— «Авоська» вылас найӧ медся омӧля видзӧдӧны.

«Муся» краситыштіс вом доръяссӧ, лӧсьӧдыштіс юрсисӧ да мӧдӧдчис.

Ва лымйыс москияс вылын кынмӧма, вӧлі кӧдзыд да вильыд. Джуджыд каблукъяса туфлиясӧн, галошитӧм, «Муся» муніс ньӧжйӧ, поліс вильдӧмысь.

Медым лишнӧйысь не паныдасьлыны немецъяскӧд, сійӧ кежис переулокӧ Салгир юлань да мӧдӧдчис ю пӧлӧныс, но Архивнӧй пос вылын сулаліс плаща да каскаа жандарм, морӧс вылас сылӧн ыджыд свастика.

Жандармӧс казялӧм бӧрын «Муся» веськӧдчис да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис сылы паныд.

— Хальт! — жандарм лэптіс кисӧ. — Документ!

«Муся» спокойнӧя перйис сумочкасьыс паспорт да сетіс жандармлы, веськыда сы кӧдзыд, бесцветнӧй синъясӧ видзӧдӧмӧн.

Сійӧ листаліс паспортсӧ, ёна видзӧдіс печать вылӧ да прописка вылӧ, видзӧдліс фотокарточка вылӧ да «Муся» вылӧ, дыша бӧр нюжӧдіс сылы документсӧ.

Сійӧ кӧсйис нин мӧдӧдчыны водзӧ, кыдзи друг немец нетшыштіс сійӧ юрысь шляпасӧ да видзӧдліс сы пытшкӧ: немецъяс мыйлакӧ лыддисны, мый русскӧй нывбабаяс дзеблалӧны листовкаяссӧ юр выланыс. Сійӧ нинӧм эз аддзы шляпаысь, тшӧктіс разьны пальто кизьяссӧ да пондіс шобны «Мусяӧс» кыз грубӧй чуньяснас.

«Муся» эз шӧйӧвош. Кокетливӧя нюмъялігтыр сійӧ паськыда шевгӧдіс сойбордъяссӧ да «авоськанас» кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн, бергаліс жандарм водзын, быттьӧ сылы шобнысӧ кокньӧдӧм могысь.

Кор жандарм аддзис, мый нывбаба шобӧмсьыс ньӧти оз пов, успокоитчис. Сійӧ чужӧм дорын минаяса тыра лётъялысь «авоська» вылӧ сійӧ эз и веськӧдлы вниманиесӧ, кӧзырнитіс «Мусялы» да лэдзис сійӧс.

«Муся» тэрмасьтӧг мӧдӧдчис водзӧ. Юрыс бергӧдчис. Сылы кажитчис, мый сійӧ вот-вот усяс садьтӧгыс.

«Хрен» керка дорын сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, ӧдйӧ пырис подъездӧ, кайис мӧд судтаӧ да мӧдіс таркӧдчыны.

Восьтіс сылы Люда — «Хренлӧн» гӧтырыс. Александра Андреевна муніс сы дінті да, эбӧсысь усьӧм, пуксис стул вылӧ.

— Мый тіянкӧд? — ӧтпырйӧ юалісны «Хрен» да Люда сы дінӧ шыбитчӧмӧн.

Тыдалӧ, сійӧ зэв ёна бледӧдӧма. Плешас чепӧсйис пӧсьыс.

— Нинӧм, ёртъяс менам, энӧ волнуйтчӧй. Туй вылын вӧлі неыджыд неприятность.

Неуна успокоитчӧм бӧрын «Муся» висьталіс налы жандармкӧд паныдасьӧм йылысь да сетіс «Хренлы» гартыштӧм ёкмыль минаясӧн да клятваясӧн.

— Тӧданныд, Александра Андреевна, — шуис «Хрен» минаяс да запальникъяс видлалігмоз, — веськыда кӧ висьтавны, менам да менам ребяталӧн овлӧны жӧ сэтшӧм здукъяс, кор нервъяс дурӧны. Сӧмын вит штука? Этша, этша! Сідзкӧ, абу йиджӧма налы менам видчӧмыс. А тайӧ мый? — сійӧ босьтіс клятваяс.

«Муся» висьталіс, мый эм горкомлӧн индӧд, мед став подпольщикъяс сетісны клятва. Колӧ тайӧс вӧчны нюжмасьтӧг.

«Хрен» босьтіс ӧти листок клятва текстӧн, сувтіс «Муся» водзӧ военнӧй ногӧн да чёткӧя шуаліс быд кыв. Думыштчис, ланьтӧмӧн бумага лист вылӧ видзӧдӧмӧн.

— Но, кыдз? — «Муся» видзӧдліс «Хренлы» синъясас.

— Крепыд! Буретш сійӧ, мый колӧ. Кырымавны ассьым ов?

— Оз ков, кырымасьӧй асланыд кличкаӧн да энӧ вунӧдӧй номерсӧ — нелямын кӧкъямысӧд. А ӧні вай ме тэнӧ окышта: миянӧс тэкӧд примитӧмаӧсь партияӧ.

— Вот тайӧ бур! А кор нӧ сетасны партбилетсӧ.

— Партбилетъяс миянлы сетасны, кор петам подпольеысь.

— Но, мед найӧ меным кӧть номерсӧ висьталасны. Быть мед юӧртасны партбилетлысь номерсӧ! — настаивайтіс «Хрен».

— Александра Андреевна, — шуис Люда, — вай ме тшӧтш сета клятвасӧ!

Волнуйтчӧмысла Людалӧн чужӧмыс вӧлі пятнаяса. Александра Андреевна повзис. Найӧ тӧдмасьӧмсянь дженьыдик кадӧн сійӧ кутіс радейтны Людаӧс да ёна тӧждысис сы вӧсна, мед нинӧм эз ло нӧбасигас.

— Тэ, Люда, успокоитчы, тэныд жӧ оз позь тадзи волнуйтчыны, — Александра Андреевна сывйыштіс сійӧс.

— Нинӧм, нинӧм, — меліа шуис «Хрен». — Мед поклянитчас кыкнан вӧснаыс — ас вӧснаыс и будущӧй пиыс вӧсна.

Люда сетіс жӧ клятва.

— Кыдзи сӧветуйтанныд котыртны менам ребятасянь клятва примитӧмсӧ? — юаліс «Хрен».

— Вӧчӧй сідзи, медым найӧ чувствуйтісны тайӧ клятва сетӧмыслысь став кывкутӧмсӧ. Трусъяс да шатласьысьяс миянлы оз ковны. Насянь клятва энӧ примитӧй.

«Хренкӧд» да Людакӧд удж йылысь сёрнитыштӧм бӧрын да налысь мечтаяссӧ, кутшӧмӧн лоӧ налӧн пиыс, кывзӧм бӧрын «Муся» муніс. «Хрен» пуктіс портфеляс кык мина, а мукӧдсӧ сетіс Людалы, медым сійӧ нуис найӧс аслас мам ордас.

Люда кӧрталіс минаяссӧ кынӧм улас да пасьталіс пальто.

— Здорово! — гӧтыр вылас видзӧдӧмӧн радпырысь горӧдіс «Хрен». — Пиным эз на чуж, а тӧдӧ нин, мый сэтшӧм минаясыс.

Найӧ ӧтлаын петісны керкасьыс.

— Видзчысьӧмӧнджык! — шуис «Хрен» тӧждысьӧмӧн Люда вылӧ видзӧдӧмӧн.

Водокачка вылӧ ребятаӧн уськӧдчытӧдз служащӧйяс прӧйдитлісны станцияӧ свободнӧя. Ӧні жӧ, диверсия бӧрын, станция территория вылӧ пыранінын немецъяс прӧвериталісны удостоверениеяс да пропускъяс. Рабочӧйяслы вӧчисны нарошнӧ проходнӧй, сэні найӧс шоблісны.

Татшӧм условиеясын минаяс нуавны вӧлі зэв ӧпаснӧ. Таысь кындзи, немецъяс ӧні формируйтісны воинскӧй эшелонъяс гусьӧн да асьныс найӧс ӧдйӧ мӧдӧдавлісны. Сы вӧсна минаяссӧ пыр вӧлі колӧ видзны кипод улын, ас дінын матын.

«Хрен» решитіс, мый станцияса кладӧвӧй, кытчӧ сійӧ коркӧ босьтліс удж вылӧ старик Брайерӧс, — медся бур места минаяс видзӧм вылӧ. Кладӧвӧйыс сулаліс бокын станция зданиеысь, туйяс дінын, и немецъяс сэтчӧ шоча волывлісны.

«Хрен» пырис ичӧтик помещениеӧ, кӧні вӧлі тырыс карбиднӧй пӧнаръяс, росъяс, пу башмакъяс. Брайер вӧлі ӧтнас да гижаліс нарядъяс.

— Тэ, Андрей Андреевич, партияса член? — шыасис сы дінӧ «Хрен».

Сійӧ чӧв оліс, юрсьыс паськыд кушинсӧ малаліг.

— Ме тӧда, мый тэ — коммунист. — «Хрен» кыскас портфельсьыс минаяс. — Сы вӧсна тэ должен дзебны со тайӧ штукаяссӧ. Тӧдан, мый вӧчсьӧ станцияын да перегонъясын? — Брайер довкнитіс юрнас. — Сідзкӧ вот, ставыс артмӧ самӧй тайӧ торъяссьыс. Тэ должен видзны найӧс да сетавны сӧмын менам индӧд серти.

Старик сюйис минаяссӧ полка улӧ, клам пытшкӧ.

«Хрен» сетіс сылы бумага лист клятва текстӧн.

— Лыддьы! Кличкаыд тэнад лоӧ «Голубь». Кырымав клятвасӧ аслад кличкаӧн, эн вунӧд номерсӧ.

Старик лыддис, кырымаліс да бӧр сетіс клятвасӧ «Хренлы».

— Кут тайӧс ставсӧ зэв гусьӧн, — предупредитіс «Хрен». — Мыйкӧ кӧ лоӧ — мӧдан кывкутны. Ме кӧ ог ло — кольӧны мукӧд йӧз. Гӧгӧрвоин?

— Ставсӧ гӧгӧрвои.

«Хрен» висьталіс сылы пароль, кодӧн кутасны локны сы ордӧ минаясла, да, гажа сьыланкыв шутьлялігтыр, муніс станцияӧ.

Рытнас сійӧ корис гортас «Кошкаӧс», «Мотяӧс» да Николай Соколовӧс. Бӧръяыс уджаліс поездъяс составитысьӧн да сетавліс эшелонъяс движение йылысь зэв колана сведениеяс.

«Хрен» эз сразу висьтав другъясыслы, мыйла корис найӧс.

Сійӧ лыддис налы «Правда» газетысь военнӧй обзор, петкӧдліс Сталин ёртлысь портретсӧ, кӧні сійӧ вӧлі маршальскӧй формаа. Висьталіс, мый Краснӧй Армияын пыртӧма офицерскӧй званиеяс, погонъяс, висьталіс, мыйла сійӧс вӧчӧма. Сёрнитыштісны и асланыс удж йылысь, и партизанъяс йылысь.

— Ми — карса партизанъяс. Пӧжалуй, миянлы сьӧкыдджык действуйтны вӧрса партизанъяслы дорысь. Найӧ сэні унаӧнӧсь. Найӧ ас йӧз пӧвстын, а ми тані уджалам врагъяс пӧвстын. Гӧгӧр опасность. Ставсӧ тайӧс ті тӧданныд. Медым лыддьысьны настоящӧй подпольщикъясӧн, ті долженӧсь сетны клятва.

— Тэ ӧмӧй миянлы он верит? — чуймис «Мотя».

— Ме тіянлы верита, мӧд ногӧнсӧ эськӧ ті энӧ вӧлӧй менам керкаын. Но подпольщиклӧн клятва — дзик ӧткодь, мый красноармеецлӧн присяга. Сійӧ ещӧ на ёнджыка ӧтувтас миянӧс, содтас вынъяс. — «Хрен» сетіс быдӧнлы листокӧн. — Вот лыддьӧй, думыштӧй да кырымалӧй.

— Лыддьы ачыд, — корис «Кошка».

— Ладнӧ, кывзӧй! — И «Хрен» кыпыда, тэрмасьтӧг, чёткӧя лыддис налы клятва, торйӧн тӧдчӧдіс со кутшӧм кывъяс: — «Лёк делӧ вӧчӧм кузя кӧ либӧ полӧм вӧсна нарушита меӧн сетӧм клятваӧс, то мед меным наказаниеӧн лоӧ ставлӧн презрение да менам ёртъяс ки помысь смерть». Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ?

— Гӧгӧрвоам.

— Но, вот и бур! Регыд ми ӧтлаын встретитам Краснӧй Армияӧс.

«Мотя» ышловзис.

— Регыдджык нин мед эськӧ! Мукӧддырйи кажитчӧ, огӧ и вермӧ виччысьны сійӧ лунсӧ.

— Воас сійӧ луныс! — увереннӧя шуис «Хрен».

Куимнанныс кырымалісны клятва, окасисны.

Мӧд луннас «Кошка» да «Мотя» пуктісны кык мина боеприпасъяс тыра эшелонӧ. Взрывыс лои Ислам-Терек станцияын, и дас вит вагона состав вӧлі бырӧдӧма. Кык мина найӧ заложитісны бензин цистернаясӧ, но составыс муніс ылӧ да результатъяс йылысь нинӧм тӧдмавны эз удайтчы.

Тайӧ жӧ лунъясӧ партизанъяс ӧзтісны Альма станция (Симферополь дінын), взорвитісны туйяс да вӧчисны ыджыд крушение.

Партизанъяслӧн мӧд группа уськӧдчис Шакул станция вылӧ. Станциясӧ сотісны да станцияса немецкӧй начальникӧс виисны.

Кӧрт туй вылын диверсияяс кыпӧдісны немецъяс пӧвстын ыджыд шӧйӧвошӧм. Симферопольса депоын немецъяс асьныс ремонтируйтісны бронеплощадка кык бергалысь пушкаӧн да кымынкӧ пулемётӧн. Тайӧ бронеплощадкаыс кутіс ветлыны поездъяс составын Альма да Симферополь костын. Рабочӧйяс да служащӧйяс бӧрся контроль чорзис. Вокзалӧ сувтӧдалісны часӧвӧйясӧс, удж дырйи кутісны прӧверяйтны документъяс, быд русскӧй машинист бердӧ сувтӧдісны немец-наблюдательӧс.

Ставыс тайӧ ёна сьӧктӧдіс «Хренлысь» уджсӧ. Миянлы воисны юӧръяс, мый и сы бӧрся заводитчисны кыйӧдчыны. Тайӧ заставитіс сійӧс мыйкӧдыра кежлӧ лӧньлыны.

— «Хрен» да сылӧн войтырыс мыйкӧдыра кежлӧ дугӧдісны уджнысӧ, — висьталіс меным «Муся», — но ті энӧ волнуйтчӧй. Найӧ лӧсьӧдчӧны нин выль делӧ кежлӧ, вайӧй сӧмын минаяс. Кора тіянӧс, гижӧй «Хренлы» ичӧтик письмӧ, ошкыштӧй сійӧс делӧын осторожностьысь, но уськӧдӧй тӧд вылас, мый фронт вылӧ лэдзӧм боеприпасъяс тыра быд эшелон — преступление. Видзчысьны колӧ, но ми огӧ вермӧй не действуйтны. Правда?

Аслас отсасьысь «Хрен» вӧсна «Мусялӧн» полӧмыс вӧлӧма весь. Сійӧ пыр жӧ шыӧдчис миян письмӧ вылӧ.

«Решиті виччысьны неуна лӧньыштӧм. Но лоӧ кӧ здук, кор удайтчас вӧчны ыджыд урон немецкӧй армиялы, ме ог жалит ассьым олӧмӧс. Юӧртӧй, примитӧма абу ВКП(б) радъясӧ менсьым отсасьысьясӧс? Примитӧма кӧ, юӧртӧй партбилет номеръяссӧ, кодлӧн кутшӧм номер, сувтӧдӧй овыслысь первой буквасӧ да номерсӧ, а тані ме ачым разберитча да юӧрта аслам ёртъяслы. Менӧ кӧ арестуйтасны, то ті, дона ёртъяс, верманныд лоны спокойнӧйӧн — ме лоа большевикӧн кувтӧдз».

— Опасность лоан случайын, отсалӧй шыбитны найӧс партизанъяс дінӧ, — меным письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын шуис «Муся».

— Вӧчам пыр жӧ. Ковмас кӧ — и тіянӧс ыстам вӧрӧ.

— Ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй. Ме ог мун татысь. Тӧдсаяс менам уна, дзебасны.

Ёртъяс вӧсна тӧждысьӧмӧн да быдногыс найӧс видзӧмӧн «Муся» и кывзыны эз кӧсйы, кор сёрниыс кыптывліс сійӧс асьсӧ видзӧм кузя мераяс йылысь да пыр жӧ бергӧдліс сёрнисӧ гажа шуткаӧ. Жандармъяскӧд паныдасьлігӧн ӧпаснӧй случай вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зілис медся ӧпаснӧй заданиеяссӧ выполняйтны ачыс, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый став ас йӧзыслӧн быттьӧкӧ зэв уна уджыс, а сылӧн аслас эм бур практическӧй опыт. Минаяс сійӧ ачыс жӧ век нуаліс «авоськаӧн».

Воддза кадӧ немецъяс восьсӧн эз сёрнитлыны партизанъяс йылысь, дзеблісны налысь подрывнӧй уджсӧ да зільлісны убедитны йӧзсӧ, мый партизанъясӧс бырӧдӧма. Но 1943 вося ноябрсянь немецъяс заводитісны печатьын паськыда нуӧдны пропаганда партизанъяслы паныд активнӧй тыш вӧсна, предательяслы гырысь наградаяс кӧсйысьӧмӧн. Немецъяс пондісны весиг нуӧдавны население пӧвстын собраниеяс, зілисны сувтӧдны йӧзӧс партизанъяслы паныд.

Ӧти татшӧм собрание вӧлі чукӧртӧма декабрь дас кыкӧд лунӧ Симферопольскӧй театрын, кӧні «Современнӧй положение» тема вылӧ докладӧн выступитіс немецкӧй доктор Маурах.

Кар пасьтала кымынкӧ лун войдӧр вӧлі ӧшлӧма афишаяс. Предприятиеясын, учреждениеясын да школаясын собрание вылӧ вотӧмысь грӧзитӧны мыждӧмӧн.

Йӧзыс чукӧрмис уна. Первой радъясын пукалісны немецкӧй учреждениеясса руководительяс, управаса членъяс, полицияын уджалысьяс. Мукӧд местаясын пукалісны «невӧляысь кывзысьяс», кодъясӧс вӧлі вӧтлалӧма разнӧй предприятиеясысь да керкаясысь. На пиын вӧліны и миян разведчикъяс.

Кор Маурах висьталіс партизанъяс йылысь, кодкӧ эз вермы кутчысьны да горӧдіс:

— Тайӧ сӧрӧм!

Полицейскӧйяс тэрмасьӧмӧн уберитісны тайӧ мортсӧ театрысь.

Немецъяслӧн успехъяс йылысь висьталігӧн докладчик шуис:

— Доблестнӧй германскӧй армия воштіс сражение полеяс вылын ассьыс нёльсё сюрс салдатӧс да офицерӧс...

Тайӧ кывъяссӧ вевттисны зэв гора аплодисментъяс. Шӧйӧвошӧм председатель пондіс звӧнитны кӧлӧкӧльчикӧн. Аплодисментъяс ӧддзисны, и председатель дӧзмӧмпырысь пондіс шенасьны кияснас, горзіс:

— Чӧвджыка! Оз тані ков аплодируйтнысӧ!

Друг театрын биыс кусі. Докладчик горӧдіс:

— Господа! Важ русскӧй обычай серти сетам клятва Германиялы верность вылӧ.

Залын кылісны дӧзмӧм горӧдӧмъяс:

— Кутшӧм нӧ сійӧ важ русскӧй обычай?

Маурах водзӧ горзіс:

— Шуалӧй ме бӧрся. «Клянитча германскӧй армиялы верностьын...

Кодкӧ сылы вочавидзис:

— Клянитча Краснӧй Армиялы верностьын...

Кыптіс зэв ыджыд суматоха. Ӧзъялісны полицейскӧйяслӧн карманнӧй фонарикъяс. Немецъяс кытшалісны театрлысь зданиесӧ. Кор ӧзйис биыс, заводитчисны прӧверитавны документъяс, коді кыссис асылӧдзыс. Кымынкӧ мортӧс вӧлі арестуйтӧма да мӧдӧдӧма гестапоӧ.

Тайӧ собрание вылын немецкӧй затеялӧн позорнӧя провалитчӧмыс эз мешайт «Голос Крыма» нима фашистскӧй газеталы печатайтны бур отчёт доктор Маурах доклад йылысь.

Декабрь кызь коймӧд лунӧ ме ордӧ локтіс Ольга Шевченко. Сы зумыштчӧм чужӧм серти ме пыр жӧ гӧгӧрвои: мыйкӧ лоӧма.

— Неприятнӧй выльтор, — шуис сійӧ. — Станцияӧ воис ыджыд эшелон войскаӧн. Выгрузка дырйи ӧти румынскӧй салдат висьталӧма железнодорожниклы, мый найӧс шыбитісны татчӧ фронт вывсянь партизанъяслы паныд. Румын корис предупредитны та йылысь партизанъясӧс, медым найӧ дасьтысисны.

Ме эг верит.

— Тайӧ сӧрӧм. Абу сы мында налӧн войска, медым шыблавны тылӧ.

— Ог тӧд. Сійӧ румыныс висьталӧма, мый вӧлӧма пленын партизанъяс ордын. Сійӧс гӧститӧдӧмаӧсь винаӧн да лэдзӧмаӧсь!

— Вот тайӧ интереснӧ нин! Сэтшӧм случайыс вӧлі! Пыр жӧ мун «Нина» дінӧ да висьтав, медым сійӧ да «Муся» прӧверитісны тайӧ румыныслысь висьталӧмсӧ. Немецъяс кӧ збыль думыштӧмаӧсь серьёзнӧя сынавны вӧрсӧ, колӧ пырысь-пыр предупредитны штабӧс.

— Ещӧ «Савва» тшӧктіс висьтавны, мый бӧръя неделяс воисны транспортнӧй самолётъясӧн кӧкъямыс сюрс гӧгӧр румын. Немецъяс налы висьталӧны, мый Крым лоӧ румынскӧй колонияӧн, сы вӧсна румынъяслы колӧ лӧсьӧдны тані порядок да медся водз — бырӧдны партизанъясӧс.

Ми сувтӧдім кок йылӧ став подпольщикъясӧс. Насянь воӧм сведениеяс вынсьӧдісны румынлысь юӧртӧмсӧ. Немецъяс збыль лӧсьӧдчисны вӧръяс чорыда сыналӧм кежлӧ.

Медся тыр даннӧйяс ыстіс меным «Муся».

«Декабрь кызь коймӧд, кызь нёльӧд лунъясӧ да кызь витӧдлы паныда войӧ войска оръявлытӧг мунісны Симферопольӧ да сылӧн карбердса районъясӧ, — гижис сійӧ. — Составыс татшӧм: винтовкаясӧн, автоматъясӧн вооружитчӧм пехота, артиллерия, мелкокалибернӧй горнӧй пушкаяс, зенитнӧй орудиеяс. Воисны автомехчастьяс; кыксё машина, вӧла обоз — нёльсё подвода. Частьяссӧ шыбитӧма Керченскӧй направлениеысь да Перекопысь. Шойччӧг вылӧ сувтлӧм — вит лун. Расквартируйтіс карас да маті гӧгӧрын — Бахси-Эли, совхоз «Красный» да мукӧдлаын. Вит лун мысти салдатъясӧс лоӧ мӧдӧдӧма вӧрӧ. Налӧн могыс — кытшавны, ковмас кӧ — ӧзтыны вӧрсӧ, да дзикӧдз бырӧдны партизанъясӧс.

Румынскӧй войскалӧн юкӧныс дась сетчыны пленӧ да вуджны партизанъяс дорӧ. Но эмӧсь бура уна гадъяс, кодъяс лоӧны пӧщадатӧмӧсь. Ӧти шуӧ: «Ми кӧсйысим, мый быдӧн миян пиысь бырӧдас вит партизанысь не этшаджык. Коді бырӧдас кызьӧдз, сійӧс пырысь-пыр лэдзасны отпускӧ да сетасны сылы денежнӧй награда.»

Партизанъяс йылысь немецъяс сёрнитӧны, кыдзи разбойникъяс йылысь, кодъяслӧн вӧрын дзеблалӧма зэв гырысь озырлунъяс; румынскӧй салдатъяс кӧ кӧсйӧны озырмыны, мед бырӧдасны партизанъясӧс да босьтасны налысь эмбурсӧ.

Румынъяскӧд ми сёрнитім этша. Но и ӧні гӧгӧрвоана, мый лӧсьӧдчӧны зэв чорыд уськӧдчӧм вылӧ.

Немецъяс кутасны отсавны наземнӧй частьяслы воздухсянь бомбитӧмӧн да зажигательнӧй веществояс киськалӧмӧн.

Войскасӧ бура снабдитӧма боеприпасъясӧн да сёян-юанӧн. Вокзалӧ да карса складъясӧ воис уна продукта, торъя нин сливочнӧй вый.

«Нина» получитӧма жӧ сведениеяс, мый германскӧй командование мӧдӧдӧ партизанъяслы паныд куим дивизия гӧгӧр. Немецъяс лӧсьӧдчӧны применитны газъяс.

Ме лӧсьӧді подробнӧй донесение подпольнӧй центрлы да сійӧ жӧ рытӧ ысті сійӧс вӧрӧ ӧтлаын «Мусялӧн» да мукӧд подпольщикъяслӧн донесениеяскӧд.

Кымынкӧ лун мысти «Павлик» бӧр воис карӧ да доложитіс, мый миянлысь почта лючки сетіс Гриша Гузийлы.

Дас квайтӧд глава

Миян разведывательнӧй даннӧйяс збыльмисны. Декабрь тӧлысь помын немецкӧй командование заводитіс генеральнӧй наступление партизанъяс вылӧ.

Декабрь кызь витӧд лунсянь декабрь кызь сизимӧд лунӧдз Симферополь да маті гӧгӧрыс ставыс вӧлі тыр немецкӧй, румынскӧй войскаӧн да техникаӧн. Тані жӧ вӧлі чукӧртӧма карательнӧй отрядъяс, медсясӧ татараысь.

Декабрь кызь сизимӧд лунлы паныда войӧ войска танкъясӧн, артиллерияӧн да миномётъясӧн мӧдӧдчисны Зуйскӧй вӧръяс кытшалӧм да сыналӧм вылӧ, кӧні вӧлі войвыв партизанскӧй соединение, коді быдмис Луговой бригадаысь.

Тайӧ соединениеыс да Крымса мукӧд партизанъяс вӧчисны немецъяслы зэв ыджыд урон. Буретш сы вӧсна партизанъяслы паныд немецъяс шыбитісны гырысь вынъяс.

Войскалы сетісны продовольствие нёль лун кежлӧ, арталісны регыд кадӧн помавны партизанъясӧс да выль 1944 во встретитны лӧнь обстановкаын, озыр трофейясӧн да наградаясӧн.

Мый нӧ заставитіс немецъясӧс дыр чӧв олӧм бӧрын восьсӧн заводитны сёрнитны Крымын партизанъяс йылысь да шыбитны налы паныд ассьыныс медбур войскасӧ, найӧс фронт вылысь босьтӧмӧн?

Кор Краснӧй Армия пырис Крымскӧй му вылӧ, немецъяс заводитісны мырдӧн эвакуируйтавны населениесӧ, медводз прифронтовӧй да вӧръясбердса районъясысь.

Немецъясысь спасайтчӧмӧн олысьяс пондісны мунавны вӧръясӧ партизанъяс дорӧ. Зачинсӧ вӧчис Перевальная сикт. Со кыдзи тайӧ лои.

Октябрь кызь ӧкмысӧд лунӧ немецкӧй комендант общиннӧй собрание вылын йӧзӧдіс срочнӧй эвакуация йылысь. «Квайт час асылын став йӧз долженӧсь локны базарнӧй площадь вылӧ», — висьталіс приказ. Йӧз чӧв олӧмӧн разӧдчисны гортъясас.

Колхозникъяс пондісны тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны партизанъяс дорӧ мунӧм вылӧ. Дзеблалісны да гуавлісны муӧ нянь да кӧлуй. Кодъяслӧн вӧліны вӧвъяс, лӧсьӧдалісны телегаяс, керавлісны юрсӧ курӧг-пӧткалысь да начкалісны скӧт. Перъялісны дзеблалӧм оружие да весалісны, лӧсьӧдалісны сійӧс...

Перевальная сиктын вӧлі подпольнӧй патриотическӧй группа, кодӧн юрнуӧдіс колхозница Екатерина Ивановна Халилеенко. Группа кутіс йитӧд партизанъяскӧд да штабсянь вӧлі индӧд — критическӧй здукӧ мунны вӧрӧ. Подпольщикъяс назначитісны кад да чукӧртчан места вӧрӧ мунны став кӧсйысьяслы. Юӧрталісны та йылысь матігӧгӧрса сиктъясӧ. Босьтісны немецкӧй складысь да гуалісны общиннӧй нянь кӧйдыс.

Кор пемдіс, йӧзыс заводитісны петавны керкаясысь челядьӧн, мешӧкъясӧн, петкӧдалісны вӧвъяс, мӧсъяс. Кытшола туйясӧд, румынскӧй заставаяс ордйӧдалӧмӧн, войнас колхозникъяс мӧдӧдчисны вӧрӧ.

Сэк жӧ вочасӧн пышъялісны олысьяс Чавке, Барановка, Кызыл-Коба да мукӧд сиктъясысь, кӧні немецъяс йӧзӧдӧмаӧсь жӧ вӧлі эвакуация йылысь.

Вӧръяс неыджыдӧсь, дзебны та мында йӧзсӧ сьӧкыд, а маневрируйтны накӧд вӧлі дзик позьтӧм. Но мый вӧчан! Йӧз кӧ локтӧмаӧсь корсьны партизанъяссянь дорйӧм, не мӧдӧдны жӧ найӧс бӧр немецъяслы. Командование примитіс беженецъясӧс радпырысь.

Боеспособнӧйясысь вӧлі лӧсьӧдӧма дас сизимӧд партизанскӧй отряд важ партизан, старшӧй лейтенант Козин командование улын. Нывбабаяслы, челядьлы да пӧрысьяслы вӧлі котыртӧма гражданскӧй лагерь, сійӧ отрядсянь неылын, безопаснӧйджык местаын. Стрӧитісны шалашъяс, землянкаяс. Колхозникъяс бӧрйисны сельскӧй сӧвет, кӧні председательӧн лои подпольнӧй группаӧн веськӧдлысь Екатерина Ивановна Халилеенко. Сельсӧвет видзӧдіс гражданскӧй лагерын порядок бӧрся, котыртіс оланногсӧ: нывбабаяс песлалісны да вурисны партизанъяслы бельё да паськӧм да пуисны-пӧжалісны налы сёян. Прӧдуктаясӧн лагерсӧ обеспечивайтіс да врагысь сійӧс видзис отряд, кодӧс вӧлі сформируйтӧма тайӧ сиктса гражданаысь.

1943 вося ноябрӧдз Луговой бригадаын лыддьысьліс кыксё гӧгӧр боец. Сэсся сійӧ пӧри Войвывса соединениеӧ куим бригада составын, кытчӧ вӧлі пырӧ кык сюрс морт сайӧ. Соединениеса командирӧн вӧлі назначитӧма Павел Романовичӧс, а политотделса начальникӧн — Луговойӧс. Торъя отрядъясысь котыртчалісны Асыввывса да Лунвывса соединениеяс, кодъясын вӧліны сы мында кымын жӧ боец, мыйта и Войвывса соединениеын. Ставыс Крымса вӧръясын сійӧ кадӧ вӧлі квайт сюрс гӧгӧр партизан да дас сюрс саяс гражданскӧй население.

Немецъяс босьтчылісны торкны населениелысь вӧрӧ мунӧмсӧ.

Ноябрь дас куимӧд лунӧ Барабановка да Петрово сиктъясӧ воис карательнӧй отряд дас автомашинаӧн, куим танкӧн. Сэки населениелы отсӧг вылӧ мӧдӧдчисны партизанъяс. Мӧд отрядысь лейтенант Сорока командование улын немвиччысьтӧг уськӧдчис карательяс вылӧ да разгромитіс найӧс. Партизанъяс подбитісны ӧти танк, а мӧдсӧ, исправнӧйӧс, босьтісны кык «шкод» пулемётӧн да зэв уна патронъясӧн. Партизанъяскӧд ӧтлаын муніс вӧрӧ тайӧ сиктъяссьыс став населениеыс.

Ноябрь кӧкъямысӧд лунӧ мӧд отряд Федоренко командование улын уськӧдчис немецъяс вылӧ Толбуш сиктын. Дженьыдик бой бӧрын прӧтивник пышйис сиктысь, колис салдатъяслысь да офицеръяслысь дас сизим шой. Партизанъяс захватитісны винтовкаяс, пулемётъяс, повозкаяс да вӧвъяс и некутшӧм воштӧмъястӧг бӧр воисны лагерӧ.

Ноябрь кӧкъямысӧд лунӧ Октябрьскӧй революциялы кызь квайтӧд годовщина честь кузя дас сизимӧд да кызьӧд отрядъяс Козин командование улын вӧчисны войся налёт румынскӧй гарнизон вылӧ Чавке сиктын. Ӧткымын боецъяслӧн эз вӧв оружие. Найӧ эз кӧсйыны кольччыны ёртъяссьыныс да мунісны бойӧ зоръясӧн, пуртъясӧн. Кык час бой бӧрын партизанъяс бырӧдісны сизимдас румынӧс да сизимӧс босьтісны пленӧ, взорвитісны ыджыд склад боеприпасъясӧн, склад взрывчатӧй веществоясӧн, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма Аянскӧй водохранилище взорвитӧм вылӧ, захватитісны дас кӧкъямыс винтовка, ӧти пулемёт да сюрс патрон, кӧкъямыссё граната да комын вӧв.

Тырвыйӧ вооружитчӧмӧн партизанъяс разгромитісны став гарнизонъяссӧ Карасубазарсянь Симферопольӧдз да дзикӧдз дугӧдісны ветлӧмсӧ Алушта — Симферополь шоссе кузя.

Немецъяслы быть лои вайӧдны вӧрдорса сиктъясӧ регулярнӧй войскалысь гырысь частьяс. Алуштинскӧй шоссе пӧлӧн сулалысь сиктъясӧ вӧлі сувтӧдалӧма гарнизонъяс первой горно-стрелковӧй дивизияысь генерал Рамкану командование улын. Феодосийскӧй шоссе пӧлӧн сиктъясӧ — мӧд горно-стрелковӧй дивизияса частьяс генерал Димитриу командование улын. Основнӧй могыс тайӧ дивизияясыслӧн вӧлі шоссейнӧй туйяс видзӧм да вӧр блокируйтӧм.

Но партизанъяс эз дугӧдны активнӧй тыш нуӧдӧм.

Декабрь ӧкмысӧд лунлы паныда войӧ Федоренко командование улын отряд бырӧдіс кыксё вражескӧй салдатӧс да офицерӧс. Партизанъяс жугӧдісны да сотісны дас ӧкмыс автомашина, взорвитісны горючӧй тыра склад да оружие склад, разгромитісны районнӧй комендатура, штаб да босьтісны трофейяс.

Партизанъяс вылӧ «решительнӧй» наступлениеӧ гӧтӧвитчӧмӧн немецъяс заводитісны сотавны вӧрбердса районъясысь став сиктъяссӧ.

