ЕДЖЫД ВО

ПЕРВОЙ ЮКӦН

I

Дінъёль пос вомӧн гӧнитіс вӧла. Кык судта рӧзваля доддьын пукалысь маличаа морт, пос вуджӧм мысти, сувтіс додь шӧрас да куим-нёльысь швучкис сюмыс плетьӧн. Вӧлыс ляпмунлі, нюжавліс, кыккокйыв кутіс лэбны Даньтыла чой паныд. Додь бӧрсяньыс Мылдінсянь пыр на вӧтчис сьӧд пон да ӧні коли бӧрӧ, воши рытъя пемыдас.

Даньтыла юрйылын вӧлаысь туй бокӧ чеччыштіс мунысь. Доддьын сулалысь зэлӧдіс вӧжжисӧ:

— Тпру-у!.. Тайӧ тэ, Петыр Ӧлександрӧвич?

Вӧлыс джӧм сувтіс. Туй бокысь, лым толаысь петіс морт да, кокъяссьыс лым пыркнитігмоз, воськовтіс додь дорӧ:

— Ме. Муртса эн таляв... Повзьӧдін!..

— Пемыд да эг казяв, Петыр Ӧлександрӧвич. Вай пуксьы ӧдйӧджык. Мем висьталісны, важӧн нин пӧ петӧмныд гортсьыд да чайті, мися, Сойваӧдз, буракӧ, ог су. Тэрмӧдышті вӧлӧс.

— Ме ӧд, Микайлӧ Кӧнстантинӧвич, подӧннад надзӧн ветла, — доддьӧ пуксигмоз Кӧсьта Мишкалы вочавидзис Сандрӧ Петыр. — Сэсся эг жӧ и тэрмась, виччыси тэнӧ, суас, мися, да ӧтлаын каям Сойваӧдзыс, сёрнитыштны удитам.

— Унаӧн нин кайисны? — юаліс Мишка.

— Вӧла квайт-сизим пановтісны нин.

— Кымынӧс нӧ корин?

Сандрӧ Петыр недыр чӧв оліс, кыпӧдчылӧмӧн видзӧдліс бӧрӧ, сэсся гӧлӧссӧ чинтӧмӧн чӧвтіс:

— Кори морт дас витӧс. Мельников эськӧ унджыкӧс индаліс, но ме эг ставсӧ юӧрт, мед оз паськав. Ме весиг карса Митрейӧс ни Сюзь Миколайӧс, ни Юсь Викторӧс эг кор. Первой ас костын колӧ тӧлкуйтны да вӧлисти йӧз дінӧ петны.

Кӧсьта Мишка зэв збыльысь вочавидзис:

— Веськыда вӧчӧмыд, Петыр Ӧлександрӧвич. Первой ас костын колӧ сёрнитны. Ставсӧ гӧгӧрбок артыштны. Гашкӧ, оз на и артмы нинӧм...

— Тэ повзин нин? — торкис Сандрӧ Кӧсьта Мишкаӧс...

— Делӧыс абу сыын... Ме мӧдторйысь пола.

Кӧсьта Мишка орӧдліс сёрнисӧ, тракнитіс вӧжжисӧ да, Сандрӧ Петырланьӧ юрсӧ бергӧдӧмӧн, заводитіс:

— Мужикъясыд, Петыр Ӧлександрӧвич, ме ногӧн, оз кыпӧдчыны. Ме вель унакӧд нин сёрнитлі да зэв на этша аддзи миян дор сувтысьсӧ. Заводитла висьтавны, мися, регыд ставӧн тшыгӧсь колям, мися, сӧвет властьыд ставсӧ мырддялӧ, ставсӧ рӧзӧритӧ, мися, важӧн царь дырйиыд лӧсьыдджык вӧлі, а найӧ воча: лӧсьыд пӧ, дерт, вӧлі тіянлы, озыръяслы... А ӧні пӧ асланым власть дай тшыгсьыд пӧ ог полӧй, абу нин пӧ ӧд первой. Бырӧдам пӧ став озырсӧ, сэки пӧ, война помассяс да, пӧтӧсь лоам, овмӧдчам. Сё збыль, тадзи сёрнитӧны, — помаліс Кӧсьта Мишка.

Сандрӧ Петыр бара недыр чӧв оліс, сэсся, пеля шапкасӧ пыдӧджык вӧйтігмоз, шуис Кӧсьта Мишкалы:

— Тэ, Микайлӧ Кӧнстантинӧвич, дзик на челядь вежӧра. Дӧзмы кӧть эн, а тайӧ збыль. Тэ дзик прӧстӧйторсӧ он гӧгӧрво, он куж сёрнитны мужикъясыскӧд. Кад нин гӧгӧрвоны, мый мужик оз сувт сӧвет властьлы паныд. Мӧдарӧ. Сійӧ ловсӧ пуктас сӧвет власть вӧсна, а первой тэа-меаӧс джагӧдас. Накӧд колӧ кужӧмӧн сёрнитны. А кужӧмӧн сёрнитӧмӧн ӧні мылдінса мужикӧс зэв кокниа позьӧ кыпӧдны. И кыпӧдны не сӧвет властьлы паныд, а Морозовлы, Суворовлы, Пищик Петыр Сенялы паныд, кыпӧдны эжваса ямщикъяслы паныд. Эжваысь ӧні воис витсё вӧла дорысь унджык — Ляпинӧ няньла мунӧны. А колӧ висьтавны, мый локтісны мылдінсалысь овмӧссӧ нуны, мый краснӧйяс пышйыны кӧсйӧны да сьӧрсьыс нуны мылдінсалысь эмбурсӧ. А мужикыд гортас кольӧ, Мылдінас, сійӧ некытчӧ оз мун гортсьыс, сідзкӧ, белӧйяс улӧ сюрӧ. А коді оз кӧсйы сувтны миян дор — повзьӧдны: он кӧ отсав, он кӧ сувт краснӧйяслы паныд — белӧйяс воасны да лыйласны. Сэсся мӧдар боксянь кӧ шуны, оз и ков ставсӧ кыпӧдныс. Коді надёжнӧй, найӧс кыпӧдны, коді краснӧй дор — сыысь гусьӧн вӧчны, а коді шӧрӧвыйын — сійӧс повзьӧдны...

— Но и юр тэнад, Петыр Ӧлександрӧвич. Ӧні ме кужа кыдзи кодкӧд сёрнитны. Ӧні ме эска. Артмас миян. Ме...

Кӧсьта Мишлӧн ори сёрниыс. Додьсӧ шыбӧлитіс да кыкнанныс увлань юрӧн сунісны лым пиӧ. Ёрччигтырйи пыркӧдчӧм бӧрын найӧ пуксисны доддьӧ да бура дыр кежлӧ вӧйтчисны асланыс мӧвпъясӧ.

Ывлаыс лӧнь, ӧти шы оз кыв. Сӧмын вӧв кок шыыс жмуткӧ туй южас. Лым туктаясӧн тырӧм пуясыс туй бокас быттьӧ чӧла бергӧдчӧны-видзӧдӧны мунысьяс вылас, а пыдіджыкса пуясыс, кажитчӧ, тшӧтш котӧртӧны, панласьӧны вӧлаыскӧд.

Регыд вӧр помасис. Заводитчисны Сойвасалӧн муяс. Лым пиысь вуджӧр моз тыдыштӧны йӧр потшӧсъяс, шуштӧма ляпвидзӧны пемыд рынышъяс.

Дзирдалан зарни кодзувъяс вылӧ чатӧртчӧмӧн Сандрӧ Петыр вомгорулас броткӧ:

— Ывлаыс кӧдзыд кӧсйӧ лоны бара.

Кӧсьта Мишка очмис да водзӧ нуӧдіс:

— Январь тӧлысь на муртса помасис да кӧдзыдыд, дерт, на лоӧ.

Сёрнитігкості найӧ воисны Ыджыд Сойва сиктӧ.

Ыджыд Сойва сулалӧ Сойва ю керӧс йылын, Эжваӧ петан туй вылын, Мылдінсянь дас километр сайын. Ыджыд Сойвалӧн сӧмын нимыс ыджыд. Пӧката керӧс йылын сэні весиг комын керка абу.

Сикт шӧрвыяс базвидзӧ ӧтмӧдарӧ сигӧра ыджыд выль керка. Сы дінӧ и сувтісны Кӧсьта Мишка да Сандрӧ Петыр. Тайӧ керкаыс Кӧсьта Мишкалӧн.

Кильчӧ вылын налы паныдасис шабура том морт.

Керкаӧ пырӧм мысти Кӧсьта Мишка первой кималасӧн тупкаліс ӧшиньяссӧ ӧдеялӧясӧн да пасьясӧн. Сэсся ӧзтіс еджыд дӧраӧн вевттьӧм пызан вылын сулалысь ыджыд лампа да вӧлисти заводитіс пӧрччысьны. Сандрӧ Петыр отсаліс Мишкалы ӧшиньяс тупкавны, ачыс кык пӧв видлаліс, мед ӧти югӧр оз усь ӧшинь пыр ывлаӧ, сэсся, пасьсӧ пӧрччӧм бӧрын, жилет зепсьыс перйис ыджыд карманнӧй часі да, стрелкаяс вылӧ видзӧдігмоз, шуис:

— Час джын мысти локталасны. Сарйон, колӧ лоны, тані нин. Сійӧ кутас сулавны кильчӧ ӧдзӧс дорын.

— А сійӧ тӧдӧ, кодъясӧс лэдзны?

— Тӧдӧ.

— Ме мыйкӧ Сарйонлы омӧля эска. Сійӧ пыр коммунистъяс пӧвстын бергалӧ дай уджалӧ военкоматын.

— Тэ, Микайлӧ Кӧнстантинӧвич, бара веркӧса видзӧдан. Он мӧй тӧд Сарйонлысь мӧвпъяссӧ? Сылӧн юрас сӧмын ӧтитор: корсьны кӧть ичӧтик чин. Чин вылӧ сійӧ асьсӧ и гӧтырсӧ вузалас. Уджавны сылы дыш. Краснӧйяс ыджыд чинӧ оз пуктыны дай ичӧтсӧ оз сетны. Военкоматын сійӧ зэв ичӧт чери. Сарйон аддзысьлӧма Мельниковкӧд. Сійӧ сёрнитӧма, кӧсйӧма унтер чин сетны, петкӧдлас кӧ асьсӧ. А военкоматын уджалӧм вылӧ эн видзӧд, Мельников ачыс сэн уджалӧ.

Кӧсьта Мишкалы бара лои сӧгласитчыны Сандрӧ Петыркӧд. Мишкалы кажитчӧ, мый Сандрӧ Петыр ставсӧ тӧдӧ, ставсӧ сылӧн арталӧма водзвыв. Та вӧсна Мишка син водзын Сандрӧ Петыр зэв ыджыд, зэв мывкыда морт. Та вӧсна жӧ Мишка и оз дӧзмы Петыр вылӧ, кор сійӧ шуӧ Мишкаӧс челядь вежӧраӧн. Мишка зільӧ гӧгӧрвоны Сандрӧ Петырӧс, велӧдчӧ сы дінын.

Кильчӧ ӧдзӧсӧ игӧдчӧм торкис сёрнинысӧ налысь. Сандрӧ Петыр петіс посводзӧ. Кӧсьта Мишка сэк кості восьтіс ыджыд шкап да ваяліс сэсь пызан вылӧ сулея дас кымын самӧкур, ыджыд тасьті тыр сола чери — ком да сьӧмга, куим-ӧ-нёль ыджыд сиг черинянь, кык тасьтіын налим пӧк, кык тӧрелка тыр шаньга да ид пирӧг. Мишка вӧчӧ ачыс. Гӧтырсӧ сійӧ асывнас на лэччӧдіс Мылдінӧ, мед керкаын эз лоны лишнӧй синъяс да пельяс.

Недыр мысти Сандрӧ Петыркӧд керкаӧ пырис Сарйон. Порогсӧ воськовтігӧн на сійӧ нетшыштіс юрсьыс шапкасӧ, восьтіс гӧрд юрсӧ да, порог улас сувтӧмӧн, гораа здоровайтчис Кӧсьта Мишкакӧд.

Пызан вылын дзирвидзысь вина сулеяясыс ӧзтісны Сарйонлысь мылькъя синъяссӧ, гӧрдӧн мавтыштісны косіник чужӧмсӧ. Сійӧ жергӧдіс табакысь вижӧдӧм пиньяссӧ да вӧв гӧрӧгтӧм моз серӧктіс.

— Гӧ-гӧ-гӧ... — но водзӧ нинӧм эз шу, а гашкӧ, и эз лысьт шуныс. Сандрӧ Петыр гӧгӧрвоис Сарйонлысь номсалӧмсӧ, нетшыштіс пробкасӧ ӧти сулеяысь, кисьтіс сэсь гудыр самӧкур стӧкан тыр:

— Виссарйон Николаевич, юышт вай тайӧс да закусит! Шоныдджык лоӧ сулавныд.

— Ы-гы-гы! — бара гӧрӧктіс Сарйон да лолыштлытӧг ректіс стӧкансӧ. Пӧкйӧн закуситӧм бӧрын Сарйон петіс посводзӧ.

Кӧсьта Мишка видзӧдліс тыр пызан вылӧ да чӧвтіс:

— Буракӧ, ставыс лои. Закусит, Петыр Ӧлександрӧвич!

Сандрӧ Петыр нинӧм воча шутӧг кисьтіс стӧкан джын самӧкур, пӧрӧдіс вомас, чегис пирӧг пом да исыштӧм бӧрын вель дыр рӧмидзтіс. Сэсся сулеяяс вылӧ видзӧдіг аслыс моз шуис:

— Уна юны талун оз позь. Ыджыд делӧ панам.

Посводзын кыліс кок шы. Сэсся ӧдзӧсын мыччысис кузь усъяса, ичӧтик тошка, ӧчкиа чужӧм. Первойсӧ Сандрӧ Петырлы кажитчис, мый куш ӧти чужӧмыс и ӧшалӧ сынӧдас ӧдзӧс сайын. Синъяссӧ читкыртӧмӧн вӧлисти аддзис, мый локтысьыс кузь сьӧд тулупа, да зэв сьӧкыд торйӧдны сійӧс посводзса сьӧд пемыдсьыс. Петыр тӧдіс Скороходовӧс да здоровайтчигмоз воськовтіс сылы паныд.

Скороходов — Мылдінса лесничӧй. Важӧн нин сійӧ олӧ Мылдінын, дас вит жыръя патераын, яй да вый пытшкын туплясьӧмӧн, кыдзи йӧзыс шуӧны, да взятка босьтӧмӧн. Стӧча кӧ шуны, взяткасӧ сійӧ вӧлі оз ачыс примит. Аддзас кӧ вӧлі туисӧн вый либӧ кольк вайӧм, либӧ мешӧкын пӧтка вайӧм — пыр и вӧтлас морттӧ... кухняӧ, кӧні туиссӧ либӧ мешӧксӧ ректӧны Скороходовлӧн слугаясыс. Скороходов сёрнитӧ мужикыдкӧд сӧмын туис либӧ мешӧк ректӧм бӧрын либӧ деньгаа киӧн здоровайтчӧм бӧрын. А коді нинӧмӧн оз козьнав, сійӧс ӧти здукӧн тодмышкалӧны лесникъяс да ещӧ шуалӧны чуньнаныс индалӧмӧн: «Со енмыс, со царыс, а со тэныд ӧдзӧсыс!» Скороходов патераын и ӧні на, сӧвет власть дырйи, сюрс ӧкмыссё дас ӧкмысӧд воӧ, эмӧсь стенъясас царлӧн портретъяс, сӧмын портретъяссӧ сійӧ ӧні ӧшлӧма пыді жыръясӧ. Скороходов оз вермы миритчыны сӧвет властькӧд. Царскӧй властьӧс кындзи сійӧ нинӧм оз признайт. И ӧні белӧйяслӧн матысмӧмыс сылы кажитчӧ монархиялӧн ловзьӧмӧн.

Сандрӧ Петыр отсаліс Скороходовлы пӧрччыны тулупсӧ да руч ку пасьсӧ, индіс места ен ув пельӧсӧ да вӧзйис шонтысьны самӧкур чашка. Скороходов, дерт, эз ӧткажитчы, аксігтырйи ректіс да закуситіс налим пӧкйӧн. Сэк кості керкаӧ пырисны ещӧ кыкӧн: Мыл мӧдлапӧлысь купеч пи Василько Петыр да Кӧсьта Мишкалӧн свӧяк, вичко старӧсталӧн зять, Парась Иван. Василько Петыр деревича кодь чукля кокъяснас котшӧдіс пызан дорӧ, ыджыд гӧрба нырнас исыштіс сола чери дука сынӧдсӧ, заводитіс варовитны Скороходовкӧд, а Парась Иван пуксис свӧякыскӧд орччӧн. Парась Иван военнӧй гимнастёркаа, сьӧд юрсиа, пелькиник сьӧд усъяса, ӧшӧдчӧм синкымъяса — бокисянь видзӧдан да кажитчӧ, быттьӧ сідзи и лӧсьӧдчӧ конйыштны, пурны. Арлыднас сійӧ том на, но петкӧдлӧ асьсӧ степеннӧйӧн, торъя нин сы бӧрын, кор Мыл мӧдлапӧлӧ пуктіс свӧякыслӧн кодь жӧ ыджыд керка да ордйис на ещӧ свӧяксӧ — керкасӧ вӧчис чардакӧн.

Недыр мысти керкаӧ пырисны ӧти-мӧд бӧрся: чердыньса купеч Смольников, Кӧрӧг Ӧсип, Йигӧ Ӧлексан — мылдінса купеч, Василь поп — Мельниковлӧн шурин, мылдінса купеч Пищик Иванлӧн пи, да мукӧд.

Сандрӧ Петыр синкым пырыс видзӧдіс пырысьяс вылӧ да пинь пырыс сӧдзӧдіс:

— Ме тіянлы висьталі, мися, локны колӧ торйӧн, ӧткӧн-ӧткӧн. А ті? Ыж чукӧр моз ставӧн ӧтпырйӧ!

— Ми, Петыр Ӧлександрӧвич, торйӧн локтім, но чукӧрмим тан нин, Сарйонкӧд венӧ воим, — заводитіс дорйысьны Кӧрӧг Ӧсип. Бара ӧдзӧс воссис. Тэрмасьӧмӧн воськовтіс порог вомӧн кучик тужуркаа, векньыдик чужӧма, ичӧтик рудов усъяса, ар комына морт.

Пукалысьяс ставӧн чеччисны, копыртчыштлӧмӧн здоровайтчисны пырыськӧд.

Пырысь видзӧдліс килутшас кӧрталӧм часі вылӧ, чӧвтіс:

— Муртса эг сёрмы. Морозов да Пищик Петыр Сеня пикӧ воштісны: Якшаӧ наступайтан план пӧ колӧ ӧні жӧ вӧчны... Ӧдва и мынтӧдчи. Ставныс нин чукӧрмисны? — бергӧдіс юрсӧ Сандрӧ Петырланьӧ.