Сиктъяс соталігӧн немецъяс грабитісны да зверсяма лёклунӧн расправляйтчисны сэні кольысь населениекӧд. Межгорье сикт немецъяс первой зэв ёна бомбардируйтісны самолётъяссянь, сы бӧрын пырисны сиктӧ да сотісны сійӧс. Куим семьяӧс, кодъяс кольлісны сиктын, ловъявывсьыс сотісны асланыс керкаясын. Фриденталь сиктын квайтымын вит дворысь эз коль дзоньӧн ни ӧти. Звермӧм карательяс ловъявывсьыс сотісны сэні комын нёль мортӧс: нывбабаӧс, челядьӧс да висьысьясӧс. Кулӧмъяс пиын чудоӧн колины ловйӧн дас сизим арӧса ныв Нина Скопина да сизимдас вит арӧса старик Фёдор Григорьевич Калмыков, кодъясӧс бӧрынджык мездісны партизанъяс.

Войвыв соединениелӧн коймӧд отряд, коді вӧлі расположитчӧма транспортнӧй самолётъяслӧн посадочнӧй площадка дінын, видзис да обслуживайтіс аэродром.

Декабрь кызь сизимӧд лун кежлӧ отрядын чукӧрмис сё гӧгӧр раненӧй, висьысь да челядя нывбабаяс, кодъяс виччысисны Ыджыд Му вылӧ мӧдӧдӧм.

Поводдяыс вӧлі кӧдзыд, ульруа. Усис лым. Сылӧм няйт ваыс йиджтысис сьӧкыда ранитчӧмъяслы вольӧсъяс улас.

Унаӧн на пиысь кынмисны нин некымын лун.

Пемдӧмӧн тшӧтш найӧ боецъяс отсӧгӧн мунлісны аэродром вылӧ да ывлаын асылӧдз виччысисны самолётъяс. Самолётлысь тӧдса жургӧм кылӧм бӧрын партизанъяс ӧзтавлісны гырысь кӧстеръяс, но лёк поводдя вӧсна лётчикъяс эз казявлыны опознавательнӧй знакъяс. Вӧр весьтын кымынкӧ кытш вӧчӧм бӧрын самолётъяс мунлісны бӧр.

Асъядор раненӧйясӧс да висьысьясӧс бара нуавлісны лагерӧ мӧд войӧдз.

Дас витӧд сутки виччысис мӧдӧдӧм симферопольскӧй подпольщица Екатерина Лазоркина дас нёль арӧса пиыскӧд — Викторкӧд.

1943-ӧд вося октябрын, медым не сюрны арест улӧ, сійӧс верӧсыскӧд Алексейкӧд да Виктор пиыскӧд вӧлі мӧдӧдӧма Симферопольысь вӧрӧ. Алексей лои боецӧн, Екатерина кухаркаӧн, а Виктор — отрядса штабын связнӧйӧн.

Алексей Лазоркин — рӧднӧй вок Мария Лазоркиналӧн, коді йитліс менӧ «Сергокӧд».

Декабрь заводитчигӧн Екатерина висьмис да сылы вӧлі разрешитӧма эвакуируйтчыны пиыскӧд Ыджыд Му вылӧ.

Декабрь чӧжӧн партизанскӧй аэродром вылӧ вермисны пуксьыны сӧмын кык «дуглас». Первой самолётнас вӧлі мӧдӧдӧма сӧмын сьӧкыда ранитчӧмъяс. Мӧд «дугласыс» омӧля тыдалӧм вӧсна зурасис скала вылӧ, жугалі да нуждайтчис ыджыд ремонтын. Сэсся поводдяыс дзикӧдз торксис.

Декабрь кызь сизимӧд лунӧ, асывнас, кор раненӧйяс да висьысьяс эз на удитны шойччыны да шонтысьны аэродром вылӧ войся ветлӧм бӧрын, друг неылын насянь кутісны сяркӧдны автоматъяс да пулемётъяс, кылісны орудиеясысь лыйӧм шыяс, вӧр весьтын тыдовтчисны вражескӧй самолётъяс.

Отрядса командир тшӧктіс ставыслы, кодъясӧс вӧлі дасьтӧма мӧдӧдны Ыджыд Му вылӧ, лэччыны улӧ, матыса балкаӧ.

Лыйсьӧм пыр чорзис. Пансис бой. Прӧтивниклы кӧнсюрӧ удайтчис зырны партизанскӧй заставаясӧс да пырны вӧрӧ аэродромлань. Отрядса командир сетіс мӧд приказ: «Раненӧйяслы да висьысьяслы пырысь-пыр мунны Яманташ гӧра вылӧ».

Колӧ вӧлі мунны вит километр. Снарядъяслӧн разрывъяс улын, няйт да лым кузя, гӧраясса крут трӧпаясті. Кодъяс муртса петлісны, найӧ мунісны асьныс, мукӧдсӧ нуӧдісны киӧдыс, кодсюрӧӧс нуисны плащ-палаткаяс вылын.

Яманташ гӧра вылын вӧлі Войвыв соединениелӧн штаб. Пещераясын да скалаяс улын размещайтчис гражданскӧй лагерь. Сэтчӧ жӧ воисны и аэродромвывса йӧз. Найӧ вӧлі кынмӧмаӧсь, измучитчӧмаӧсь сьӧкыд туйӧн. Раненӧйяскӧд тшӧтш скала улын устроитчис и Екатерина пиыскӧд.

Бой лӧнис. Мӧд луннас партизанскӧй заставаяс вылын вӧлі чӧв-лӧнь. Гражданскӧй лагерын разрешитісны скалаяс улын ёна виччысьӧмӧн ломзьӧдавны кӧстеръяс. Йӧз шонтысисны да гажмыштісны.

Ӧти кӧстер дорысь Екатерина аддзис ар нёля нывкаӧс да юаліс, кӧні сылӧн мамыс.

— Абу. Немецъяс виисны, — серьёзнӧя вочавидзис нывка.

— А папаыд?

— Ог тӧд, война вылын.

— А кодкӧд нӧ тэ тані?

Нывка видзӧдліс сы вылӧ гӧгӧрвотӧма:

— Ставыскӧд.

Сутки коли лӧня, но мыйӧн пондіс югдыштны, кутісны йиркыны артиллерийскӧй залпъяс. Снарядъяс разрывайтчисны самӧй Яманташ гӧра вылын нин.

Вӧр доръясын гырысь вынъяс сосредоточитӧмӧн немецъяс став бокъяссянь заводитчисны дугдывтӧг лыйлыны вӧрӧ артиллерияысь да миномётъясысь. Ӧттшӧтш нелямын штурмӧвӧй да бомбардировочнӧй самолётӧдз бомбитісны да лыйлісны вӧрсӧ воздухсянь.

Вӧрын оръявлытӧг сулаліс разрывъяслӧн йиркӧм. Жулльысисны торпыригӧдз да пӧрласисны сё вося пуяс.

Дыр нюжалан артиллерийскӧй да воздушнӧй подготовка бӧрын, танкъяс да авиация отсӧгӧн, мӧдӧдчис наступлениеӧ румыно-немецкӧй пехота.

Яманташ гӧра вылын, кытчӧ писькӧдчисны немецъяс, чукӧрмисны йӧз став гражданскӧй лагерьясысь — нёль сюрс гӧгӧр. Сэні жӧ вӧліны куимсё гӧгӧр раненӧй. Прӧтивниклы удайтчис босьтны Зуйскӧй районса став вӧръяс. Яманташ гӧгӧр кытшыс пыр чині.

Январь мӧд лунсянь коймӧд вылӧ паныда войнас заводитчис Яманташ вылысь гражданскӧй населениеӧс да раненӧйясӧс Васильковскӧй балкаӧ — кӧкъямыс километр сайӧ — эвакуируйтӧм. Колӧ вӧлі ӧти войӧн вуджӧдны да дзебны выль местаын уна сюрс беспомощнӧй да дорйысьны вермытӧм йӧзӧс.

Раненӧйяс пӧвстын вӧліны и молодёжнӧй комитетса членъяс — Женя Семняков да Лида Трофименко, кодъясӧс ми мӧдӧдім вӧрӧ Борис Хохлов провалитчӧм бӧрын.

Разрывнӧй пуляӧн кокас ранитчӧм Женя Семняков эз вермы ветлӧдлыны йӧз отсӧгтӧг. Лидаӧс вӧлі ранитӧма кокниа. Чой паныдъяссӧ сійӧ нуӧдіс Женя Семняковӧс сойбордйӧдыс, чой горувъясӧ, зэв ёна доймӧмсӧ терпитӧмӧн, Женя лэччывліс бауӧн. Водзӧ мунісны найӧ зэв ньӧжйӧ.

Семняков поліс, мый югдытӧдз найӧ оз удитны воны местаӧдз, да корис Лидаӧс судзӧдны вӧв. Лидалы вӧлыс сюри сӧмын асъядор, кор бара заводитчис лыйсьӧм. Женяӧс кыдзкӧ муртса пуксьӧдісны вӧв вылӧ верзьӧмӧн. Вӧлыс веськалі збой, асныра. Сійӧ нетшыштіс домповодсӧ Лида киысь да шыбитіс ас вывсьыс Женяӧс. Сійӧ уси ранитчӧм кок вылас да доймӧмысла пӧшти воштіс садьсӧ.

Сайкалыштӧм бӧрын Женя шуис Лидалы:

— Ме мучиті тэнӧ дзикӧдз, но нинӧм он вӧч. Вӧв вылӧ ме сэсся ог пуксьы. Ме кута мунны. Меным колӧны кӧстыльяс. Керав вожа кык пу.

— Мыйӧн нӧ ме керала? Менам нинӧм абу.

— Но, чегъяв кыдзкӧ.

Лида кутчысьліс то ӧти, то мӧд пуӧ, но сылӧн эз вӧв выныс найӧс чегнысӧ.

Орудиеясысь лыйсьӧм шы пыр чорзис да матысмис. Снарядъяс разрывайтчисны дзик нин матын. Бара уськӧдчисны самолётъяс. Шуд вылӧ, тыдовтчис витӧд бригадалӧн отряд, коді прикрывайтіс Яманташ гӧрасянь отходсӧ.

Лида уськӧдчис партизанъяс дінӧ. Боецъяс пиысь ӧти сетіс ёртыслы груз тыра вӧвсӧ да локтіс Женя дінӧ. Но Женя эз нин вермы ньӧти мунны. Найӧ пуктісны Женяӧс плащ-палатка вылӧ да пондісны кыскыны няйт кузяыс.

Лэччисны Бурульча ю дорӧ, сувтісны шойччыштны. Ставыс вӧліны юр вылӧдз няйтӧсь.

— Но и мучитінныд жӧ ті менсьым кокӧс, — шуис Женя. — Отсыштӧй чеччыны. Колӧ прамӧйджыка мыссьыны.

Лидалы тайӧ кӧсйӧмыс кажитчис дзик лӧсявтӧмӧн.

— Нинӧм! — кыйӧдчигас шуис Женя. — Ковмас кӧ миянлы кувны, кӧть нин кулам чистӧйӧн. А веськалам кӧ гадъяс киӧ, мед аддзасны, мый партизанъяс любӧй условиеяс дырйи кольӧны йӧзӧн.

Найӧ отсалісны Женялы сувтны, нуӧдісны ю дорӧ. Лида пӧрччис жӧ ватниксӧ, чиститчыштіс да сынасис.

Женя видзӧдліс Лида вылӧ.

— Со аддзан, кутшӧм лӧсьыд! Ӧні ми вермам вӧрзьӧдчыны водзӧ.

Васильковскӧй балкаӧ чукӧртчисны став гражданскӧй населениеыс да раненӧйяс.

Ветымын гӧгӧр сьӧкыда ранитчӧмъясӧс меститісны важ казармаӧ. Керкаыс вӧлі важ нин, киссьӧм, гӧгӧр тыдаліс югыдыс, но йӧзыс, джоджын куйлӧмӧн, вӧліны сійӧн нин дӧвӧленӧсь, мый найӧ абу зэр улынӧсь да лым улынӧсь.

Мукӧдыс меститчисны кустъяс улӧ, пуяс улӧ, но пу коръяс — партизанъяслӧн другъяс — важӧн нин гылалісны да ньӧти эз сайӧдны. Ӧзталісны бипуръяс, медым кӧть неуна шонтысьыштны да косьтысьыштны. Яманташысь балкаӧ воис Катя Камардина, комсомол кузя политотделса уджалысь. Сійӧ вайис выль вося поздравление, кодӧс получитӧма радио пыр партия Крымскӧй обкомсянь да обкоммолсянь.

Тані жӧ вӧлі и Подскребов. Кор сійӧ воис Симферопольысь вӧрӧ, сійӧс кӧсйисны эвакуируйтны Ыджыд Му вылӧ, но Подскребов бурджыкӧн лыддис кольччыны. Ӧні сійӧ уджаліс гражданскӧй лагерьяс кузя начальниклӧн отсасьысьӧн.

Первой асылын жӧ балка весьтӧ локтісны сизим немецкӧй самолёт да пондісны бомбитны гражданскӧй лагерсӧ. Йӧз уськӧдчисны, коді кытчӧ. Екатерина Лазоркина котӧртіс пиыскӧд канаваӧ. Сійӧ синъяс водзын орӧдіс Подскребовлысь кыкнан коксӧ, и сійӧ ойдіс вирӧн. Горзісны раненӧйяс. Горзіс Виктор самолётъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.

— Мама, дзебсьы, куимӧс шыбитіс! — И быд разрыв бӧрын юавліс: — Мама, тэнад вирыс некӧн на абу? Но нинӧм, куйлы, куйлы...

Кӧнкӧ неылын заводитісны уджавны пулемётъяс — мыччысис пехота. Партизанъяс заводитісны бой. Екатерина Лазоркина пиыскӧд кавшасис гӧра вылӧ. Ӧти самолёт пикируйтіс веськыда на вылӧ. Самолётыс лэбис сэтшӧм уліті, мый налы бура тыдаліс пулемётысь на кузя стрӧчитысь лётчиклӧн сералана чужӧмыс.

Самолёт лэбзис, найӧ чеччисны да котӧртісны, кытчӧ видзӧдӧны синъясныс.

Кор гражданскӧй население да раненӧйяс мӧдӧдчисны Яманташсянь Васильковскӧй балкаӧ, Екатериналӧн верӧсыс — Алексей Лазоркин получитіс приказ: нуӧдны скӧт сыланьӧ жӧ. Кык партизанкӧд ӧтлаын найӧ вӧтлісны скӧт стада. Югдӧм бӧрын вражескӧй самолётъяс пондісны бомбитны балка. Кымынкӧ бомба веськаліс скӧт чукӧрӧ. Алексей дзебсис скала улӧ. Сійӧ кывліс балкаын горзӧмъяс, аддзыліс, кыдзи пышъялісны йӧзыс, коді кытчӧ веськалӧ.

Рытладорыс лыйсьӧм лӧнис. Алексей кайис гӧра вылӧ да паныдасис тӧдса боецкӧд.

— Муна балкаӧ чукӧртны йӧзӧс, — шуис боец. — Кутам петны кытшысь.

Алексей мӧдӧдчис сыкӧд.

Балкаын найӧ паныдасисны 23-ӧд отрядса командиркӧд, Соловейкӧд. Сыкӧд вӧліны дас вит боец. Ставныс верзьӧмаӧсь.

— Кӧні квайтӧд отряд? — юаліс Соловейлысь Алексей.

— Ни ӧти отряд тані абу...

Вӧв вылысь чеччыштӧм бӧрын Соловей водіс му вылӧ. Плащӧн вевттьысьӧмӧн сійӧ ӧзтіс фонарик да лыддис кытшысь петӧм йылысь приказ, кодӧс боец вайис командованиесянь.

— Лыйлыны вӧвъясӧс! — зумыштчӧмӧн тшӧктіс сійӧ муысь чеччиг. Но пыр жӧ кватитчис: — Оз позь лыйлыны. Немец матын. Начкавны вӧвъяссӧ!

Партизанъяс пиысь некодлӧн киыс эз лыб.

— Домавлӧй найӧс пуяс бердӧ — и мунам! — ӧвтыштіс, кинас Соловей.

Тэрмасьӧмӧн вӧвъяссӧ домавлӧм бӧрын партизанъяс кайисны сопка йылӧ. Километрджын мунӧм бӧрын Соловей сувтӧдіс да построитіс отрядсӧ.

— Со мый, ёртъяс, — шуис сійӧ. — Миян положение зэв сьӧкыд. Миянӧс кытшалісны. Миянлы колӧ петны кытшысь бойӧн. Колӧ петкӧдны гражданскӧй населениеӧс. Либӧ писькӧдчам, либӧ кулам. Коді асьсӧ чувствуйтӧ омӧля, вермас кольччыны татчӧ. Нинӧм воча ог шу. Коді кӧсйӧ петны кытшысь — ме бӧрся.

Сы гӧгӧр чукӧртчисны разнӧй отрядъясысь нелямын боец гӧгӧр. Ставӧн чӧв олісны.

— Кольччыны кӧсйысьяс абуӧсь? Кутам петны! Кодлӧн эм лишнӧй кӧлуй — шыбитны. Лыйлыны сӧмын менам команда серти.

Соловей — важ боевӧй партизан — бура тӧдіс вӧръяс. Йӧз мунісны войбыд. Зурасьлісны кымыныськӧ немецкӧй заставаяс вылӧ, прорывайтчисны лыйсьӧм улын. Немецкӧй патрульяс простреливайтісны быд сё метр. Соловей сувтлывліс, кывзысис, кысянь да кытчӧ мунӧны пуляясыс, да кыссьӧмӧн нуӧдліс отрядсӧ прӧтивник би улын. Войбыдӧн партизанъяс мунісны кымынкӧ заградительнӧй линия пыр.

Луннас куйлісны кустъяс пӧвстын. Рытнас мӧдӧдчисны Яманташ гӧралань. Алексей аддзыліс, кыдзи улын, Джелява кузя, румынъяс вӧтлісны наӧн пленӧ босьтӧм челядя нывбабаясӧс да старикъясӧс. Мунісны и немецкӧй войска. Тыдалӧ, немецъяс лыддисны, мый партизанъясӧс лои разгромитӧма, да петкӧдлісны ассьыныс частьяссӧ вӧрысь.

Рытнас Соловей сетіс Алексейлы задание: писькӧдчыны нёль боецкӧд Васильковскӧй балкаӧ да прӧверитны, кутшӧм положениеыс сэтчӧ кольӧм раненӧйяслӧн.

Войыс вӧлі лӧнь, тӧлыся. Боецъясӧс гӧра вылӧ кольӧмӧн Алексей ӧтнас лэччис балкаӧ. Гӧгӧр туплясисны уродуйтӧм шойяс. Неылын казармасянь Алексей сувтіс, пу бердӧ топӧдчӧмӧн, кывзысьыштіс. Друг мыйкӧ войтыштіс сылы ки вылас. Сійӧ видзӧдліс вывлань. Юр весьтас ӧшаліс кага тушаджын, вирыс войталіс му вылӧ.

Алексей пырис казармаӧ. Сьӧкыда ранитчӧмъяс вӧліны ловъяӧсь. Алексейӧс аддзӧм бӧрын йӧзыс гажмыштісны, кутісны корны юны. Алексейлӧн боецъяс лэччылісны балкаӧ, юкталісны раненӧйясӧс, вайисны налы кукуруза.

Алексей юаліс, вӧліны эз на ордын немецъяс.

— Румынъяс пыралісны. Видзӧдлісны, мый йылысь кӧ сёрнитыштісны да мунісны.

Партизанъяс вайисны ещӧ ва, чукӧртісны балкаын мыйсюрӧ шыблалӧм кӧлуйысь да лӧсьыдджыка водтӧдалісны раненӧйясӧс.

Алексей доложитіс Соловейлы раненӧйяс йылысь.

— Шойччыштӧй да бӧр мунӧй, — тшӧктіс сійӧ. — Раненӧйясӧс петкӧдалӧй казармасьыс да дзеблалӧй кустъяс пӧвстӧ. Румынъяс милӧсть вылӧ нинӧм надейтчыны.

Югдандор Алексей аслас боецъясыскӧд бара локтіс Васильковскӧй балкаӧ. Раненӧйяс ӧткажитчисны мунны казармаясысь кустъяс пиӧ, полісны кынмӧмысь. Унаӧн шуасисны, мый румынъяс кӧ тӧрыт эз вӧрзьӧдны, сідзкӧ, водзӧ оз нин вӧрзьӧдны.

— Нинӧм миянӧс базируйтны, — шуис ранитчӧм командир. — Лучше регыдджык вуджӧдӧй миянӧс Яманташ вылӧ.

Друг кылісны автоматысь лыйӧм шыяс. Боецъяс дзебсялісны кустъяс сайӧ. Раненӧйяс пиысь ӧти, коді тӧдӧ вӧлі Алексейӧс подполье серти на, шуис:

— Дядя Алёша, водӧй мекӧд орччӧн. Найӧ раненӧйяссӧ оз вӧрзьӧдны.

Алексей первойсӧ сідзи и кӧсйис вӧчны, но медбӧръя здукнас чеччыштіс казармаысь да дзебсис гӧра вылӧ. Мыччысисны верзьӧма да пода румынъяс. Вӧв вылын воис румынскӧй офицер да салдатъяскӧд ӧтлаын пырис казармаӧ.

Партизанъяс кылісны автоматъясысь дженьыдик очередьяс.

Кымынкӧ минута мысти ставыс лӧнис, румынъяс петісны казармаысь, кайисны сопка вылӧ да саялісны.

Алексей котӧрӧн пырис казармаӧ. Став раненӧйяссӧ вӧлі виӧма. Джоджыс ойдӧма вирӧн.

— Коді эм ловъя? — кымыныськӧ горӧдіс Алексей.

Друг сійӧ кыліс пельӧсысь ньӧжйӧник ойӧстӧм. Пӧсь шойяссӧ бергӧдлігӧн Алексей шуаліс:

— Коді ловъя?

Ловъяӧн вӧлӧма старик. Сылы лыйӧмаӧсь морӧсас. Сэсся стариккӧд орччӧн ойӧстіс нывбаба. Сюри коймӧд ловъя, жугӧдӧм кокъяса.

Соловейлӧн отрядыс куимнансӧ нуис Яманташ вылӧ. Сэні расположитчӧма нин вӧлі соединениелӧн штаб, кымынкӧ партизанскӧй отряд, сэтчӧ жӧ чукӧртчалісны вӧр пасьта разӧдчӧм гражданскӧйяс.

Унджык шалашсӧ вӧлі жугӧдӧма. Немецъяс, тыдалӧ, чайтӧмаӧсь, мый лагерсӧ минируйтӧма, да шалашӧ пырны полӧмӧн, ылысянь шыблалӧмаӧсь сэтчӧ гранатаяс.

Партизанъяс босьтчисны выльысь лӧсьӧдны ассьыныс овмӧснысӧ: корсялісны дзоньӧн кольӧм продбазаяс, дасьтісны выль аэродром, кытшовтісны матігӧгӧрса вӧръяс, подбирайтісны раненӧйясӧс, гуавлісны виӧмъясӧс. Алексейӧс лэдзисны корсьны семьясӧ.

Но сійӧ эз аддзы гӧтырсӧ да писӧ ловъяяс ни кулӧмъяс пӧвстысь. Бӧр воис лагерӧ шойӧдз мудзӧм да тшыг и зэв крепыда унмовсис.

Асывнас Алексей пукалӧ вӧлі шалашын, кор сійӧс чукӧстісны:

— Эй, друг! Чеччы, бабатӧ верд!

Алексей эз чуймы — вӧрысь дугдывтӧг петалісны йӧз. Мыйӧн вермисны, партизанъяс вердісны найӧс, но ӧні Алексейлӧн аслас нинӧм эз вӧв.

— Мыйӧн верднысӧ? — шыасис сійӧ. — Ме ачым тшыг. — А сэсся интересуйтчыштіс: — кутшӧм баба нӧ? — да вештыштіс рузумторсӧ, коді вӧлі ӧшалӧ ӧдзӧс пыдди.

Сы водзын сулаліс сылӧн гӧтырыс, ставыс няйт, кӧмтӧм, сьӧдӧдӧм, пыктӧм кокъяса. Радысла асьсӧ помниттӧг Алексей чеччыштіс шалашысь да кутліс Екатеринаӧс.

— А Витя нӧ кӧні?

— Ог тӧд.

Екатерина шатлалігтыр пырис шалашӧ, да пӧшти уси би пур дорӧ. Садьӧ воыштӧм бӧрын сійӧ пондіс висьтавны, мый вӧлі накӧд вӧрын.

Кор немецъяс пондісны бомбитны Васильковскӧй балка, Екатерина да Витя котӧртісны гӧра вылӧ, кустъяс пӧвстӧ. Сэсся мукӧд нывбабаяскӧд да челядькӧд ӧтлаын кутісны мунны водзӧ. Зурасисны румынъяс вылӧ, кодъяс заводитісны найӧс лыйлыны.

Екатерина пиыскӧд сутки куйлісны кустъяс сайын. На вылӧ зурасис тӧдса нывбаба ичӧтик детинкакӧд. Нывбабаыслӧн вӧлӧма ичӧтик банка ма да килограмм кык кымын пызь. Челядьлы сетісны неуна сёйыштны — колӧ вӧлі экономитны.

Войыс коли лӧня. Асывнас бара заводитчисны бомбитны, а кор самолётъяс помалісны бомбитӧмсӧ, вӧрті бара мӧдӧдчисны румынъяс да карательнӧй отрядъясысь татара. Сӧмын нёльӧд суткинас салдатъяс мунісны, и Екатерина решитіс, мый вӧр сыналӧм помасис.

Куим лун налӧн эз вӧв войт ва. Медбӧръя чепӧль пызьсӧ вӧлі сёйӧма. Челядь бӧрдісны тшыгысла.

Мӧдӧдчисны корсьны партизанъясӧс, а кӧмкотыс ставныслӧн вӧлі дзикӧдз киссьӧма, кокъяссӧ зыртӧма вирӧдз. Екатерина пӧрччис кутшӧмкӧ виӧм нывбаба вылысь шоныд чышъян, виӧм румынлысь босьтіс перочиннӧй пурт да зажигалка. Дыр корсьысьӧм бӧрын налы сюри неуна кынмӧм картупель да краж чукӧр.

Екатерина вӧчис кражсьыс пещера бердӧ балаганчик нога чом, ломзьӧдісны би.

Но картупельыс тырмис кык лун кежлӧ, заводитчисны кӧдзыдъяс, уси лым. Найӧ оланінысь километр сайын кымын Екатерина аддзис виӧм вӧвъясӧс. Перочиннӧй пуртӧн вӧлаліс вӧв яй да вайис оланінӧ. Вӧв кусьыс вӧчисны аслыныс чувъякъяс.

Пескыс вӧлі уна, дугдывтӧг ломтысис би, но сёйны вӧлі нинӧм: вӧв шойяс зэв ёна кынмӧмаӧсь, и Екатериналӧн пуртыс чеги. Сійӧ пуис челядьлы медбӧръя вӧлалӧм яйсӧ да муніс корсьны партизанъясӧс. Ни детинкаяс, ни нывбаба мунны эз вермыны, — налӧн вӧлі кынмӧмаӧсь кокъясыс.

Дас сизимӧд глава

Вӧр сыналігӧн подпольнӧй центркӧд йитӧд менам ори. Декабрь комынӧд лунӧ, январь витӧд да дасӧд лунъясӧ «Павлик» ёна сьӧкыдпырысь писькӧдчывліс немецкӧй заставаяс пыр миян «почтовӧй ящик» дорӧ, но быд пӧрйӧ бӧр воліс некутшӧм результатъястӧг, — условитчӧм местаын некод эз вӧв. Миянӧс ставнымӧс шымыртіс тревога, сымын нин ёнджыка, мый кар кузя паськалісны сёрнияс партизанъясӧс дзикӧдз бырӧдӧм йылысь.

«Голос Крыма» газетаын 1944 вося январь дас кыкӧд лунын петіс германскӧй командованиелӧн юӧртӧм татшӧм заголовок улын: «Крымын бандитъяслы паныд решительнӧй мероприятиеяс».

«Бырӧдӧма зэв ыджыд бандитскӧй группа. Весалӧма Зуйскӧй вӧръяслӧн район, кодӧс збыльвылӧ позьӧ шуны бандитскӧй движениелӧн центрӧн. Крымлӧн тӧдчана юкӧн вылын бара пуксис лӧнь олӧм».

Тайӧ жӧ фашистскӧй газетаас вӧлі печатайтӧма Антонескулӧн крымскӧй войскаӧн главнокомандующӧйлы — саперъяс генерал Енекелы — телеграмма:

«Сійӧ ошкӧмыс, кодӧн ті наградитінныд горнӧй стрелокъяслысь румынскӧй соединениеясӧс бандитъяскӧд налӧн тышысь, кыпӧдісны миянлысь удовлетворение тайӧ юӧрсӧ пӧлучитӧм бӧрын. Румынскӧй салдатъяслӧн та дырйи петкӧдлӧм мужество вынсьӧдӧ Германиялысь да Румыниялысь оружие кузя искренньӧй да нерушимӧй братство».

Ӧтчыд асылын ме ордӧ мастерскӧйӧ котӧрӧн пырис Анна Трофимовна.

— Иван Андреевич, пленнӧйясӧс нуӧны!

Ме тэрмасьӧмӧн пасьтаси да петі ывлаӧ.

Со найӧ — «пленнӧй партизанъяс»! Немецкӧй да румынскӧй салдатъясӧн кытшалӧмӧн мунісны нывбабаяс, челядь, пӧрысьяс — ставыс морт куимсё. Омӧль, мучитчӧм чужӧмъяс вылын — нӧйтӧм вӧсна лӧз-гӧрд пятнаяс. Уна нывбабаяс нуисны кияс выланыс бӧрдысь кагаясӧс. Кынмӧм, тшыгла пыктӧм челядь горша видзӧдісны йӧз вылӧ, кодъяс сулалісны москияс вылын. Тыдалӧ, виччысисны, мый налы сетасны сёйыштны.

Медводдзаяс лыдын муртса кокъяссӧ кыскис том нывбаба, мышкас кӧрталӧма киясӧн. Видзӧдласыс сылӧн вӧлі страшнӧй. Мышку вылас, гезйӧн кӧрталӧм, ӧшаліс ар кыка кынмӧм кага.

Йӧзсӧ вӧтлісны тюрьмаӧ, «Красный» совхозӧ.

Симферополецъяс котӧрӧн пыралісны гортъясаныс, петкӧдалісны паськӧм, сёян-юан да сеталісны пленнӧйяслы. Немецъяс пондылісны разӧдавны йӧз чукӧрсӧ, нӧйтісны прикладъясӧн, грӧзитісны автоматъясӧн, но некод эз мун.

Друг кутшӧмкӧ нывбаба кватитіс арӧса кагаӧс, кодӧс мыччис сылы арестуйтӧм мамыс, да саяліс йӧз чукӧрас. Пыр жӧ нюжӧдчисны ещӧ кияс, и ещӧ кымынкӧ кага лоины вӧля вылынӧсь.

Тадзи чужис симферопольса нывбабаяслӧн массӧвӧй движение вӧрысь захватитӧм челядьӧс спаситӧм кузя.

Немецкӧй патрульяслӧн угрозаяс вылӧ видзӧдтӧг сӧветскӧй нывбабаяс писькӧдчылісны концлагерьяс дінӧ, да арестуйтӧм мамъяс, кодъяс олісны восьса небеса улын, проволочнӧй заграждениеяс пыр сеталісны налы ассьыныс челядьнысӧ.

Немецъяс сортируйтісны босьтӧм йӧзӧс. Коді веськавліс гестапоӧ, сійӧ сэсся эз нин петавлы, вошлі нэм кежлӧ, и челядьыс налӧн кольліны беспризорнӧйясӧн. Симферопольскӧй патриоткаяс повтӧг мунлісны полицияӧ да зілисны босьтавны сирӧтаясӧн кольӧм тайӧ челядьсӧ быдтӧм вылӧ.

Январь дас нёльӧд лунӧ ме бара ысті «Павликӧс» явка местаӧ. Мӧд асывнас, миян ыджыд радлун вылӧ, сійӧ, медбӧрын, вайис меным подпольнӧй центрлысь письмӧ.

«Декабрь кызь нёльӧд лунсянь январь кӧкъямысӧд лунӧдз ми нуӧдім оръявлытӧм бойяс, — гижис Павел Романович. — Враг чукӧртіс гырысь вынъяс да уна техника. Бойяс вӧліны зэв чорыдӧсь да упорнӧйӧсь, но бырӧдны миянӧс он вермы, — йӧз косясисны повтӧг, героическӧя.

Вӧрын виӧма сюрс кыксё гитлеровецӧс, а мыйта найӧ нуисны татысь раненӧйяссӧ.

Отрядъяслӧн, гражданскӧй населениеӧс лыддьытӧг, воштӧмъясыс: виӧмӧн кӧкъямысдас кӧкъямыс морт, раненӧйясӧн кыксё ветымын ӧкмыс морт, босьтӧма немецъясӧн пленӧ да лыйлӧма сё сизимдас квайт морт».

Павел Романович корис менсьым подробнӧй информация Крымын военнӧй да политическӧй событиеяс йылысь да миян удж йылысь тайӧ бӧръя кад чӧжыс. Татшӧм ногӧн вӧркӧд йитӧд бара ладмис, и мӧд очереднӧй почтаӧн ми ыстім вӧрӧ материалъяс став вопросъяс кузя, кодъяс интересуйтісны подпольнӧй центрӧс.

Вӧр сыналігӧн горком важ моз нуӧдіс ассьыс быдлунся уджсӧ.

Декабрь комын ӧтикӧд лунӧ ми лэдзим листовка «Выль воӧн, ёртъяс» ним улын. Сэні ми юӧртім Отечественнӧй война фронтъяс вылын Краснӧй Армия успехъяс йылысь. А январь первой лунъясӧ лэдзим Крымса население дінӧ шыӧдчӧм: «Ёрт, отомстит!»

«Бӧръя лунъясыс ещӧ ӧтчыд петкӧдлісны миянлы враглысь збыль чужӧмсӧ, — гижим ми, — сылысь выль порядоксӧ, сійӧ тышлысь методъяссӧ.

Кык во нин зільӧны немецъяс пӧкӧритны миянлысь народ. Босьтчылісны уськӧдны сійӧс рабъяс выйӧдз, подкупитны кӧсйысьӧмъясӧн. Эз артмы! Миян народлӧн уна сё, сюрс представительяс кыпӧдчисны захватчикъяслы паныд великӧй тыш вылӧ. Тайӧ движениеыс быдмӧ да паськалӧ лунысь лунӧ, и враглӧн абу выныс пӧдтыны либӧ кӧть нин личкыны сійӧс. И вот коркӧ ышнясьысь, лэптысьыс, наглӧй, а ӧні сӧмын ассьыс кучиксӧ спаситӧм йылысь думайтысь, заводитӧ мститны, Россияӧс захватитӧм кузя аслас удайтчытӧм планъяс вӧсна, аслас вынтӧмлун вӧсна, аслас полӧм вӧсна. Сійӧ соталӧ миянлысь сиктъяс, нуӧдӧ зверствояс население вылын.

Карательнӧй отряд бырӧдіс Нижние Сабли сикт. Гитлеровецъяс кватитісны нывбаба чукӧрӧс, пӧдлалісны найӧс амбарӧ да сотісны ловйӧн.

Фриденталь сиктын немецъяс сотісны став керкасӧ, лыйлісны комын вит мортӧс.

Сотӧмны Тавель, Нейзац, Ивановка, Толбан да мукӧд сиктъяс.

Ёрт! Позьӧ-ӧ тайӧс вунӧдны? Сотӧм сиктъяслӧн пӧимыс, миян уна сё сотӧм да лыйлӧм йӧз чуксалӧны миянӧс отомститны.