— Ставыс, Иван Федосеевич. Сэсся некод оз лок. Позьӧ заводитны.

Иван Федосеевич Мельников локтіс пызан дорӧ, ёся чеччӧдліс синъяссӧ ӧти вылысь мӧд вылӧ, быттьӧ кӧсйӧ аддзыны не чужӧмсӧ, а пытшкӧссӧ, мӧвпъяссӧ. Сэсся кабурсьыс перйис нагансӧ, пуктіс пызан вылӧ, ещӧ тывйыштіс синъяснас ставнысӧ да заводитіс чинтӧм гӧлӧсӧн:

— Господа! Ми талун чукӧртчим ыджыд сёрни вылӧ. Ме чайта, тайӧ сёрниыс некытчӧ оз пет, сійӧс некод оз кывлы, а код пинь кості петас, сылы пинь костӧдыс жӧ пырас этайӧ нагансьыс пуляыс. Гӧгӧрвоид?

— Сэтшӧмсӧ, Иван Федосеевич, татчӧ некодӧс абу корӧма. Ставыс вылӧ позьӧ надейтчыны, — шуис Сандрӧ Петыр.

— Тайӧс, Петыр Ӧлександрӧвич, быдӧнлы колӧ нырас тшупны, — урчитіс Мельников. — Йӧзасяс кӧ миян сёрниным, ставыс киссяс и ставнымлы пом воас.

Мельников судзӧдіс самӧкур сулея, нетшыштіс бумага пробкасӧ, пӧрӧдіс чашкаӧ. Самӧкур булькӧдчӧмӧн киссис. Сулеяяс дінӧ гӧгӧрбоксянь чургӧдчисны кияс, а сэсся пызан гӧгӧрыс кутіс булькӧдчыны да тронякывны. Чашка ректӧм бӧрын Мельников водзӧ висьталіс:

— Краснӧйяслӧн помыс тыдалӧ нин. Но сійӧ помсӧ колӧ ещӧ матыстыны. Кадыс та вылӧ ӧні медся бур, медся шогмана. Мӧдысь татшӧм кад оз ло. Белӧйяс матынӧсь, сӧмын чукӧст найӧс...

Водзӧ Мельников висьталіс краснӧйяслӧн ичӧт вын йылысь, видіс быд ногыс краснӧйяссӧ. Сэсся бара сувтліс сы вылӧ, мыйла буретш ӧні кадыс медся шогмана. Гӧлӧссӧ лэптӧмӧн, кинас ӧвтчигтырйи сійӧ висьталіс:

— Коммунистъяс кӧсйӧны Ляпинысь нянь петкӧдны, нуны пӧ колӧ Краснӧй Армияӧ, гӧль крестьянаӧс вердны. Тайӧ няньсӧ нуны Мылдінӧ воис нин витсё саяс вӧв.

Джӧмдыштлӧм бӧрын Мельников горӧдіс:

— Оз позь сетны тайӧ няньсӧ! Мед тшыгъялӧны красноармеецъяс, и рабочӧйяс, и гӧль крестьяна. Тайӧ лунъясӧ жӧ колӧ вӧчны переворот. Сэк не сӧмын няньыс, но и став вӧлыс миянлы сюрӧ. Эн вунӧдӧй: Ляпинын 250 сюрс пуд нянь. Сійӧс сетны Москвалы, Ленинлы — оз позь! — помаліс Мельников, ещӧ пӧрӧдіс чашка джын самӧкур да, быгзьӧм вомкӧтшъяссӧ чышкалігтырйи, пуксис улӧс вылӧ.

— Го-спо-да, — нюжӧдіс Сандрӧ Петыр. — Ӧні гӧгӧрвоид, мый могысь тіянӧс чукӧртім? Мыйӧн тась разӧдчам, ковмас кыпӧдны мужикъясӧс. Нӧрӧвитны водзӧ оз позь. Колӧ заводитны. Мужикъяслы колӧ висьтавны, например, мый тайӧ витсё вӧлаыс оз Ляпинӧ няньла мунны, а Мылдінӧ локтісны крестьяналысь став скӧтсӧ да овмӧссӧ нуны. Колӧ висьтавлыны, кыдзи комиссаръяс крестьянаӧс нӧйтісны, сӧмын Йигӧ Ӧлексанӧс да Пищик Иванӧс эн казьтыштӧй...

Василь поп торкис Сандрӧ Петырӧс. Сійӧ ёна нин гажа. Мортыд ньӧтчыд оз удзав, сылы винаыд век медуна сюрӧ. Кирган гӧлӧснас сійӧ заводитіс:

— Чӧвлы, чӧвлы! Ме висьтышта, братие! Господь тшӧктіс истребитны тайӧ гӧрд комиссаръяссӧ. Найӧ ен тӧдтӧмъяс, ӧбраз водзын шапка оз босьтны ни меным оз копрасьны. Висьталӧй быдӧнлы, мый Пищик Петыр Сеня вичкоын куритчис, осквернитіс святӧй вичкосӧ...

— Абу пӧ куритчӧма да, — сюйыштіс кодкӧ.

— Тэ ӧд, Василей батюшко, куритчылан жӧ вичкоад! — сералігтыр содтіс Кӧрӧг Ӧсип.

Василь поп бугжыльтчыліс сы вылӧ да тшӧтш кутіс серавны ставныскӧд:

— Ме ӧд кӧть и куритча, алтарсьыд менӧ некод оз аддзы, Яким Вась стӧрӧжысь кындзи. А сійӧ ачыс тшӧтш куритчӧ, да некодлы оз висьтав.

— Куритчӧмнаныд и ставнад. Висьталӧй мый кужад ставсӧ. Мужикӧс быд ногыс колӧ скӧрмӧдны сӧвет власть вылӧ, коммунистъяс вылӧ. Скӧрмӧдтӧг найӧс кыпӧдны он вермы. И колӧ, мед найӧ полісны миянысь. Коді оз сувт миян дор — сылы смерть. А мужикӧс кыпӧдтӧг миянлы власть оз сюр, — скӧра помаліс Скороходов.

— Рӧзӧритісны миянӧс дзикӧдз, — кыліс Смольниковлӧн бӧрдӧм сора коддзӧм гӧлӧс.

Чукля кокъяс йылас сувтіс Василько Петыр. Гӧрба нырсӧ чышкыштӧм бӧрын сійӧ восьтіс вомсӧ:

— Пароходъясысь пӧ зӧлӧтникъяссӧ кӧсйӧны нуны, мед белӧйяслы оз сюр. Мый ми сытӧг вӧчам пароходъяснас, мый кужам висьтавны кӧзяеваыслы — Черныхыслы, огӧ кӧ кужӧй видзны сылысь пароходъяссӧ?

Дыр эралісны, быд боксянь арталісны да воисны ӧти кывйӧ. Мельников тадзи кӧрталіс став сёрнисӧ:

— Сӧвет власть миянӧс быд боксянь топӧдӧ, олан туй оз сет. Конфискуйтӧ пароходъяс, босьталӧ керкаяс, оз лэдз тӧргуйтны, мырддьӧ тӧваръяс...

Василь поп дульсмӧм синъяссӧ кӧсӧйтліс Мельников зятьыс вылӧ да пыкыштіс:

— Тӧвартӧ мырддьыны эськӧ дудки. Менам батьлӧн тӧварыс гуын, вӧр шӧрын. Этша босьтан...

— Тэ, батюшко, коддзӧмыд! — ӧлӧдіс Сандрӧ Петыр. Мельников водзӧ нуӧдӧ:

— Комбедъяс ректісны йӧртӧдъяссӧ прамӧй крестьяналысь, казакъясӧс медавны оз лэдзны, лоӧ гусьӧн видзны, рӧдня пыдди. Эксплуатируйтны пӧ ог лэдзӧ, шуӧны. Гӧльяслы пӧ отсавны колӧ. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, збыль пуксис рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власть. Миянӧс некытчӧ оз сибӧдны. Сӧветад Сир Ӧлексанъяс да Пищик Петыр Сеняяс; ӧтиыслӧн няньыс сёйныс абу, мӧдыс нэмсӧ казакын уджаліс. Со мый выйӧдз воим...

Мельников дугдыштліс висьтавлӧмысь, бара тывйыштіс синъяснас пукалысьясӧс, босьтіс пызан вылысь нагансӧ, грӧзитчӧмӧн лет-лет керис сійӧн:

— Ӧти туй миян коли: путкыльтны сӧвет власть.

Пукалысьяссянь кыліс ошкана мурӧстӧм. Мельников перйис зепсьыс бумага листъяс да, на вылӧ видзӧдӧмӧн, висьталіс, мыйсянь заводитны, кодлы кытӧні колӧ лоны, мый вӧчны, индіс тшӧтш, кодлы кутшӧм чин сетны, кодӧс мыйӧн наградитны, урчитіс, кодъясӧс арестуйтны, кодъясӧс лыйлыны.

Помас Мельников содтіс:

— Менӧ, господа, первойсӧ тшӧтш ковмас арестуйтлыны, мед оз гӧгӧрвоны миянлысь кыпӧдчӧмнымӧс.

Кыпӧдчӧмас Мельников оз на тырвыйӧ эскы. Сылы аслас юрыс меддона вӧлі. А тадзнас сійӧ вӧлі арталӧ: «Оз кӧ удайтчы — ме ловъя коля, ӧд менӧ мукӧдъяскӧдыс жӧ тшӧтш арестуйтасны...»