Помнит:

Сійӧ, мый лои тайӧ сиктъясыскӧд, сэні олысь населениеыскӧд, виччысьӧ и тэнӧ, тэ кӧ кутан пукавны киястӧ кресталӧмӧн. Немецъяс тӧдӧны, мый налӧн помыс матын, и кулӧм водзвылас найӧ кӧсйӧны вӧчны йӧзлы кыдз позьӧ унджык лёк. Сӧмын активнӧя тышкасьӧмӧн, сӧмын найӧс паразитъясӧс моз бырӧдӧмӧн, позьӧ спаситны миянлысь мунымӧс рӧзӧритӧмысь.

Ёртъяс!

Кыпӧдчӧй тыш вылӧ гитлеровскӧй мерзавецъяслы паныд, кодъяс бырӧдалӧны миянлысь каръяс да сиктъяс, миянлысь йӧзӧс! Ни ӧти сотӧм керка, ни ӧти синва войт, кодӧс кисьтӧма сӧветскӧй йӧзӧн, не долженӧсь кольны отомститтӧг!

Вирысь вир! Смертьысь смерть!»

Кыкнан листовкаыслӧн вӧлі ыджыд успех. Найӧ петкӧдлісны сы йылысь, мый партизанъясӧс абу бырӧдӧма да найӧ водзӧ действуйтӧны. Облаваяс да угрозаяс вылӧ видзӧдтӧг, йӧз лыддисны найӧс, сеталісны мӧда-мӧдыслы, дзеблалісны.

Выль волы паныд йӧз чукӧртчисны радиоузел дінӧ кывзыштны передача. Сэки ӧти керка вывсянь йӧз чукӧрӧ лэбисны сӧветскӧй листовкаяс. Йӧз пырысь-пыр босьталісны найӧс, дзеблалісны да разӧдчисны. Кор локталісны шызьӧм немецъяс, радиоузел дорын эз нин вӧвны ни сӧветскӧй листовкаяс, ни сӧветскӧй йӧз.

«Муся» ачыс ляскис базар вылын женскӧй уборнӧйӧ «Мстит!» листовка да, бокӧ муныштӧмӧн, пондіс видзӧдны.

Регыд уборнӧй дорын лои ӧчередь. Франтитчӧм проститутка, уборнӧйысь листовка аддзӧм бӧрын чуксаліс сэтчӧ полицейскӧйӧс. Тайӧ зэв ёна дӧзмӧдіс нывбабаясӧс. Полицейскӧй син водзын найӧ уськӧдчисны проститутка вылӧ да неуна эз нӧйтны сійӧс.

Сарабузын миян подпольнӧй организацияса членъяс клеитісны кымынкӧ листовка румынскӧй казарма ӧшиньясӧ. Немецкӧй комендант пырысь-пыр воис сэтчӧ да ёрччигтыр уськӧдчис румынскӧй салдатъяс да офицеръяс вылӧ да кымынӧскӧ на пиысь арестуйтіс. Салдатъяс дыр чышкалісны да вушталісны миянлысь листовкаяс, а комендант гижис Симферопольӧ срочнӧй донесение Сарабузын партизанъяслӧн удж йылысь.

Миян корӧм серти подпольнӧй центр юӧртіс миянлы, кыдзи мунісны да мыйӧн помасисны немецъяскӧд бӧръя бойясыс. Тайӧ юӧртӧмсӧ партиялӧн горком печатайтіс да паськӧдіс население пӧвстын, — сӧветскӧй йӧз тӧдмалісны правдасӧ. Немецъяслӧн план — бырӧдны партизанъясӧс — провалитчис.

Немецкӧй пропагандалӧн истерическӧй горзӧм вылӧ ми вочавидзим выль гырысь диверсияяс котыртӧмӧн.

Январь кызьӧд лунӧ ми пӧлучитім вӧрысь кызь магнитнӧй мина, и миян диверсантъяс пырысь-пыр босьтчисны боевӧй действиеяс.

Симферополь станцияын вӧлі сотӧма вагон почтаӧн. Сотчисны кык немец. Тайӧ сетіс «Хренлы» позянлун мыждыны сотчӧм немецъясӧс кыдзсюрӧ биӧн вӧдитчӧмысь.

Январь кызь кыкӧд лунӧ немецъяс сформируйтісны эшелон Керченскӧй фронт вылӧ ыстӧм могысь — кызь вагон боеприпасъясӧн, кык вагон зениткаясӧн да дас вагон сёян-юан да мукӧдпӧлӧс грузъясӧн.

Составсӧ вӧлі тэрмасьӧмӧн ыстӧны Багерово станцияӧ.

«Хрен» волнуйтчис. Поезд мӧдӧдӧмсӧ виччысисны сизим час рытын, а «Кошка» да «Мотя» долженӧсь вӧлі воны удж вылӧ сӧмын кӧкъямысын.

Медым не пропуститны ценнӧй грузсӧ, «Хрен» решитіс действуйтны ачыс. Сійӧ босьтіс Брайерлысь кык магнитнӧй мина. Пемыдӧн пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ минируйтіс кык вагон снарядъясӧн да лючки-ладнӧ муніс гортас.

Эшелон мӧдӧдчис, воис Сарабуз станцияӧ да сэні неуна задержитчис.

Сарабузскӧй подпольщикъяс эз тӧдны, мый составсӧ минируйтӧма. Николай котӧрӧн воис «Савва» ордӧ.

— Бур состав воис, вай минаяс.

— Ме нинӧм на эг получит...

Найӧ решитісны взорвитны эшелонсӧ немецъяслысь гусялӧм гранатаяс чукӧрӧн. Комсомолец Анатолий Каминский писькӧдчис эшелон дорӧ да шыбитіс гранатаяссӧ вагон улас. Гранатаяс взорвитчисны. Ыпнитіс пӧжар.

Немецкӧй казармаясын шызисны. Пӧжар лоанінӧ уськӧдчисны немецкӧй да румынскӧй салдатъяс. Пемыдын да повзьӧм йылысь найӧ мӧда-мӧдсӧ пуктісны партизанъяс пыдди да заводитчисны лыйсьыны. Суматохаын Каминский пышйис.

Немецъяслы удайтчис торйӧдны воддза дас вагонсӧ, но туйсӧ вӧлі жугӧдӧма, и поездъяслӧн ветлӧмыс сувтліс комын час кежлӧ.

Сійӧ жӧ рытӧ Симферополь станцияӧ воис состав боеприпасъясӧн да сёян-юанӧн, коді муніс Джанкойсянь Севастопольӧ.

«Кошкалӧн» эз вӧв ни ӧти мина, составыс вермис мунны. «Кошка» лэбис «Хрен» квартираӧ. «Хрен» ветліс тьӧща ордас да вайис кык мина.

Кымынкӧ час мысти составыс взорвитчис Севастополь станцияын да вӧчис немецъяслы зэв ыджыд урон.

Взрывӧн да пӧжарӧн вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма эшелонсӧ, ёна жуглӧма станциясӧ да туйяссӧ.

Сарабузын взрыв йылысь меным воис ӧтпырйӧ кык донесение — «Мусясянь» да «Саввасянь». Бӧрынджык тыдовтчис, мый ӧти состав вылын уджалӧмаӧсь кык группа: сарабузса подпольщикъяслӧн гранатаяс сӧмын ӧддзӧдӧмаӧсь «Хрен» минаяслысь действиесӧ.

Тайӧ жӧ тӧлысьын ми решитім нуӧдны ӧти зэв серьёзнӧй да ӧпаснӧй операция.

Симферопольын, Почтовӧй да Речнӧй уличаяс пельӧсын, вӧлі военнопленнӧйяслы лагерь-лазарет. «Мусялӧн» ӧти группаса нывбаба-подпольщицаяс, родственницаяс ним улын, ветлывлісны тайӧ лазаретас, новлісны военнопленнӧйяслы сёян-юан да лӧсьӧдісны накӧд постояннӧй йитӧд. Лазаретын куйліс Краснӧй Армияса доброволец — дас сизим арӧса Коля Петров. Керчын десант чеччӧдігӧн сійӧс вӧлі ранитӧма морӧсас, голяас да киас. Ичӧтик, визув, дзик на детинка, Коля эз кыпӧдлы немецъяслысь некутшӧм подозрение. Найӧ разрешайтлісны сылы петавлыны ывлаӧ «тётенькакӧд» свидание вылӧ да пӧлучайтны военнопленнӧйяслы передачаяс. Нывбабаяс тайӧн воспользуйтчисны. Сёян-юан пиын найӧ ысталісны запискаяс да Коля пыр получайтісны ӧтветъяс.

Бӧръя запискаясысь ӧтиын пленнӧй офицеръяслӧн да врачьяслӧн группа корис отсавны налы пышйыны. Найӧ кӧсйисны пышйыны лазаретсьыс асьныс да корисны нывбабаясӧс сӧмын мыйкӧдыра кежлӧ дзеблыны найӧс карас, а сэсся мӧдӧдны партизанъяс дінӧ.

Группаса руководитель Антонина Ивановна, кличка серти «Мам», висьталіс та йылысь «Мусялы». «Муся» сӧветуйтіс лоны осторожнӧйджыкӧн, медым не веськавны провокация улӧ.

Нывбабаяслӧн пленнӧйяскӧд свидание пырджык мунлывліс лазарет дворын немецъяслӧн да переводчиклӧн чорыд контроль улын. Медым ылӧдны охранникъясӧс, очереднӧй свидание вылӧ мунігӧн, «Мам» босьтіс аскӧдыс ещӧ кык подпольщицаӧс передачаясӧн.

«Мамкӧд» воысь нывбабаяс шутитісны да кокетничайтісны немецъяскӧд. Сійӧ жӧ сэк кості, Колякӧд гораа быдсяма пустяк йылысь сёрнитіг, вашкӧдӧмӧн шуаліс:

— Эн вунӧд: Дачнӧй, ӧкмыс, Вера.

А Коля, зэв ёна волнуйтчӧмӧн, мыйлакӧ пыр долис:

— Дачнӧй, дас ӧкмыс.

Тайӧ беспокоитіс «Мамӧс». Лазаретысь мунігӧн сійӧ сідзи и эз тӧд, лючки-ӧ запомнитіс Коля керкалысь номерсӧ.

Кымынкӧ лун мысти Дачнӧй уличавывса ӧкмысӧд номера керкаӧ локтіс морт, коді шуис асьсӧ врач Николай Михайлович Гвасалияӧн.

Сійӧ висьталіс, мый, сы кындзи, лазаретысь пышйыны некодлы эз удайтчы, да висьталіс со мый.

Сійӧс нуӧдісны карса поликлиникаӧ врач дінӧ. Сійӧс конвоируйтысь немец кольччис коридорас, а Гвасалия пырис кабинетӧ. Том нывбаба врач сылы вӧлӧма тӧдтӧм, но сійӧ решитӧма рискнитны да вашнитӧма сылы:

— Ме военнопленнӧй. Конвойнӧй — прихожӧйын. Отсалӧй меным пышйыны.

Нывбаба зэв ёна повзьӧма да кельдӧдӧма, но век жӧ индӧма орчча комнатаӧ:

— Сэні дворӧ петан ӧдзӧс...

Орчча кабинетас вӧлӧма Гвасалиялы тӧдса врач; коді отсалӧма сылы петны. Гвасалия дыр ветлӧдлӧма кар кузя и сӧмын рытъявылыс аддзӧма «Мамӧн» индӧм керкасӧ.

Гвасалия висьталіс, мый ортсыса отсӧгтӧг военнопленнӧйяс пышйыны лазаретысь оз вермыны, да корис нывбабаясӧс регыдджык йитчыны Коля пыр капитан Костюккӧд. Отсавны кӧ военнопленнӧйяслы — пышйӧмыс кыв шутӧг удайтчас.

«Мам» шӧйӧвоши: кыдзи веритны тӧдтӧм мортлы? Друг сійӧ али враг? Коляӧс позьӧ аддзӧдлыны сӧмын кык лун мысти, а мый ӧні вӧчны тайӧ мортыскӧд? «Мусякӧд» сӧветуйтчӧм бӧрын нывбабаяс век жӧ дзебисны ас орданыс Гвасалияӧс.

Гвасалия абу пӧръялӧма. Нывбаба-врачсянь, код йылысь сійӧ висьталіс, ми тӧдмалім интереснӧй подробность: дисциплинированнӧй конвоир нёль час чӧж видзӧма прихожӧйын Гвасалиялысь киссьӧм няйт шинельсӧ. Сэсся решитӧма век жӧ видзӧдлыны кабинетӧ. Кор сійӧ аддзӧма, мый сэні пленнӧйыс абу, сійӧ дурмӧма лёкысла, корсьӧма быдлаысь, весиг шкапсьыс, кӧні вӧлӧмаӧсь инструментъяс. Томиник нывбаба-врачьяс ёна окайтӧмаӧсь, но некод весиг места вывсьыс абу вӧрзьылӧма.

Ӧчереднӧй свидание дырйи Коля висьталіс, мый збыль сетліс адрессӧ врач Гвасалиялы, и сэні жӧ сетіс записка капитан Костюксянь.

Капитан гижис.

«Миянлы вӧзйисны пырны доброволецъясӧн германскӧй армияӧ. Ми ӧткажитчим. Немецъяс кӧсйӧны миянкӧд расправитчыны. Виччысям мездӧм. Действуйтӧй Коля пыр».

Капитан Костюклысь запискасӧ «Муся» вайис меным.

Горкомлӧн заседание вылын вӧлі решитӧма: вӧчны вооружённӧй уськӧдчылӧм лазарет вылӧ, мездыны да мӧдӧдны миянлысь офицеръяснымӧс вӧрӧ. Тайӧ боевӧй операциясӧ должен волі нуӧдны том йӧзлӧн группа. Став организационнӧй подготовкаысь кывкутіс «Муся».

Коля пыр ми юалім капитан Костюклысь, мыйын нуждайтчӧны военнопленнӧйяс да колӧ оз налы ыстыны кӧмкот-паськӧм.

Костюк вочавидзис:

«Уберитӧй часӧвӧйяссӧ да вундӧй проволочнӧй решёткаа ӧшинь ортсыладортіыс, код пыр ми долженӧсь пышйыны»:

Кор став лӧсьӧдчӧмсӧ вӧлі эштӧдӧма, «Муся» гижис капитан Костюклы:

«Лоӧй дасьӧсь. Январь кызь витӧд лунӧ сизим час рытын. Условнӧй знак: переулокса пельӧссянь мӧд ӧшиньӧ куимысь таркнитӧм. Бура тӧдмалӧй пышйысь йӧзсӧ. Видзчысьӧй провокацияысь. Быть босьтӧй аскӧдныд Коля Петровӧс».

Стӧчлун могысь запискаын вӧлі рисуйтӧма лазаретлысь ӧти судта керка вит ӧшиньӧн, кодъяс петісны переулокӧ, да пельӧссяньыс мӧд ӧшиняс пуктӧма крест.

Январь кызь витӧд лун вӧлі вторник. Лазаретӧ передачаяс вӧлі позьӧ сетавны средаясӧ да субботаясӧ. Сідзкӧ, «Мусялысь» запискасӧ кӧть мед мый, а колӧ вӧлі сетны капитан Костюклы субботаӧ январь кызь ӧтикӧд лунӧ.

Субботаӧ «Мам» аслас подпольщицаяскӧд бара муніс лазаретӧ. Немецъяс зэв ёна вӧлі скӧрмӧмаӧсь Гвасалия пышйӧмӧн. Найӧ подозревайтісны, мый тайӧ некыдз эз вермы лоны кутшӧмкӧ «русскӧй фрау» отсӧгтӧг. Родственникъяслы дворӧ пырны ӧні разрешайтісны сӧмын ӧчередьӧн, а сёян юан сетавны пленнӧйяслы киысь киӧ запрещайтсьыліс.

Капитан Костюклы запискасӧ «Мам» пуктіс повидлоа пирӧг пытшкӧ. Пирӧгсӧ нарошнӧ вӧлі пӧжалӧма зэв омӧля, вылыс коркаыс вӧлі торъялӧма, повидлоыс ставыс петӧма, лякӧсьтӧма пирӧгсӧ, вид вылас сійӧ вӧлі зэв неаппетитнӧй. И некутшӧм ногӧн эз вермы вежсӧ петкӧдлыны немецъяслысь. «Мамлӧн» вӧліны ещӧ дозъяс шыдӧн да рокӧн.

Кор заводитісны лэдзавны дворӧ, «Мамкӧд» пырис сылӧн ӧти отсасьысь.

— Корӧй Коляӧс, — шуис охранниклы «Мам», — висьталӧй тьӧткаыс локтіс.

— Оз позь, запретитӧма.

— Но, мый ті! Сійӧ жӧ ичӧтик, комендант разрешайтӧ меным сыкӧд аддзысьлыны, — настаивайтіс «Мам».

Сійӧ сюйыштіс охранниклы киас взятка. Сійӧ чукӧстіс Коляӧс.

— Но, мый тіян, тётенька? — котӧрӧн локтіс «Мам» дінӧ Коля.

«Мам» заводитіс мыйкӧ висьтавны сылы. Охранник сулаліс орччӧн да тэрмӧдліс:

— Помалӧй сёрнитӧ!

«Мам» копрасьӧмӧн корис сылысь разрешение сетны детинкалы пирӧг. Немец босьтіс пирӧгсӧ кутіс видлавны сійӧс быд боксянь, а коркаыс сылӧн ӧтарӧ торъялӧ... «Мам» сулаліс кулӧма нисьӧ ловъя.

Медбӧрын немец сетіс Колялы пирӧгсӧ, а «Мам» сетіс детинкалы судокъяс сёянӧн. Но кыдзи висьтавны Колялы, мый пирӧгас записка?

Отсаліс отсасьысьыс. Сійӧ паніс немецкӧд кутшӧмкӧ спор, немец дӧзмис, пондіс видчыны, да «Мам» удитіс шӧпнитны:

— Пирӧгас записка! Вай ӧтвет.

Коля котӧртіс да регыд бӧр воис тыртӧм посудаӧн.

— А ӧтветыс? — юаліс «Мам».

— Кутшӧм?

— Пирӧгса записка вылас.

Вӧлӧмкӧ, Коля абу кывлӧма «тётенькалысь» предупредитӧмсӧ да сетӧма пирӧгсӧ сьӧкыда ранитчӧм ӧти военнопленнӧйлы, коді эз участвуйт пышйыны лӧсьӧдчӧмын.

— Мый нӧ тэ вӧчин! Сэні жӧ став планыс! — повзис «Мам».

Коля уськӧдчис бӧр лазаретӧ. Нывбабаясӧс пондісны вӧтлавны дворысь. Найӧ эз мунны, висьталісны, мый эз на налы вайны став посудасӧ. Коля дыр эз лок, тайӧ зэв ёна волнуйтіс «мамӧс». Но вот сійӧ тыдовтчис судокъясӧн.

— Ставыс лючки-ладнӧ, но абу сизимын, а ӧкмысын, — вашнитіс сійӧ «Мамлы». — Ӧкмысын. Водзджык оз позь.

Пышъян лун вечернянас «Мам» зэв ёна беспокоитчис: а мый, пленнӧйяс кӧ оз вермыны пышйыны? А друг найӧ казялісны провокаторӧс да оз вермыны юӧртны та йылысь? Сылы кажитчис: патрульясӧс уберитӧма, ребята куимысь таркнитісны ӧшиньӧ, ӧшиньысь чеччыштӧны вооружитчӧм немецъяс да ребятаӧс ставнысӧ кутӧны...

«Мам» решитіс, кӧть мед мый, а ещӧ ӧтчыд аддзӧдлыны Коляӧс. Вторникӧ асывнас сійӧ муніс лазаретӧ да пондіс корны часӧвӧйӧс чукӧстлыны детинкаӧс.

— Некор, нэмын ме сэтшӧм лӧсьыда эг пӧръясьлы, кыдзи сэки, — висьтавліс сійӧ бӧрынджык. — Ме, шуа, эвакуируйтча Румынияӧ, кӧсъя племянниккӧд прӧщайтчыны...

«Мам» бӧрдіс дзик збыльысь, синваӧн. Патрульнӧй кымыныськӧ ӧткажитліс, но сэсся ӧвтыштіс кинас да чукӧстіс дежурнӧйӧс. Немец водзын «Мам» сідзжӧ униженнӧя копрасис да бӧрдіс. Сійӧ сӧгласитчис доложитны комендантлы. Мыйкӧдыра мысти «Мам» дінӧ котӧрӧн локтіс повзьӧм Коля:

— «Тётенька», ті мунанныд, а кыдзи нӧ ми?

«Мам» бӧрдігтырйи кутліс сійӧс. Окалӧ да вашкӧдӧ:

— Ме ог мун, ме локті тӧдмавны, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.

— Ставыс лючки-ладнӧ, ставыс дась, виччысям ӧкмысын, — гажмис Коля.

— Пыр жӧ мунӧй, комендант эз разрешит, детинкаыс татчӧ самовольнӧ котӧртіс! — на дінӧ локтӧм бӧрын скӧрысь шуис дежурнӧй.

Вӧлӧмкӧ, комендант збыль абу разрешитӧма Колялы петны свидание вылӧ, но, дежурнӧйлысь сёрнисӧ кылӧм мысти, Коля повзис — друг мыйкӧ лои — да котӧртіс ворота дорӧ.

Прӧщайтчигӧн «Мам» кутліс Коляӧс да вашнитіс:

— Колечка, тэ аддзан рӧднӧй мунымӧс, рӧднӧй йӧзӧс. Висьтав налы, кутшӧма ми тані шогсям, кыдзи виччысям...

Коля эз вермы кутчысьны, бӧрддзис. Сулалӧны да кыкнанныс бӧрдӧны. Муртса патруль торйӧдіс найӧс. Кор «Мамыс» пондіс мунны, часӧвӧй-доброволец друг виччысьтӧг шуис:

— Чайтанныд, меным тайӧ формаыс абу прӧтивнӧ?

Мый сійӧ думайтіс да мый йылысь догадывайтчис — коді тӧдӧ.

Январь кызь витӧд лунӧ «Муся» доложитіс меным, мый пышйӧм кежлӧ ставсӧ лӧсьӧдӧма. Сійӧ сетӧма «Костялы» лазаретлысь план, найӧ подробнӧя став йывсьыс сёрнитчӧмаӧсь.

Пемдӧм бӧрын Маргарита Еригова керкаын чукӧртчисны: «Костя», Вася Бабий, Владимир Ланский, Борис Еригов да Вова Енджияк. Операция вылӧ найӧ долженӧсь вӧлі мунны патруль ним улын немецкӧй формаын, автоматъясӧн. Войся парольсӧ вӧлі тӧдмалӧма организацияса член Алтухов пыр, коді уджаліс полицияын.

Лазаретыс вӧлі неылын Ериговъяс керкасянь. 20.45 ребята петісны да дас минут мысти матыстчисны нин лазарет дінӧ. Ланский да Еригов дзебсисны. Провал случайын найӧ долженӧсь вӧлі прикрывайтны отходсӧ. «Костя», Бабий да Енджияк мӧдӧдчисны водзӧ.

— Пароль? — юаліс часӧвӧй.

— «Париж» — вочавидзис Бабий.

Паныдасис мӧд пост.

— Пароль?

— «Париж»

Найӧ прӧйдитісны постъяс, некутшӧм подозрениеяс кыпӧдтӧг, да матысмисны нин условитчӧм мӧд ӧшинь дорӧ переулокын, кӧні патрулируйтісны кык салдат. Найӧс колӧ вӧлі уберитны. Ребята локтісны часӧвӧйяс дінӧ.

— Пароль?

— «Париж!» — «Костя» веськӧдіс немец синъясӧ электрическӧй фонариклысь би.

Часӧвӧйяс эз удитны кыв шуны, кыдзи на вылӧ чургӧдісны пистолетъяс. Ӧти немецыс кӧсйис пышйыны, но Енджияк кучкис сылы пистолетӧн юрас да оглушитіс сійӧс. Ребята ӧдйӧ обезоружитісны немецъясӧс, сюялісны вомас тряпьеяс да кӧртавлісны мышкас кияссӧ. Енджияк да Бабий нуӧдісны часӧвӧйясӧс орчча садйӧ.

«Костя» сетіс условнӧй знак, и, воча сигнал получитӧм бӧрын, ӧдйӧ вундаліс ножичӧн ӧшиньысь колючӧй проволока.

Ӧшинь воссис. Первойӧн мыччысис капитан Костюк, но пыр жӧ шыбитчис бӧр, — сійӧ виччысис партизанъясӧс, а аддзис каскаяса немецъясӧс!

— Ас йӧз, энӧ полӧй! — вашнитіс ӧшиньӧ «Костя» да висьталіс пароль.

Капитан Костюк, сы бӧрся сизим морт, сы лыдын и Коля Петров, ӧти бӧрся мӧд шумтӧг чеччыштісны ывлаӧ.

Диверсантъяс петкӧдісны офицеръясӧс садйӧ, сувтӧдалісны найӧс параясӧн да, часӧвӧйясӧс аскӧдныс босьтӧмӧн, нуӧдісны ставнысӧ кар сайӧ, быттьӧ лыйлӧм вылӧ. Пленнӧй салдатъясӧс предупредитісны, мый найӧс виасны, найӧ кӧ кыпӧдасны кӧть ичӧтик шум.

Кар сайын противотанкӧвӧй рӧвын найӧс виччысис нин «Павлик».

Вася Бабий да Вова Енджияк бӧр локтісны карӧ, а «Костя», Еригов да Ланский ӧтлаын «Павликкӧд» мӧдӧдчисны вӧрӧ — сдайтны штабӧ лазаретысь мездӧм военнопленнӧйясӧс да пленӧ босьтӧм немецъясӧс.

Асывнас ме ордӧ котӧрӧн локтіс Ольга Шевченко.

Сійӧ чужӧм серти ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый сійӧ локтӧма бур юӧрӧн.

— Ті нинӧм онӧ тӧдӧй? — сійӧ мудера видзӧдліс ме вылӧ.

— Ог, а мый нӧ? — нинӧм тӧдтӧм улӧ лэдзчыси ме.

— Партизанъяс уськӧдчӧмаӧсь лазарет вылӧ да мездӧмаӧсь военнопленнӧйясӧс. Тавой миян дворӧ воисны кык грузӧвик румынъясӧн да татараӧн. Ми войбыд эгӧ узьӧй, но эгӧ тӧдӧй, мыйын делӧыс. Асывнас ме пыралі Мирка дінӧ, паныдаси сэні Ландеркӧд. Юала: «Кутшӧм нӧ шум вӧлі войнас?» А Линдер код да пон кодь лёк. Час дас кыкын войнас сійӧс корлӧма комендант да висьталӧма, мый партизанъяс пырӧмаӧсь карӧ, уськӧдчӧмаӧсь лазарет вылӧ да нуӧмаӧсь кымынкӧ военнопленнӧйӧс. Прикажитӧма Линдерлы пырысь-пыр вӧтӧдны партизанъясӧс. Но Ландер абу лысьтӧма войын петны кар сайӧ. Сійӧ пыртӧма грузӧвикъясӧ салдатъяснас миян дворӧ, а ачыс кык офицеркӧд войбыд юис. Кор Линдер висьталіс меным тайӧс, ме юалі чуймӧмӧн: «Кытысь нӧ партизанъясыс? Ті жӧ найӧс ставнысӧ бырӧдінныд?» А сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, йӧй вылӧ моз, да юрнас качайтыштіс: «Кутшӧм ті наивнӧйӧсь! Тайӧ сӧмын пропаганда могысь гижӧны».

Сійӧ жӧ лунӧ, январь кызь квайтӧд лунӧ, Вася Бабий, Вова Енджияк, Алтухов да Анатолий Басс чукӧртчисны Маргарита Еригова керкаӧ. Найӧ лӧсьӧдчисны мӧд, ыджыдджык диверсия кежлӧ. Тайӧ операция вылас Бабий получитіс дас магнитнӧй мина да тол. Став диверсантъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь автоматъясӧн да пасьталӧмаӧсь немецкӧй форма. Василий Алтухов, кыдзи и пыр, висьталіс Бабийлы войся пароль.

Немецкӧй костюмъясӧ пасьтасигӧн да оружие проверяйтігӧн ребята сералісны.

— Ӧні ми сідзи вооружитчим, мый некутшӧм чӧрт абу страшнӧй! — висьталіс Енджияк противогазӧвӧй сумкаӧ минаяс да тол пукталіг.

— Войыс пемыд, — шуис Алтухов, — огӧ вошӧй?

— Эк, тэ, — дивитанамоз шуис Енджияк, — сразу тыдалӧ, мый выль морт миян делӧын. Партизанъяс шуӧны: «Пемыд вой — миян друг, а тӧлысь — предательница».

Кӧкъямыс час рытын ребята петісны Маргарита керкаысь да мӧдӧдчисны туйӧ. Ывлаын вӧлі збыльысь кӧть синмад чуткы. Но Енджияк увереннӧя нуӧдіс ёртъяссӧ.

Склад дорын диверсантъяс торйӧдчисны кык группа вылӧ: Алтухов да Басс долженӧсь вӧлі минируйтны горючӧй, а Бабий да Енджияк — боеприпасъяс. Вася Бабий да Енджияк, колючӧй проволока ножичьясӧн вундалӧм бӧрын, прӧйдитісны куим рад заграждение да матыстчисны лёк дука ваӧн тырӧм рӧв дорӧ. Бабий вуджис лючки-ладнӧ, а Вова сибдіс няйтас. Сылы кажитчис, мый сійӧс кыскӧ няйтас. Сійӧ кӧсйис ӧдйӧджык петны, но конъясис да пуксис ваас.

— Вӧя!

— Пӧръясян! — серӧктіс Бабий, рӧвысь петны сылы отсалігӧн.

Снарядъяса ящикъяссӧ вӧлі тэчӧма штабельясӧ. Штабельяс костын вӧліны коластъяс метр нелямын гӧгӧр. Штабельяс дорын кывлывлісны патрульяслӧн гӧлӧсъяс. Немецъяслӧн горӧдӧмъясыс отсалісны ребяталы лючки ориентируйтчыны да колана кадын дзебсьывны. Вова Енджияк, штабельысь штабельӧ кыссьӧмӧн, минируйталіс найӧс, а Бабий сулаліс автоматӧн, видзис сійӧс.

Вит штабель удачнӧя минируйтӧм бӧрын Енджияк да Бабий локтісны условнӧй местаӧ, кӧні найӧс виччысисны нин Алтухов да Басс.

— Но кыдзи тіян? — вашкӧдӧмӧн юаліс Бабий.

— Вообщем бур, сӧмын мунігӧн кытчӧкӧ кык запальник воштыссьӧма. Ковмис используйтны ӧти мина. Пуктім сійӧс бензин цистерна улӧ.

— Эк ті, ракаяс! — видчыштіс Вася.

Ме эг узь тайӧ войсӧ, волнуйтчи ребята вӧсна да пыр кывзыси взрывъяс виччысьӧмӧн.

Снарядъяс заводитісны взрывайтчыны час ӧкмысын асывнас. Первойсӧ взрыв шыясыс карӧдз муртса кылісны. Но час дас ӧтикын сэтшӧма йиркнитіс, быттьӧ неылын уси тоннаа бомба. Тайӧ лэбисны воздухӧ авиабомбаяс.

Меӧдз воӧм юӧръяс серти взрыв дырйи пӧгибнитӧма уна румынскӧй да немецкӧй салдат. Виӧмъясӧс да раненӧйясӧс немецъяс нуалісны карас гусьӧн, специальнӧй машинаяс вылын.

Операцияяссӧ нуӧдӧмыс эз пыр мунлы вооружённӧй зурасьӧмъястӧг. Миян ӧти повтӧм боевик — Виктор Телешев, Сарабузса «Заготзерноысь» грузчик, ӧтчыд диверсия вылӧ мунігӧн, зурасис немецкӧй часӧвӧй вылӧ. Сійӧ кӧсйис задержитны Телешевӧс. Виктор кыскис нагансӧ да виис немецӧс. Шойсӧ кыскис да дзебис кутшӧмкӧ керка мышкӧ, турун зорӧд улӧ. Аски асывнас зорӧд кӧзяиныс казялӧма шойсӧ. Крестьянин тӧдӧ вӧлі, мый быд виӧм немецкӧй салдатысь немецъяс лыйлӧны ветымын русскӧй мортӧс сійӧ районысь, кытысь сюри шойыс. Медым мездыны татшӧм бедаысь асьсӧ да ассьыс суседъяссӧ, сійӧ гӧтырыскӧд гуаліс шойсӧ да некодлы эз висьтавлы та йылысь ӧти кыв.

Дас кӧкъямысӧд глава

Январь кызь кӧкъямысӧд лунӧ вӧрысь воисны «Костя», «Павлик», Ланский да Еригов. Лагерысь мездӧм военнопленнӧйясӧс — нёль офицерӧс, куим врачӧс да Коля Петровӧс — ребята лючки-ладнӧ нуӧдісны партизанъяс штабӧ.

Ребята вайисны вӧрысь кымынкӧ автомат, уна литература. Воис и дыр виччысян радиостанция, но ме получиті шог юӧр: Андрей Кущенко, кодӧс ме кори ыстыны ме ордӧ радистӧн, пӧгибнитӧма. Пӧгибнитӧма случайнӧ да глупӧя. Сійӧ мунӧма партизанъяс группакӧд встречайтны ӧчереднӧй «Дуглас». Вӧлӧма пемыд, Кущенко абу удитӧма котӧртны бокӧ, да пуксигас самолётыс кучкӧма сылы. Андрей пыдди Краснодарысь ыстӧмаӧсь радисткаӧс, комсомолка Шураӧс.

Аддзи ме сійӧс да чуйми: сійӧ вӧлі гимнастёркаа, военнӧй образеца юбкаа, сапӧгъяса, ватника да пеля шапкаа, сӧмын гӧрд ленточка шапка вылас оз тырмы!

Штабса ёртъяс не сӧмын абу думыштлӧмаӧсь пасьтӧдны сійӧс колана паськӧмӧн, но весиг абу сетӧмаӧсь сылы некутшӧм документ, кодӧн вермис эськӧ сійӧ явитчыны оккупируйтӧм территория вылӧ. Сылӧн вӧлі сӧмын личнӧй паспорт, кодӧс сетлӧмаӧсь Николаевын да 1940 воын пропишитчӧма николаевскӧй милицияын. Ачыс Шура ньӧти абу гӧтӧвитчӧма подпольеын уджалӧм вылӧ, эз тӧд весиг, кыдзи миян условиеясын пӧльзуйтчыны рацияӧн, медым не сетны немецъяслы засекитны сійӧс. Шураӧс ковмис пырысь-пыр пасьтӧдны мӧд паськӧмӧ да лӧсьӧдны сылы колана документъяс.

Воӧм бӧрас Шура кымынкӧ лун оліс «Костя» квартираын. Кыдзкӧ ӧтчыд на ордӧ волігӧн меным кажитчис, мый на костын заводитчӧ мыйкӧ роман кодь, да на всякий случай тшӧкті вуджӧдны Шураӧс конспиративнӧй квартираясысь ӧтиӧ.

Мӧд луннас котӧрӧн ме ордӧ воис «Нина».

— Иван Андреевич, мый вӧчны? Воши Шура!

Позьӧ думыштны, кутшӧма ми повзим.

Вӧлӧмкӧ, некодлы нинӧм висьтавтӧг, аслас «партизанскӧй костюмӧн», документъястӧг, Шура став кар вомӧныс мунӧма пукавны «Костя» ордӧ.

Ме локті сы дінӧ вывті ёна скӧраліг:

— Сударыня, ті нӧ мый, татчӧ воинныд гӧститны ветлӧдлыны?

Сійӧ дӧзмис ме вылӧ.

— Ме абу манашка, а самостоятельнӧй уджалысь, — кылі ме «Костялысь» радейтана кывъяс. — Мый нӧ, меным сідзи и пукавны иган сайын?