Югдан водзвылас гуся собрание вылысь ӧткӧн-ӧткӧн разӧдчалісны некод тӧдлытӧг. Найӧ мунісны крестьяна пӧвстӧ, мунісны казармаӧ ылӧдлыны, шызьӧдны, кыпӧдны йӧзӧс сӧвет властьлы паныд.

II

Резь ув чегӧм шыӧн трачкакылӧ ывла кӧдзыдыс. Керка трубаясысь кыпӧдчӧны джуджыд тшын сюръяяс да гудыртӧны сӧдз сынӧдсӧ. Чусалан шонді небыдика ворсӧ гӧрд югӧръяснас да быттьӧ мавтышталӧ енэжсӧ кельыдгӧрд рӧмӧн. Еджыд лым шапка улын сулалысь керкаяс костӧд шонді югӧръясыс инмӧны ӧшиньясӧ да ыджыд кӧчьясӧн чеччӧны волялан туй юж вылӧ, алмазӧн дзирдалӧмнас читкыртӧны ветлысь-мунысьяслысь синъяссӧ. А кӧдзыд пӧль быттьӧ сералӧ омӧлик шонді югӧръяс вылас, клопкакылігтыр кыӧ гыӧрысь узоръяс ӧшинь стеклӧяс вылын.

Тайӧ кӧдзыд асывнас дзонь час чӧж нин Пильӧ Петыр ӧшинь улас доддялӧ ассьыс шыр гӧна вӧвсӧ, сӧмын додь вожъясыс пыр на туй юж вылын куйлӧны. Петыр лэптас кырссьытӧм додь вож пӧвсӧ, босьтас киас льӧм пу мегыр да, вугралысь вӧлыслы «тпру-тпру» кайтӧмӧн, заводитлас пысавны мегыр помсӧ гужйӧ, но мыйӧн кылас неылын велӧдчысь красноармеецъяс отрядса командирлысь команда: «К бою готовсь!» — и мегырыс и додь вожыс усьӧ Петыр киысь, доддясьӧмыс вунӧ. Пон ку кепысьяса кияссӧ шевгӧдӧмӧн сійӧ бура дыр шензьӧ:

— Ӧд жӧ кутшӧм лада артмӧ! Командирныс некодӧс на эз лӧсыштлы бан бокас, а кужӧны нин! А миянӧс кутшӧма кульлісны пель боканым, кор тадзи жӧ велӧдісны Костромаын!

Пильӧ Петыр ас ногыс видзӧдӧ красноармеецъяс велӧдчӧм вылӧ. Петырлӧн юрас сӧмын салдатъясӧс велӧдӧм, сӧмын офицеръяслӧн салдатъясӧс нӧйтігтырйи муштруйтӧм, кыдзи и асьсӧ сійӧс «велӧдлісны». Петырлы пӧшти быд лун вӧлӧм ликмӧ, и медся — роч кыв тӧдтӧм понда. Офицер мыйкӧ горӧдас, а Петыр оз гӧгӧрво да мӧд ног вӧчас, либӧ сёрмӧмӧн, мукӧд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын. Сэки и сюрӧ Петырлы либӧ пель бокас, либӧ щӧка лыас, либӧ час-мӧд ружье улын сулавны.

Петырлы зэв кажитчӧ кулакӧн шенасьтӧм тайӧ командирыс, а торйӧн нин, кор роч кывйӧн сетӧм командасӧ висьталӧ комиӧн. Петыр вӧлисти заводитіс гӧгӧрвоны уна сикас команда, а Костромаын вӧлі дзик мӧд ног.

Но Пильӧ Петыр этшатор вӧлі гӧгӧрвоӧ — некутшӧм собрание вылӧ ни митинг вылӧ сійӧ эз ветлыв, политика йылысь сёрнияс вӧлі оз кывзы. Мукӧддырйиыс эськӧ и кажитчӧ сэтшӧм сёрниыс, но оз лысьт кывзыныс, полӧ зятьсьыс, Йигӧ Ӧлексанысь. Сійӧ оз тшӧкты. А Йигӧ Ӧлексанӧс не кывзыны оз позь. Ӧд сійӧ медозыр мортыс сиктын.

Пильӧ Петыр моз жӧ нимкодясигтырйи видзӧдӧны отряд велӧдчӧм вылӧ челядь, нывбабаяс, мужикъяс. Казарма дінӧ локтӧмаӧсь батьяс да мамъяс, кодъяслӧн пияныс велӧдчӧны тышкасьны белӧйяскӧд, видзны Октябрлысь завоеваниеяссӧ, дорйыны том Сӧветскӧй республикаӧс интервентъясысь да белогвардеецъясысь: асыввылын — Колчакысь, войвылын — англичанаысь, кодъяс босьтісны нин Кардор. Босьтісны Усть-Цильма да кайӧны Печора кузя вывлань.

Интервентъяс зільӧны йитны войвыв фронтсӧ асыввыв фронткӧд, медым писькӧдчыны Вятка да Вӧлӧгда пыр Москваланьӧ, медым пӧдтыны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс вир пиын.

Меставывса кулакъяс отсӧгӧн интервентъяс заводитісны шыркнитны вир кисьтан петлясӧ и Коми му вылын. Коми уджалысь крестьяна сувтісны паныд интервентъяслы. Коми му пасьта артмисны фронтъяс. Ӧти татшӧм фронт лои и Мылдінын 1919 воӧ. Татчӧ зырсьӧны белӧйяс. Чердыньладорсянь воӧны нин Порог сиктӧдз колчаковецъяс, а Печора кывтыдсянь — англичана. Паськыд Печора ю пӧлӧн карнан моз чукыльӧн нюжӧдчӧм, джуджыд лым пиӧ вӧйӧм Мылдін сикт шӧрын, казарма дінын, водз асывсянь велӧдчӧ Суворовлӧн отряд. Суворов ачыс велӧдӧ красноармеецъясӧс лыйсьыны, штыкӧн зурйӧдлыны, цептӧ разӧдчыны, наступайтны. Суворовлӧн лэчыд том гӧлӧсыс поткӧдӧ ывла кӧдзыдсӧ: «В атаку на белых бандитов за мно-о-ой!..» Красноармеецъяс чеччыштӧны лым пиын куйланінысь да винтовкаяснысӧ чургӧдӧмӧн уськӧдчӧны котӧртны водзӧ «ура!» горӧдӧмӧн.

Пильӧ Петыр тшӧтш чургӧдіс кияссӧ да, кокъяснас тэрыба тапикасигмоз, ыршасис:

— Ы-ы! Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!

Пильӧ Петырлы паныда керка бокын рӧзваль додь бӧжын куритчысь мужик дінӧ тапиктӧ пеля шапкаа, руд ной эжӧда пася, сера гын сапӧга морт. Додь дорӧ вотӧдз сійӧ бергӧдчывлӧмӧн сувтліс бура дыр кежлӧ отрядлань банӧн да, синкым пырыс видзӧдӧмӧн, шӧпкӧдіс:

— Ӧти, кык, куим... кызь сизим... кызь кӧкъямыс... Сё кык матӧ лоӧ.

Сэсся ки пӧвсӧ кепысь пытшсьыс перйылӧмӧн, гаровтігмоз шылькнитіс усъяссӧ, гыжйыштіс христослӧн кодь руд вожа тошсӧ да матыстчис додь бӧжын куритчысь дінӧ:

— Тэ нӧ кытчӧ мунны лӧсьӧдчан, Ӧндрей?

— Ме кӧсъя вӧлі гортӧ кайны, Петыр Ӧлександрӧвич, да... — Няр Ӧндрей, кыдзи сійӧс вӧлі тӧдӧны йӧзыс, джӧмдіскодь. Сійӧ воськовтіс Сандрӧ Петыр дінӧ да вашкӧдӧмӧн юаліс:

— Кывлін Порогсьыд, Петыр Ӧлександрӧвич?

Сандрӧ Петыр видзӧдліс Няр Ӧндрейлы синмас, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны: збыль али шутка. Сэсся гӧгӧр видзӧдліс, эм-ӧ кодкӧ матын, да нюдзиника лапйӧдліс:

— Мый нӧ, выльтор эм?

Няр Ӧндрей бара вашкӧдіс:

— Тӧрыт белӧйяс уськӧдчылӧмаӧсь...

— Но?!

— Бой вӧлӧма. Унаӧн усьӧмаӧсь. Ӧлешка Василь пӧ ичӧтыс, доброволецыс, пленӧ сюрӧма белӧйяслы. Оз тӧдны, ловъя абу...

Сандрӧ Петыр торкис Ӧндрейӧс:

— А кысь кывлін тайӧс?

— Телепон пыр сёрни кывзі почта вылын.

— Мельниковлы висьталін?

— Ӧні самӧй сы ордӧ мунны лӧсьӧдчи, но тэнӧ аддзи...

Сандрӧ Петырӧс быттьӧ плетьӧн кучкисны — чепӧсйис да, ыджыд ныр розь пӧвсӧ зэвтӧмӧн, кияснас ӧвтчигтыр, шердйис сикт кыр йывланьӧ.

Чигаркасӧ чунь помъяснас пыдзралігмоз Няр Ӧндрей чӧвтіс:

— Аслам колі ветлыны Мельников дінас.

— Мый нӧ броткан? — друг торкис Ӧндрейӧс дзоркодь паськыд тошка морт.

Няр Ӧндрей бергӧдіс юрсӧ локтысьланьӧ.

— Сідз, Ӧсип Петрович...

— Мельниковӧс эн аддзыв? — бара юаліс Ӧндрейлысь Кӧрӧг Петыр Ӧсип.

— Эг.

— Код морӧ сійӧ мунӧма, — скӧракодь кутіс чӧвтавны Кӧрӧг Ӧсип. — Гортас ветлі — абу, военкоматын — абу. Чайті, мися, тані. Бара жӧ оз тыдав.

Кӧрӧг Ӧсип матыстчис Ӧндрей бердӧ да юаліс:

— Выльтор нинӧм абу?

Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын Ӧндрей вочавидзис:

— Порогын бой вӧлӧма...

— Порогын?

— Тӧрыт рытнас.

— Збыль?

— Дерт, збыль.

Кӧрӧг Ӧсип друг вӧйи аслас мӧвпъясӧ, кутіс артавны:

— Порогын! Сё верст сэтчӧдз. Аски-аскомысь вермасны татчӧ воны. Тайӧ лунъясӧ кӧсйӧны Эжваӧ петкӧдны пароходъясысь машина частьяс...

— Кутшӧм пароходъяс? — лэптіс гӧлӧссӧ Ӧсип.

— Он мӧй тӧд кутшӧм? Машина частьяссӧ нуӧны, мед пӧ белӧйяслы оз сюр. А машинатӧгыд мый пароходсьыс? Ветлам вай, корсьлам Мельниковӧс. Сійӧ вермас нюжӧдны частьяс ыстӧмсӧ.

Кӧрӧг Ӧсип да Няр Ӧндрей дзурликтісны мир туй кузя кывтыдланьӧ. Сэки жӧ налы паныдӧн рӧдйӧн дзужгисны гыӧрзьӧм вӧлаяс. Велӧдчысь красноармеецъяс весьтӧ недыр сувтлӧм бӧрын, найӧ бӧр бергӧдчисны рӧзваль додь дорӧ. Доддьын эшкын улын пукалысь шынеля морт ки пӧвнас вештыштіс эшкынсӧ, пиняс курччӧмӧн пӧрччис кепысьсӧ, ӧвтыштіс ки пӧвнас жӧ:

— Видза коляд, ёртъяс!

Суворов медводз казяліс доддьын пукалысьясӧс, горӧдіс отрядыслы: «Вольно!» да котӧртіс додь дорӧ. Сы бӧрся котӧрӧн жӧ кытшалісны додьсӧ красноармеечьяс, нюмъялігтырйи чургӧдісны кинысӧ доддьын пукалысьлы:

— Бур туй, Исаков ёрт!

— Оз ло кӧдзыд шынель кежсьыд?

— Ӧдйӧджык бурдӧдчы!

Додь ныр бокын сулалысь ямщик стрӧга лэптыштліс сӧвика сойсӧ:

— Но, но, ті! Ёна эн нетшкӧй, висьӧ мортыс!

Вашъялігтырйи, небыдика, видзчысьӧмӧн Исаков сетӧ ки пӧвсӧ красноармеецъяслы:

— Ог кынмы... Бурда. Регыд бӧр локта тіянлы отсӧг вылӧ выль отрядӧн...

Исаковлӧн ранитчӧма шуйга киыс. Сійӧ аслас отрядӧн 1918 вося арӧ, йи кутӧм бӧрын, мӧдӧдчис Урал гӧра сайӧ. Сэні, Ляпинын, вӧлі 250 сюрс пуд нянь. Тайӧ няньсӧ колӧ вӧлі вуджӧдны Урал гӧра сайсьыс, медым сійӧ эз сюр белӧйяслы, а воис том Сӧвет республикаӧс дорйысь красноармеецъяслы да уджалысь йӧзлы.

Тайӧ нянь дінас Ляпинӧ сэки жӧ вӧлі нюжӧдӧма ассьыс кисӧ Колчак. Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым Ляпинӧ воны водзджык Колчак дорысь; мед кӧть мый эз ло, а няньсӧ сэсь босьтны, вуджӧдны Урал вомӧн. Няньсӧ вуджӧдны вӧлі дасьтӧма уна сё вӧв и Печораысь и Эжваысь.

Исаковлӧн отрядыс вуджис Аранеч сиктсянь Урал гӧра сайӧ, вуджис кыксё ветымын километр тайга пыр да мунігмозыс метр судта лымйӧд ыджыд обозлы туй писькӧдіс. Но Ляпинӧдз ачыс Исаков эз во.

Сійӧ воис Урал сайса медводдза сиктӧ, Шекуринскӧйӧ, да узьмӧдчис мудзӧм отрядыскӧд. Войнас Исаков отряд вылӧ уськӧдчис белӧйяслӧн отряд. Бой дырйи Исаков ранитчис, но сійӧ эз падмы. Ранасӧ кӧрталӧм бӧрын выльысь уськӧдчис бандитъяс вылӧ аслас отряд водзвылын, вӧтліс бандитъяссӧ сиктысь. Сӧмын водзӧ мунны эз вермы отрядыскӧд, лои бӧр бергӧдчыны Щугӧрӧ, торйӧдчыны отрядсьыс, коді аскинас жӧ босьтіс Ляпин сиктсӧ став няньнас да заводитіс вуджӧдны няньсӧ Щугӧрӧ.

Исаков тӧлысь кык куйліс Щугӧрса больничаын. Но кынталӧм ранаыс эз бурд. Лои вӧлӧн мӧдӧдчыны Сыктывкарӧ сизимсё километра туйӧд. Сыктывкарӧ мунігас сійӧ ӧні и аддзысис Суворовкӧд да Суворов отрядса красноармеецъяскӧд. Ляпин босьтӧм йылысь дженьыдика висьталӧм бӧрын Исаков шыӧдчис красноармеецъяс дінӧ:

— Ёртъяс! Ляпинын сы мында нянь, мый сійӧ тырмас дзонь тӧлысь кежлӧ витсё сюрс мортлы. Сійӧ няньсьыс ми вермам джынсӧ ликмӧдны Петроградлы да Москвалы. Сійӧ няньнас лоӧны пӧтӧсь красноармеецъяс и коми и роч уджалысь йӧз. Ляпинысь няньсӧ вель уна нин вуджӧдӧма Аранечӧ, а сэсянь Мылдін пыр колӧ нуны водзӧ. Мӧд туй нянь нуны абу. А нуны колӧ, кӧть мый ло. Нянь нуны тшӧктіс Ленин! Белӧйяс зільӧны орӧдны нуан туйсӧ, зільӧны босьтны Мылдін сикт. Белӧйясӧс Мылдінӧ лэдзны оз позь. Ловнытӧ пуктӧй, но Мылдін эн сетӧй! Пӧртӧй олӧмӧ Ленинлысь тшӧктӧмсӧ!

— Мед олас Ленин! Ура! — накӧсӧн вурӧм гӧрд лентаа шапканас ӧвтыштӧмӧн горӧдіс Исаков.

— Ура-а! — ыджыд вынӧн горӧдісны красноармеецъяс. Суворовкӧд окасьӧмӧн прӧщайтчӧм мысти Исаков ещӧ лэптыштліс шапкасӧ красноармеецъяслы, сэсся пуксис доддьӧ, ямщик отсӧгӧн шебрасис эшкынӧн, тшӧктіс мунны водзӧ. Та кості Кӧрӧг Ӧсип да Няр Ӧндрей дінӧ чукӧртчӧмаӧсь вель унаӧн жӧ, сэтчӧ жӧ бӧр локтӧма и Сандрӧ Петыр. Красноармеецъяскӧд варовитысь Исаковланьӧ юрнас гогнитӧмӧн Кӧрӧг Ӧсип водзӧ висьталіс:

— Тайӧ Исаковыс арнас сикт кузя мунігкості заводитліс менсьым гын сапӧгӧс пӧрччӧдны: шуӧ, отрядлы пӧ колӧ...

— Гын сапӧгъясыд кокад да! — сюйыштіс кодкӧ.

— Ме ӧд абу йӧй — гын сапӧгтӧ эг сет. Шуи, мися, розя, оз шогмы, а ачым бӧрлясӧ пуртӧн розьӧді, кывлі, гын сапӧгъяс пӧ чукӧртӧны да.

— Менсьым тайӧ Исаковыс лызь гоз дай кык гын сапӧг гоз мырддис, — тшӧтш сюйыштіс Сандрӧ Петыр. — Дай куш ӧмӧй менсьым. Кодлӧн мый сюри, ставсӧ мырддис. Став коммунистыс ӧткодьӧсь: Исаковыс, Поруновыс и Мандельбаумыс...

Петыркӧд паныд сулалысь мужик торкис сійӧс:

— Тэ, зон, Петыр Ӧлександрӧвич, абутӧмсӧ висьталан. Мандельбаумъясыд сӧмын Йигӧ Ӧлексанлысь да Пищик Иванлысь контрибуция перйылісны, а крестьянатӧ эз вӧрзьӧдлыны.

— Найӧ нӧ абу крестьяна?! — скӧрмис Сандрӧ Петыр.

Мужик водзӧ тшӧтитчис:

— Кутшӧм нӧ найӧ крестьяна, купечьясыд?

— Коді крест новлӧ сьыліас, сійӧ и крестьянин. А коммунистъясыд пернатӧмӧсь...

Ен нимӧн Сандрӧ Петыр лӧньӧдіс вензьысь мужикӧс. Но сёрниӧ сюйсис мӧд:

— Тэныд нӧ, Петыр Ӧлександрӧвич, лызьыс кытысь вӧлі? Тэ ӧд абу кыйсьысь. Лызь вылас нэмыд на эн сувтлы да?

Петырӧс тайӧ кывъясыс дзикӧдз пузьӧдісны. Сӧмын льӧбъясыс тірмуніны, кывйыс омӧля артмис, эз тӧд мый шуны.