Ме грӧзиті сійӧс аски жӧ бӧр мӧдӧдны вӧрӧ, дыр висьталі сылы миянлысь условиеяссӧ. Шура гӧгӧрвоис да пондіс бӧрдны. Ме окышті сійӧс, и ми миритчим.

Радиостанция вылӧ помещениесӧ ме корси ачым.

Караимскӧй улича вылын, 48 керкаын, вӧлі «Зеркальщик» артельлӧн мастерскӧй. Юрнуӧдіс тайӧ артельын «Нина» группаысь миян подпольнӧй организацияса член, Иван Тимофеевич Старостин, кличка серти «Анодий». Ме «Нина» пыр тӧдмалі, мый «Анодий» бур радиотехник да сылысь мастерскӧйсӧ позьӧ используйтны. Ме та кузя сёрниті сыкӧд. Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис лэдзны станциясӧ ас ордас.

Мастерскӧй дворын, сарай улас, «Анодий» вӧлі лӧсьӧдӧма подземелье кык ходӧн: ӧтиыс, станок улын дзебӧм, муніс мастерскӧйсянь, мӧдыс — мӧд судтасянь, сійӧ квартирасянь, сувтӧдӧм пос кузя, кодӧс позьӧ вӧлі кокниа уберитны. Подземельесӧ сійӧ зэв бура вӧлі замаскируйтӧма. Сэні вӧлі лӧсьӧдӧма сёян-юан запас, и быть колан случайын радистка петавтӧг вермис овны подземельеын бура дыр кад.

Радиоаппаратурасӧ вайны «Анодий» босьтчис ачыс. Воскресеньеӧ сійӧ пуксис велосипед вылӧ, пуксьӧдіс ас дінас маскируйтӧм могысь квайт арӧса писӧ да кыкысьӧн лючки-ладнӧ вайис ас ордас дона груз.

Шура овмӧдчис «Анодий» ордын родственница ним улын. Подземельеӧ сійӧ лэччывліс сӧмын уджавны да обыскъяс да облаваяс дырйи. Некутшӧм происшествиеяс сыкӧд сэсся эз лолыны. Шура лои бур, дисциплинированнӧй подпольщицаӧн.

Ассьым квартираӧс Анна Трофимовна ордысь ме ёна видзи. Ольга, «Нина» да «Костя» кындзи, подпольщикъяс пиысь некод эз тӧд, кӧні ме ола. Ставыс муніс лючки-ладнӧ, да миян керка вылӧ полиция эз обращайт внимание.

Но вот Выль волы паныд, водз асыв, дворӧ пырисны жандармъяс. Ме видзӧді на вылӧ ӧшиньӧд, занавеска пыр. Немецъяс корисны Анна Трофимовнаӧс, мый йылысь кӧ юасисны сылысь да, ворота дорӧ охрана сувтӧдӧмӧн, мунісны квартираясӧ.

Ӧти жандарм чернӧй ходӧд пырис миян ордӧ. Ме зэв ӧдйӧ вешйи ӧшинь дорысь да тэрмасьӧмӧн куті пуктавны стеклӧяс рамаӧ, коді на всякий случай пыр сулаліс менам мастерскӧйын. Мастерскӧйӧ пырӧм бӧрын жандарм ланьтӧмӧн мӧдіс обыскивайтны комнатасӧ, видзӧдліс шкапӧ, сундукӧ, диванӧ, крӧвать улӧ. Ме кындзи гортын некод эз вӧв. Ме решиті ветлӧдлыны жандарм бӧрся став комнатаясӧ, видзӧді шобсьӧм бӧрся да зіли гӧгӧрвоны, мый сійӧ корсьӧ.

Диванысь клам пытшкысь жандарм аддзис военнӧй образеца косясьлӧм шерстянӧй носки.

— Немецкӧй! — буркнитіс немец носкисӧ лэптӧмӧн. — Кытысь босьтін?

Ме вӧчи вид, мый ог гӧгӧрво по-немецки. Скӧра ворчитӧмӧн сійӧ бӧр шыбитіс носкисӧ диванӧ, видзӧдліс крӧватьяс улӧ, видзӧдліс этажерка вылӧ, но книгаяссӧ эз вӧрзьӧдлы да муніс. Ме кокниа лолышті: раз эз видзӧдлы книгаяс вылӧ, сідзкӧ найӧ оз подпольщикъясӧс корсьны.

Обыскыс миян керкаын муніс кык час чӧж.

Кор жандармъяс мунісны, Анна Трофимовна висьталіс меным, мыйла волӧмаӧсь немецъяс.

Миян керкалы паныд сулаліс «Перекоп штурмуйтӧм» панорамалӧн здание. Немецъяс лӧсьӧдӧмаӧсь сэтчӧ вещевӧй склад. Войнас складсӧ петкӧдӧмаӧсь.

Миянкӧд орччӧн оліс том нывбаба, коді уджаліс немецъяс ордын переводчицаӧн. Сійӧ и висьталӧма жандармерияӧ, мый керкаас мамыскӧд да чойыскӧд олӧ дас вит арӧса Эрик, коді быттьӧ кутӧ йитӧд партизанъяскӧд да гусясьӧ. Обыск нуӧдігӧн Эрик эз вӧв гортын. Жандармъяс арестуйтісны сылысь чойсӧ.

— Аддзанныд, — ышловзис Анна Трофимовна, — кутшӧм вреднӧй йӧз овлӧны! Немецъяслы бурӧ уськӧдчӧны да губитӧны честнӧй войтырӧс.

Лун нёль мысти кымын ме ордӧ воис Ольга Шевченко, шызьӧма.

— Тіян ставыс лючки-ладнӧ?

— Кыдзи аддзанныд. А мый?

— Вӧлӧма налёт «Панорама» вылӧ. Линдер висьталӧ, быттьӧ партизанъяслӧн куим машина уськӧдчӧмаӧсь «Панорамаын» немецкӧй склад вылӧ, виалӧмаӧсь охранасӧ, сӧвтӧмаӧсь машинаясас кӧлуй да мунӧмаӧсь.

— Тайӧ провокация! Сійӧ, тыдалӧ, испытывайтӧ тэнӧ: кутшӧм партизанъяс вермасны лоны, кор вӧрсӧ сыналӧны да Гриша Гузий оз волы явка вылӧ?

— Гашкӧ, сійӧ и пӧръяліс, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Ольга. — Сылы ӧні быдлаын кажитчӧны партизанъяс. Узьны водтӧдз прӧвериталӧ, игналӧма-ӧ ворота. Бульдог лӧсьӧдіс. Мыйкӧ кӧ таркмуніс ӧшинь улын, кутчысьӧма нин пистолетӧ.

Ми сералыштім повтӧм гестаповец вылын. Ольга сетіс меным «Саввасянь» разведданнӧйяс да сарабузскӧй аэродромлысь план, коді колӧ вӧлі Ыджыд Мулы.

Ольгакӧд сёрнитігӧн ме видзӧдлывлі ӧшиньӧд. Дворын тыдовтчис полицейскӧй. Ольга пыр жӧ муніс. Ме босьті сапожнӧй лапка да куті веськӧдлыны кусыньтчӧм кӧрт тувъяс.

Анна Трофимовна эз вӧв гортын, и полицейскӧй пырис ме ордӧ.

— Кӧні старӧста?

— Муніс кытчӧкӧ делӧясӧн. — Ме водзӧ нуӧді ассьым уджӧс.

— А тэ коді? Важӧн тані олан?

— Тӧлысь куим.

— Мый вӧчан?

— Мый ковмас. Ёнджыкасӧ стекольщичайта.

Сійӧ видзӧдіс этажерка вылӧ, аддзис домӧвӧй книга, пуксис да мӧдіс сійӧс листавны.

— Олысьяссӧ тӧдан?

— Керкаыс ыджыд. Ставсӧ ӧмӧй тӧдан...

Воис Анна Трофимовна. Полицейскӧй заводитіс гораа лыддьыны олысьяслысь овъяссӧ, найӧяс йылысь юасьӧмӧн, кодъяс овмӧдчисны тайӧ керкаас неважӧн на. Индіс сы вылӧ, мый Эриклы дас вит арӧс, а сылӧн век на абу паспортыс да пропишитӧма метрическӧй кузя.

— Ме висьтавлі сійӧ мамлы, — правдайтчис Анна Трофимовна. — Сійӧ кӧсйис босьтны паспортсӧ.

Миян керкаын оліс ветымын кӧкъямыс семья. Домӧвӧй книга вӧлі кыз. Ме пропишиті ачымӧс матӧджык шӧрас, ӧти олысь местаӧ, кодӧс вӧлі пропишитӧма неладнӧ да черкнитӧма. Фиктивнӧй пропискасӧ вӧлі вӧчӧма бура, и полицейскӧй нинӧм эз казяв. Домӧвӧй книга прӧверитӧм бӧрын сійӧ гижис: «Нарушениеяс абуӧсь. Прӧверитіс старшӧй надзиратель Рубакин». Ещӧ ӧтчыд ме вылӧ сюся видзӧдліс да Анна Трофимовнакӧд ӧтлаын петіс комнатаысь. Ставыс тайӧ менӧ неуна тревожитіс.

Анна Трофимовна бӧр пырис комнатаӧ да пернапасасис:

— Слава богу, гымыс прӧйдитіс. Нинӧм эз казяв. А ӧд тайӧ надзирательыс — медся опытнӧй пон. Тӧданныд, мый лоӧма? Надзиратель висьталіс, мый партизанъяслӧн нёль машина уськӧдчӧмаӧсь «Панорама» вылӧ, босьтӧмаӧсь ставсӧ, мый позьӧ. «Тані, — шуӧ, — и карас партизанъясыс чӧрт мында!»

Рытнас ме аддзи «Костяӧс», висьталі сылы «Панорама» вылӧ кутшӧмкӧ партизанъясӧн уськӧдчылӧм кузя сёрнияс йылысь да эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сералӧ.

— Ӧд тайӧ ми вӧчим! — серӧктіс «Костя».

— Кыдзи ті? — чуйми ме аслам пельяслы вериттӧг.

— Ми. И нуӧдім операциясӧ эгӧ омӧля. Вӧлім ми сӧмын вит морт. Ме да Вася Бабий пасьталім немецкӧй формаяс, Алтухов вӧлі полицейскӧй формаа, а Енджияк да Еригов — асланыс ватникъясаӧсь. Мунігӧн паныдасим немецкӧй патрулькӧд. Борис да Вова дзебсисны ворота сайӧ, а ми мунім патрульлы паныд. Кымынкӧ воськов наӧдз вотӧдз Вася Бабин горӧдіс: «Хальт! Пароль?» Немецъяс пиысь ӧти вочавидзис: «Стокгольм».

Миян вӧліны русскӧй автоматъяс. Немецъяс кӧсӧйтчылісны на вылӧ, но нинӧм эз шуны.

Ми матыстчим «Панорама» дінӧ. Бабий юаліс часӧвӧйлысь по-немецки: «Ті — немец?» Часӧвӧй вочавидзис: «Никс. Ме — доброволец». Бабий чургӧдіс сылы морӧсас наган да командуйтіс: «Руки вверх!» Ми мырддим часӧвӧйлысь винтовкасӧ да тшӧктім чӧв овны. Часӧвӧй примитіс миянӧс доброволецъяс пыдди, кутіс висьтавлыны, мый часӧвӧйлысь некодлӧн абу право мырддявны оружие. Сэсся гӧгӧрвоис, кодъяс ми, да подтвердитіс, мый «Панорамаын» доброволецъяс.

Ми тшӧктім часӧвӧйлы нуӧдны миянӧс да пырим зданиеяс. Алтуховӧс сувтӧдім патрулируйтны ортсысянь. Доброволецъяс узисны. Ми командуйтім налы: «Руки вверх!» да тшӧктім пуксьыны джоджӧ крӧватьяс дінӧ, а асьным пасьталім ас вылӧ кымынкӧ судта гачьяс, гимнастёркаяс, шинельяс, босьталім доброволечьяслысь оружиесӧ да мӧдӧдчим... Часӧвӧй корис не кольны сійӧс сэтчӧ, — ӧні сылы всё равно бур оз ло. Ме гора прикажиті ребяталы: «Минируйтны ӧдзӧс!»

Минаясыс миян эз вӧвны. Ме сӧмын кӧсйи повзьӧдны доброволецъясӧс. Ӧдзӧссӧ ортсысяньыс пыким ящикӧн да лючки мунім. Кар саяс ме сеті часӧвӧйлы записка партизанъяс штабӧ да инді туйсӧ вӧрӧ, а паськӧмсӧ да оружиесӧ ми базируйтім противотанкӧвӧй рӧвӧ.

Ме зэв ёна скӧрми. Кымынкӧ гимнастёрка, шинель да винтовка вӧсна рискуйтны миян медбур диверсантъяс олӧмъясӧн! Дерт, нинӧм и шуны, уськӧдчылӧмыс вӧлі смел, но пӧшти некутшӧм пӧльзатӧг да сэк жӧ сійӧ сувтӧдліс удар улӧ подпольнӧй организациялысь став руководствосӧ.

— Кыдзи нӧ тэ лысьтін тайӧс вӧчны горком разрешениетӧг? — юалі ме.

— Да ме полі, мый ті онӧ разрешитӧй, — висьтасис «Костя».

— Дерт, запретитім эськӧ. Тэ гӧгӧрвоан, мый вӧчин? Ме ола «Панорамакӧд» орччӧн, ме ордын мунӧны горкомлӧн заседаниеяс, ме ордӧ волӧны связнӧйяс, и друг — вӧчны татшӧмтор! Да мый вылӧ тэныд тайӧ уськӧдчылӧмыс? Неужели оз позь вӧлі виччысьны, кор вӧрысь ыстасны ещӧ кымынкӧ немецкӧй костюм?

— Прӧститӧй, Иван Андреевич, эг думышт та йылысь. Но, сӧгласитчӧй, мичаа артмис?

— Зэв мичаа! Глупость тайӧ, абу кӧ ещӧ омӧльджык... Ме вӧчи «Костялы» серьёзнӧй предупреждение, чорыда запретиті вӧчавны кутшӧмкӧ диверсияяс горкомлӧн разрешениетӧг да предупредиті, мый, вӧчас кӧ коркӧ ещӧ татшӧмтор, сы кузя лоӧ примитӧма чорыдджык мераяс.

Крымын военно-политическӧй обстановка лунысь-лун кутіс лоны напряжённӧйджык. Фронт вылын событиеяс мунӧм серти перестроитчис и немецкӧй пропаганда. Немецъяс эз нин висьтавлыны, мый Краснӧй Армияӧс жугӧдӧма да бырӧдӧма, а повзьӧдлісны населениеӧс сӧветскӧй войскалӧн зверствояс йылысь быдсяма лӧсявтӧм сӧрӧмъясӧн.

Но не сӧмын газетаяслӧн гижӧдъяс серти, уна салдатъяслӧн да офицеръяслӧн настроениеяс серти вӧлі тыдалӧ, мый немецъяс заводитӧны вежӧртны асланыс поражениелысь быть лоӧмсӧ.

«Муся» — кыдзи опытнӧй разведчица — кужӧ вӧлі кыскыны ассьыс тӧдса немецъясӧс откровеннӧй сёрнияс вылӧ. Ӧтчыд майор Мауэр Баварияысь, бура юыштӧм бӧрын, висьталіс зэв любопытнӧйтор.

— Ми — немецъяс, — шуис сійӧ самодовольнӧя. — Миянлысь юр вем вӧсньыда тӧчитӧма да сійӧ способен сы вылӧ, мый вылӧ мукӧдъяс оз и догадывайтчыны. Ми пычким Россияысь да мукӧд странаясысь уна добра. Ставсӧ тайӧс дзебӧма Германияса гӧраясӧ да ущельеясӧ да Рейн берегъясӧ. Фюрер, дерт, тӧдӧ, мый миянӧс ӧні победитасны. Гитлер мунас, но кутас гусьӧн гӧтӧвитны будущӧй победа. Ми сетчам, кыдзи слабъяс да корысьяс, но оз коль и вит-квайт во, кыдзи ми сувтам став туша судтаным»...

Зондерфюрер Линдер вежливӧя водзвыв висьталіс Ольга Шевченколы, медым сійӧ ас кадӧ лӧсьӧдчис Германияӧ эвакуируйтчигкежлӧ.

— Миянлы воис приказ дорйыны Крым, — шуис Линдер, — но сӧмын сы могысь, медым сувтӧдны Краснӧй Армиялысь водзӧ мунӧмсӧ. Крым ми сдайтам, но тайӧ лоӧ кулӧм, йӧзтӧм пустыня. Ми нуам Германияӧ Россияысь став уджавны вермысь йӧзсӧ.

Немецъяс збыльысь упорнӧя да методическӧя зілисны пӧртны Крымӧс йӧзтӧм пустыняӧ. «Хрен» юӧртіс меным, мый Симферополь станцияӧ немецъяс вайисны сё гӧгӧр паровоз, разберитісны найӧс да нуисны став арматурасӧ. «Савва» юӧртіс Сарабузсянь, мый матыса сиктъясысь немецъяс нуӧны скӧт, нянь да став продовольствие. Местнӧй комендантлы вӧлі сетӧма тыр право грабитны населениеӧс. Русскӧйяс пӧвстысь некод нин эз думыштлы эмбур спаситӧм йылысь, ни ӧти сӧветскӧй морт эз вермы эскӧмӧн шуны, мый ывла вылӧ петӧм бӧрын, сійӧ бӧр воас лючки гортӧ да спокойнӧя войсӧ коллялас.

Февраль нёльӧд лунӧ Ольга юӧртіс, мый воис «Савва» да корӧ пырысь-пыр мекӧд аддзӧдчывны.

Дас кык часын луннас, кор немецъяс ӧбедайтлісны да дугӧдлісны облаваяс, ме мӧдӧдчи Ольга ордӧ. Пасьталі ассьым косясьлӧм няйт пальтоӧс, усьӧм гӧна пеля шапкаӧс, босьті уджалан ящик, киня улӧ стеклӧторъяс, беддяси.

Менӧ видзӧдлӧм бӧрын Анна Трофимовна коли дӧвӧльнӧй.

— Но, кодлы юрас воас, мый татшӧм коньӧр старик вермас вӧчны мыйкӧ ладаӧс!

— Энӧ вунӧдӧй, Анна Трофимовна, мыйкӧ кӧ лоӧ, босьтӧй занавескатӧ ӧшиньсьыд.

— Энӧ тӧждысьӧй! Но, сет ен, мед ставыс вӧлі бурногӧн! — колльӧдіс сійӧ менӧ, кыдз пыр, и ме муні.

Ольгалӧн ӧшиняс ӧшаліс занавеска — «Ставыс лючки-ладнӧ».

Дворын ме зураси кык немецкӧй офицеркӧд. Матыстчи на дінӧ чотігтырйи да бедь вылӧ мыджсьӧмӧн.

— Операция зэв выгӧднӧй, — гажаа висьталіс том, стройнӧй, мича, лӧсталысь чужӧма офицер. — Деньга шӧриӧн да вечер на прощанье.

— Сӧмын лӧсьӧд регыдджык: вагонъяссӧ аски нуасны Севастопольӧ, — вочавидзис олӧма, рыжӧй усторъя офицер.

Найӧ сулалісны Ольга ӧдзӧслань мунан туй вылын.

— Лэдзӧй, господа, прӧйдитны, — кори ме русскӧй кыв вылын.

Мича чужӧма офицер видзӧдліс ме вылӧ гажа руд синъяснас да кежис.

Ме таркӧдчи. Восьтіс ӧдзӧссӧ «Савва».

— Кӧні тані стеклӧяссӧ пуктавнысӧ? — гораа юалі ме.

— Татчӧ, татчӧ, дедушка! — сідзжӧ гораа вочавидзис «Савва», менӧ комнатаӧ лэдзӧмӧн да ӧдзӧссӧ пӧдлалӧмӧн. — Оланныд-выланныд, Иван Андреевич!

Сійӧ крепыда топӧдіс менсьым киӧс. Ме пукси пӧрччысьтӧг.

— Тайӧ нӧ кутшӧм офицеръяс?

— Томыс, мичаыс — Миркалӧн зондерфюрерыс — Линдер. А мӧдыс — сылӧн друг. Ӧтлаын спекулируйтӧны да юӧны пӧшти быд вой.

— А Линдерыс меным кажитчис, гажа морт.

— И шань, — шпыньмуніс Ольга. — Сійӧ ачыс ошйысьліс меным аслас бурлунӧн. «Ме, — шуӧ, — некор русскӧй пленнӧйясӧс ог нӧйт, мукӧд офицеръяс моз, ме найӧс сӧмын наказывайта. Пуксьӧда пемыд пӧдвалӧ да лэдза сэтчӧ крысаясӧс».

— Абу ӧд прӧста сэтшӧм том — и зондерфюрер нин! Но, мый выльыс тіян Сарабузын? — юалі ме «Саввалысь».

— Оля, тэ миянлы мыйкӧ лӧсьӧдышт да видзӧдлывлы сійӧ господа бӧрсяыс, — шуис гӧтырыслы «Савва». — Миян, Иван Андреевич, положениеыс зэв омӧль! Ӧти бур асылӧ ті верманныд воштыны став Сарабузса подпольщикъястӧ. Босьталӧны да нуӧны Германияӧ став мужчинаяссӧ дорвыв. Ми — ӧчередьынӧсь.

— Ме тӧда, мый босьталӧны. Дзебсясьны пондам.

— Кокни шуны — дзебсясьны! Февраль первой лунӧ асывнас Саки посёлокӧ воисны квайтымын машина немецъясӧн. Посёлоксӧ кытшалісны да кутісны ветлыны быд керкаті. Босьтісны став мужчинаяссӧ дас нёльсянь квайтымын арӧсӧдз, весиг висьысьясӧс лэптісны вольпасьяс вылысь. Татшӧм жӧ облава найӧ вӧчисны Сакскӧй да Биюк-Очларскӧй районъясса сиктъясын. Нуалӧны охрана улын. Кодкӧ кӧ дзебсяс — босьтӧны сылысь семьясӧ.

— Но ӧд железнодорожникъяссӧ немецъяс забронируйтісны.

— Воисны и железнодорожникъясӧдз. Миян гижалісны нин ставнысӧ да запретитісны кытчӧкӧ мунны. Сакиысь, станцияса начальник корӧм вылӧ видзӧдтӧг, нуисны комын квайт мортӧс. Княжевичи станцияысь босьталісны весиг найӧс, кодъяс уджалісны туй ремонтируйтӧм вылын. Подпольщикъяс волнуйтчӧны. Ме вои тіян индӧдъясла.

— Горком разрешениетӧг ни ӧти подпольщик не должен мунны аслас удж вылысь, — шуи ме. — Но лоӧй пыр дасьӧн да лӧсьӧдӧй на всякий случай надежнӧй дзебсянін.

«Савва» думыштчис.

— Керкаясын, дерт, дзебсясьны оз позь. Биюк-Очларскӧй районын ӧти нывбаба дзебӧма верӧссӧ сундукӧ. Немецъяс аддзӧмаӧсь сійӧс, игналӧмаӧсь сундуксӧ, кӧрталӧмаӧсь гӧтырсӧ сундук бердас да сотӧмаӧсь керкаас. Сарабузсянь неылын, Андреевка сикт дінын, эмӧсь каменоломняяс. Гашкӧ, сэтчӧ вӧчны дзебсянін?

— Немецъяс тӧдӧны тайӧ каменоломняяс йывсьыс?

— Гашкӧ, и тӧдӧны, но внимание на вылӧ оз пуктыны: ӧд партизанъяс сэні некор эз вӧвлыны.

— Уна-ӧ сэтчӧ вермас тӧрны йӧз?

— Бура уна. Чайта, нёльсё-витсё.

Ме тшӧкті «Саввалы» лӧсьӧдны каменоломняясын дзебсянін, нуавны сэтчӧ сёян-юан да думыштлыны партизанскӧй отряд котыртӧм йылысь. «Савва» висьталіс, мый Сарабузӧ кӧрт туй видзӧм могысь воис кутшӧмкӧ добровольческӧй батальон. Тайӧ доброволецъясыслӧн настроениеыс быттьӧ абу зэв бур, на пиысь кодсюрӧ кӧсйӧны мунны вӧрӧ, но оз тӧдны туйсӧ.

— Став туйясыс нуӧны вӧрӧ, — шуи ме. — Коді кӧсйӧ, аддзас туйсӧ. Татшӧм доброволецъяс пырыс сюйсьӧны партизанъяс дінӧ провокаторъяс. Колӧ найӧс бура проверитны. Проводникӧс пока налы огӧ сетӧй.

Ме висьталі «Саввалы» места, кад да пароль проверитӧм гражданскӧй населениеӧс вӧрӧ мӧдӧдӧм вылӧ:

— Мӧдӧдӧй не сӧмын мужчинаясӧс. Позьӧ и нывбабаясӧс, найӧ кӧ вермасны лоны боецъясӧн.

— А семьяяснас, челядьнас кыдзи?

— «Мартын» эз тшӧкты ӧні мӧдӧдавны небоеспособнӧй йӧзӧс, подпольщикъяслӧн сійӧ семьяяс кындзи, кодъяслы грӧзитӧ арестуйтӧм.

«Савва» висьталіс, мый сарабузса подпольщикъяс кӧсйӧны взорвитны горючӧй тыра бакъяс, кодъясӧс маскируйтӧма аэродром вылын. Сійӧ сетіс меным разведданнӧйяс да Крымса районъясӧ петны право вылӧ пропускъяслысь сизимдас вит бланок. Бланокъяссӧ гусялӧма подпольщик, коді уджалӧ переводчицаӧн сарабузскӧй комендант ордын.

Гортын ме лӧсьӧді очереднӧй почта подпольнӧй центрлы да мӧдӧді сійӧс вӧрӧ. Мӧд асывнас ме ордӧ локтіс «Нина», — «Павлик» бӧр нин воӧма, ставыс лючки-ладнӧ.

— Уличаясті оз нин позь ветлӧдлыны! — норасис «Нина». — Тіянӧ воигӧн куимысь документъясӧс прӧверитісны.

— А эз шобны?

— Тайӧ пӧрйӧ эз.

Сапӧг стельки увсьыс сійӧ кыскис конверт, а ковта увсьыс — кымынкӧ пачка деньга.

— Кыдзи «Павликлӧн» самочувствиеыс? — юалі ме сунисӧн вурӧм конверт восьтігмоз.

— Бур, но сійӧ зэв ёна мудзӧма. Гришакӧд аддзысян выль местаӧдз ӧні километр кызь вит, а мӧдарӧсӧ воны грузӧн. Тайӧ пӧрйӧ сійӧ ветлӧма аслас отсасьысьяскӧд — Яша Морозовкӧд да Витя Долетовкӧд. Дзебӧмаӧсь ставсӧ рӧвӧ. Войнас ваясны карӧ.

Витя Долетов вӧлі лыйлӧм Николай Долетовлӧн воча вокӧн.

— Видзӧдыштӧй ӧшиньӧдыс дворас. Ме лыддя письмӧсӧ.

«Дона Андрей! — гижис «Мартын». — Получиті тэнсьыд письмӧтӧ да Симферопольын положение йылысь информация. Рад, мый тіян ставыс лючки-ладнӧ да доволен тіян уджӧн. Висьталӧй йӧзлы, мый немецъяс некодлы оз сетны позянлун кӧнкӧ лӧня «пукавны», «колльӧдны» сьӧкыд кадсӧ. Сӧмын миритчытӧм смертельнӧй тыш вермас вайны мезмӧм.

Ыста тэныд миянлысь листовкаяс кымынкӧ сё экземплярӧн, центральнӧй газетаяс да «Красный Крым». Таысь кындзи ыста куим листовка румынскӧй кыв вылын. Мӧдӧда сідзжӧ минаяс да гранатаяс. Йӧзӧс, кодъясӧс вермасны мобилизуйтны да мӧдӧдны Германияӧ, ысталӧй вӧрӧ, найӧс кутасны встречайтны. Встречайтанінсӧ да парольсӧ висьтала кывйӧн «Павлик» пыр. Некутшӧм ногӧн энӧ нуӧдӧй найӧс миян «почтовӧй ящик» местаӧ, да колльӧднысӧ найӧс мед кутас оз «Павлик», а кодкӧ мӧд. Кыв шутӧг, вӧрӧ мунысьяс тіян йылысь нинӧм не долженӧсь тӧдны.

Железнодорожникъяс йылысь. Вермасны оз найӧ лӧсьӧдны Джанкой кӧрт туй узел вылын да Севастопольын патриотическӧй группаяс? Вермасны-ӧ найӧ вуджӧдны да устроитны тайӧ каръясас кӧть нин ӧти-кык мортӧн миян пиысь? Кора юӧртны. Медикаментъяс ысты, колӧны. Сёян-юан колӧ жӧ.

Сьӧлӧмсянь чолӧм тэныд став ёртъяссянь. Воис кык письмӧ тэнад гӧтырсянь. Налӧн ставыс лючки-ладнӧ. Сійӧ уджалӧ обкомын. Пӧсь чолӧм «Мусялы», «Ниналы», «Хренлы», «Саввалы», «Лукалы» да став боевӧй, героическӧй ёртъяслы».

Ме тӧдмӧді «Нинаӧс» письмӧнас, — вӧрысь быд письмӧ ставлы миянлы вӧлі ыджыд радостнӧй событиеӧн.

— «Муся» зэв кӧсйӧ тіянӧс аддзӧдлыны, — шуис «Нина», — сылӧн мыйкӧ лоӧма.

— «Лӧсьӧдӧй меным аски аддзӧдчылӧм тіян ордын «Павликкӧд», сэсся «Мусякӧд». «Павликӧс» корӧ дас кежлӧ, а «Мусяӧс» — дас ӧти кежлӧ асылын.

Мӧд луннас «Нина» виччысис менӧ базар вылын киоск дорын. Ми видзӧдім мӧда-мӧд вылӧ, сійӧ мӧдӧдчис гортланьыс, неылын сы бӧрсянь муні ме. Поводдя вӧлі мича, сэзь. Островский улича вылӧ петӧм мысти аддзи ылысь Тирке гӧра. Дум вылӧ усины меным сьӧкыд переходъяс гӧраясті да балкаясті, зэра войяс. Ӧні гӧраясын кӧдзыд, куйлӧ лым. Абу кокни сэні налы, миян войтырлы!

Лазареваяс встретитісны менӧ, кыдзи и пыр, зэв бура. Гортас вӧлі и «Ниналӧн» племянникыс — дас вит арӧса школьница Нелли.

— Но, кыдзи, Нелли, тіян школаад? — юалі ме сыкӧд завтракайтны пуксигӧн.

— Омӧля велӧдчӧ, — сы пыдди упрекайтӧмӧн вочавидзис мамыс.

— Омӧля велӧдчам? — гӧрдӧдіс скӧрла Нелли. — Видлін эськӧ мед тэ ачыд. Тӧданныд, Иван Андреевич, миянлысь класс кык лун нин школаӧ оз лэдзны.

— Тэ висьтав тӧлкӧн, ӧд Иван Андреевич нинӧм оз тӧд! — нюммуніс Софья Лазаревна.

— Тайӧ жӧ веськыд теш! — скӧрысь шуис нывка. — Ыстісны миянӧ выль учительницаӧс немецкӧй кыв кузя. Ачыс русскӧй, а немецъяс водзын кӧсйӧ выслужитчыны. Пырис классӧ, лэптіс кисӧ: «Хайль Гитлер». Ми первойсӧ синъяснымӧс паськӧдім, а сэсся ребята кыдзи лэптісны шум: «Кутшӧм чӧрт вылӧ миянлы тэнад Гитлерыд лоис!» Сійӧ кутіс директорӧн грӧзитны. Сэтшӧм шум кыптіс, нинӧм он разберит: коді горзӧ, коді шутьлялӧ! Кодкӧ Гитлер портретӧ чернила дозйӧн лыйис, сэсся ставӧн серӧктісны да пондісны шыблавны Гитлерӧ мыйӧн веськалӧ. Учительница пышйис. Локтіс директор да вӧтліс миянӧс. Ӧні миянӧс оз лэдзны школаӧ. Мый водзӧ лоӧ, ог тӧд.

— Нинӧм оз ло. Эновтасны делӧсӧ, — шуис Софья Лазаревна. — Ме сёрниті ӧткымын учительяскӧд. Директорыс полӧ, медым та йылысь эз тӧдлыны немецъяс, а то сылы бур оз ло. Решитӧмаӧсь вӧчны внушение бать-мамыслы да сы кежысь и кольччисны.

Локтіс «Павлик». Ме сійӧс эг аддзыв куим недель нин. Сылӧн чужӧмыс гожъялӧма, возмужайтӧма.

— Но, «Павлик», висьтав! — шуи ме, кор Лазареваяс колисны миянӧс ӧтнанымӧс.

— Получитім мешӧкджын литература, дас мина, кызь граната. «Мартын» ыстіс ещӧ замедленнӧй действиеа куим мина да тшӧктіс минируйтны феодосийскӧй шоссе. Тайӧс ми асьным вӧчим: ме, Яша да Витя. Сергеевка посёлок сайын, карсянь километр нёль кымын лӧмъясӧн парсалім туйсӧ да заложитім минаяс куим местаӧ. Сӧмын запальникъяссӧ ми лӧсьӧдім куим час вылӧ, медым взрывыс лоӧ вит час асылӧдз, кор крестьяна оз на мунны карӧ. Результатъясыс тыдалӧны нин. Ӧти мина вылын талун нёль час асылын подорвитӧма машина немецъясӧн, мӧд вылын — румынскӧй телега. Мый коймӧд минаыскӧд — пока огӧ тӧдӧй.

— Молодецъяс ті! — шуи ме «Павликӧн» любуйтчӧмӧн. — Но тэныд личнӧ ме запрещайта участвуйтны диверсияясын.

«Павлик» ӧбидитчис.

— Мыйла нӧ, Иван Андреевич? Мукӧд ребята пыр диверсияяс вылӧ ветлӧдлӧны, а ме бокын.

— Дзик весь ӧбижайтчан. Тэнад уджыд ньӧти абу ичӧтджык любӧй диверсантлӧн удж дорысь. И опасностьыс абу этша. Тэ ачыд думышт: мыйӧн эськӧ кутісны уджавны диверсантъяс, тэ кӧ эськӧ эн ваяв налы взрывчаткаяссӧ вӧрысь?

Менам доводъяс сылы явӧ кажитчисны неубедительнӧйӧн, — став ребяталы окота вӧлі ветлыны именнӧ диверсияяс вылӧ. Но «Павлик» вӧлі дисциплинированнӧй морт да вензьыны эз кут.

Сійӧ висьталіс меным выль парольяс да юӧртіс местаяс, кытчӧ мӧдӧдны сёян-юан да ыставны партизанскӧй отрядъяс пополняйтӧм вылӧ йӧзӧс. Ме юалі, мыйла «Павликлӧн» сапӧгъясыс косясьлӧмаӧсь.

— Да, сапӧгъяслы сюрӧ, — нюммуніс сійӧ. — Немецъяс пондісны вой кежлӧ туй вылӧ сувтӧдавны секретъяс, лоӧ ветлыны кытшола туйясӧд, веськыда муяс вомӧн, кыті лым вывті, кыті няйт кузя.

Ме тшӧкті пыравны сылы Филиппыч ордӧ да вурӧдны выль сапӧгъяс.

— Кор ковмас дӧмны кӧмкоттӧ, мун веськыда сы ордӧ, сійӧ вӧчас.

— Да, — мунігас нин тӧд вылас уси «Павликлы», — Гриша Гузий корис тіянӧс быть ыстыны вӧрӧ сапожнӧй кӧрт тувъяс.