— Тэ нӧ мый? Тшӧтш антикристас гижсин? Эн кывлы, мый висьталіс миссионер Клочковыд? Регыд пом воас антикристъясыдлы. Белӧйяс Порогысь нин петӧмаӧсь...

— Становись! — кыліс Суворовлӧн гӧлӧс. Красноармеецъяс котӧрӧн вешйисны Исаков додь дорысь, сувталісны радӧ. Исаков ещӧ ӧвтыштіс кинас. Ямщикыс вӧтліс вӧвсӧ.

Кӧрӧг Ӧсип букышӧн видзӧдліс ылыстчысь Исаков вылӧ, пинь пырыс сӧдзӧдіс:

— Пыдзыртны эськӧ татшӧмъяссӧ!

— Мед кольччылас ещӧ лун-мӧд кежлӧ, — грӧзитӧмӧн содтіс Сандрӧ Петыр.

III

Февраль нёльӧд лун. Енэжыс тырӧма кымӧрӧн. Лэбалӧ шочиник лым. Ывлаыс ыркыд. Шӧр улича кузя радъясӧн люзьгӧ йӧз. Медводзын мунӧны челядь, школьникъяс, нуӧны ньыв пу лыскысь вӧчӧм сьӧд да гӧрд лентаясӧн гартӧм ыджыд венок. На бӧрвылын коммунистическӧй ячейкалӧн вооружённӧй отряд.

Сэсся красноармеецъяс, рабочӧйяс, служащӧйяс, крестьяна. Мунӧны пӧрысь и том, нывбаба и мужик. Йӧз чукӧръяс весьтын мӧвкъялӧны гӧрд флагъяс. Флаг пу йывъясӧ кӧртавлӧма векньыдик сьӧд лентаяс. Тайӧ траурнӧй демонстрация. Мылдін сиктӧ вӧлисти на воӧма Карл Либкнехтӧс да Роза Люксембургӧс зверскӧя виӧм йылысь юӧр.

Демонстрантъяс костӧд, синъяссӧ кодзлӧдлігтырйи, котралӧ Сарйон. Сійӧ матыстчылас красноармеецъяс чукӧр дінӧ, крестьяна чукӧрын бӧръя радъясын мунысь Сандрӧ Петыр дінӧ, Мельников дінӧ, мыйкӧ шӧпкӧдас налы да бара котӧртас. Сарйон талун асьсӧ медыджыдӧн, медъёнӧн лыддьӧ. Мельников да Сандрӧ Петыр сійӧс индісны талун демонстрация дырйи заводитны восстание — лыйны револьверысь Суворовӧс да Морозовӧс. Котралігас Сарйон унаысь нин кималасӧн видліс бокас ӧшалысь нагансӧ, но Мельников эз тшӧкты заводитны мунігас, шуис: «Сувтасны митинг вылӧ да сэк».

Сарйонлӧн сьӧлӧмыс йӧктӧ, киясыс тіралыштӧны. Сійӧ лыддьӧ нин асьсӧ тӧкӧтьӧ не офицерӧн. Сылӧн заводитӧ збыльмыны важся мӧвп: шедӧдны кӧть кутшӧмкӧ чин. Чин шедӧдӧм могысь сійӧ дась кӧть кодӧс вины.

Демонстрация муніс шӧр улич помӧдз да бергӧдчис бӧр локны ва дор выв улич кузя. Сикт шӧрвыяс сувтісны кытшӧн моз Дякӧн Вась дінӧ. Кильчӧ пос вылӧ кайисны морт вит-ӧ-квайт. Сэні Уральскӧй экономическӧй экспедицияысь начальник Морозов — сьӧд кучик тужуркаа, ичӧтик ёсь тошка; Суворов, Пищик Петыр Сеня, Лео да мукӧд. Йӧз чукӧрмӧм бӧрын Морозов восьтіс митинг. Сійӧ пӧся сёрнитіс Карл Либкнехт да Роза Люксембург йылысь, чуксаліс уджалысь йӧзӧс пуктыны став вын, медым дорйыны Сӧвет республикаӧс, медым чукӧртны став нянь да прӧдукта запасъяс, корсьны да мырддьыны карса и сиктса буржуазиялысь дзебӧм запасъяссӧ.

Морозов бӧрын босьтіс кыв Суворов.

— Ёртъяс! — шуис сійӧ. — Неважӧн пельӧс сайсянь зверскӧя виисны германияса революционеръясӧс: Карл Либкнехтӧс да Роза Люксембургӧс. Найӧ пуктісны ассьыныс ловнысӧ германияса уджалысь йӧзӧс мездӧм вӧсна. Социал-демократъяс предательство отсӧгӧн палачьяслы удайтчис вины тайӧ дона мортъяссӧ. Но палачьяс — капиталистъяс, буржуазия — оз вермыны пӧдтыны уджалысь йӧзӧс. Став мирыс кыпӧдчӧ буржуазиялы паныд. Пролетариат вӧчис нин приговорсӧ капитализмлы. Кӧть и уна жертва лоӧ, уна вир миянлысь кисьтасны, но победаыс миян сайын. Капиталӧс ми бырӧдам помӧдз да став му вылын лӧсьӧдам Сӧветскӧй власть, рабочӧйяслысь да крестьяналысь власть. Ми победитам! Победаас миянӧс веськыда да зумыда нуӧдӧ Ленин — став мувывса уджалысь йӧзлӧн вождь. Ставӧн сувтам белӧй бандитъяслы паныд, пасьвартам найӧс, вӧтлам Порогысь и Якошысь, вӧтлам Чердынь сайӧдз, ог лэдзӧй Колчакӧс сӧветскӧй му вылӧ, ог сетӧй сылы Ляпинӧ чукӧртӧм нянь! Ставӧн сувтам оружиеа киӧн! Ставӧн косьӧ! Ура-а!

Красноармеецъяслӧн воддза радъясыс, велӧдчысьяс, крестьяна ыджыд вынӧн горӧдісны: «Ура-а!» Но красноармеецъяслӧн бӧръя радъясыс да шуйгавылын сулалысь мужик чукӧр эз восьтывны вомнысӧ. Найӧ зумыштчӧмаӧсь, чӧв сулалӧны.

Суворов висьталігӧн Мельников шӧпнитіс Сандрӧ Петырлы:

— Ӧні заводитны оз позь.

Сандрӧ Петыр сувтса синмӧн видзӧдліс Мельников вылӧ, ёрччыштӧмӧн тӧкӧтьӧ эз лӧсӧбты сійӧс. Первой Петырлы юрас воис: «Изменитіс. Ставнымӧс вузаліс. «Оз позь?!» Кор ставсӧ дасьтӧма. Сӧмын коли сетны сигнал, тшӧктыны Сарйонӧс панны! Асывсяньыс нин кодӧс колӧ юӧртӧма, тшӧктӧма лӧсьӧдчыны буретш ӧні кежлӧ, а тайӧ шуӧ: «Оз позь!»

Петыр сюйис кисӧ зептас, чабыртіс наган воропсӧ, пӧлыньтчыштіс Мельниковланьӧ, скӧра юаліс:

— Мыйла?

Мельников бокӧ нуӧдіс Сандрӧ Петырӧс да бара шӧпкӧдіс:

— Он мӧй тӧд, мыйла? Аддзан, кильчӧ вылас сулалысьясыслӧн косканыс тырыс бомба да револьвер ӧшалӧ. А эжваса да роч красноармеецъясыс? Найӧ ӧд некод абу миян дор! А судоходнӧй охранаыс? Ставныс коммунистъяс! И ставныс оружиеаӧсь, ӧти здукӧн миянӧс нырыштасны; нӧрӧвитлыны ковмас. Висьтав Сарйонлы, мед оз заводит.

Мельниковлысь шӧпкӧмсӧ кывзігмоз, Сандрӧ Петыр синъяснас кодзлаліс оружиеа йӧз вылӧ. Ки шамырыс сылӧн личалі, тыртӧм кисӧ кыскис зепсьыс да нетшыштігмоз малыштіс тошсӧ. Сэсся йӧз костті, ӧти-мӧдӧс йӧткалӧмӧн, писькӧдчис Сарйон дінӧ да шӧпнитіс сылы:

— Оз ков. Нӧрӧвитлам.

Суворов бӧрын кыв сетісны Пищик Петыр Сенялы. Матросскӧй шапкасӧ пӧрччӧм бӧрти сійӧ заводитіс:

— Ёртъяс! Карл Либкнехтӧс — германияса пролетариатлысь вождьсӧ — предательскӧя виисны. Но буржуазиялы не кусӧдны революция би Германияысь. Карл Либкнехт да Роза Люксембург местаӧ сувтасны уна дас сюрсъясӧн тышкасьны пролетарскӧй революция дор, тышкасьны коммунизм вӧсна. Тайӧ предательскӧй виӧмыслы воча ми шыбитам Сӧвет му вылысь белогвардеецъясӧс да интервентъясӧс, путкыльтам капиталлысь властьсӧ став му вылысь, лӧсьӧдам быд странаын рабочӧйлысь да крестьяналысь сӧветскӧй власть... Чорыда ковмас тышкасьны. Буржуазия бурӧн оз сетчы. Капиталистъяс, помещикъяс, роч и коми купечьяс да кулакъяс царь правительство юрнуӧдӧмӧн нэм чӧж нартитлісны коми уджалысь йӧзӧс, тшӧгӧдчылісны уджалысь йӧз сьылі вылын, коми уджалысьӧс эксплуатируйтӧмӧн. Сӧветскӧй власть сетіс коми уджалысьяслы равнӧй права, мездіс купечьясӧн да кулакъясӧн эксплуатируйтӧмысь. Ог лэдзӧй бӧр локны буржуазияӧс! Ставӧн сувтам дорйыны ассьыным властьнымӧс! Сӧмын ми асьным, рабочӧйяс, гӧль крестьяна да батракъяс — ӧтвылысь вермам дорйыны властьнымӧс. Йигӧ Ӧлексан да Пищик Иван коддьӧмъяс пыр кутасны зільны мырддьыны властьнымӧс. Найӧ кутасны пурны миянӧс. Найӧ бара кӧсйӧны сизим кучик кульны миянлысь, сизим пӧсь пычкыны. Тырмас. Ме налы дас во чӧж казакын уджалі тшыг нисьӧ пӧт, а найӧ тыртісны ассьыныс зепнысӧ, чӧжисны зарни, тшӧгӧдчисны. Дай ме ӧмӧй ӧтнам. Озыръясыд ставнымлысь кучикнымӧс кульлісны...