Час мысти воис «Муся», кыдзи век, тэрыб, пуысь. Перчаткисӧ пӧрччигӧн нин сійӧ заводитчис видчыны:

— Чӧрт тӧдӧ, мый артмӧ! Кымынысь корлі ме штаблысь не ыстыны ме дінӧ эсійӧ связнӧйсӧ — «Миколайсӧ», а налы быттьӧ веськодь! Бара мӧдӧдӧмаӧсь. Локтіс ме ордӧ квартираӧ код, кывйыс оз артмы. Кора тіянӧс, Иван Андреевич, примитӧй мераяс, медым сійӧ татчӧ водзӧ эз волы. Ме зэв ёна волнуйтча. Сійӧ тӧдӧ менӧ, «Хренӧс» да менсьым ӧткымын мукӧд подпольщикъясӧс. Вермас ставнысӧ пӧгубитны.

Ме тырвыйӧ вӧлі сӧгласен «Мусякӧд» да дӧзми жӧ, сы вӧсна мый гижлі «Мартынлы» «Николай» йылысь, карын сылӧн поведение йылысь да кори сійӧс водзӧ не ыстыны миян дінӧ. И век жӧ сійӧ бара тані.

— Кыдзи ті сійӧс примитінныд? — юалі ме.

— Ме висьталі сылы, кыдзи и медбӧръясьыс, мый партизанъяскӧд йитӧдъяс ме орӧді, да кори ме ордӧ водзӧ не ветлыны, сы вӧсна мый ме пола да уджавны водзӧ ог кут. Но сійӧ оз верит.

— Зэв жаль, мый ме сійӧс татысь уберитны ог вермы. Тайӧс вермас вӧчны сӧмын штаб. Ме сета радиограмма «Мартынлы», медым сійӧ пырысь-пыр мӧдӧдіс тайӧ мортсӧ Ыджыд Му вылӧ. А пока сійӧ тані, видзчысьӧмӧн ылысьтӧй сійӧс ас дінсьыд.

— Пӧжалуйста, Иван Андреевич, примитӧй мераяс, медым сійӧ тані эз вӧв. Ме зэв ёна волнуйтча, — мудзпырысь содтіс «Муся».

Ме эскӧді сійӧс, мый талун жӧ мӧдӧда радиограмма.

— Бур, мый миян ӧні рация эм, — шуис «Муся». — Важнӧй выльтор! Немецъяс бара лӧсьӧдчӧны сынавны вӧр. Формируйтӧны ыджыд карательнӧй экспедиция немецъясысь, румынъясысь да доброволецъясысь. Карательяслы сеталӧмаӧсь еджыд халатъяс. Сыналан планыс татшӧм: сӧветскӧй йӧз туйӧ сӧветскӧй самолётсянь вӧрӧ пуксясны немецъяс да ӧттшӧтш пондасны действуйтны наземнӧй частьяс. Юӧртӧй та йылысь вӧрӧ.

— А тайӧ сведениеяссӧ бура прӧверитӧма?

— Прӧверитӧма уна визьӧд. Да вот и меным ӧти немец висьталіс: «Гӧтӧвитсьӧ Симферополь вылӧ Краснӧй Армиялӧн наступление, Сталин сетӧма партизанъяслы индӧд — займитны миянлысь аэродромъяс. Но ми пондам гӧняйтны партизанъясӧс местаысь местаӧ да налы лоӧ не аэродромъясӧдз!»

«Муся» висьталіс ещӧ, мый эм приказ Крым эвакуируйтӧм йылысь, да кӧсйысис судзӧдны копиясӧ.

— Матысмӧ Краснӧй Армиялӧн кызь квайтӧд годовщина. Колӧ дасьтыны фрицъяслы пӧдаркияс. Ті та йылысь энӧ думыштлӧй, Александра Андреевна?

— Кыдзи эг думыштлы? Сӧмын тӧрыт сёрнитім та йылысь «Хренкӧд». Вайӧй минаяс.

Кор «Муся» муніс, ме лӧсьӧді радиограмма. Сэні ме предупредиті немецъясӧн гӧтӧвитан вӧр сыналӧм йылысь да кори уберитны татысь «Николайӧс». «Нина» пыр ысті текстсӧ Шуралы партия обкомӧ мӧдӧдӧм вылӧ.

Гортӧ мунігӧн феодосийскӧй улича вылын ме веськалі облава улӧ. Воштысьны вӧлі некытчӧ, жандармъяс да полицейскӧйяс кытшалісны став районсӧ. Став ветлысь-мунысьӧс куталісны. Чукӧртісны морт сё гӧгӧр. Жандармъяс тшӧктісны кыскавны зепъясысь ставсӧ, мый эм, да пуктыны му вылӧ, а сэсся заводитчисны прӧверяйтны документъяс.

Менам, кыдзи век, нинӧм лишнӧйыс зепъясын эз вӧв, но ме чувствуйті ачымӧс эг зэв бура. Жандарм видзӧдліс менам ящикӧ, кӧні вӧліны сімӧм кӧрт тувъяс да замазка, прӧверитіс документъяс да, ставсӧ бӧр сетӧмӧн, лэдзис менӧ.

Дас ӧкмысӧд глава

Ми заводитчим лӧсьӧдчыны Краснӧй Армия лун кежлӧ.

Февраль кӧкъямысӧд лунӧ сарабузскӧй аэродром вылын Мироненко бара взорвитіс горючӧйлысь штабель. Пӧжар дырйи сотчис нелямын гӧгӧр бензин бӧчка. Немецъяс кыпӧдісны ыджыд шум, но некутшӧм помъяс налы эз сюрны.

Февраль дасӧд лунӧ Симферополь станцияын немецъяс сформируйтісны эшелон, кӧні вӧлі дас ӧкмыс вагон боеприпасъясӧн да сизим вагон сёян-юанӧн. Дежурнӧйяслы, «Кошкалы» да «Мотялы», удайтчис кокньыда пуктавны минаяс. Тайӧ жӧ войнас поездыс взорвитчис Джанкой станцияын. Составсӧ вӧлі дзоньнас бырӧдӧма.

Февраль дас куимӧд лунӧ Вова Енджияк, Анатолий Басс да Борис Еригов взорвитісны водонапорнӧй башня Симферополь станцияысь. Ваыс ылькнитіс башнясьыс кӧрт туй линия вылас. Ӧти ыджыд баксӧ вӧлі тырвыйӧ тшыкӧдӧма, мӧдсӧ колӧ вӧлі дыр кад чӧж ремонтируйтны.

А рытнас Вася Бабий, «Костя», Борис Еригов да Ланский мӧдӧдчисны мӧд диверсия вылӧ — взорвитны нефтебаза, коді вӧлі Симферопольскӧй вокзал сайын.

Немецкӧй формаа паськӧма ребята построитчисны да мунісны кыкӧн-кыкӧн, патруль моз. Кӧрт туй переезд вылын часӧвӧйыс юаліс налысь пароль, найӧ вочавидзисны да мӧдӧдчисны водзӧ.

Вася Бабий водзвыв ачыс тӧдмаліс да бура вӧлі тӧдӧ нефтебазаыслысь расположениесӧ. Ланский да Еригов кольччисны ӧграда сайӧ, а Вася Бабий да «Костя» вуджисны ӧграда вомӧн да кутісны кыссьыны бакъяс дорӧ. Зэв гырысь бакъяс, сё ветымын-кыксё тонна горючӧй вылӧ, сулалісны метр куим сайын мӧда-мӧдсьыс. На костӧд ветлӧдліс часӧвӧй.

Кор Вася Бабий кыссис нин дзик бак дорӧдз, неылын сысянь югмуні электрическӧй фонарик. Кыліс немецкӧй кыв вылын горӧдӧм:

— Коді сэні? Пароль!

Вася чеччис, лӧсьӧдіс пистолет да, часӧвӧйлы паныд мунігмоз, висьталіс пароль. Отсаліс немецкӧй форма. Часӧвӧй сувтіс да эз тӧд, мый вӧчны. Вася кыкысь лыйис, немец ойӧстіс да уси кулӧма. Но мукӧд часӧвӧйясыс заводитісны лыйсьыны.

Диверсантъяс удитісны чеччыштны ӧграда вомӧн да пышйыны.

Февраль дас куимӧд лунӧ жӧ немецъяс сформируйтісны эшелон комын ӧти вагонысь. Составас вӧліны: кык цистерна авиабензинӧн, кык — самолётъяслы моторнӧй маслӧӧн, вагонъяс трактор тягачьясӧн, кымынкӧ вагон сёян-юанӧн, ӧти вагон специальнӧ шоколадӧн.

«Кошка» локтіс «Хрен» дінӧ кабинетас.

— Мый вӧчны? Эшелон — боеприпасъястӧг, и горючӧйыс абу уна.

— Составыс абу зэв няня, — сӧгласитчис «Хрен», — но и лэдзны оз ков. Взрывайтӧй.

«Кошка» босьтіс Брайерлысь кык мина квайт часа дистанцияӧн да пемдӧм бӧрын лепитіс найӧс бензина кык цистерна бердӧ. Взрывыс должен вӧлі лоны кӧнкӧ туяс, кык час войын.

Но кутшӧмкӧ помка вӧсна эшелонсӧ мӧдӧдӧмыс задержитчис кымынкӧ час кежлӧ.

«Хрен» эз узь войбыд да зэв ёна нервничайтіс; станцияын эшелонлӧн взорвитчӧмыс вермис вайны зэв ыджыд неприятностьяс. Сійӧ надейтчис сӧмын запалъяслӧн неисправнӧй удж вылӧ, но тайӧ разын найӧ, быттьӧ нарошнӧ, взорвитчисны стӧч срокын.

Взрывыс лои нёль час асылын. Ӧзйисны цистернаяс бензинӧн. Биыс пыр жӧ вуджис мукӧд вагонъяс вылӧ. Заводитчис ыджыд пӧжар. Немецъяс первойсӧ шӧйӧвошины, сэсся уськӧдчисны поезд дінӧ, но сы пыдди, медым кусӧдны пӧжар, кутісны кыскавны сёян-юан, шоколад да весиг косьӧ волісны.

Пӧжарӧн вӧлі бырӧдӧма эшелонсӧ ставнас. Тракторъяс вӧлі кытсюрӧ сотчалӧмаӧсь жӧ да найӧс вӧлі колӧ ремонтируйтны. Кӧрт туй линиясӧ вӧлі тшыкӧдӧма кыксё метр гӧгӧр да повредитӧма стрелкаяссӧ. Ставсӧ тайӧс бура лӧсьӧдӧм вылӧ колӧ вӧлі бура уна кад.

Асывнас «Клоун» корис ас дінас «Хренӧс».

— Мый вӧсна сотчис эшелон?

— Ог вермы тӧдны, — спокойнӧя вочавидзис мӧдыс. — Ветлам, ӧтлаын видзӧдлам. — «Хрен» пырис сотчӧм цистерна улӧ да дыр сэні ноксис. — Видзӧдлӧй, — сійӧ корис немецӧс кайны цистерна вылӧ. Омӧля крепитӧмаӧсь флянецсӧ, сійӧ шоналӧма да чеччыштӧма, бензин пондӧма виявны, а кодкӧ, тыдалӧ, виччысьтӧг шыбитӧма папироска.

Дзикӧдз тӧдмавны пӧжарлысь помкаяссӧ немецъяс эз вермыны, но «Хренлы» тайӧ диверсияыс вайис уна волнуйтчӧм да хлопотаяс.

Февраль дас витӧд лунӧ «Савва» группаысь диверсантъяс минируйтісны Сарабуз станцияын бензин тыра цистерна, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сарабузскӧй аэродромлы. Взрывыс лои войнас, кор цистернаыс вӧлі аэродром вылын нин. Сотчис ветымын тонна авиабензин.

Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый нефтебаза взорвитны эз удайтчы, том йӧз организацияса диверсантъяс эз ӧткажитчыны тайӧ плансьыс. Февраль кызь кыкӧд лунӧ, буретш Краснӧй Армиялӧн годовщиналы паныд войӧ, Вася Бабий, Енджияк, Лущенко да Еригов, немецкӧй формаӧ пасьтасьӧмӧн, бара мӧдӧдчисны нефтебазаӧ.

Войыс вӧлі пемыд. Еригов автоматӧн кайис забор вылӧ, медым, лоӧ кӧ опасность, прикрывайтны отходсӧ. Лущенко колис двор пытшкӧ, медым прикрывайтны ёртъяссӧ флангсянь, а Бабий да Енджияк мӧдӧдчисны бакъяс дінӧ.

Часӧвӧй налы эз паныдась, и найӧ минируйтісны нёль бак. Взрывсӧ чорзьӧдӧм могысь быд мина дінӧ содтісны кӧкъямыссё грамм тол.

Но век жӧ тайӧ зарядъясыс вӧлӧмаӧсь слабӧсь бакъяслӧн кыз стенъяслы. Кыкыс на пиысь нинӧм эз лоны, но ӧтиӧс лои жугӧдӧма, да муӧ визувтіс кыксё тонна гӧгӧр горючӧй.

Краснӧй Армиялӧн славнӧй годовщина встретитігкежлӧ зіля лӧсьӧдчисны став патриотическӧй группаяс.

Хлебозаводын дядя Юра группаса членъяс петкӧдісны стройысь кык дизель, и кымынкӧ лун заводыс эз уджав. Вӧлі разӧдӧма зэв уна листовкаяс русскӧй, немецкӧй, румынскӧй да татарскӧй кывъяс вылын. Ми лэдзим листовка «Рӧдинасянь юӧръяс», кӧні печатайтім дас лун чӧжся военнӧй действиеяслысь обзор — февраль дас куимӧд лунӧдз, а мӧд листовка — вежон чӧжся обзорӧн — февраль дас куимӧд лунсянь кызь ӧтиӧд лунӧдз. Ми юӧртлім став фронтъяс вылын Краснӧй Армиялӧн зэв гырысь успехъяс йылысь. «Мусялӧн» да «Лукалӧн» подпольщикъяс чукӧртісны партизанъяслы уна медикаментъяс да перевязочнӧй материал; сарабузсаяс мӧдӧдісны сё кольк, вый, ньӧбӧмаӧсь кымынкӧ бутылка вина, табак, неуна конфет, шоколад. Подпольщикъяссянь партизанъяслы поздравительнӧй письмӧяскӧд тшӧтш ми мӧдӧдім став пӧдаркисӧ вӧрӧ.

«Муся» ыстіс штаблы ыджыд поздравительнӧй письмӧ:

«Славнӧй годовщина честь кузя ми нуӧдім кымынкӧ диверсия да ыстам тіянлы разведданнӧйяс. Немецъяс зверь кодьӧсь, лёкалӧны, кӧсйӧны повзьӧдны сӧветскӧй йӧзӧс. Но, кӧть и Ыджыд Муысь торъяӧсь, ми колим асланым Рӧдиналы преданнӧй патриотъясӧн. Ёртъяс сетісны клятва мститны, но миянлы колӧны минаяс и ещӧ минаяс содтӧд на дінӧ, кодъясӧс ті миянлы ыстанныд. Уджыс кыв шутӧг корас уна-уна минаяс, — помалӧма вӧлі сійӧ письмӧсӧ аслас пыр ӧткодь корӧмӧн.

Февраль кызь нёльӧд лунӧ Павел Романович мӧдӧдіс кызь мина специальнӧ «Мусялы». Тайӧ пӧрйӧ весиг сійӧ коли дӧвӧлен.

Краснӧй Армиялӧн матыстчӧм да карын подпольнӧй организациялӧн активнӧя уджалӧм ёна тревожитісны предательясӧс. Тыдалӧ, найӧ эз нин зэв ёна надейтчыны немецъяс вылӧ.

Карательнӧй отрядса начальник татарин Карабаш бӧръя кадас частӧ норасьліс «Ниналы», коді тӧдмасьліс сыкӧд менам поручение серти.

— Тіянлытӧ, Евгения Лазаревна, лӧсьыд! Медся омӧльыс, мый вермас лоны тіянлы — вӧтласны партияысь, кыдзи пассивӧс, сыысь, мый ті нинӧм онӧ вӧчӧй немецъяслы паныд. А ме — мӧд делӧ. Меным гӧгӧр петля. Немецъяскӧд муна — крышка лоӧ, татчӧ кольчча — ӧшӧдасны большевикъяс. Вот эськӧ! Сюри кӧ меным кутшӧмкӧ тӧдчана коммунист, ме эськӧ спаситі сійӧс гестапоысь и сэки эськӧ верми докажитны сӧветскӧй властьлы ассьым преданностьӧс.

Карабашсянь «Нина» тӧдмаліс, мый гестапо лӧсьӧдчӧ котыртны кар вылӧ «партизанъяслысь» провокационнӧй уськӧдчылӧм. Планыс вӧлӧма татшӧм: партизанъясӧн пасьтасьӧм предательяс войнас кыпӧдӧны карын лыйсьӧм да инсценируйтӧны немецъяслысь партизанскӧй бой. Мнимӧй партизанъяс кутасны пыравны керкаясӧ да корны олысьяссӧ пасьтӧдавны мӧд паськӧмъясӧ да дзеблавны найӧс. Гестапо арталӧ вӧлӧм татшӧм ногӧн тӧдмӧдны да бырӧдны сӧветскӧй настроениеа йӧзӧс.

Ми предупредитім ассьыным став йӧзӧс, но кымынкӧ лун мысти немецъяс мыйлакӧ вежӧмаӧсь ассьыныс плансӧ. Гестапоса агентъяс партизанъяс ним улын пондӧмаӧсь пыравлыны сӧветскӧй йӧз квартираяс да нуӧдавны татшӧм нога сёрнияс:

«Немецъяслӧн положениеыс Крымын омӧль. Найӧ кутасны бырӧдавны став сӧветскӧй патриотъясӧс. Миянӧс ыстіс партизанъяслӧн штаб предупредитны тіянӧс да спаситны. Лӧсьӧдчӧй миянкӧд вӧрӧ мунны. Предупредитӧй ассьыныд тӧдсаястӧ. Ті кӧ на вӧсна ручайтчанныд, ми нуӧдам вӧрӧ и найӧс».

Но миян йӧз вӧлі тӧдӧны нин, мыйын делӧыс, да спокойнӧя налы вочавидзлісны, мый оз чувствуйтны немецъяс водзын некутшӧм мыж да оз кӧсйыны кӧртасьны партизанъяскӧд.

Тайӧ кад кежлӧ партиялӧн подпольнӧй городскӧй комитет гӧгӧр вӧлі ӧтувтӧма нин нёльсё саяс патриотӧс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма нелямын кык патриотическӧй группаӧ.

Конспирация нуӧдсьӧ вӧлі оз омӧля, — нёль тӧлысь чӧж уджалігӧн миян эз вӧв ни ӧти провал. Но том йӧзлӧн организацияыс менӧ ёна тревожитіс.

Эз на коль и кык тӧлысь Боря Хохловлӧн да бура уна мукӧд комсомолецъяслӧн провал бӧрын, кыдзи том йӧзлӧн организацияын бара лои несчастье.

Январь кызь ӧкмысӧд лунӧ «Костя» юаліс менсьым:

— Ті ыстылінныд кодӧскӧ Маргарита Еригова дінӧ?

— Некодӧс эг ыстыв.

— Сы дінӧ локтӧма морт, коді висьтасьӧма партия обкомса представительӧн, кодӧс быттьӧ ыстӧмаӧсь вӧрысь став патриотическӧй группаясӧс ӧтувтӧм могысь. Ме чайті, ті ыстӧмныд.

— Да тэ ас садяд-ӧ? Висьталан сэтшӧм глупостьяс! Тайӧ жӧ провокатор! И, дерт, сійӧ корис висьтавны подпольнӧй центрӧс, медым йитчыны сыкӧд?

— Абу. Сійӧ корӧма тӧдмӧдны сійӧс карын действуйтысь диверсионнӧй группаса руководителькӧд.

— Кыдзи нӧ сійӧ мынтӧдчӧма?

— Сыын и омӧльыс, мый сійӧ веритӧма да висьтасьӧма, мый кутӧ йитӧд подпольнӧй организациякӧд.

— Кыдз сідз висьтасьӧма? Тэ ӧмӧй эн предупредитлы сійӧс, мед сійӧ некутшӧм представительясӧс вӧрысь эз принимайт?

«Костя» лэптыштліс пельпомсӧ.

— Меным и юрӧ эз волы, мый сы дінӧ вермас локны кутшӧмкӧ провокатор.

Меным зэв эз ло лӧсьыд.

— Тэнад жӧ вӧлі веськыд индӧд, — и месянь, и «Мартынсянь», — не принимайтны вӧрысь некутшӧм представительясӧс — и тэнад вӧлі мог предупредитны та йылысь организацияса став членъясӧс!

— Да, но Маргаритаыс жӧ абу миян организацияса член.

— Кыдзи сійӧ абу миян организацияса член? Сы керкаын тіян база, сэтчӧ чукӧртчывлӧны диверсантъяс, тэ сэні ачыд вӧвлін, сылӧн пиыс да нылыс — подпольщикъяс. Кыдзи нӧ вӧлі позьӧ не предупредитны сэтшӧм мортӧс провокация лоны вермӧм йылысь?!

— Нинӧм, Иван Андреевич, энӧ волнуйтчӧй, — успокоитіс менӧ повзьӧм «Костя». — Ми ладмӧдам делӧсӧ. Ме котӧртла сы ордӧ, тӧдмала ставсӧ лючки да вола, висьтала тіянлы.

— Сійӧс колӧ пырысь-пыр ыстыны вӧрӧ, но тэныд сэтчӧ оз позь мунны. Керка бӧрсяыс дерт нин кӧнкӧ кыйӧдӧны.

— Ме муна Вова Енджияк ордӧ. Ми аддзам, код пыр йитчыны.

«Костя» котӧрӧн муніс. Ме зэв ёна волнуйтчи.

Кык лун сійӧ эз мыччысьлы. Мый сӧмын меным юрӧ эз волы! Гашкӧ, и ребята сюрины? Колӧ нуӧдны срочнӧй мераяс.

Ме ысті «Нинаӧс» «Костя» ордӧ гортас — видзчысьӧмӧн тӧдмавны, мый сыкӧд, да, сійӧ кӧ гортас, висьтавны, медым пырысь-пыр аддзысьліс мекӧд.

Медбӧрын локтіс и ачыс «Костя».

— Чайта, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ. Сійӧ збыль веськалӧма провокатор вылӧ, и сійӧ керка бӧрся кыйӧдӧны нин. Но колян войнас Вася Бабий Вовакӧд, Викторина Енджияккӧд да Борис Ериговкӧд нуалісны став базасӧ сійӧ керкаысь Енджияк ордӧ да дзебисны сараяс оружие, немецкӧй форма — ставсӧ, мый сэні вӧлі.

— Бур, но мый Маргаритакӧд?

— Нывбаба сійӧ повтӧм, вежӧра, — увереннӧя шуис Костя, — кужас мынтӧдчыны. Медым сы вылӧ эз вӧв некутшӧм подозрение, сійӧ решитіс ачыс мунны гестапоӧ да висьтавны, мый сы ордӧ вӧрысь воліс партизан, сійӧ пӧръяліс партизансӧ, висьталіс сылы, мый кутӧ йитӧд подпольнӧй организациякӧд, медым сідзикӧн отсавны гестаполы кутны тайӧ партизансӧ.

Ме сӧмын киӧн ӧвтышті:

— Тэ чайтан, гестапоын дуракъяс да веритасны сылы?

— Ме чорыда эска, Иван Андреевич, мый номерыс удайтчас. Сійӧ мынтӧдчас!

Рытнас «Костя» бара локтіс.

— Эз лок, — шуис сійӧ шог гӧлӧсӧн. — Кутӧмаӧсь сійӧс гестапоын. Виччысьыштам, гашкӧ, воас на?

— Веськаліс кӧ гестапоӧ, ӧдвакӧ бӧр воас. Аддзан, кытчӧ вайӧдӧ немдумайттӧмыд? Энӧ предупредитӧй ас кадын — и ӧні воштам кутшӧм бур патриоткаӧс, да огӧ на тӧдӧй, помасяс-ӧ та вылын.

— Сійӧ — чорыд нывбаба, — зілис успокоитны менӧ «Костя». — Гестапоӧ мунігӧн сійӧ шуӧма Борислы да Вовалы: «Прӧщайтлӧ, ребята, лоӧй спокойнӧйӧн. Ставыс лоӧ бур. Ме кӧ бӧр ог лок, энӧ волнуйтчӧй. Ме ачым кӧртаси провокаторкӧд тайӧ лёк историяас, мекӧд сійӧ и помасяс. Мед меысь став сӧнъясӧс нетшкасны, а пиӧс да тіянӧс ог выдайт. Висьталӧй тайӧс ёртъясыдлы».

Коли кымынкӧ лун. Маргарита Александровна эз лок. Кык вежон чӧж мӧд паськӧмӧ пасьтасьӧм гестаповецъяс шнырайтісны сійӧ керка гӧгӧр. Сэсся ставыс лӧнис.

Сёрӧнджык ми тӧдмалім: Маргарита Еригова пӧгибнитӧма геройскӧй смертьӧн, абу выдайтӧма подпольщикъяс пиысь некодӧс.

Кор Ериговъяс керка бӧрся кыйӧдӧмсӧ дугӧдісны, Борис бара котыртіс ас ордас диверсионнӧй группалысь база да ветлывліс боевӧй операцияяс вылӧ.

Маргаритакӧд лоӧм провал бӧрын ми ещӧ ӧтчыдысь предупредитім став подпольщикъясӧс, медым найӧ нуӧдісны зэв стрӧг конспирация, но регыд лои ӧти неприятнӧй инцидент, коді инмӧ вӧлі меным нин личнӧ.

Кӧть эськӧ ме запретиті «Костялы» волывлыны ме ордӧ, сійӧ, Маргариталӧн провал бӧрын, ӧтчыд век жӧ локтіс ме ордӧ квартираӧ. Сійӧ мунӧм бӧрын суседка предупредитӧма Анна Трофимовнаӧс:

— Ме аддзылі тайӧ том мортсӧ миян квартираса ӧти зонкӧд. А тайӧ зонмыслысь мамыс аддзӧма листовкаяс. Гашкӧ, найӧ ӧтлаын разӧдӧны найӧс? Виччысьӧй! Немецъяс кӧ тӧдласны, мый сійӧ тіянӧ волывлӧ, лоӧны неприятностьяс, да и старикыдлы бур оз ло!

Казялӧма «Костяӧс» и немецкӧй переводчица, коді донеситӧма вӧлі дас вит арӧса Эрик вылӧ. Сійӧ волӧма Анна Трофимовна ордӧ да висьталӧма, мый сылы окота тӧдмасьны «интереснӧй том морткӧд», кор сійӧ волас мӧдысь, а пӧпуттьӧ пондӧма юасьны и ме йылысь — коді ме, кӧні водзджыксӧ олі. Анна Трофимовна висьталӧма, мый сійӧ керкаӧ, кӧні ме олі, веськалӧма бомба, сы вӧсна ме овмӧдчи тайӧ комнатаӧ.

Анна Трофимовна ордӧ мӧд луннас волігӧн переводчица ылалӧма сёрнинас:

— Керкасӧ, код йылысь висьталӧ старикыд, збыль жугӧдӧма. Ме муні случайнӧ сійӧ уличатіыс да аддзылі...

Гӧгӧрвоана, мый сійӧ эз «случайнӧ» мун, и тайӧ став сёрниыс вӧлі зэв неприятнӧй.

И полицейскӧй надзиратель, кодӧс Анна Трофимовна коркӧ прамӧя гӧститӧдлӧма винаӧн, висьталӧма сылы «гусьӧн»:

— Ми тӧдам, мый подпольнӧй организацияӧн веськӧдлӧ старик, плӧтник, коді олӧ железнодорожнӧй керкаын. Ми сійӧс регыд кыям!

Тайӧ вӧлі сійӧ самӧй полицейскӧй надзиратель Рубакин, коді прӧверяйтліс домӧвӧй книга да сёрнитліс мекӧд. Но домӧвӧй книга сертиыс ме лыддьыси стекольщикӧн. Полицейскӧй вӧлі тӧдӧ, мый ме ещӧ кӧмкот дӧмла да жӧчысь мыйсюрӧ вӧчала, а ог плӧтничайт. Таысь кындзи, менам коньӧрлӧн кодь, корысьлӧн кодь ӧбликӧн некыдзи, тыдалӧ, сійӧ вежӧрын эз йитчыв подпольнӧй организацияса веськӧдлысьлӧн фигуракӧд.

Ставыс тайӧ менӧ ёна тревожитіс. Сэки ме первойысь думышті: гашкӧ, найӧ кыйӧдӧны буретш «Костя» бӧрся да, сы кок туйяс бӧрся мунӧмӧн, куталӧны ставсӧ, кодъяскӧд сійӧ йитчӧма? Но тайӧ предположениесӧ колӧ вӧлі прӧверитны, сы вӧсна мый «Костяӧс» пырысь-пыр вӧрӧ мӧдӧдӧмыс тшӧктіс эськӧ срочнӧя перестроитны том йӧзлысь став организациясӧ, а ӧнія напряженнӧй обстановкаын тайӧс нуӧдны вӧлі зэв сьӧкыд.

Ассьым квартираӧс ме решиті пыр жӧ вежны. Мастерскӧйӧс ме коли вӧрзьӧдтӧг, домӧвӧй книгаысь эг жӧ понды выписывайтчыны.

— Кутасны кӧ интересуйтчыны, кӧні ме, — предупредиті ме Анна Трофимовнаӧс, — висьталӧй, мый Кирке сиктын менам олӧ верӧс сайӧ мунӧм ныв. Сійӧ висьмӧма да корис менӧ. Дыр-ӧ ме сэні ола, ті онӧ тӧдӧй, но ме кора тіянӧс комнатасӧ некодлы не сетны, а мастерскӧйсӧ видзны менам вотӧдз.

Кык судта неыджыд керка, кӧні ме овмӧдчи, сулаліс бокын переулокын. Квартираса кӧзяин да керканас управляйтысь Саша Резунов, профессия серти слесарь-механик, веськӧдліс миян ӧти группаӧн. Сыысь кындзи сійӧ жӧ группаын вӧліны керкаясӧн кык управляющӧй. Служба делӧяс кузя найӧ волывлісны полицияӧ да пыр тӧдмӧдлісны менӧ карса став выльторъяснас. Домӧвӧй книгаын менӧ бара оформитісны фиктивнӧя; Резунов сетіс меным комната аслас квартираысь, оборудуйтіс сійӧс, кыдзи слесарнӧй мастерскӧй, да отсасис меным выполняйтны заказъяс.

Менсьым выль квартираӧс ӧні тӧдісны сӧмын Ольга Шевченко да «Нина», кодъяс волывлісны керкаясӧн управляющӧй дінӧ быттьӧ квартирнӧй делӧяс кузя.

Ме унаысь корлі подпольнӧй центрӧс мӧдӧдны меным военнӧй удж кузя отсасьысьӧс, но меным ӧткажитлісны. «Корсьӧй места вылысь» — вочавидзліс Павел Романович.

Ассьым став йӧзӧс бӧрйӧдлӧм бӧрын ме сувті Степан Васильевич Урадов вылын — «Лука» вылын. Практическӧй подпольнӧй удж вылын сійӧ петкӧдліс асьсӧ, кыдзи повтӧм, дисциплинированнӧй коммунист да зэв бур организатор.

Ме важӧн нин кӧсъя вӧлі пыртны сійӧс горком составӧ аслам отсасьысь пыдди, но «Лукаӧс» зэв сьӧкыд вӧлі вежны, кыдзи ответственнӧй организаторӧс. Сійӧ котыртліс ас гӧгӧрыс подпольнӧй организацияса сё член сайӧ — дас вит патриотическӧй группа. «Лука» лӧсьӧдаліс группаяс зэв важнӧй предприятиеясын да учреждениеясын — типографияын, кытысь миянлы ваявлісны немецкӧй листовкаяс да приказъяс светӧ петтӧдз на, строительнӧй контораын, коді снабжайтіс миянӧс материалъясӧн да инструментъясӧн, туберкулёзнӧй диспансерын, кӧні группаӧн веськӧдлысь врач Зеленская пыр миян индӧдъяс серти сетавсисны справкаяс, кодъяс мездавлісны йӧзӧс уджысь да Германияӧ мӧдӧдӧмысь. «Лукалӧн» вӧлі кӧрт туйвывса машинистъяслӧн группа, госдрамтеатрын группа, транспортно-гужевӧй контораын, ветеринарнӧй складын да мукӧд учреждениеясын.

Ме пырті «Лукаӧс» комитет составӧ. Сы местаӧ ми назначитім куим выль ответственнӧй организаторӧс, кодъяс водзджыксӧ вӧліны сылӧн отсасьысьясӧн: сылысь гӧтырсӧ — Тасяӧс, учительницаӧс, ВКП(б)-са членӧс; учительӧс — кличка сертиыс «Тарас» да гостипографияса вӧвлӧм наборщикӧс — старик Сергеевӧс, кличка сертиыс «Савелий».

Ме аддзыси «Лукакӧд» аслас квартираын. Сійӧ оліс семьяыскӧд кар помас, Братскӧй переулокын. Сэні жӧ оліс и подпольщица учительница Виноградова, коді ёна отсасис «Лукалы» уджын.

Керка дінӧ матыстчӧм бӧрын ме видзӧдлі ӧшинь вылас: условнӧй занавескаыс ас местаын. Ме спокойнӧя пыри. «Лука» вӧлі ӧтнас да перелицуйтіс кутшӧмкӧ пинжак. Косясьлӧм, чурвидзысь пружинаяса диван вылӧ менӧ пуксьӧдӧмӧн сійӧ пыржӧ заводитіс висьтавлыны:

— Тіянлысь заданиетӧ вӧчӧма. Карлӧн план гӧтов. Ковмис бура ёна уджыштны! Зэв вӧлі сьӧкыд судзӧдны карлысь карта. Николай Андреевич Барышев, миян подпольщик, гостеатрса художник, заводитліс вӧчны выль карта, но сэсся век жӧ слӧймис гусявны немецъяслысь важ карта. Немецкӧй картасӧ колӧ вӧлі вуджӧдны русскӧй кыв вылӧ да ыдждӧдны. Барышев пукаліс кык вой.

Пока сійӧ вӧчис карта, ми юклім карсӧ участокъяс вылӧ, быд участокӧ индалім йӧзӧс. Менам став подпольщикъяс ветлӧдлісны дворысь дворӧ, пыравлісны пӧдвалъясӧ. Ӧти, каменщикӧ пасьтасьӧмӧн, пыралӧма почталӧн жугӧдӧм здание пӧдвалӧ. Вӧлӧмкӧ сэні помещайтчӧ телефоннӧй команднӧй пункт, коді йитӧ Симферопольӧс Крымса каръяскӧд да районъяскӧд. Делӧыс, дерт, канительнӧй, но зато ми чукӧртім зэв колана даннӧйяс.

«Лука» перйис дивансьыс гартыштӧм калька да паськӧдіс сійӧс.

— Кыдзи аддзанныд, плансӧ вӧчӧма став «объектъясӧн». А со объяснительнӧй записка да условнӧй пасъяс: НАГШ — немецкӧй армиялӧн главнӧй штаб, Гоголевскӧй, 8, партия обкомлӧн вӧвлӧм здание; ГК — генераллӧн квартира. Татшӧмыс тані уна, но высшӧй команднӧй составыс медсясӧ олӧ Ноябрьскӧй бульвар вылын. Сэті колӧ бомбитны прамӧйджыка. ТЖ — татарскӧй жандармскӧй корпус, — видзӧдлӧй, кутшӧм ыджыд! — занимайтӧ нёль керка Субхи улича вылын. ТНП — тайнӧй немецкӧй полиция «гестапо», педагогическӧй институтлӧн студенческӧй общежитие. Сэні жӧ находитчӧны и фашистскӧй застенокъяс. ГС — горючӧйлӧн склад, БС — боеприпасъясӧн склад. Но, и сідзи водзӧ. Став фашистскӧй пытшкӧссӧ гугӧдӧма. Збыль ӧд, сулалӧ вӧлі бура уджавны?