Кильчӧ пос помын сулалысь мужик бергӧдіс юрсӧ Эжвасянь Ляпинӧ няньла мунысь ямщикланьӧ да шуис:

— Тайӧ Сеняыс збыльтор висьталӧ. Веськыд морт. Ичӧтсяньыс пыр казакын уджаліс, пыр киссьӧм паськӧма вӧлі, а медбӧръя нянь кусӧксӧ шӧри юкӧ вӧлі да ёртыслы сетӧ. Тайӧ жӧ миянӧс, гӧль крестьянатӧ, котыртіс беднота комитетъясад. Не кӧ тайӧ — уналы тшыг кувны лои. Ӧд став озырыс няньяссӧ дзеблавлісны. Ӧти кусӧк оз вӧлі сетны. А Сеня отсӧгнад корсим ставсӧ. Шань морт тайӧ, Уляшев...

— А сёрнитныс нӧ тадзисӧ кӧні велавлӧма?

— О! Сійӧ квайт во чӧж ветліс. Матрос. Большевик пӧ.

Мужик ланьтыштіс, кывзыштіс Сенялысь висьталӧмсӧ да бара бергӧдчис Уляшев дінӧ.

— Тӧрыт мем Сандрӧ Петыр висьталіс, коммунистъясыд пӧ ставнымӧс рӧзӧритасны, став овмӧснымӧс и скӧтнымӧс пӧ нуасны миянлысь. Тіянӧс пӧ, эжваса ямщикъясӧс, абу Ляпинӧ няньла ыстӧмаӧсь, а Мылдінӧ, крестьяналысь став эмбурсӧ нуны.

— А тэ веритін сылы?

— Ме ог тӧд, веритны абу.

— Ылӧдлӧ. Тэ, сідзкӧ, збыль Ляпинӧ мунан?

— Дерт, збыль. Тані кык сутки шойччим. Ӧд дзонь Эжва вӧлӧк вуджим. Сэсся Щугӧрӧдз куимсё верст саяс.

Кильчӧ пос вывсянь кыліс нораа сьылӧм шы:

«Вы жертвою пали в борьбе роковой...»

Сэтшӧм жӧ нораа, пыдісянь босьтчисны сьывны йӧз чукӧрын. Радъяс мыш сайын Серапионкӧд сулалысь Кӧрӧг Ӧсип броткӧбтіс вомгорулас:

— Сьылӧй, сьылӧй! Асьнытӧ ӧд сьылӧданныд!

Но Серапионысь кындзи Ӧсипӧс некод эз кывлы.

Рӧмдан дорыс митинг вылысь разӧдчисны.

IV

Неыджыд лампа би югзьӧдыштӧ улыс казармаын стен пӧлӧн нюжалӧм кык судта наръяссӧ. Наръяс вылас пӧрччысьтӧг водалӧмаӧсь красноармеецъяс. Найӧ чӧлӧсь. Ӧткымынъяс куритчӧны. Минут дас сайын лыддисны приказ — час мысти мунны фронт вылӧ, Порогӧ. Кажитчӧ, ставныс дасьӧсь. Нопъясыс юр улас. Винтовкаясныс тшем сулалӧны мӧдар стен бокас. Наръяс пӧлӧн водзынджык — еджыд ӧдзӧс. Сэні отрядлӧн канцелярияыс. Ӧдзӧс костӧдыс писькӧдчӧ югыд би югӧр. Казарма шӧрвыяс, наръяслы паныд, петӧ коридор. Коридорсӧ югдӧдӧ кык лампа. Сэні час джын кымын нин ӧтмӧдарӧ тапикасьӧ красноармеец-дневальнӧй Кӧсьта Ӧльӧк, Сойва сиктысь. Но киас сылӧн абу куш штык, а винтовка.

Кӧсьта Ӧльӧк дінӧ пӧв-мӧдысь нин воліс ӧти морт канцеляриясянь, мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы пель водзас. Ӧні бара воліс, шӧпкӧдіс, а помас гораа шуис:

— Смотри, эн зевайт, юртӧ воштан...

Недыр мысти кутісны шӧпкӧдчыны ас костаныс нар вылын куйлысьяс. Пельӧдз воӧны сӧмын ӧткымын кывъяс:

— А оз кӧ артмы?..

— Эн пов...

— Но бӧрас мый лоӧ?..

— Локтас...

— Удитам...

Кӧсьта Ӧльӧк друг равӧстіс:

— Ста-ать!

Коридорсянь шпорыясӧн зёлькӧдчигтыр, тэрмасьӧмӧн муніс канцелярияӧ Суворов. Красноармеецъяс чеччалісны. Но бӧр эз водны, а сідз пуксялісны нар помӧ. Нёль-ӧ-витӧн босьтісны винтовканысӧ да петісны коридорӧ, сувтісны чукӧрӧн посводзсянь пыран ӧдзӧс дорӧ, кутісны шӧпкӧдчыны. Кӧсьта Ӧльӧк дугдіс ӧтмӧдарӧ ветлыны. Сійӧ сувтіс стен бокланьӧ, кыкнан кинас кутчысис винтовкаас да дзоргӧдчӧмӧн кутіс видзӧдны казарма пытшкӧ.

Час ӧкмысын Суворов петіс канцелярияысь, мӧдӧдчис коридорланьӧ, но друг бергӧдчис да бӧр пырис. Мыйкӧ вунӧдӧма. Наръяс вылын пукалысьяс черӧбтісны. Кӧсьта Ӧльӧк лэптыштліс винтовкасӧ, воськовтіс водзӧ пӧв-мӧдысь. Но ставыс бӧр лӧнис.

Кӧсьта Ӧльӧк бӧрыньтчис стен бокӧ. Зумыштчис. Мӧвпалӧ. Юрсьыс оз петны сылы неважӧн шуӧм кывъясыс: «Эн зевайт! Эн вуграв, юртӧ воштан!»

Кӧсьта Ӧльӧкӧс татчӧ эз прӧста сувтӧдны. Сійӧс индіс сылӧн вокыс, Кӧсьта Миш. Сійӧ шуис: «Менам вок вылӧ позьӧ надейтчыны. Сійӧ оз повзьы. Вын сылӧн ошлӧн мында». Сандрӧ Петыр да Мельников аддзисны туянаӧн Кӧсьта Ӧльӧкӧс, сӧгласитчисны. Сандрӧ Петыр ачыс велӧдіс Кӧсьта Ӧльӧкӧс:

— Тэ кутан дневальнӧявны. Кӧкъямыс час гӧгӧрын локтас татчӧ Суворов, олас уна вылӧ час джын. Мыйӧн кутас петны, тэ бытшкан сійӧс штыкнад морӧсас, но сідз, мед весиг горӧдныс оз удит. Кӧсьта Ӧльӧкысь кындзи Мельников тшӧктіс ещӧ морт нёль-витлы сувтны ӧдзӧс дорас.

Регыд Суворов бара кутіс петны казармаысь. Матысмис Кӧсьта Ӧльӧк дінӧ. Кӧсьта Ӧльӧк лэптыштіс винтовкасӧ, но Ӧльӧклӧн синмыс паныдасис Суворов синъяскӧд. Дрӧгмуні киыс. Винтовкаыс уси. Суворов сувтовкерис, гӧгӧрвотӧг юаліс:

— Мый нӧ лоин?

Ӧльӧклӧн кывйыс вошлі. Сэсся пычиктіс:

— Ву-гыр-ті...

Суворов мӧдӧдчис водзӧ, посводз ӧдзӧсланьӧ. Мыйӧн воис ӧдзӧс дорын винтовкаясӧн сулалысьяс весьтӧ, найӧ ставныс ӧтпырйӧ бырскӧбтісны Суворовӧс штыкнаныс. Суворов удитіс на нетшыштны саблясӧ, но керыштны эз нин вермы, сӧмын ӧтилысь нӧбаліс шынель пӧласӧ.

Штыкъяс йылас Суворовлысь шойсӧ петкӧдісны посводзӧ, шыбитісны чуланӧ.

Виысьяс котӧртісны Сандрӧ Петыр дінӧ.

— Ми заводитім. Сэсся мый?

— Заводитід кӧ, колӧ помӧдз нуӧдны. Мунӧй почта вылӧ... Юӧртӧй, мый йылысь тшӧкті... босьтӧй вылыс казарма... Судоходнӧй охрана... — шуаліс Сандрӧ Петыр. А ачыс котӧртіс Мельников дінӧ...

Улыс казармаӧ Сандрӧ Петыр ордсянь локтісны Сарйон да Кӧсьта Миш.