— Вывті бур удж! — ме вӧлі зэв рад.

— Плансӧ ми тайӧс вӧчим куим экземплярӧн. Кыксӧ ме сета тіянлы, а ӧтисӧ разрешитӧй кольны ас ордын водзӧ лоан вежсьӧмъяс пасъялӧм вылӧ. Ӧні, например, немецъяс вӧчалӧны татшӧм фокусъяс. Медым петкӧдлыны, мый найӧ быттьӧкӧ шыблалӧны Крымӧ выль войска, найӧ сеталӧны выль номеръяс да вешталӧны местаысь местаӧ татчӧс частьяссӧ. Йӧзӧн налӧн зэв дзескыд. Найӧ ыстӧмаӧсь фронт вылӧ ассьыныс куим нёльӧд юкӧн пӧваръяссӧ да денщикъяссӧ. Ӧні ӧти денщик обслуживайтӧ вит-дас офицерӧс.

— Висьталӧй Николай Андреевичлы да тайӧ уджын став отсасьысьяслы горкомлысь благодарность, — шуи ме. — Водзӧ сюся видзӧдӧй обстановка бӧрся да пасъялӧй вежсьӧмъяссӧ. Ӧти экземпляр ме мӧдӧда вӧрӧ.

— Барышев уджалӧ зэв энергичнӧя да водзмӧстчӧмӧй, — водзӧ нуӧдіс «Лука». — Театральнӧй группа кутчысис нин театрлысь имуществосӧ видзӧм кузя тіянлысь индӧд олӧмӧ пӧртӧмӧ. Театрлӧн костюмернӧйын миян группаса кык член — портнӧй Озеров да портниха Кучеренко. Барышев сӧветуйтчис накӧд, кыдзи спаситны костюмернӧйсӧ, кодӧс немецъяс кӧсйӧны нуны.

Первойсӧ кӧсйылісны дзебны костюмъяссӧ мӧд помещениеӧ, но сэки колӧ вӧлі новлыны двор вомӧн уна сюрс быдсяма кӧлуй, а дворас олӧны немецъяс, вермасны казявны. Кӧсйисны гуавны муӧ, но абу шутка дзебны муӧ сы мында кӧлуй, да и тшыкны сійӧ вермас сэн. Медбӧрын решитісны став донаджыкторъяссӧ замуруйтны ӧти комнатаӧ пӧдвалас, кӧні помещайтчис костюмернӧйыс.

Барышев кыскис тайӧ делӧӧ ещӧ ӧти подпольщикӧс — Чечёткинӧс, сценаса машинистӧс. И вот рытъясын, спектакльяс дырйи, актёръяслы костюмъяс лӧсьӧдӧм ним улын, вочасӧн босьталісны вешалкаяс вылысь став ценнӧй костюмъяссӧ да нуалісны найӧс индӧм комнатаӧ, а прӧстмӧм местаясӧ ӧшлісны быдсяма важ кӧлуй. Куим рытӧн комнатасӧ тыртісны пӧтӧлӧкӧдзыс, сюйисны сэтчӧ вит сюрс сайӧ костюм, кӧмкот, ковёръяс. Топыда пӧдлалісны кӧрт ӧдзӧссӧ, а комнатаыслӧн став простенок пасьтаыс, коді петіс коридорас, сувтӧдісны Чечёткинӧн вӧчӧм пу стен. Сійӧс белитісны, медым нинӧм эз торъяв мукӧд стенъяссьыс, тувъявлісны кӧрт тувъяс, ӧшлісны важ кӧлуй. Бокӧвӧй морт некор оз дӧгадайтчы, мый сэні эм комната.

— Зэв бур. А театрсӧ минируйтӧма?

— Ӧні абу на. Миян следитӧны.

— Предупредитӧй Николай Андреевичӧс, медым эз прӧзевайт, а то налӧн став трудыс весь вошӧ, немецъяслы кӧ удайтчас взорвитны театрсӧ.

Ме юалі «Лукичлысь», мый кӧсйӧ вӧчны Барышев, немецъяс кӧ мырдӧн заводитасны эвакуируйтны артистъясӧс да обслуживающӧй персоналсӧ.

— Тайӧс миян артыштӧма. Ми дасьтім кымынкӧ конспиративнӧй квартира, кытчӧ артистъяс вермасны дзебсьыны.

— Сійӧ бур, мый найӧ дзебсясны, но театрыс кольӧ некодӧн видзтӧг да немецъяс медбӧръя здукас театрсӧ взорвитасны. Колӧ котыртны негырысь боевӧй отрядъяс. Вооружитны найӧс, пуктыны командиръясӧс да прикрепитны тӧдчана объектъяс бердӧ: театр бердӧ, торъя предприятиеяс бердӧ. Мед видзӧдасны на бӧрся да колана случайын видзасны найӧс.

«Лукакӧд» сёрнитӧм бӧрын ме муні «Анодий» ордӧ. Сылӧн мастерскӧйыс вӧлі тайӧ жӧ районас.

Кадысь кадӧ ме волывлі сы ордӧ мастерскӧяс «отчитывайтчыны» да сдавайтны бухгалтерияӧ «заработайтӧм» деньга.

Справка серти ме уджалі тайӧ мастерскӧйсяньыс стекольщикӧн гортын да получайті став заработайтӧм деньгасьыс кызь прӧчент, а ӧстальнӧйсӧ должен вӧлі сетны кассаӧ. Быд тӧлысьӧ ӧкуратнӧ ме сетлі кассаӧ сизимсё-ӧкмыссё шайт.

«Анодий» оліс мӧд судтаас, мастерскӧй вевдорын. Сійӧ, сылӧн гӧтырыс да пиыс пыр встречайтісны менӧ зэв бура.

— Кыдзи оланныд? — здоровайтчи ме «Анодийкӧд».

— Ставыс лючки-ладнӧ. Шура ноксьӧ рацияӧн. Сӧмын со мый омӧльыс: сійӧ Краснодарӧс кылӧ бура, а сійӧс сэні — омӧля. Лоӧ ӧтитор унаысь висьтавны.

— Дыр-ӧ сійӧ уджалӧ коставлытӧг?

— Дыр. Час, а то кыкӧс.

— Некытчӧ оз шогмы! Вермасны засекитны. Передачаыс должен мунны дас-дас вит минутаысь не дырджык.

— Ме и ачым тӧда, — шуис «Анодий», — но ог вермы тӧдмавны, мыйын делӧыс: то ли рацияыс кыткӧ торксьӧма, то ли батареяыс омӧль. Бур эськӧ вӧлі Ыджыд Муысь выль батарея получитны. Сэсся колӧ предупредитны обкомсӧ, медым век жӧ артыштісны миянлысь условиеяссӧ. Найӧ тайӧс дзик пыдди оз пуктыны. Назначайтӧны передача нуӧдан кад, Шура сетӧ позывнӧйяс, а сэсянь вочавидзӧны — занят, примитам час мысти. Мукӧддырйи кык-куим пӧв вештыласны мӧд кад кежлӧ.

— Тайӧ дзик нин безобразие! — скӧрми ме да сэн жӧ лӧсьӧді радиограмма Владимир Семёновичлы, — кори сылысь ладмӧдны миянсянь передачаяс примитӧм да ыстыны батареяяс.

— А кыдзи миян радиоприёмник уджалӧ? — юалі ме.

— Зэв бура. — «Анодий» дзебис радиограммасӧ. — Ӧні ме сійӧс подземельеас жӧ меститі. Москваӧс кывза быд вой. Талун юӧртісны Корсунь-Шевченковский районын кытшалӧм фашистскӧй войскаӧс бырӧдӧм йылысь. Виӧма ветымын вит сюрс, босьтӧма пленӧ дас кӧкъямыс сюрс дорысь унджык немецӧс да зэв уна трофейяс.

Мыйта радлӧм вӧлі тайӧ лунӧ!

— Колӧ миянлысь приёмниксӧ используйтны кыдз позьӧ паськыдджыка, — шуи ме «Анодийлы». — Мед Шура гижалас став тӧдчанаджыкторъяссӧ, — сетӧй «Ниналы», кутам размножайтны.

— А мыйла Шура? Ме ачым ставсӧ вӧча.

Миян йитӧд вӧркӧд вӧлі бура сувтӧдӧма. Ми мӧдӧдім штабӧ Симферопольлысь плансӧ объяснительнӧй запискаӧн, кык телефоннӧй аппарат да куимсё метр провод, кодӧс ме получитлі связь кузя патриотическӧй группа пыр, а сідзжӧ пишущӧй машинка, кодӧс чукӧртіс часовщик «Валя». Быд почтаӧн ми мӧдӧдім уна медикаментъяс, кодъясӧс судзӧдлісны «Муся», «Лука» да театральнӧй группаса член — артистка Перегонец. Медикаментъяссӧ ми получайтім и больничаясын уджалысь подпольщикъяссянь — Кондратьевасянь, Головинасянь, Самарскаясянь да мукӧдсянь.

Боеприпасъяс база улӧ «Лука» аддзис мӧд, бур помещение ветеринарнӧй склад территория вылысь, кӧні миян вӧлі неыджыд патриотическӧй группа, коді уджавліс тайӧ складса бухгалтер Зубков веськӧдлӧм улын.

Шуны кӧ, уджыс муніс эз омӧля. Мыйта вӧлі радлӧм, кор миян планӧн пӧльзуйтчӧмӧн, сӧветскӧй лётчикъяс пондісны бомбитны Симферополь да Сарабузскӧй аэродром!

Лунысь-лун ми виччысим миян фронт вылын Краснӧй Армиялысь наступайтны заводитчӧм. Ме гижи «Мартынлы» письмӧ, кӧні кори ыстыны сё винтовка да кӧть нин кызь кымын автомат, медым вооружитны йӧзӧс, кодъяс выступитасны, кор Краснӧй Армия матысмас Симферополь дінӧ, да торкасны немецъяслы кисьтны карсӧ.

Но март заводитчигӧн миян уджын лоины серьёзнӧй осложнениеяс.

Кызьӧд глава

Март нёльӧд лунӧ «Муся» меным юӧртіс, мый сы ордӧ воліс Людмила, кличка серти «Лесная». Водзджыксӧ тайӧ нывбабаыс вӧлӧма партизанъяслӧн разведчикӧн да унаысь волывлӧма «Муся» ордӧ штабсянь заданиеясӧн. Бӧръя кадас «Муся» сыкӧд абу паныдасьлывлӧма, и со мый вӧсна ме кылі ӧні «Лесная» йылысь первойысь.

— Мыйла нӧ тіянӧс сэтшӧма тревожитӧ тайӧ «Леснаяыслӧн» волӧмыс, сійӧ кӧ — штаблӧн разведчица? — юалі ме.

— Меным зэв оз во сьӧлӧм вылӧ историяыс, кодӧс сійӧ меным висьталіс. Сійӧ висьталӧ, мый немецъясӧн вӧрын «ыджыд прочес» нуӧдігӧн сійӧ сюрӧма пленӧ румынъяслы да быттьӧ сылы удайтчӧма мынтӧдчыны наысь зӧлӧтӧй часі сетӧмӧн. Сійӧс лэдзӧмаӧсь. Вӧрӧ сійӧ бӧрсӧ абу мунӧма, кольччӧма карӧ аслас семьяыскӧд. Но талун асывнас «Леснаяӧс» быттьӧ корӧмаӧсь гестапоӧ да, лыйлӧмӧн грӧзитӧмӧн, тшӧктӧмаӧсь отсасьны кыявны подпольщикъясӧс. Гестапоын быттьӧ сылы петкӧдлӧмаӧсь йӧзлысь список, кодъяслысь довериесӧ сійӧ должен шедӧдны, тшӧктӧмаӧсь тӧдмавны подпольщикъяслысь ним-овъяс да отсавны найӧс арестуйтавны. Сійӧ сӧгласитчӧма, сӧмын сы вӧсна и лэдзӧмаӧсь сійӧс, вежонся срок сылы сетӧмӧн.

— Мый нӧ сійӧ тіянлы висьталіс аслас водзӧ намерениеяс йылысь?

— Корӧ спаситны сійӧс гестапоысь да мӧдӧдны вӧрӧ.

А сійӧ висьталіс тіянлы овъяссӧ подпольщикъясыслысь, кодъяс вӧлӧмаӧсь гестаповскӧй списокас?

— Ме юалі, но «Лесная» нинӧм меным эз вочавидз. Шуис, мый сійӧ ачыс предупредитас тайӧ подпольщикъяссӧ.

— А именнӧ тіян йылысь мый сійӧ висьталіс? — ме волнуйтчигтыр водзӧ юаси «Мусялысь»

— Сійӧ кывъяс серти, ме сійӧ списокас абу.

— А ті онӧ чайтӧй, Александра Андреевна, мый некутшӧм список сылы гестапоын эз петкӧдлыны, и сійӧ ачыс выдайтіс подпольщикъясӧс?

— Ёна эскӧмыс, дерт, менам абу. — Юалӧм вылас «Муся» вочавидзис пыр жӧ ньӧти думайттӧг, и та серти ме гӧгӧрвои, мый сійӧс мучитіс тайӧ жӧ мӧвпыс. — Но быдтор вермас лоны. Меным кажитчӧ, мый сійӧс кӧть мед мый, а колӧ регыдджык мӧдӧдны вӧрӧ, нӧшта нин ӧдйӧджык, мый сійӧ тайӧс ачыс корӧ.

— Дерт сідз. Сэні разберитчасны, изолируйтасны сійӧс, мӧдӧдасны Ыджыд Му вылӧ. А оз вермы сідз лоны, Александра Андреевна, мый явка местаас немецъяс вӧчасны засада да кыясны миянлысь проводникӧс?

«Муся» нинӧм эз вочавидз. Ме гӧгӧрвои, мый и сійӧ думайтӧма жӧ та йылысь.

Прӧщайтчигӧн ме висьталі «Мусялы», мый вопросыс зэв серьёзнӧй, медым сетны сылы тыр ӧтвет, меным войдӧр колӧ сёрнитны горкомса членъяскӧд.

Тайӧ сёрниыс муніс явочнӧй квартираын. Гортын менӧ виччысис «Нина».

— Ыджыд неприятность, Иван Андреевич, — шуис сійӧ, весиг вунӧдіс здоровайтчыны. — Ме ӧні сӧмын на паныдаси улича вылын ӧти тӧдса нывбабакӧд. Сійӧс шуӧны Людмилаӧн. Оккупация кад чӧж ме сійӧс некор на эг аддзыв. И друг талун сійӧ локтіс ме дінӧ да шуис: «Лоӧй осторожнӧйӧн. Гестапо тӧдӧ, мый ті занимайтчанныд подпольнӧй уджӧн».

Ме, дерт, спокойнӧя вочавидзи сылы, мый ас сайын омӧльсӧ ме нинӧм ог тӧд да повнысӧ меным нинӧмысь, но сійӧ настойчивӧя бара шуис: «Видзчысьӧй. Ме тіянӧс предупреждайта, мый тіян бӧрся следитӧны. Ті верманныд веськавны сэтчӧ, кӧні ме вӧлі, но сэтысь оз ставыс бӧр петны».

Ме бара петкӧдлі вид, мый нинӧм ог гӧгӧрво, но сійӧ сідзи ме вылӧ видзӧдліс, мый менӧ босьтіс йирмӧг. Сійӧ шуис: «Но, видзӧдӧй асьныд! Менам мог вӧлі предупредитны тіянӧс. Ті ӧд оланныд Островский улича вылын? Да, да! Ме тӧда тіянлысь адреснытӧ. Ті кӧ эськӧ энӧ паныдасьӧй, ме эськӧ локті тіян ордӧ гортаныд».

Меным неокота вӧлі водзӧ нуӧдны сыкӧд сёрнисӧ, и ме эг кут юасьны, кыдзи тӧдмалӧма сійӧ менсьым адрессӧ. Менӧ тайӧ сэтшӧма шемӧсмӧдіс, мый кокъясӧй лигышмуніны.

«Бара Людмила! — думышті ме. — Тыдалӧ, сійӧ жӧ, код йылысь висьталіс «Муся».

Ме виръяйнам кылі, мый кӧнкӧ матын ыджыд да серьёзнӧй опасность. Колӧ вӧлі пырысь-пыр спасайтны йӧзӧс.

— Пыр жӧ вуджӧй став семьянад мӧд квартираӧ, — шуи ме «Ниналы». — Медым эз вӧв некутшӧм подозрение, кольӧй гортад ставсӧ сідзи, кыдзи эм. Кӧзяйкатӧ предупредитӧй: тіянӧс кӧ кутасны юасьны, мед висьталас, мый ті регыд локтанныд. Эм тіян подходящӧй квартира?

— Эм, чой ордын. Сійӧ олӧ бокын, ылі переулокын, да подпольнӧй организация дінӧ сылӧн некутшӧм отношение абу.

— Вуджӧй сэтчӧ! Тайӧ Людмила йывсьыс меным ӧні сӧмын висьталіс «Муся». Зэв гӧгӧрвотӧм история тайӧ нывбабаыскӧд. «Муся» ордӧ пока энӧ ветлӧй. Артыштӧй, мый тіян бӧрся, гашкӧ, кыйӧдчӧны нин. Сы вӧсна и ме ордӧ волывлӧй шочджыка да видзчысьӧмӧн. Кор мунанныд код ордӧ кӧ миян йӧз пӧвстысь, бура видзӧдӧй опознавательнӧй знакъяс вылӧ. Предупредитӧй та йылысь тэкӧд йитчӧм став ёртъястӧ. Нинӧм лишнӧйӧс энӧ видзӧй гортаныд.

— Ме ставсӧ нин весалі, — шуис «Нина», — став литература разӧді, а подпольщикъяслысь клятваяссӧ менам сюйӧма бутылкаӧ да гуалӧма ӧшинь улӧ. Вылысяньыс тыртӧма быдсяма кламӧн. Кутӧй тӧд выланныд тайӧс на всякий случай.

Тайӧ лунӧ жӧ Ольга Шевченко шыасис ме дінӧ, медым ме отсалі мӧдӧдны вӧрӧ ӧти нывбабаӧс, кодӧс вермасны арестуйтны.

— Коді сійӧ нывбабаыс? — юалі ме.

— Сійӧс шуӧны Людмилаӧн.

Менам ыркмуні сьӧлӧмӧй.

— Мыйӧн тэ сійӧс тӧдан?

— Ме сійӧс некор эг аддзыв. Но сійӧс тӧдӧ ӧти подпольщик, миян бур тӧдса. Сійӧ 1942 воын вӧлӧма «Саввакӧд» ӧти группаын. Сылӧн кличкаыс «Максим Верный», Сійӧ кутӧ йитӧд вӧркӧд, уджалӧ разведчикӧн да Людмилаыскӧд тӧдса разведка кузя.

— А сійӧ эз висьтав, мый вӧсна сійӧс колӧ мӧдӧдны вӧрас?

— Шуис, мый сійӧ веськалӧма сьӧкыд положениеӧ, сійӧс вермасны арестуйтны, и сійӧ кӧсйӧ став семьяыскӧд мунны вӧрӧ.

— Кутшӧм нӧ сійӧ разведчик, ачыс кӧ оз тӧд вӧрас туйсӧ?

— Людмила висьталӧ, мый сійӧ важӧн нин абу ветлӧма вӧрас, а ӧні уна минируйтӧм полеяс да полӧ подорвитчыны.

— Людмилатӧ семьяыскӧд вӧрӧ ми мӧдӧдам, — шуи ме Ольгалы. — Мед «Максим Верный» висьталас та йылысь. Но сійӧс тэ зэв чорыда предупредит: Людмила некутшӧм ногӧн не должен тӧдны, кодкӧд сійӧ нуӧдӧ сёрни да коді котыртӧ вӧрас мӧдӧдӧмсӧ.

Ми ставсӧ дасьтім. Вӧлі нин индӧма кар сайӧ явитчанінсӧ, индӧма проводникӧс, но Людмила, семья пытшса делӧяс вылӧ ыстысьӧмӧн, пыр нюжӧдіс мунӧмсӧ.

Сэк кості лоины выль, миянлы зэв сьӧкыд событиеяс.

Март витӧд лунӧ карӧ бара воис «Николай». Луннас «Николай», Досычев («Мусялӧн» вӧвлӧм ученик, коді йитіс сійӧс партизанъяскӧд), Люся Серойчковская да Вера Гейко, кодъяс вӧлі кутӧны жӧ йитӧд вӧркӧд, мунӧмаӧсь кино вылӧ. Петіганыс найӧс ставнысӧ арестуйтӧмаӧсь.

Лои сійӧ, мыйысь ми «Мусякӧд» медся ёна полім, — «Николай» веськалі гестапоӧ.

Ме тшӧкті Волошиновъяслы пыр жӧ вуджны конспиративнӧй квартираӧ да предупредитны став подпольщикъясӧс, кодъясӧс тӧдіс «Николай», медым найӧ сідзжӧ кутісны асьнысӧ ёна видзчысьӧмӧн да лӧсьӧдчисны мунны вӧрӧ.

«Муся» вочавидзис, мый минаяссӧ сійӧ вуджӧдіс нин Пахомова ордӧ, коді уджалӧ центральнӧй библиотекаын, а ассьыс йӧзсӧ предупредитіс, медым найӧ дзебсялісны да сы ордӧ сэсся эз волывны.

«Муся» вӧлі сюсь вежӧра да осторожнӧй нывбаба, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ некытчӧ шогмытӧма нюжмасис. Иван Михайлович вӧлі ёна висьӧ, «Муся» ӧти лун манитчис аслас квартираын. А март сизимӧд лунӧ сылысь керкасӧ кытшалӧмаӧсь гестаповецъяс, и сійӧс верӧсыскӧд кыкнаннысӧ арестуйтісны. Гестаповецъяс ёна шобсьӧмаӧсь, весиг ӧшинь увсьыс да сарайсьыс ставсӧ путкылялӧмаӧсь, быд из бергӧдӧмаӧсь, паръялӧмаӧсь став мусӧ, — тыдалӧ, корсьӧмаӧсь минаяс да оружие, но нинӧм абу аддзӧмаӧсь.

Обыск дырйи вӧлӧма квартираса кӧзяйкаыс, да сысянь ми и тӧдмалім став лоӧмторъяссӧ.

Александра Андреевна кутӧма асьсӧ зэв спокойнӧя, сӧмын вӧлӧма бледджык. Немецкӧй офицерлы сійӧ шуӧма:

— Ті мӧдӧдчинныд невеськыд туйӧд.

— А кутшӧм веськыдыс?

— Ог тӧд.

— Петкӧдлӧй сводкаяссӧ, кодъясӧс ті мӧдӧдавлінныд вӧрӧ, — тшӧктіс немец.

— Ме эг ыстывлы некытчӧ некутшӧм сводкаяс.

— Кӧні тіян дневникыд?

Александра Андреевна ставсӧ соссьӧма. Терпениеысь петӧм офицер горӧдӧма сы вылӧ:

— Энӧ нинӧм тӧдтӧм улӧ лэдзчысьӧй! Висьталӧй лучше, кутшӧм сведениеяс ті сеталінныд партизанъяслы?

— Некутшӧмӧс.

— Тіян, сударыня, паметьныд омӧль. Но нинӧм, ми сійӧс лечитыштам, — тӧдчӧдӧмӧн горӧдіс офицер, «Мусяӧс» да Иван Михайловичӧс машинаӧ йӧткыштігмоз.

Мыйӧн сӧмын лои тӧдмалӧма «Николайӧс» арестуйтӧм йылысь, ме кори явочнӧй квартираӧ «Костяӧс», висьталі сылы та йылысь да юалі, тӧдӧ оз «Николай» кодъясӧскӧ молодёжнӧй организацияса членъяс пиысь.

— Тӧдӧ пӧшти став диверсантъяссӧ! И Бабийӧс, и Енджиякӧс и Ериговӧс. Найӧ велӧдчылісны ӧти школаын, а вӧрын сійӧ аддзыліс ставнысӧ да тӧдӧ, мый найӧ — подпольщикъяс.

— А тэнӧ сійӧ тӧдӧ? Вӧрас тэнӧ аддзыліс?

— Ме чайта, эз, — вочавидзис сійӧ неувереннӧя.

Некод миян пиысь эз верит, мый, «Николай» кутас чорыда кутчысьны. Ми решитім: «Костя», Бабий да мукӧд диверсантъяс, кодъясӧс тӧдӧ вӧлі «Николай», пыр жӧ вежасны квартираяссӧ да семьяясыскӧд тшӧтш мунасны вӧрӧ. Диверсионнӧй удж мыйкӧдыра кежлӧ дугӧдсьӧ.

Март сизимӧд лунӧ жӧ рытнас немецъяс локтісны квартираӧ Вася Бабин ордӧ. Сійӧ гортас эз вӧв. Бать-мамсӧ вӧлі предупредитӧма нин, и найӧ висьталісны гестаповецъяслы, мый Вася гӧтрасис да вуджис мӧд квартираӧ. Сетісны кутшӧмкӧ фиктивнӧй адрес. Гестаповецъяс уськӧдчисны индӧм адрес кузя, а Васялӧн бать-мамыс да сылӧн ичӧт вокыс пыр жӧ мунісны гортсьыс, корсисны Васяӧс да предупредитісны сійӧс.

Бӧр воӧм бӧрын гестаповецъяс аддзисны тыртӧм квартира, грабитісны сійӧс да колисны засада.

Тайӧ жӧ лунӧ гестаповецъяс воисны Анатолий Басс квартираӧ. Сійӧ эз жӧ вӧв гортас. Найӧ арестуйтісны сылысь мамсӧ да сідз жӧ, кыдзи и Бабий ордын, колисны засада.

Март кӧкъямысӧд лунӧ, час ӧкмысын рытын, локтісны Борис Ериговла. Гортас вӧлі сӧмын сылӧн Лена чойыс — кагаӧн.

— Кӧні Борисыд?

— Ог тӧд, кытчӧкӧ муніс.

— Пасьтась. Мунам миянкӧд.

Пистолетӧн грӧзитӧмӧн немецъяс тшӧктісны Леналы мунны Енджияк ордӧ, кӧні быттьӧкӧ вӧлі Борис. Шӧйӧвошӧм нывбаба муніс Енджияк ордӧ. Сійӧ эз гӧгӧрво, мый сійӧ тадзикӧн индӧ сылысь оланінсӧ. Володя вӧлі гортас да лӧсьӧдчис вӧрӧ мунігкежлӧ, зептас сылӧн вӧлі граната да пистолет. Сыысь кындзи, гортас вӧліны мамыс, дядьыс да Викторина чойыс, коді лӧсьӧдчис мунны вокыскӧд ӧтлаын. Володя восьтіс ӧдзӧссӧ, аддзис гестаповецӧс да кыліс команда:

— Руки вверх!

Но зонмыд эз шӧйӧвош. Сійӧ швачкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. Кыліс лыйӧм шы, пуляыс муніс ӧдзӧс пырыс. Володя мыджис пельпомнас ӧдзӧссӧ. Шум вылӧ котӧрӧн петіс Викторина.

— Мый нӧ лои?

— Мела воисны.

Пытшкӧсса каличыс вӧлі омӧлик, гестаповецъяс жугӧдчисны.

Викторина котӧрӧн локтіс ӧдзӧс дорӧ, пыкис беддьӧн ӧдзӧссӧ да вашнитіс Володялы:

— Пышйы!

Володя восьтіс ӧшинь да чеччыштіс подпольщик Демченколӧн дворӧ, коді вӧлі найӧ дворкӧд орччӧн.

— Пышйӧй! — вашкӧдіс Викторина дядьыслы да мамыслы. — Пышйӧй ӧдйӧджык!

Дядьыс да мамыс куим арӧса детинкакӧд чеччыштісны ӧшиньӧд Володя бӧрся да пӧдлалісны ас бӧрсяыс ставеньяссӧ.

Викторина коли ӧтнас, мыйкӧдыра кутіс ӧдзӧссӧ, а сэсся лэдзис. Порог дорын сулалісны куим гестаповец пистолетъясӧн. Тыдалӧ, водзсасьӧмысь полӧмӧн, найӧ эз лысьтны сразу пырны комнатаӧ да сӧмын, кор аддзисны, мый нывкаыс ӧтнас, уськӧдчисны сы вылӧ да кӧрталісны кияссӧ. Тыртӧм керкаын корсьысьӧм бӧрын найӧ кутісны юасьны Викториналысь, кытчӧ воши вокыс.

— Сійӧ эз вӧв гортын, — вочавидзис сійӧ.

— Пӧръясян, ми аддзылім. Висьтав — кӧні?

Немецъяс нуӧдісны Викторинаӧс дворас, град йӧрас да тшӧктісны висьтавны, кытчӧ дзебсис вокыс, сэсся бӧр кыскисны квартираас, чорыдджыка кӧртавлісны кияссӧ, нӧйтісны да шыбитісны джоджас.

— Тэ тӧдан, кодъяс ми?

Викторина чӧв оліс.

— Ми СД-ысь. Сэні, небось, тэ варовман.

Кор гестаповецъяс шобсисны Енджияк керкаын, Володя котӧртіс Борис Еригов ордӧ. Гурйыв восьса ӧдзӧс да шыблалӧм кӧлуй серти гӧгӧрвоис, мый и тані вӧлӧмаӧсь немецъяс. Дворас дзебсьӧм бӧрын, сійӧ кутіс думайтны, мый вӧчны водзӧ.

Войыс вӧлі тӧлыся, лӧнь. Регыд дворӧ пырисны нёль морт автоматъясӧн, немецкӧй формаын. Но Вова пыр жӧ тӧдіс Боря Ериговӧс, Анатолий Бассӧс, Петя Бражниковӧс, Евгений Демченкоӧс.

Вова висьталіс сы йылысь, мый лои.

Ребята решитісны спаситны Викторинаӧс. Еригов, Басс да Демченко локтісны сад пыр Енджияк дворӧ. Володя, киас автоматӧн, матыстчис ӧшинь дорӧ, код пыр чеччыштіс. Зурасис часӧвӧй вылӧ. Сійӧ шыасис Володя дорӧ. Володя лыйис да виис гестаповецӧс. Ӧшинь дорӧ котӧрӧн воӧм бӧрын, сійӧ восьтіс ставеньсӧ да сяркнитіс-лыйис комнатаын автоматысь. Керкаас вӧлысь полицейскӧйяс, кытчӧ веськалӧ лыйсигтыр, уськӧдчисны дворӧ. На пиысь ӧти бергӧдчыліс да лыйис Викториналы и Викторина уси.

Ребята виччысисны гестаповецъясӧс дворас. Став немецъяссӧ вӧлі виӧма, но лыйсигӧн пӧгибнитіс и Лена Еригова.

Ӧшинь пыр комнатаӧ чеччыштӧм бӧрын Володя аддзис вирӧн ойдӧм Викторинаӧс. Сійӧ вӧлі джынвыйӧ садьтӧм да эз тӧд воксӧ.

— Тайӧ ме, Володя!

Енджияк лэптіс чойсӧ. Викторинаӧс вӧлі ранитӧма юрас. Володя разис сылысь кияссӧ, пуктіс сундук вылӧ, ребята босьталісны виӧм гестаповецъяслысь оружиеяссӧ да, Викторинаӧс сьӧрсьыныс босьтӧмӧн, мунісны.

Евгений Демченко кӧсйис нуӧдны вӧрӧ и ассьыс семьясӧ, но пӧрысь батьыс ӧткажитчис. Сійӧ поліс, мый сылӧн оз тырмы выныс мунны вӧрӧдзыс да сійӧ сӧмын лоӧ том йӧзлы сьӧктӧдӧн. Лыйсьӧм бӧрын эз на коль и час джын, кыдзи Речнӧй уличаӧс, кӧні оліс Енджияк, вӧлі оцепитӧма немецъясӧн. Заводитчисны дорвыв обыскъяс да арестъяс. Демченко керкаысь немецъяс аддзисны виӧм Лена Ериговалысь шойсӧ, кодӧс старикъяс кыскӧмаӧсь Енджияк дворысь. Демченколысь став семьясӧ — квайтымын нёль арӧса батьсӧ — Николай Петровичӧс, ветымын куим арӧса мамсӧ — Парасковья Евгеньевнаӧс, мамыслысь чойсӧ — квайтымын куим арӧса Мария Евгеньевнаӧс дас квайт арӧса нылыскӧд — Светланакӧд, кӧкъямысдас сизим арӧса бабушкаӧс — Агафья Семёновнаӧс вӧлі арестуйтӧма да лыйлӧма.

Тайӧ жӧ уличаын витӧд номера керкаын обыск дырйи немецъяс аддзисны гӧрд флаг. Марцинюк, тайӧ керкаса кӧзяйкаыс, видзӧма сійӧс Краснӧй Армияӧс встречайтіг кежлӧ. Сійӧс сідзжӧ лыйлісны.

Арестуйтісны да лыйлісны Боря Ериговлысь висьысь батьсӧ.

Немецъяскӧд лыйсьӧмын участвуйтысь ребята вой кежлӧ дзебсисны противотанкӧвӧй рӧвӧ. Мӧд луннас, март ӧкмысӧд лунӧ, вӧлі мӧдӧдӧма вӧрӧ Вова Енджиякӧс бать-мамыскӧд да вокыскӧд, Анатолий Бассӧс, сирӧтаӧн кольӧм Демченкоӧс, Петя Бражниковӧс, Ериговӧс, коді воштіс ассьыс став семьясӧ, Вася Бабийӧс да Алтуховӧс семьяяснас да мукӧдӧс — ставсӧ кызь кык мортӧс.

Викториналӧн положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд, сійӧ эз вермы мунны, и ми сійӧс колим карӧ конспиративнӧй квартираӧ.

Заводитчӧм арестъяскӧд йитӧдын «Хрен» пока дугӧдіс диверсионнӧй удж. Медым вештыны ас вывсьыс вниманиесӧ, сійӧ весиг решитіс кымынкӧ лун кежлӧ ветлыны карсьыс. Сійӧ муніс Севастопольӧ станцияса уджалысьяслы черила. Мунігас сійӧ оз на вӧлі тӧд «Мусяӧс» арестуйтӧм йылысь.

Верӧссӧ колльӧдӧм бӧрын станцияысь локтігӧн Людалы паныдасис Усова.

— Кӧні Виктор Кириллович? — тэрыба юаліс сійӧ.

— Дзик ӧні на муніс Севастопольӧ. А мый нӧ лои? — Люда повзис.

— «Мусяӧс» да Иван Михайловичӧс арестуйтӧмаӧсь. Горком тшӧктіс висьтавны «Хренлы», медым ті пырысь-пыр мунінныд вӧрӧ.

Люда кельдӧдіс, сылы эз ло лӧсьыд, — сійӧ ветлӧдліс кынӧмӧн медбӧръя лунъяс. Медым не усьны, сійӧ кутіс Усоваӧс сойбордйӧдыс да мыджсис сы вылӧ. Неуна успокоитчӧм бӧрын юаліс:

— Кодӧс ещӧ арестуйтӧмаӧсь?

— Ог тӧд. Кывлі, мый арестуйтӧмаӧсь кутшӧмкӧ разведчик «Николайӧс».

— «Николайӧс»? Сійӧ воліс миян ордӧ вӧрысь да тӧдӧ Викторӧс да сылысь отсасьысьяссӧ.

Люда пыр жӧ муніс гортас, видлаліс пызан ящикъяссӧ, сотіс ставсӧ, мый вермис найӧс выдайтны. Сійӧс мучитіс ӧти мӧвп: кыдзи предупредитны верӧссӧ?

Регыд и сы ордӧ воисны гестаповецъяс, обыщитісны квартирасӧ, но нинӧм эз аддзыны.

Люда нетшыштіс ӧшиньысь занавескасӧ, коді вӧлі опознавательнӧй знакӧн, гижис бумагатор вылӧ: «Муні базар вылӧ», тайӧ вӧлі лоӧ — «вӧлі обыск», ляскис запискасӧ ӧдзӧсас да петіс улича вылӧ.

Сійӧ корсис «Кошкаӧс», «Мотяӧс», Брайерӧс да ставнысӧ найӧс предупредитіс.

— Виктор Севастопольын. Кыдзи юӧртны сылы? — юаліс сійӧ «Кошкалысь».

— А кытысь сійӧс сэні позьӧ аддзыны?

— Ог тӧд.

«Кошка» кутчысис юрас:

— Чӧрт возьми, мый нӧ вӧчны?

— Писькӧдчы Севастопольӧ да корсь сійӧс.

— Лоӧ кӧ поездыс.

Но тайӧ лунӧ Севастопольӧ эз мун ни ӧти поезд. «Кошка» дзик прӧста коллис кадсӧ станцияын, сы йылысь вунӧдӧмӧн, мый сійӧс асьсӧ вермасны арестуйтны.

Подпольщикъясӧс предупредитӧм бӧрын Люда пырис станцияса дежурнӧй дінӧ да синваӧн корис, медым сійӧ йитчылас телефон кузя сы верӧскӧд, висьталіс, мый сылы зэв омӧль, сылӧн заводитчӧны нин схваткаяс да ковмас регыд чужтыны.

— Висьталӧй сылы сӧмын кык кыв: «гӧтырыд больницаын».

Тайӧ кык кывйыс лоӧ вӧлі: «Эн лок, дзебсьы».

Немец дыр ӧтказывайтчис, ыстысис сы вылӧ, мый частнӧй сёрнияс запретитӧма. Люда эз лэдзчысь, шыбитчис стул вылӧ, быттьӧ уси обморокӧ.

Дежурнӧй пондіс звӧнитны Севастопольӧ, ӧти, мӧд учреждениеӧ, юасис, абу-ӧ сэні Ефремов, да быдӧнлы висьтавліс, медым сійӧ локтас: «Гӧтырыс больницаын».

Ӧти местаын сылы вочавидзисны, мый Ефремов Балаклаваын, а сійӧ карыскӧд телефоннӧй связьыс абу.

Люда муніс станцияса вӧвлӧм начальник контораӧ. Сэні уджаліс надежнӧй ныв, Катя Баженова, Люда предупредитіс сійӧс:

— Видзӧд поездъяс бӧрся. Мыйӧн сӧмын аддзан Викторӧс, висьтав, медым гортӧ оз лок да пыр жӧ дзебсяс.

Гортӧ Люда воис дзик эбӧстӧм да пыр думайтіс, мый колӧ ещӧ вӧчны? Друг дум вылас уси, мый вунӧдіс предупредитны ассьыс мамсӧ. Уськӧдчис ӧдзӧслань, а паныд сылы пырисны гестаповецъяс. Найӧ бара вӧчисны обыск, арестуйтісны Людаӧс да нуисны сійӧс румынскӧй гестапоӧ.

Кык лун мысти Людаӧс корисны допрос вылӧ.

— Кодкӧд ті тӧдсаӧсь? — юаліс сійӧс арестуйтысь офицер. — Учительяс пӧвстын тіян эмӧсь тӧдсаяс?

— Ме велӧдчылі тайӧ карын, гашкӧ, и кодӧскӧ тӧда. — Люда зілис сёрнитны спокойнӧя.

— А сэтшӧмъяс, кодъяс эськӧ тшӧкыда тіян ордӧ волывлісны?

— Сэтшӧмъясыс абуӧсь.

— А «Мусяӧс» ті тӧданныд?

— Кутшӧм «Мусяӧс»?

— А «Николайӧс» да Толяӧс ті тӧданныд?

— Ме ог гӧгӧрво, код йылысь ті юасянныд. Николайясыд да Толяясыд уна.

Офицер мыйкӧ шуис румынскӧй дежурнӧйлы, сійӧ петіс. Людалӧн юрыс бергӧдчис, но сійӧ зілис кутны асьсӧ киас. Воссис ӧдзӧс. Комнатаӧ пыртісны «Николайӧс» да Анатолий Досычевӧс. Анатолийлӧн чужӧмыс вӧлі ставыс лӧз, и сійӧ, тыдалӧ, муртса вермис кутчысьны кок йылас.

— Сійӧ? — юаліс «Николайлысь» офицер.

Сійӧ ланьтӧмӧн довкнитіс юрнас.

Офицер бергӧдчис Людалань.

— Мый нӧ ті онӧ кӧсйӧй тӧдны ассьыныд другъяснытӧ?

Люда гӧгӧрвоис, мый «Николай» вузалӧма найӧс. «Николайлы» да Досычевлы веськыда чужӧмас видзӧдӧмӧн сійӧ эз тэрмась ӧтветитны, быттьӧкӧ зілис дум вылас мыйкӧ уськӧдны.

— Да, ме найӧс, буракӧ, аддзылі.

— Кытысь?

— Кыдзкӧ найӧ ӧтчыд пыралісны миян ордӧ. Но тайӧ вӧлі важӧн нин, сы вӧсна ме и вунӧді.

— А мыйла найӧ волісны?

— Ме эг интересуйтчыв. Верӧс ордӧ волывлӧны уна йӧз служебнӧй делӧяс кузя, ставсӧ ӧмӧй тӧдан.

— Ті тӧданныд, кодъяс найӧ?

— Ог, ог тӧд.

— Сідзкӧ, ме висьтала, кыдзи сійӧ вӧлі. Октябрь тӧлысьын найӧ «Мусякӧд» локтісны тіян ордӧ. Найӧ сёрнитісны тіян верӧскӧд, а ті гӧтӧвитінныд ужин. Сэсся «Муся» муніс, а тайяс кольччисны тіянӧ узьны. Тіян верӧсныд тӧдмӧдіс тіянӧс да шуис: «Тайӧ — вӧрысь воӧм ёртъяс». Тадзи тайӧ вӧлі? — горӧдіс офицер.

— Ог помнит, — вочавидзис Люда.

— Тайӧ тадзи вӧлі? — шыасис офицер «Николай» дінӧ.

Мӧдыс бара ланьтӧмӧн довкнитіс юрнас.

— Тайӧ тадзи вӧлі? — зэв скӧрысь пинь пырыс сӧдзӧдіс офицер Толя Досычев бердӧ плӧть матыстчӧмӧн.

Сійӧ чӧв оліс.

— Ме юала, правильнӧ оз висьтав тэнад другыд? — плеткаӧн ӧвтыштчиг горӧдіс румын.

Анатолий бара нинӧм эз вочавидз.

— Нуӧдӧй найӧс, — тшӧктіс дежурнӧйлы офицер да матыстчис Люда дінӧ. — Да, тайӧ сідз вӧлі, сударыня. Мый нӧ, ті и «Мусясӧ» онӧ помнитӧй?

— Ог тӧд сэтшӧмсӧ.

Вайӧдісны Александра Андреевна Волошиноваӧс. Сійӧ вӧлі аслас плюшевӧй пальтоа да сьӧд шапочкаа. Сійӧс вӧлі ёна нӧйтӧмаӧсь, чужӧмыс вӧлі ставыс лӧз, но сулаліс веськыда, крепыда, сайӧдыштіс уродуйтӧм чужӧмсӧ воротникнас.

Людаӧс аддзӧм бӧрын Александра Андреевна муртса тӧдчымӧн довкнитіс юрнас, сійӧн петкӧдліс, медым Люда нинӧм эз висьтав.

— Ті тӧданныд тайӧс? — юаліс «Мусялысь» офицер.

Спокойнӧя Люда вылӧ читкыртыштӧм синъясӧн видзӧдлӧмӧн «Муся» эз вочавидз.

— Ме юала, ті тайӧс тӧданныд?

Александра Андреевна важ моз чӧв оліс, весиг эз видзӧдлы офицер вылӧ.

— Нуӧдӧй сійӧс татысь!

Кор Муся саяліс, офицер грӧзитана гӧлӧсӧн шуис Людалы:

— Он кӧ кут висьтасьны — тэкӧд вӧчам сійӧ жӧ, мый и эсійӧ красавицаыскӧд.

Румынскӧй гестапоын Люда эз дыр пукав. Мӧд луннас, март дас ӧтикӧд лунӧ, сійӧс пуксьӧдісны закрытӧй грузӧвӧй машинаӧ, кӧні вӧліны нин дзикӧдз висьмӧм Иван Михайлович, Люся Серойчковская, Вера Гейко да мукӧд арестуйтӧмъяс, кодъясӧс Люда оз вӧлі тӧд. Гестаповецъяс тойыштісны машинаӧ и «Мусяӧс». Сы дінӧ уськӧдчисны Иван Михайлович да Люда. Людалӧн муртса эз пот сьӧлӧмыс, — «Мусялӧн» шуйга кокыс вӧлі пыктӧма, краж кодь, веськыд кисьыс нетшкӧмаӧсь гыжъяссӧ.

Александра Андреевна ойзіс. Доймӧмсӧ венӧмӧн да машина шумӧн вевттьысьӧмӧн сійӧ ньӧжйӧникӧн юаліс Людалысь:

— Викторӧс арестуйтісны?

— Ог тӧд. Сійӧ тӧрыт должен вӧлі воны Севастопольысь.

— Ті мыйкӧ висьталінныд сы йылысь?

— Ті аддзанныд, кыдзи менӧ уродуйтісны. Но ме налы нинӧм эг висьтав и ог висьтав! Ставсӧ вӧчис «Николай». Тэ нинӧм эн висьтав. Тэ вылӧ налӧн абу некутшӧм компрометируйтысь даннӧйяс. Иван Михайлович нинӧм жӧ оз висьтав, а миян кындзи, арестованнӧйяс пӧвстысь тэ йылысь некод нинӧм оз тӧд.

Александра Андреевналы сёрнитны вӧлі сьӧкыд. Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ висьталіс водзӧ:

— Соссьы ставсьыс. Спаситчӧм вылӧ тайӧ тэнад дзик ӧти шанс. Петан кӧ татысь, висьтав ёртъяслы, медым эз вунӧдны миянлысь детинканымӧс — Лёнянымӧс. Миянлы Иван Михайловичкӧд бурсӧ виччысьны нинӧм.

— Ме йылысь мый сёрнитнысӧ, — Иван Михайлович зэв ыджыд шоглунӧн видзӧдіс гӧтыр вылас. — Ме ассьым нэмӧс олі нин... — и сійӧ бӧрддзис.

— Эн бӧрд! — дрӧгнитіс «Муся». — Ми ӧд тӧдім, мый найӧ миянӧс оз цветъясӧн кутны встречайтны. — Сійӧ ещӧ на пондыліс нюммунны Иван Михайловичлысь кисӧ малышталӧмӧн. — Жаль сӧмын, мый этша вӧчим.

— Мед миян ёртъяс да миян пиным оз сомневайтчыны, — Люда дінӧ копыртчӧмӧн пӧся вашкӧдіс Иван Михайлович. — Волошиновъяс куласны честнӧя да некодӧс оз выдайтны.

Машина сувтіс Студенческӧй уличавывса 12 номера керка дінӧ, кӧні вӧлі немецкӧй гестапо. Пока арестованнӧйясӧс петкӧдалісны машинаысь, Люда прӧщайтчис Иван Михайловичкӧд да «Мусякӧд». Сійӧ вашнитіс Людалы:

— Нинӧм, нылӧй, кутчысь. Нинӧм эн висьтав. Ещӧ ӧтчыд ме шуа тэныд: спаситчӧм вылӧ тайӧ тэныд дзик ӧти шанс.

Арестованнӧйясӧс пыртісны пемыд коридорӧ, сувтӧдалісны стен пӧлӧн да кутісны шобны. Сэки друг Люда аддзис — камераысь петкӧдісны сылысь верӧссӧ. Кияссӧ сылысь вӧлі дорӧмаӧсь, муніс веськыда да гордӧя.

Арестованнӧйяс дінті мунігӧн Виктор аддзис Людаӧс, сувтіс, но охранник тойыштіс сійӧс, сійӧ саялі ӧдзӧс сайӧ.

Людалӧн неуна садьыс эз быр.

Сійӧс пуксьӧдісны джынвыйӧ пемыд камераӧ, кӧні тырыс вӧліны арестуйтӧм нывбабаяс.

— Мыйысь? — юаліс Люда дінӧ писькӧдчысь ӧти нывбаба.

— Ог тӧд.

Камераын воздухыс вӧлі вывті сьӧкыд, Людалӧн бергӧдчыны кутіс юрыс. Сійӧ пуксис нар дорӧ вылыс судта подпоркаясӧ кутчысьӧмӧн.

Кыдзи ми тӧдмалім бӧрын, «Хренӧс» арестуйтӧмаӧсь март дасӧд лунӧ Севастопольын. Ӧттшӧтш вӧлі арестуйтӧмаӧсь «Кошкаӧс» да «Мотяӧс» гӧтыръяснас да челядьнас да Соколовӧс кличка серти «Пероӧс».

Кымынкӧ лун мысти Людаӧс да «Кошкалысь» да «Мотялысь» семьяяссӧ бӧр лэдзисны. Кор Людаӧс корисны канцелярияӧ да висьталісны, мый сійӧ вермас мунны, сійӧ юаліс:

— А верӧсӧй?

Сылы вочавидзисны:

— Энӧ тӧждысьӧй. Сійӧ кольӧ миян ордын.

Виктор Кирилловичкӧд тшӧтш колины гестапоӧ сылӧн боевӧй другъясыс: «Кошка» — Владимир Эрастович Лавриненко, «Мотя» — Иван Григорьевич Левицкий да «Перо» — Николай Семёнович Соколов.

Кызь ӧтикӧд глава

Подпольщикъясӧс арестуйтӧм йылысь ме пыр жӧ юӧрті рация кузя партиялӧн обкомӧ, а март дас ӧтикӧд лунӧ ысті Павел Романовичлы подробнӧй информация карын положение йылысь. Вӧрысь миянлы бара воисны листовкаяс русскӧй, немецкӧй да румынскӧй кывъяс вылын да газетаяс. Сеталім найӧс кольӧм патриотическӧй группаяслы салдатъяс пӧвстын разӧдӧм вылӧ.

Колӧ вӧлі мӧдӧдны карысь йӧзӧс «Муся» группаысь, но тайӧс вӧчнысӧ вӧлі зэв сьӧкыд. Группаса став руководительяс вӧлі йитчӧмаӧсь сӧмын «Мусякӧд». Ме жӧ тӧді найӧс сӧмын кличкаяс серти. «Муся» меным эз сет налысь адресъяссӧ. Ме кори адресъяссӧ Павел Романовичлысь.

Анна Трофимовна ордын ме тӧдмаси Усовакӧд, коді частӧ волывліс сы ордӧ. «Нина» тӧдӧ жӧ вӧлі Усоваӧс, кыдзи учительницаӧс, коді вӧлі йитчӧма «Мусякӧд» подпольнӧй удж кузя. «Мусяӧс» арестуйтӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын ме Анна Трофимовналӧн племянник Ваня пыр предупредиті Усоваӧс. Сійӧ дзебсис, да бӧрынджык ми сійӧс вуджӧдім вӧрӧ.

Март дас кӧкъямысӧд лунӧ ме ордӧ локтісны «Нина» да «Лука» ӧтлаын.

Ми решитім обстановкасӧ бура тӧдмавтӧдз не кыскыны активнӧй уджӧ «Муся» группаысь да том йӧз организацияысь членъясӧс, сы вӧсна мый март дасӧд лунӧ арестуйтісны Зоя Рухадзеӧс да Владлен Батаевӧс.

Мукӧд патриотическӧй группаясын арестъяс эз вӧвны, да найӧ водзӧ нуӧдісны уджсӧ. «Нина» семьяыскӧд важ моз дзебсясис аслас чой ордын да мунны эз на кӧсйы.

«Хренлӧн» да Вася Бабийлӧн диверсионнӧй группаяс провалитчӧмкӧд йитӧдын ми решитім диверсионнӧй удж центрӧн вӧчны Сарабуз, кӧні ӧнӧдз вӧлі шы ни тӧв. Миян совещание нуӧдігӧн локтіс Ольга Шевченко.

— Ме ордӧ ӧні воліс Семён Филиппыч, — висьталіс сійӧ. — Вӧрысь воӧмаӧсь Гриша да Женя.

— Вот кадын! — радпырысь шуи ме. — Отсаласны миянлы корсявны «Мусялысь» йӧзсӧ да нуӧдасны, кодӧс колӧ, вӧрӧ.

— Семён Филиппыч висьталіс, быттьӧ Гришалӧн эм индӧд и тіянӧс босьтны вӧрӧ, — шогсьӧмӧн шуис Ольга.

Тайӧ юӧрыс миянӧс ставнымӧс чуймӧдіс. Ставлы тайӧ вӧлі неприятнӧ. Ми сёрнитыштім да воим выводӧ, мый меным ӧні карысь мунны нинӧмла на. Арестуйтӧмъяс пиысь менӧ личнӧ тӧдӧ сӧмын «Муся», а сы стойкость йылысь ми эгӧ сомневайтчӧй. Полиция тӧдӧ, мый подпольнӧй организацияӧн веськӧдлӧ старик-плӧтник, но менӧ тӧдӧны, кыдзи стекольщикӧс, Анна Трофимовна ордӧ полиция мела абу волӧма.

Ми сёрнитчим, мый Гришакӧд аддзӧдчылӧм бӧрын мӧд луннас ми чукӧртчам «Лука» ордын да помӧдз решитам вопрос миян водзӧ удж йылысь. Ми лыддям, мый «Лука» вылӧ гестаполӧн абу некутшӧм подозрениеяс да сійӧ миян пӧвстысь любӧй дорысь бурджык положениеын.

Ольга Шевченко кольччыштліс недыр кежлӧ мукӧдъяс мунӧм бӧрын да шуис:

— Воліс «Максим Верный». Сійӧ ёна тревожитчӧ. Талун асыв арестуйтӧмаӧсь Людмилаӧс.

— Ӧні жӧ предупредит «Нинаӧс»! Сылы семьянас пыр жӧ колӧ мунны Гришакӧд вӧрӧ. А тэ йылысь Людмилаыс нинӧм оз тӧд?

— Ме сыкӧд эг паныдасьлы. Ме чайта, сійӧ ме йылысь оз тӧд.

Мӧд луннас, водз асывнас, кор ме узя на вӧлі, бара котӧрӧн воис Ольга:

— Ме да Сергей провалитчим! Ме локті тӧрыт гортӧ час куимын. Неылын миян керкасянь сулаліс гестаповскӧй машина, но ме сійӧс пыдди эг пукты, — найӧ быдлаын шныряйтӧны. Пуи ӧбед, ветлі вала да виччысьны куті нылӧс. Друг пырӧ соседка Феня да вашкӧдӧ:

«Тэ ӧтнад?»

«Ӧтнам».

«Тэнӧ да Сергейтӧ гестапо корсьӧ».

Фенялы ме эг дӧверяйт.

«Мый нӧ сылы друг ми ковмим, гестапоыслы? Кутшӧм мог нин вермас лоны гестапоыслӧн миянӧдз?

«Тэ, Ольга, ассьыд грекъястӧ тӧдан! Весась регыдджык!» — скӧрысь шуис сійӧ.

Вӧлӧмкӧ, Феня ордӧ волӧма «Максим Верныйлӧн» мамыс, тшӧктӧма поклянитчыны Феняӧс каганас, мый сійӧ предупредитас менӧ да некодлы та йылысь оз висьтав.

«Гестаповецъяс, тыдалӧ, оз тӧдны овтӧ, — содтіс Феня. — Ветлӧдлӧны керкаысь керкаӧ да юасьӧны, кӧні олӧ Ольга, кодлысь верӧссӧ шуӧны Сергейӧн. Тіянӧс, дерт, ставыс тӧдӧны, но некод оз висьтав. Машинаыс и ӧні неылын сулалӧ. Регыд миян дворӧдз воасны, а тані Мирка аслас Линдеркӧд, — ачыд гӧгӧрвоан. Пышйы, кытчӧдз эз на босьтны!»

Ме кватиті тувйысь кожанка да чеччышті улича вылӧ. Нылӧй гуляйтіс ывла вылын. Ме чукӧсті сійӧс да шуи, мый миянлы колӧ мунны. Ми вуджим улича мӧдар бокас — сэні миянӧс виччысис нин «Максимлӧн» мамыс. Вӧлӧмкӧ, час дасын найӧ керка дінӧ воӧма машина. Сэтысь петӧма Людмила — «Лесная» да гестаповечьяс. Старука пыр жӧ казялӧма, мый воисны пиысла, да дзебӧма сійӧс.

«Кӧні пиыд?» — юаліс Людмила гестаповецъяскӧд ӧтлаын керкаӧ пырӧм мысти.

«Сійӧ удж вылын».

«Сэні сійӧ абу. Тэ меным должен висьтавны, кӧні сійӧ. Меным колӧ тӧдны, кӧні олӧны Ольга да Сергей, кодъяс тіян ордӧ волывлӧны» — содтіс Людмила...

— Кытысь нӧ Людмилаыс тӧдмалӧма тіян йылысь? — юалі ме Ольгалысь.

— Кор сійӧ быттьӧ лӧсьӧдчыліс мунны вӧрӧ, кымынкӧ лун олӧма «Максим» ордын. Тыдалӧ, кывлӧма нимъяссӧ. Сідзикӧн гестаповечьяс да Людмила нинӧм эз вермыны тӧдмавны старукалысь да заводитісны ветлыны керкаысь керкаӧ, быдлаын юасисны квартирасӧ Ольгалысь, кодлӧн верӧсыс — Сергей. «Максимлӧн» мамыс кывлӧма, кыдзи Людмила висьталӧма гестаповецлы:

«Меным сӧмын Ольгаӧс кыйны, а сійӧ ставсӧ и быдӧнӧс тӧдӧ».

Ме висьталі, мый колӧ ӧні жӧ предупредитны Сергейӧс.

— Ме ысті нин Сарабузӧ ассьым подпольщикӧс — Семён Антонович Нечапурукӧс. Сергейлӧн батьыс сэтчӧ жӧ котӧртіс. Ог тӧд сӧмын, удитасны-ӧ найӧ воны гестаповецъясысь водзджык. Ме кори Семён Антоновичӧс, сійӧ кӧ Сергейӧс оз аддзы, мед пыралас учитель «Заря» ордӧ да предупредитас. «Заря» должен тӧдны, кӧні Сергей.

Ми сёрнитчим, мый Ольга нылыскӧд рытӧдз дзебсьыласны Анна Трофимовна ордӧ, а квайт да джынйын локтасны Филиппыч ордӧ, да Гриша нуӧдас найӧс вӧрӧ.

Ольгаӧс мӧдӧдӧм бӧрын ме тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчи мунны Филиппыч ордӧ. Пасьталі ассьым бур пальтоӧс, кодын ме некор кар кузя эг ветлыв, а пеля шапка пыдди — Резуновлысь картузсӧ. Ме йылысь гестапо сідзжӧ вермис нин тӧдны. Вермас лоны, гестапоын оз на тӧдны, кӧні ме ола, но налӧн эмӧсь нин менам приметаяс, да найӧ кыйӧдасны улича вылын. Павел Романович мыйкӧ тӧдӧ нин, сы вӧсна сійӧ, вермас лоны, ыстӧма мела Гришаӧс.

Филиппыч керка дорын ветлӧдлісны кык немецкӧй салдат-патруль, но цветокыс сулаліс урчитӧм местаын, и ме спокойнӧя пыри керкаас.

Вӧлі эськӧ водз на, но ставыс нин вӧліны кок йылын. Филиппыч аслас рабочӧй фартукӧн пукаліс пызан сайын, сёрнитіс Гришакӧд да Женякӧд.

Окота вӧлі сёрнитыштны Филиппычкӧд, кодкӧд ми паныдасьлім бӧръя кадӧ сӧмын явочнӧй квартираясын, сылӧн ребятакӧд, кодъяс менӧ дыр нин эз аддзывны, но зэв нин вӧлі сьӧкыд настроение, да и быд минута вӧлі дона.

— Мый тіян талун кежлӧ? — юаліс Гриша, кор ми колим куимӧн.

— Ме гижлі Павел Романовичлы: арестуйтісны «Мусяӧс», «Хренӧс». Ӧні выль осложнение: гестаповецъяс корсьӧны Ольга Шевченкоӧс да «Савваӧс», «Нинаӧс» колӧ жӧ мӧдӧдны вӧрӧ. Менам сьӧкыд положениеыс сӧмын «Муся» подпольщикъяскӧд. Ог вермы накӧд йитчыны: абуӧсь налӧн адресъясыс.

— «Муся» группаса руководительяслысь адресъяссӧ Павел Романович сетіс меным, — вочавидзис Гриша. — Ме примиті нин мераяс, медым корсьны найӧс да кодӧс колӧ мӧдӧдны вӧрӧ. Павел Романовичлӧн индӧдъясыс татшӧмӧсь. Став подпольщикъясӧс, кодъяслы грӧзитӧ арестуйтӧм, ӧти-кык лунӧн вуджӧдны вӧрӧ семьяясныскӧд. Найӧс нуӧдалас «Павлик». Ме висьталі нин сылы, мый да кыдзи вӧчны. А меным Женякӧд тшӧктӧма петкӧдны тіянӧс...

— Меным висьталісны, но ӧні ме ог на аддзы таын коланлунсӧ. Законспирируйтчӧма ме бура, веськыд угроза ӧні, ме ногӧн, абу. Но, гӧгӧрвоӧй асьныд, кыдзи ме верма мунны, кор лунысь лунӧ виччысям Краснӧй Армияӧс?

— Ме тіянӧс зэв бура гӧгӧрвоа, Иван Андреевич, но эм приказ. Ми долженӧсь сійӧс выполнитны, — вежливӧя, но настойчивӧя шуис Гриша.

Ме чӧв олі.

— А ті энӧ волнуйтчӧй, Иван Андреевич, — лӧньӧдіс менӧ Женя. — Олыштанныд миянкӧд вӧрын, ставыс лӧняс, — и ми тіянӧс бара вайӧдам Филиппыч ордӧ.

— Меным кажитчӧ, вӧрын вывтіджык повзьӧмаӧсь. Помнитанныд «Серголысь», Боря Хохловлысь провалсӧ? Зэв жӧ ӧд тревожнӧ вӧлі. Но ми ставсӧ решитім места вылын и правильнӧ вӧчим. Ме пыр сета радиограмма партия обкомӧ да Павел Романовичлы, медым менӧ пока эз вӧрзьӧдны.

— Дерт, ті верманныд тайӧс вӧчны, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Гриша. — Но, кыдз ме тӧда, партиялӧн обком сідзжӧ лыддьӧ коланаӧн нуӧдны тіянӧс вӧрӧ.

— Кор ті чайтанныд мунны?

— Аски рыт.

— Радиограммасӧ ме век жӧ сета. Ме чайта, меным разрешитасны кольччыны.

Гришасянь ме пыр жӧ муні «Лука» ордӧ.

Меным вӧлі зэв сьӧкыд. Вежӧрӧй менам висьталіс — колӧ мунны, сымда йӧзӧс ӧд арестуйталісны. Провалитчисны менам медматыса отсасьысьяс — Ольга Шевченко, «Савва», «Нина», «Муся», «Хрен». Полицейскӧй надзиратель висьталӧма, мый подпольнӧй организацияӧн веськӧдлӧ старик. Сідзкӧ, гестапо киясӧ сюрӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ везъяс подпольнӧй организациялӧн руководство дінӧ.

Но, мӧдарсянь, корсьӧны старик-плӧтникӧс, а ме стекольщик, сапожник, жестянщик. Документъяс прӧверяйтігӧн ме вылӧ некутшӧм внимание некор эз пуктывны. Мӧдӧдам вӧрӧ Ольгаӧс, «Савваӧс», «Нинаӧс» — и комитет дінӧ везъясыс немецъяслӧн орӧны.

Татшӧм сьӧкыд мӧвпъясӧн ме вои «Лука» керка дорӧ да друг казялі, мый ӧшиняс абу занавескаыс. Ме весиг дрӧгмуні да прӧйдиті водзӧ. Неужели и тані провал? Ӧд тӧрыт «Лука» висьталіс, мый сылӧн ставыс лючки-ладнӧ, корис ас ордас узьны.

Ме бӧр бергӧдчи да, ньӧжйӧникӧн Лука керка дінтіыс мунігӧн, видзӧді ӧшиньӧдыс. Комнатаын некод эз вӧв. Ме муні ворота дорас да видзӧдлі розьӧдыс. Кутіс увтны пон, керкасьыс петіс нывбаба. Калиткасӧ восьтыштӧмӧн сійӧ юаліс:

— Тіянлы кодӧс?

— Портнӧйӧс.

— Сійӧ абу. Войнас найӧс арестуйтісны, — шуис сійӧ ньӧжйӧникӧн да пӧдлаліс калиткасӧ.

Ме кынми места вылӧ да некымын здук сідз сулышті пӧдса калитка дорын, эз вӧвны вынъяс вӧрзьӧдчыны места вылысь. Бара пондіс увтны пон, быттьӧ предупреждайтіс менӧ. Ме вои садьӧ да бергӧдчывтӧг муні сэтысь. Первой переулокӧ кежӧмӧн ме вуджи киссьӧм кладбище вомӧн, петі Караимскӧй улича вылӧ да пыри «Анодий» ордӧ. Сійӧ завтракайтіс.

— Ті висьминныд? — тӧждысьӧмӧн юаліс сійӧ. — Тіян чужӧмныд зэв омӧль.

— Мудзи неуна. Мый выльыс? Кӧні Шура?

— Ставыс лючки. Шура тайникын расшифруйтӧ радиограмма. Вермас лоны, помаліс нин.

Сійӧ петіс да здук мысти бӧр воис Шуракӧд ӧтлаын. Шура сетіс меным радиограмма обкомсянь: «Петкӧд йӧзӧс, кодъяс арест угроза улынӧсь, да ачыд мун вӧрӧ».

Ӧні ме эг нин думайт кольччӧм йылысь. Сэні жӧ гижи радиограмма обкомӧ:

«Тӧрыт арестуйтісны «Лукаӧс». Корсьӧны «Савваӧс», Ольгаӧс да «Нинаӧс». Гриша тані. Муна сыкӧд ӧтлаын. Йӧзӧс петкӧдам».

— А мекӧд кыдзи лоӧ? — юаліс Шура.

— «Анодий» шуӧ, мый тіян тані спокойнӧ.

— Кыв шутӧг, Иван Андреич, — увереннӧя шыасис «Анодий». — Менам места надежнӧй. Ковмас кӧ, ставным вермам сэні дзебсьыны, и ті тайӧс кутӧй тӧд выланыд. Ме вӧчи быдса тӧлысь кежлӧ сёян-юан да ва запас, овны позьӧ.

— Рация пока колӧ тані, — шуи ме. — Ӧні менӧ корӧны обкомӧ. Старайтча сэні дыр не задерживайтчыны. Менам ветлігкості радиограммаяс кутасны воны «Анодий» ним вылӧ. Видзӧдӧй обстановка бӧрся да информируйтӧй обкомӧс. Ставыс гӧгӧрвоана?

— Ставыс яснӧ. Локтӧй бӧр регыдджык.

Ме прӧщайтчи «Анодийкӧд» да Шуракӧд. Кытшола туйясӧн муні гортӧ.

— Но, слава богу, воин! — радліс Резунов ӧдзӧс восьтігӧн. — Ми думайтім нин, мый и тіянӧс арестуйтісны. «Нина» висьталіс — арестуйтӧмаӧсь пӧ «Лукаӧс».

Лазарева пукаліс ме ордын комнатаын, бледӧдӧма, омӧльтчӧма.

— Кыдзи ті тӧданныд, мый «Лукаӧс» арестуйтӧмаӧсь? — юалі ме сылысь.

— Локті ме сэтчӧ, кыдзи сёрнитчылім, и меным налӧн суседкаыс висьталіс.

— Ме вӧлі сэні жӧ...

— Тӧданныд, Иван Андреевич, — торкис менӧ Резунов, — кор «Нина» висьталіс, мый ті мунанныд «Лука» ордӧ, а сійӧс арестуйтӧма, ме аслам подпольщикъяскӧд став уличаяс кузяыс котралі, кӧсйи тіянӧс паныдавны туй вылас да предупредитны.

— Аттьӧ тіянлы, менам другъяс, тӧждысьӧмсьыныд. Ставыс бура артмис.

Кор ми колим «Нинакӧд» кыкӧн, сійӧ висьталіс:

— И менам квартираын вӧлӧмаӧсь гестаповецъяс. Бур, мый ми ас кадын вуджим чой ордӧ. Но полам, и сы ордӧдз вермасны доберитчыны. Пукалам ӧні кладбище вылын, медым веськыда сысянь — вӧрӧ.

— Вит час нелямын минутаын ставныд лоӧй неылын Филиппыч керкасянь. Тіянӧс встретитас Ваня Бокун, да висьталас, кытчӧ мунны. Колӧ предупредитны «Лукаӧс» арестуйтӧм йылысь «Тарасӧс», «Савелийӧс» да Барышевӧс. Лоӧ кӧ налы кутшӧмкӧ опасность, мед мунасны вӧрӧ да нуӧдасны ассьыныс йӧзсӧ. На дінӧ локтас проводник подпольнӧй центрсянь. Мед висьталасны, кытысь найӧс вермас сійӧ аддзыны.

Ми сёрнитчим пароль йылысь, кодӧн связнӧй вермас корсьны подпольщикъясӧс, сверитім ассьыным часіяс, и «Нина» муніс.

Ме кори Резуновӧс:

— Обстановкаыс кутіс артмыны сэтшӧм, менам другӧй, мый меным лоӧ мунны вӧрӧ.

— А кыдзи нӧ ми? — тревожитчӧмӧн юаліс сійӧ. — Ті кӧ мунанныд, ми огӧ жӧ кӧсйӧй кольччыны. Менам группаын, меысь кындзи, ещӧ куим морт. Мӧдӧдӧй и миянӧс партизанъяс дорӧ.

— Ладнӧ, лӧсьӧдчӧй и ті. Пыр жӧ ветлӧй Анна Трофимовна ордӧ, висьталӧй Ольга Шевченколы, медым сійӧ нылыскӧд вит час комын минутын вӧлі Филиппыч ордын.

«Лукалӧн» виччысьтӧм провал бӧрын весиг Филиппыч керка дінӧ ме матыстчи ёна видзчысьӧмӧн. Сійӧ сёрнитӧ вӧлі мастерскӧяс заказчиккӧд, Женя мӧд комнатаын лыддис «Голос Крыма», Гриша бритчис.

— Но, радируйтінныд обкомад? — юаліс сійӧ, кыдзи толькӧ ме пыри комнатаӧ.

— Радируйті, мый талун муна тіянкӧд.

Ме висьталі налы «Лукаӧс» арестуйтӧм йылысь.

— Аддзанныд, кутшӧм ӧдйӧ событиеясыс развивайтчӧны, — шуис Женя.

Гриша кутіс тэрмасьны.

— Ме «Павликлы» сеті индӧд нуӧдны йӧзӧс талун жӧ. Мунам ӧтлаын.

— А Филиппычлӧн кыдзи?

— Быттьӧ тай лючки ставыс-а. Ме сӧветуйті сылы мунны жӧ миянкӧд, но сійӧ ӧткажитчис. Кӧсйӧ первойӧн встречайтны Краснӧй Армияӧс.

Бокун керкаысь ме некытчӧ нин эг петав.

Кутіс пемдыны. Ми заводитім чукӧртчыны. Филиппыч вайис меным пистолет. Сылӧн гӧтырыс пӧдлаліс ставеньяс, ӧзтіс дзузган би да верӧсыскӧд тшӧтш кутіс бергавны миян дінын — отсаліс Женялы пуктавны кӧрзинкаас сёян-юан.

Воис «Павлик».

— Кутшӧм обстановкаыс? — юаліс Гриша.

«Павлик» висьталіс, мый нинӧм подозрительнӧйыс оз тӧдчы, кар сайӧ ыстӧма разведка. Лазареваыс улича вылын нин, а сыкӧд кутшӧмкӧ зон.

— Сійӧ менам квартираса кӧзяин Резунов, — висьталі ме. — Индӧй налы, кытчӧ мунны.

Гриша висьталіс ребяталы, коді кодӧс нуӧдӧ, да найӧ разӧдчисны. Кӧзяевакӧд прӧщайтчӧм бӧрын муніс и Женя петкӧдны йӧзӧс.

Вӧлі вит час ветымын минута. Комендантскӧй часӧдз коли дас минута. Кад петны и меным Гришакӧд, а Ольга Шевченко нылыскӧд век на абу!

Ми кутім волнуйтчыны: воши али арестуйтісны?

Гриша нервничайтіс, видчис.

Вит минутатӧг квайт часын воис Ольга. Сійӧ вӧлі йӧзлысь пасьталӧм кучик курткаа, гартчӧма чышъянӧн, мышку вылас пес нӧбъя.

Ме юалі, кӧні нылыс!

— Сійӧс пыр жӧ вайӧдас Аннушкалӧн Ваняыс. Ме эг лысьт вайӧдны аскӧд.

— Но, бур туй, энӧ вунӧдӧй миянӧс! — волнуйтчӧмӧн шуис Филиппыч мекӧд прӧщайтчиг. — Омӧль лоӧ и ме локта вӧрӧ аслам семьякӧд.

Ми петім дворӧ. Калитка дорын сулалісны Ваня да Ольгалӧн нылыс Галя.

— Энӧ вунӧдӧй миян йылысь, — вашнитіс меным Ваня.

— Тіянӧ воас миян связнӧй. Ковмас кӧ, сійӧ вайӧдас тіянӧс вӧрӧ, — шуи ме.

— Бур туй!

Ольгалы направлениесӧ индӧмӧн Гриша муніс сборнӧй пунктӧ прӧверитны йӧзсӧ. Ме восьлалі Ольга да Галя бӧрся самӧй сійӧ туй кузяыс, кыті нёль тӧлысь, да джын сайын локті вӧрсянь Филиппыч ордӧ.

Кыдзи коркӧ вӧрын, войся переходъяс дырйи, пемыдын ме бара ачымӧс чувствуйті синтӧмӧн да беспомощнӧйӧн. Ме висьталі Ольгалы, мый нинӧм ог аддзы, да кори не торйӧдчыны ме дінысь.

— Дедушка, — вашнитіс Галя, — менам синъясӧй бурӧсь, ме кута нуӧдны тіянӧс киӧдныд.

Ми воим назначитӧм местаӧдз, сулалыштім, сэсся водім, медым миянӧс эз казявны боксянь.

Гриша воис регыд мысти. Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ. Сыкӧд ӧтлаын ми матыстчим противотанкӧвӧй рӧв дінӧ. Вочасӧн чукӧртчисны мукӧдъяс.

— Ми аддзам партизанъясӧс? — юаліс Галя.

— Обязательнӧ, донаӧй, аддзам. Ми мунам на дінӧ.

Ме юалі Ольгалысь, мый вӧсна сійӧ сэтшӧма сёрмис.

Сійӧ висьталіс, мый дыр корсьысьӧм бӧрын немецъяс век жӧ веськалӧмаӧсь найӧ квартираӧ, аддзӧмаӧсь сылысь да Сергейлысь фотографияяс. Тӧдӧмӧн, мый подпольщикъяс кутасны мунавны вӧрӧ, Людмила — «Лесная» гестаповецъяскӧд кутӧма кыйӧдны Ольгаӧс да Галяӧс карысь петкӧдан уличаяс вылын. Анна Трофимовна отсалӧма Ольгалы маскируйтчыны.

— А мый Сергейкӧд?

— Батьыс удитӧма сійӧс предупредитны. Старикӧс кутшӧмкӧ машина нуӧма Сарабузӧдз. Сылы удайтчӧма панйыны гестаповецъясӧс да лючки бӧр воны гортас.

Рӧвын ми олім час гӧгӧр. Ставыс чукӧрмис комын кык морт. Цепочка кузя передавайтісны меным тӧдса нин команда:

— Качас ракета — пыр жӧ водавны, не кызны, не сёрнитны, не кольччыны.

Югдандорыс ми воим вӧрӧдз да вӧчим привал. Лолыштім кокньыдджыка, кутім куритчыны.

Друг ылын кӧнкӧ кыліс орудиеысь лыйӧм шы. Гриша кывзыштіс.

— Кажитчӧ, Старокрымскӧй вӧръясын, — шуис сійӧ. — Тыдалӧ, немецъяс бара лӧсьӧдчӧны сынавны вӧрсӧ. Вайӧ огӧ кутӧй манитчыны.

Ми мунім сувтлытӧг да асывнас час ӧкмысын аддзим вӧла да пода йӧзӧс. Найӧ вӧліны ватникаӧсь, гӧрд ленточкаа пеля шапкааӧсь — партизанскӧй застава. Миян подпольщикъяс сразу гажмисны.

— Кутшӧм йӧз? — матыстчис миян дорӧ партизанъяс пиысь ӧти.

— Ас йӧзӧс он тӧд? — Гриша нюжӧдіс сылы кисӧ.

— А, здорово! — нюммуні сійӧ. — Бара пополнение вайӧдін?

Гриша юасис вӧрын обстановка йылысь. Збыль вӧлӧм сыналӧмсӧ нуӧдӧны Старокрымскӧй вӧръясын. Миянӧдз кыліс сӧмын торъя лыйсьӧмъяслӧн гымышталӧмъяс.

Ми шыбиталім пельпомъяс вылысь вещевӧй мешӧкъяс да пуксялім турун вылӧ. Мыччысис шонді.

Регыд воис миян дорӧ верзьӧмӧн Фёдор Иванович Федоренко.

— Василий Иванович! — нюмъялӧмӧн меным довкнитіс юрнас. — Знаменитӧй сапожник! Бара миян ордӧ?

Миянкӧд воысь йӧзлысь гижалісны овъяссӧ, и Федоренко мӧдӧдіс найӧс аслас матыса отрядӧ. Ме Гришакӧд да Женякӧд ӧтлаын муні штабӧ.

Плащ-палатка — ыджыд шалашысь ӧдзӧс — вештыштӧмӧн Гриша рапортуйтіс:

— Соединениеса командир ёрт, тіянлысь задание выполнитӧма. Вайӧдім «Андрейӧс» да комын кык подпольщикӧс.

Шалашысь чеччыштіс Павел Романович, сы бӧрся Луговой. Ми окасим.

Ме заводитлі эськӧ висьтавны асланым провалъяс йылысь.

— Бӧрынджык, бӧрынджык! — торкис менӧ Павел Романович. — Завтракайтыштам миянкӧд, шойччышт. Кор тэ юӧртін миянлы «Мусяӧс» да «Хренӧс» арестуйтӧм йылысь, ме места аслым вӧлі ог аддзы. Радируйті обкомӧ, да решиті тэнӧ босьтны, кытчӧдз абу сёр.

Миша жаритіс вӧв яй картупельӧн. Ставӧн пуксим пызан сайӧ. Но сёйны ме эг вермы — кусӧкыс тасасьліс горшӧ. Менам доршасис синва другъяскӧд аддзысьӧмысь радлӧмла, и гестапоӧ веськалӧм миян подпольщикъяс йылысь сьӧкыд мӧвпъясысь.

Вӧрын, ёртъяс пӧвстын, ме чувствуйті ачымӧс гортын моз. Лыйсьӧм шы эз нин вӧч ме вылӧ некутшӧм впечатление.

Вӧрӧ миян локтӧм йылысь Павел Романович радируйтіс Ыджыд Му вылӧ да сэки жӧ сылы воис индӧд: первой жӧ самолётӧн мӧдӧдны менӧ Краснодарӧ партияса обкомын доклад вылӧ.

Но Ыджыд Му вылӧ мунӧм менам нюжаліс. Поводдя вежсис: ёна кутіс усьны лым, заводитчисны пургаяс; кажитчӧ, бара воис тӧв. Омӧля тыдалӧм вӧсна да джуджыд лым вӧсна самолётъяс эз вермыны пуксьыны. Ме весиг рад вӧлі талы: зэв нин меным неокота вӧлі мунны.

Миянкӧд воысь подпольщикъясысь став боеспособнӧй мужчинаясӧс да нывбабаясӧс вӧлі индалӧма отрядъясӧ, а ӧстальнӧйясыс овмӧдчисны гражданскӧй лагерын. Ольга кутіс уджавны лагерса штабын секретарӧн, а «Нина» — парторгӧн.

Ми Павел Романовичкӧд подробнӧя обсудитім симферопольскӧй подпольнӧй организациялысь положениесӧ. Артыштім сэні кольӧм вынъяссӧ. Карӧ колины ещӧ уна подпольщик на. Колӧ вӧлі лӧсьӧдны накӧд чорыд йитӧд да веськӧдлыны найӧ уджӧн.

Провалъяслысь помкаяссӧ тырвыйӧ тӧдмавны эз удайтчы. «Мусяӧс», «Хренӧс», «Нинаӧс», Ольгаӧс да «Савваӧс» предайтісны «Николай» да Людмила «Лесная». А коді предайтіс «Лукаӧс» да Сергейӧс, кодъясӧс ни «Лесная» ни «Николай» оз вӧлі тӧдны? Коді предайтіс Зоя Рухадзеӧс да Владлен Батаевӧс?

Дерт, татшӧмторъясыд оз воссьыны ӧти лунӧн. Мукӧддырйи колӧны вояс, медым тӧдмавны татшӧм предательствояслысь став подробностьяссӧ.

Лун нёль мысти ми ыстім «Павликӧс» «Анодийкӧд» йитӧд вылӧ да угроза улын олысь подпольщикъясӧс петкӧдӧм могысь. Накӧд жӧ муніс и «Костя», медым вайӧдны вӧрӧ ассьыс семьясӧ. «Павликлы» сетім явка Семён Антонович Нечипурук ордӧ. Сы пыр колӧ вӧлі корсьны «Савваӧс».

Ребята бӧр воисны квайтӧд луннас да вайӧдісны карысь ещӧ кызь кык подпольщикӧс, сы лыдын и ассьыныс семьяяснысӧ. Накӧд воис и «Савва», код воӧмлы ме вӧлі зэв рад.

Карысь миянлы вайисны выль сьӧкыд юӧр: миян мунӧм бӧрын арестуйтӧмаӧсь Филиппычӧс да Вася-сапожникӧс семьяясныскӧд. Гестаповецъяс пондылӧмаӧсь арестуйтны и «Штепсельӧс», но сійӧ удитӧма дзебсьыны.

Лои тӧдмалӧма, мый миян мунӧм бӧрын коймӧд луннас ме ордӧ квартираӧ волӧмаӧсь гестаповецъяс. Найӧ подробнӧя юасьӧмаӧсь ме йылысь суседъяслысь, нуӧмаӧсь аскӧдныс менсьым кык пыдӧса ящикӧс. Гестаповецъяслӧн юасьӧмъясысь вӧлі тыдалӧ, мый кодкӧ стӧча висьталӧма налы менсьым став приметаяс.

— Но, а тэныд кыдзи удайтчис мынтӧдчыны? — юалі ме «Саввалысь», кор сійӧ локтіс миян шалашӧ.

— Вобщем бура, — вочавидзис сійӧ. — Менӧ предупредитіс батьӧй, дзебсяси ме миян каменоломняясын. Март комын ӧтикӧд лунӧ мела воис Семён Антонович Нечипурук да висьталіс, медым ме пыр жӧ муні Симферопольӧ, кӧні менӧ виччысьӧны вӧрысь. Сэні жӧ вӧліны «Павлик» да «Костя».

— Коді вермис предайтны миянлысь Филиппычӧс, Вася-сапожникӧс?

— Нинӧм ог вермы висьтавны, — шогпырысь вочавидзис «Савва». — Вася ордӧ квартираас воӧмаӧсь быдса ватага немецъяс, ворота дорас сувтӧдӧмаӧсь пулемёт да некодӧс вӧлӧм оз лэдзны дворсьыс. Босьтӧмаӧсь сійӧс, гӧтырсӧ да дас кык арӧса нывсӧ. Гортас пукалӧ засада. Кыдзи арестуйтӧмаӧсь Филиппычӧс — эг вермы тӧдмавны.

Пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь. Павел Романович, аслас койка вылын пукалӧмӧн, друг заводитіс скӧрысь кучкавны беддьӧн чискысь гӧлӧвнясӧ.

— А кыдзи тіян Сарабузын? — дыр чӧв олӧм бӧрын юалі ме «Саввалысь».

— Ставыс аслас местаясынӧсь. Аслам заместительӧн ме коли учитель Массуновӧс — «Заряӧс» — да сеті задание. Март дас кӧкъямысӧд лунӧ диверсантъяс минируйтісны составъяс боеприпасъясӧн. Взрывыс лои Каганкутскӧй аэродром вылын, Джанкой дінын. Менам мунан водзвылын ребята минируйтісны ещӧ ӧти эшелон горючӧйӧн да продовольствиеӧн.

Павел Романович юасис «Саввалысь», коді сэтшӧм «Заряыс» да позьӧ-ӧ сы вылӧ надейтчыны. Сэки жӧ ми решитім ыстыны «Заря» дінӧ мортӧс йитӧд кутӧм вылӧ.

— Ме налы сідзи и кӧсйыси, — шуис «Савва». — Ми вӧчим ещӧ ыджыд удж сідз шусян «добровольческӧй» батальон разложитӧм кузя. Батальонса командир — тырвыйӧ миян морт. Ме сыкӧд аддзӧдчылі. Сійӧ кӧсйӧ став батальонсӧ вооружениенас да транспортӧн нуӧдны миян дорӧ. Корӧ сетны проводникӧс.

— Унаӧн-ӧ найӧ ставыс? — юаліс Павел Романович.

— Сё квайтымын кык морт.

— Провокация вылӧ огӧ зурасьӧ?

— Найӧ командирлы ме верита. Сеті сылы задание, медым вӧрӧ нуӧдӧм вылӧ сійӧ бӧрйис медся надёжнӧйяссӧ.

Ыстыны Сарабузӧ решитім Виктор Телешевӧс, сарабузскӧй подпольщикӧс, кодӧс ми важӧн нин мӧдӧдлім вӧрӧ. Гриша Гузий корсис сылы напарникӧс. Мӧд луннас Виктор муніс Сарабузӧ минаясӧн да литератураӧн.

Вит лун мысти Телешев бӧр воис. Сарабузын сійӧ аддзысьлӧма «Зарякӧд», сетӧма сылы минаяс, литература, вайис ценнӧй разведданнӧйяс да вайӧдіс немецъяссянь нелямын кык доброволецӧс команднӧй составнас да тыр вооружениеӧн.

Ставсӧ вӧлі дасьтӧма батальон мӧдӧдӧм вылӧ, но медбӧръя здукас немецъяс кыпӧдӧмаӧсь тревога, заводитчӧма лыйсьӧм. Индӧм сборнӧй пунктӧ писькӧдчӧмаӧсь сӧмын нелямын кык морт. Ӧстальнӧйыс разӧдчалӧмаӧсь сиктъясӧ.

Подпольщикъяс ассьыныс шедӧдісны: батальон удайтчис разложитны да кӧрт туй видзӧмсӧ вӧлі орӧдӧма.

Неуна шойччыштӧм бӧрын Телешев бара муніс Сарабузӧ. Подпольщикъяскӧд сійӧ аддзӧдчывліс каменоломняясын, кӧні найӧ дзебсясисны асьныс да дзеблалісны матігӧгӧрса сиктъясысь кыксё сайӧ мортӧс. Подпольщикъяслӧн вӧлі каменоломняясын сёян-юан запас да найӧ вӧчавлісны налётъяс немецкӧй объектъяс вылӧ.

Сарабузскӧй диверсантъяс минируйтісны боеприпасъяс тыра кык эшелон. Сарабузскӧй аэродром вылын вӧлі взорвитӧма нёль вагон бензин бӧчкаясӧн, а станцияын вӧлі жугӧдӧма нёль бӧчка отравляйтан жидкостьӧн, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма немецъясӧн нянь тшыкӧдӧм вылӧ.

Ме ветлі гражданскӧй лагерӧ да аддзӧдчылі симферопольскӧй подпольщикъяскӧд — «Тараскӧд» да «Мусялӧн» патриотическӧй группаясса руководительяскӧд — Пахомовакӧд, Усовакӧд, Щербинакӧд, Самарскаякӧд да мукӧдкӧд.

Тыдовтчис, мый эмӧсь став условиеяс Симферопольын подпольнӧй удж водзӧ нуӧдӧм вылӧ. Радиостанция коли, да «Анодий» миянӧс пыр информируйтіс карын положение йылысь, колины радиоприёмникъяс, типография, коли местаяс вылын этша вылӧ кыксё подпольщик, эз сюр немецъяслы и кызь мина, кодъясӧс вӧлі дзебӧма карса библиотекаӧ. Сарабузын вӧліны винтовкаяс, гранатаяс, да пулемёт.

Ме решиті бӧр мунны Симферопольӧ. Колӧ сӧмын выльногӧн законспирируйтчыны — мӧд профессия, паськӧм, документъяс.

Медся подходящӧйӧн ме лыдди учительлысь профессия. Колӧ бритны юр, кӧрт оправаа ӧчки пыдди новлыны пенснэ, бур костюм, пальто, фетровӧй шляпа да запаситчыны колана бумагаясӧн.

Ме предложиті «Саввалы» мунны мекӧд. Сійӧ сӧгласитчис колебайтчытӧг. Ми сёрнитчим, мый карӧ миян бӧр локтӧм йылысь подпольщикъяс да партизанъяс пӧвстысь некод не должен тӧдны.

Водзӧ подпольнӧй удж нуӧдӧм йылысь ассьыным сообщениеяс ме висьталі сӧмын Павел Романовичлы.

Ми заводитлім лӧсьӧдчыны, но штаблӧн вӧрын эз вӧвны подходящӧй документъяс да паськӧм. Меным всё равно колӧ вӧлі лэбзьывны докладӧн Краснодарӧ. Ме решиті, мый сэні ме судзӧда аслым став коланаторсӧ, первой самолётӧн бӧр воа вӧрӧ — и ми пыр жӧ мунам Симферопольӧ.

Но омӧль поводдя вӧсна «дуглас» пуксис сӧмын апрель сизимӧд лунӧ. Краснодарӧ ме вои апрель кӧкъямысӧд лунӧ, да тайӧ жӧ лунӧ Крымскӧй фронт вылын заводитчис Краснӧй Армиялӧн наступление, мый йылысь ми сэтшӧма мечтайтлім.

Апрель комынӧд лунӧ миян войска да партизанъяс пырисны Симферопольӧ.

Кызь кыкӧд глава

Ме вои самолётӧн Симферопольӧ коймӧд луннас карсӧ мездӧм бӧрын. Аддзӧдчылі Павел Романовичкӧд да Луговойкӧд да сійӧ жӧ луннас муні корсьны ассьым подпольщикъясӧс.

Первойясысь ӧтиӧс ме аддзи «Хренлысь» гӧтырсӧ. И долыд, и шог вӧлі миян аддзысьӧмыс. Омӧльтчӧм, вӧсньыдик Люда петкӧдліс меным ассьыс выль чужӧм писӧ — ичӧтик Виктор Ефремовӧс.

Люда нуӧдіс менӧ Студенческӧй улича вылӧ, 12 номера керкаӧ, кӧні помещайтчыліс гестапо да кӧні сійӧ аддзылӧма медбӧръяысь «Хренӧс».

Гожся моз нин шонтіс яръюгыд лунвыв шонді, гӧраяссянь ӧвтіс кокньыдик ыркыд тӧв, уличаяс тыр вӧліны йӧз. Тайӧ первой лунъясас йӧзлы окота вӧлі унджык ветлӧдлыны, пыдіджыка лолавны, гораджыка сёрнитны да серавны, — свобода сы мында тӧлысь тюрьма бӧрын!

Ми пырим тыртӧм дворӧ. Менӧ чуймӧдіс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, кладбище вылын кодь чӧв-лӧнь да сьӧкыд, пӧдтана дук.

— Мунам, ме вӧлі нин тані!

Тыртӧм коридоръяс кузя Люда вайӧдіс менӧ пемыд замуруйтӧм ӧшиня, уль руа камераӧ.

Ме ӧзті истӧг да первой сӧмын аддзи ньылӧдӧм стенъяс вылысь сьӧд, резсьӧм туйяс. Но, прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын, ме казялі гижӧдъяс. Став стенъясыс вӧлі тырӧсь гижӧдъясӧн, — гижалӧмаӧсь карандашъясӧн, парсалӧмаӧсь мыйӧнкӧ ёсьторйӧн.

— Тані, Иван Андреевич! — индіс Люда да ме лыдди:

«Аслас олӧмлӧн 28-ӧд арӧс вылын тані пукаліс 10/III 1944 воын Ефремов Виктор, приговоритӧма виӧмӧ, коді лоӧ 24/III 1944 воӧ. Прӧщайтлӧй, дона другъяс да ёртъяс, но кула миян радейтана Рӧдиналӧн делӧ вӧсна. Олӧй ставныд, кутӧй йитӧд партизанъяскӧд. Но эмӧсь йӧз, кодъяс губитӧны сёясӧн бур йӧзӧс. Прӧщайтлӧй, другъяс. Ефремов».

Тайӧ стенъяс вылысь жӧ ми аддзим Боря Хохловлысь медбӧръя кывъяссӧ:

«Тайӧ конураас вӧлі пуксьӧдӧма Хохлов Борисӧс.

Навек, друзья мои, прощайте,

Прости меня, родная мать.

Родные, вы не забывайте,

Здесь мне придется погибать».

Со ещӧ гижӧд:

«Тані пукаліс Зоя Рухадзе 10/III 1944 восянь»... тыдалӧ, абу удитӧма помавнысӧ.

А со миян подпольщик, типографияысь печатник:

«Шевченко Михаил. Симферополь, Сакскӧй, № 12. Навернӧ, Марс вылӧ. 22/III 1944».

«Тані пукаліс медбӧръя минутаяссӧ учительница Драгомирова. 2/XI 1944 во. Джанкой».

«Семенченко Шура, 20 арӧса, пӧгибнитіс рӧдина вӧсна. Висьталӧй рӧднӧйяслы, медым отомститісны ме вӧсна, пиӧй вӧсна. Бахчисарай, Пӧжарнӧй, № 15».

«Муса пиӧй, Женичка, прӧщай, муса Женичкаӧй, талун менӧ лыйласны. Нуӧд менсьым делӧӧс, эн предавайт некодӧс, ло Рӧдиналӧн патриотӧн. Грудина Ольга».

Люда висьталіс, мый Грудина пукаліс сыкӧд ӧти камераын.

Люда ӧзталіс истӧг бӧрся истӧг, а ме бӧрді да гижалі, гижалі тайӧ стенсьыс быд кыв.

И друг мыйкӧ нелючки кажитчис меным: кутшӧмкӧ помавтӧм кывъяс...

«Пӧгибниті Рӧдина вӧсна, прӧщайтлӧ... (черкнитӧма) да став боевӧй ёртъяс отомститӧй миянӧн кисьтӧм вир вӧсна... Миянӧс предайтісны... (черкнитӧма)».

Уна гижӧдъясысь вӧлі черкайтӧма быдса фразаяс.

— Кор ме волі татчӧ первойысь, ставыс вӧлі, — шуис Люда. — Унаӧн вӧлі гижӧмаӧсь, коді найӧс предайтӧма.

Со кор ме аслам став виръяйӧн куті чувствуйтны — карӧс мездӧма, но тыш эз помась! Ӧд ветлӧдлӧ жӧ миян пӧвстын, миян уличаяс кузя, кодкӧ, кодлы ковмис котӧрӧн воны вирӧн резӧм тайӧ уль стен дорӧ да черкайтны лыйлӧм йӧзлысь медбӧръя кывъяссӧ!

Менам корӧм серти, правда, сёрмӧм бӧрын, керка дорӧ вӧлі сувтӧдӧма охрана.

Ме пыр жӧ муні «Красный» совхозӧ, кӧні немецъяслӧн вӧлі лӧсьӧдӧма концлагерь да застенокъяс.

Ме аддзылі ичӧтик комната: пӧтӧлӧксянь ӧшалӧны крукъяс, джоджыс металлическӧй, джодж улас — топка. Неылын нёль юкмӧс, кытчӧ шыблалӧмаӧсь шойяссӧ. Ӧні юкмӧсъяс местаын сувтӧдалӧма памятникъяс гестапоын мучитӧмъяслы.

Ми аддзим шойяссӧ Вася-сапожниклысь, Зоя Рухадзелысь, художник Барышевлысь, Виктор Кириллович Ефремовлысь да уна мукӧдлысь.

Людалы верӧсыслысь шойсӧ эгӧ петкӧдлӧй. Сійӧ вӧлі думайтӧ, мый Викторсӧ эз пытайтны, а сійӧс вӧлі сэтшӧма уродуйтӧма, мый сӧмын паськӧм сертиыс ми вермим сійӧс тӧдмавны.

Ми почестьясӧн дзебим ассьыным геройясӧс-патриотъясӧс. Мед некор оз кус сӧветскӧй йӧз сьӧлӧмъясысь на йылысь паметь.

Немецъясӧн арестуйтӧм сӧветскӧй йӧз пӧвстын, кодъясӧс мездіс Краснӧй Армия, вӧлі колхозница Послушная.

Сійӧ висьталіс, мый март дас кыкӧд лунӧ на дінӧ камераӧ тойыштісны нывбабаӧс. Сійӧ шатлаліс кыкнан кияснас юрас кутчысьӧмӧн. Послушная уськӧдчӧма нывбаба дінӧ, вайӧдӧма сійӧс наръяс дорӧ да водтӧдӧма аслас местаас. Мӧд луннас нывбаба воӧма ас садяс, сійӧ вӧлӧма Александра Андреевна Волошинова.

Сійӧ висьталӧма, мый гестапоын сійӧс талялӧмаӧсь сапӧгнаныс, топӧдавлӧмаӧсь тискиясӧн морӧссӧ, улас кӧрт шарикъяс пукталӧмӧн. Шарикъясыс вӧлӧм пырӧны яяс да вешталӧны ордлыяссӧ. Сійӧ зэв ёна мучитчӧма сы вӧсна, мый некор нин оз аддзыв ассьыс писӧ. Александра Андреевна велӧдӧма арестованнӧйясӧс, кыдзи кутны асьнысӧ допросъяс вылын, зільӧма найӧс гажӧдыштны, лыддьывлӧма наизусть Пушкинӧс.

Кор Волошиноваӧс нулӧмаӧсь допрос вылӧ, старукаяс юрбитӧмаӧсь сы вӧсна, медым сійӧс эз пытайтны.

Ӧтчыд сӧветскӧй авиациялӧн налёт дырйи, самолётъяслысь жургӧмсӧ да бомбитӧмлысь йиркӧмсӧ кылӧм бӧрын, Александра Андреевна кыпӧдчӧма да пондӧма сьывны «Землянка». Охранникъяс уськӧдчӧмаӧсь да нуӧдӧмаӧсь сійӧс. Камераӧ бӧрсӧ сійӧ абу нин волӧма.

Колхозница Послушнаякӧд беседасӧ гижис лейтенант Леонид Волошинов, «Мусялӧн» пиыс, коді локтӧма вӧлі аддзӧдчывны бать-мамыскӧд.

Сӧмын ӧні удайтчис миянлы тӧдмавны и Беленков ёрт йылысь, кодӧс вӧлі кольӧма подпольнӧй удж вылӧ психиатрическӧй больницаын стӧрӧж ним улын, кодкӧд меным сідзи и эз удайтчы йитчыны. Сійӧс виӧмаӧсь немецъяс став мукӧд душевно-больнӧйяскӧд ӧтлаын. Тӧдмалі мыйсюрӧ и Семирхановъяс йылысь. Шамиль Семирханов воши вӧрысь немецъясӧн вӧр сыналігӧн. Сёрӧнджык сійӧс аддзылӧмаӧсь гестапоын, но абу заключённӧйӧн. Шамильлысь батьсӧ Имам Семирхановӧс сӧветскӧй властьлӧн органъяс лыйлісны Долетовлысь семьясӧ предайтӧмысь.

Первой лунъясас жӧ ме чукӧрті став подпольщикъясӧс, да найӧ висьталісны, кыдзи действуйтлісны миян патриотическӧй группаяс немецъясӧн отступайтігӧн.

Вася Бабийӧс аслас диверсантъяскӧд вӧлі ыстӧма партизанъяслӧн штабӧн карӧ, медым Гитлер чужан лун кежлӧ взорвитны казинолысь здание. Но апрель дасӧд лунӧ немецъяс заводитісны паническӧя отступайтны. Колӧ вӧлі пыр жӧ та йылысь юӧртны партизанъяслы. Ребята гусялісны вӧвъяс: Яша Морозов да Витя Долетов скачитісны вӧрӧ донесениеӧн, а Вася решитіс вежны ассьыс плансӧ. Сійӧ йитчис «Анодийкӧд», получитіс сы пыр немецкӧй костюмъяс да оружие, кодъясӧс вӧлі гусялӧма патриотъясӧн немецкӧй госпиталь зданиеысь, да юкис ассьыс диверсантъяссӧ кык группа вылӧ. Ӧтиыс вӧчис засада Севастопольскӧй шоссе вылӧ да бырӧдаліс отступайтысь немецъясӧс. Мӧдыс сувтіс посъяс видзӧм вылӧ, кодъясӧс немецъяс дасьтісны взорвитны.

Ребята разминируйтісны да спаситісны куим ыджыд пос да уна телеграфнӧй сюръяяс.

Сійӧ жӧ лунъясӧ найӧ лэдзисны листовка население дінӧ чукӧстчӧмӧн не сетны немецъяслы жугӧдны карсӧ.

«Анодий» аслас патриотическӧй группакӧд спаситіс сотӧмысь школалысь здание.

Мельничаын уджалысь подпольщикъяс вӧчӧмаӧсь здание пытшкас маскируйтӧм караульнӧй камера. Сэні найӧ нуӧдӧмаӧсь гуся дежурствояс, медым вундавны проводъяс, кыдзи сӧмын немецъяс заводитасны минируйтны мельничасӧ.

Немецкӧй начальник пондылӧма нуны дас кык машина пызь, но шофёр Киселёв «разоружитӧма» став машинаяссӧ. Шофёръяс пышйӧмаӧсь. Немецъяс мунӧмаӧсь пызьтӧг. Подпольщикъяс гижӧмаӧсь ворота вылас немецкӧй кыв вылын «Мельнича минируйтӧма». Воысь подрывнӧй команда бергӧдчӧма бӧр, чайтӧмӧн, мый ставсӧ вӧчӧма мӧд частьӧн.

Вӧлі спаситӧма кыксё ветымын тонна нянь.

«Савва» мунӧм бӧрын сарабузскӧй подпольнӧй организацияӧн веськӧдліс В. А. Массунов, кличка серти «Заря». Кор Краснӧй Армия матысмис кар дінӧ, подпольщикъяс петісны каменоломняясысь да панісны немецъяскӧд кось.

Воинскӧй лазаретъяс кольӧмаӧсь вӧлі бӧрӧ передӧвӧй частьясысь. Подпольщикъяс котыртісны каменоломняясын госпиталь сё морт вылӧ. Найӧ нуалісны раненӧйяссӧ веськыда бой мунанінысь.

Неуна водзынджык Симферополь мездытӧдз театрлӧн патриотическӧй группаса членъясӧс: Барышевӧс, Чечёткинӧс да артистъясӧс Добромысловӧс, Перегонецӧс, Яковлевӧс вӧлі арестуйтӧма гестапоӧн.

Но театрлысь зданиесӧ спаситіс вӧля вылын кольӧм подпольщик, коді уджавліс костюмернӧйын — Елизавета Кучеренко да бутафорскӧй мастерскӧйысь пӧрысь рабочӧй, Сӧветскӧй Союзса Геройлӧн батьыс, Андрей Сергеевич Карлов.

— Немецъяс ӧзтісны книжнӧй магазин, коді вӧлі миян зданиеын, — висьталіс бӧрын Кучеренко. — Биыс шыбитчис миянӧ. Театрын — некод. Колӧ кусӧдны, а Карлов — пӧрысь морт, оз вермы вылӧ кайны. Театркӧд паныд оліс сценавывса рабочӧй Яша Бугаенко. Ме котӧрті сы ордӧ: «Сотчам! Отсав уберитны сценасӧ!» Немецъяс охраняйтӧны уличладорсяньыс, а ми Яшакӧд писькӧдчим здание пытшкӧ дворсянь. Заводитім кусӧдны. Тшынысла сьӧкыд нин вӧлі лолавны.

Ӧти немец век жӧ пырис прӧверитны — ӧзйис-ӧ театр. Ме самӧй вӧлі босьта стенӧ ӧшӧдӧм шлангсӧ. Немец кӧсйис менӧ лыйны, но сэки чукӧстісны уличасянь. Немец кучкис меным чужӧмбанӧ да котӧртіс. Пӧжарсӧ миянлы удайтчис кусӧдны, и вит сюрс костюм, кодъясӧс вӧлі дзебӧма торъя комнатаӧ, колисны дзоньӧн...

Регыд Симферополь мездӧм бӧрын «Мам» — Антонина Иванова ним вылӧ воис письмӧ:

«Чолӧм Натырбов сиктсянь!

Лэдзӧй меным висьтавны ассьым биа пӧсь чолӧм да юӧртны тіянлы сы йылысь, мый ме ловъя да дзоньвидза, ӧні ола гортын, уджала комбайнерӧн.

Терпитны вермытӧг ме виччыси, кор мездасны тіянлысь картӧ, медым ӧдйӧджык гижны тіянлы письмӧ. Кӧсъя ме юӧртны, коді гижӧ тіянлы письмӧсӧ, медым ті энӧ сомневайтчӧй.

Гижӧ тіянлы Петров Николай Дмитриевич. Тётя, терпитны вермытӧг, виччыся вочакыв да мӧд письмӧын ыста фото.

Ог вермы ме висьтавны тіянлы, кыдзи благодаритӧ тіянӧс мамӧй. Висьталӧй месянь ребяталы ичӧтик приветӧн.

Крепыда-крепыда окала тіянӧс лыдтӧг.

Чолӧмӧн. Коля».

Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ ичӧтик Коля Петровыс, кодлы «Мам» отсаліс пышйыны военнопленнӧйяслӧн лазаретысь.

«Мамлӧн» вӧлі ещӧ ӧти интереснӧй встреча.

— Кыдзкӧ Кондратьева ордын ме аддзыси орденъяса том капитанкӧд, — висьталіс бӧрынджык «Мам», — сійӧ пукаліс да виччысис, кор ме локта.

«Оланныд-выланныд, — шуӧ. — Тӧданныд?»

«Ог, ог тӧд».

«Ме — капитан Костюк. Помнитанныд военнопленнӧйяслысь госпитальсӧ, Коля Петровӧс?»

«Но ті вӧлінныд старик, тошкаӧсь?»

«Ловзи! — сералӧ. — И томми ас йӧз дорын».

Унатор йылысь сёрнитім. Прӧщайтчигӧн капитан шуис:

«Действуйтінныд ті нинӧмысь повтӧг, рискуйтінныд олӧмнад. Сідзи и синмӧ чеччис, мый ті — настоящӧй сӧветскӧй йӧз, кодъяс дасьӧсь юрӧн жугӧдлыны ворота, медым сӧмын мездыны миянӧс!»

— Эгӧ вермӧй ми мӧд ногӧнсӧ... — прӧстӧ шуис «Мам».

Партиялӧн обком бердын вӧлі лӧсьӧдӧма Крымса подпольнӧй организацияяслӧн делӧяс кузя комиссия. Ме сдайті симферопольскӧй подполье йылысь отчёт да заводитчи гижны тайӧ книгасӧ.