На дінӧ матыстчисны кыкӧн, мыйкӧ шӧпкӧдісны Мишлы пель водзас. Миш индіс чуньнас ӧти вылас:

— Босьт дас салдатӧс да котӧрт почта вылӧ. Эн лэдз некутшӧм юӧр некодарӧ. Юаласны кӧ, висьтав: «Ставыс ладнӧ».

Сэсся мӧдыслы шуис:

— Тэ босьт морт ветымынӧс да пыр веськыда вылыс казармаӧ, кутчысь первой оружиеаныс, мед найӧ куш киӧн кольӧны. А сэн ачыд аддзан, мый водзӧ вӧчны.

Казармаӧ регыд кутісны локтавны мужикъяс, кодъясӧс тшӧктіс юӧртны Сандрӧ Петыр. Серапион сеталӧ налы винтовкаяс Сарйон индалӧм серти.

Кӧсьта Мишка недыр видзӧдіс оружие сеталӧм вылӧ да шуис ӧти шынелялы:

— Юртӧ вылынджык кут! Тэ ӧні салдат, а абу сэтшӧм-татшӧм!

Да, ӧні сійӧ салдат, и абу прӧстӧй салдат, а сӧвет властьлы паныд кыпӧдчысь мятежник, изменник, предатель, бандит. Шынеля салдат, винтовка кватитӧмӧн, котӧрӧн петіс ывлаӧ, мукӧдъяскӧд тшӧтш сійӧ тэрмасьӧ кисьтны вир аслас ёртъяслысь.

Кӧсьта Миш чукӧстіс Сарйонӧс:

— Босьт морт ветымынӧс да мун судоходнӧй охранаӧс арестуйтны. Верман кӧ, зводнӧйӧ пукта, унтер чин сета.

Сарйон бедь моз веськыда сувтіс, ки пӧвсӧ лэптыштіс пель бокас, равӧстіс:

— Слушаюсь, господин...ы...ы, — джӧмдіс, эз куж мыйӧн ыдждӧдны Кӧсьта Мишӧс. Кӧсйис шуны: «Господин капитан», но Миш погонтӧм, а важ чиныс вӧлі сӧмын унтер, капитанӧн шуны оз позь. Ыдждӧдлыны унтерӧн — абу лӧсьыд. Сідзи и эновтіс. Йӧз чукӧркӧд Сарйон петіс казармаысь, веськӧдчис ва дор выв уличаланьӧ, Йигӧ Ӧлексан керкаӧ, кӧні вӧлі олӧ судоходнӧй охрана.

Мятежникъяслӧн первойя отрядыс котӧрӧн кайис гӧра йылӧ да кӧин стада моз уськӧдчис вылыс казармаӧ. Казарма пос помын сулалысь красноармеец чургӧдіс винтовкасӧ, гольскис затворнас, горӧдіс:

— Стой! Пропуск!

Воча кыліс тӧдса гӧлӧс, висьталіс пропуск да содтіс:

— Ас йӧз ставным, он мӧй аддзы.

Часӧвӧй лэдзис винтовка прикладсӧ муӧ да юаліс бара:

— Мыйла нӧ татчӧ чукӧрнас локтад? Мый лои?

Сэк кості арава воис часӧвӧй дінӧдз. Вит-ӧ-квайтӧн уськӧдчисны сы вылӧ, тупкисны вомсӧ, мырддисны винтовкасӧ. Сідз жӧ чукӧрӧн найӧ уськӧдчисны казарма пытшкӧ, тойыштісны бокӧ дневальнӧйӧс, чургӧдісны штыкъяссӧ красноармеецъяс вылӧ:

— Руки вверх! Сдавайся!

Красноармеецъяслы нинӧм эз позь вӧчны, кияснысӧ лэптӧм кындзи. Найӧ эз виччысьны татшӧмтор, эз тӧдны, мый врагыс ас костаныс, мый асланыс «ёртъясныс» чургӧдасны штыкнысӧ налы паныд. Унджыкыс на пиысь вӧлі водӧмаӧсь нин узьны, медым аски асывнас мунны фронт вылӧ. Винтовкаясныс вӧлі сулалӧны стен бокын. Пырысьяс медводз уськӧдчисны сэтчӧ да босьтісны оружиеяссӧ. Кык-куим красноармеец уськӧдчылісны винтовкаяс дінӧ, но зурасисны штыкъяс йылӧ. Ставныс сюрисны. Ставнысӧ разоружитісны. Унаӧс арестуйтісны.

Вылыс казарма лои босьтӧма, красноармеецъяс тӧдлытӧг сюрины пленӧ бандитъяслы.

Мятежникъяс унджыксӧ на пиысь лэччӧдісны тюрьмаӧ. Унаӧс колльӧдісны казармаӧ, кыдзи пленнӧйясӧс, сувтӧдісны на дінӧ часӧвӧйясӧс, мед оз петны ывлаӧ, мед оз пышйыны.

Демонстрация бӧрын Морозов ветліс партийнӧй собрание вылӧ да ёна мудзӧмӧн воис гортас. Ӧдзӧс крукалӧм бӧрын сійӧ кайис чардакӧ, пӧрччысьтӧдзыс сёйис ӧти рудзӧг сукар, сэсся кучик тужуркасӧ ӧшӧдіс улӧс вылӧ да водіс шойччыштны. Собрание вылын сёрнияс йылысь мӧвпъясыс сылӧн вуджисны Ляпинысь Щугӧрӧ нянь вуджӧдӧмӧ, а сэсся тӧдлытӧгыс воис мӧвпъяснас Изьваӧ, кӧні сійӧ вӧлі ссылкаын кӧкъямыс во сайын. Сы син водзӧ сувтіс талунъя кодь жӧ собрание, кӧні сійӧ выступайтіс рефератӧн. Сэсся сылы юрас воис, кыдзи Изьваас нуӧдавліс крестьяна пӧвстын религиялы паныда сёрнияс, торъя нин том йӧз пӧвстын. Татшӧм сёрнияс бӧрас ӧти том морт крещенньӧ асылӧ лэдзалӧма енджаджсьыс став ӧбразъяссӧ да, черӧн поткӧдлӧм бӧрын, ломтӧма пачсӧ. Тайӧ жӧ том мортыс нуис Морозовӧс Усть-Цильмасянь Кардорӧдз вӧлӧн пушнина пиын. Туй чӧжыс Морозов эз пырав керкаӧ, мед оз аддзыв некод, мед оз кутны. Том мортыс додь пыдӧсас кӧр вольясысь вӧчис чом, кытчӧ Морозов вӧлі вермӧ пырны бауӧн. Сэтчӧ сійӧ туй чӧжыс ваяліс сёян-юан, унаысь весиг пӧсь чай петкӧдліс керкасьыс ыджыд кружкаӧн. Аслас чомйысь Морозов петавліс сӧмын войын туйын мунігӧн.

Улыс ӧдзӧсӧ чорыда игӧдчӧм торкис Морозовлысь мӧвпъяссӧ. Морозов котӧрӧн лэччис улӧ, веськӧдчис ӧдзӧс дорӧ крук восьтыны, но мӧвпыштіс:

— Мый нӧ татшӧма игӧдчӧны? Мый лои?

Крук мынӧм мысти ӧдзӧс гурйыв воссис, а ӧдзӧс сайсянь чургӧдчисны штыкъяс. Бӧр пӧдлавны ӧдзӧссӧ сёр нин вӧлі. Штыкъяс пырисны керкаӧ. Ӧти горӧдіс:

— Лэпты киястӧ! Сдайтчы!

Морозов кутчысьліс зепъясас, но сэні нинӧм эз вӧв. Оружиеыс коли чардакӧ. Уськӧдчис чардак поскӧ. Но конйыштісны, кутісны, арестуйтісны.

Митинг бӧрын Пищик Петыр Сеня кытшовтіс сикт джынсӧ, юӧртіс аски асыв кежлӧ дасьтыны вӧвъяс, отрядӧс фронт вылӧ мӧдӧдны. Сэсся Морозовкӧд тшӧтш вӧлі партийнӧй собрание вылын. Гортас пыр жӧ пӧрччысис да ӧдйӧджык водіс, мед аски водзджык чеччыны да мӧдны Порогӧ, фронт вылӧ. Белӧйяс мӧдысь нин волӧмаӧсь Порогӧдз, мӧд бой вӧлӧма. Собрание вылын шуисны: «Ставлы мунны фронт вылӧ, вӧтлыны белӧйясӧс Якша сайӧдз, наступайтны Чердынь вылӧ, медым белӧйяс эз вермыны петны Немдінӧ, Эжва вылӧ». Порогӧдз мунны ковмас сутки. Порог сайын паныдасясны белӧйяскӧд. Найӧс колӧ кытшавны лызьӧн. Сеня талун асывнас сдайтіс отрядлы сё ветымын лызь гоз. Бӧрйӧма нин лызьӧн мунысьяссӧ. Сеняӧс индісны лыжнӧй отрядса комиссарӧн. Аски асыв туйӧ петтӧдз колӧ сёрнитны красноармеецъяскӧд. Колӧ ӧдйӧджык ланьтлыны недыр кежлӧ, шойччыштны. Но ланьтны Сеня оз вермы. Юрас воӧны ӧти-мӧд бӧрся мӧвпъяс. Кажитчӧ, мыйкӧ неладнӧ. Оз гӧгӧрво, мыйла талун лыжнӧй отряд эз пет Порогӧ, а аски асылӧдз нюжӧдісны, кор кадыс оз лэдз нюжӧдчыныс.

Сеня сёрнитіс собрание вылын, висьталіс ассьыс план: талун жӧ вӧвъясӧн мӧдӧдны Порогӧ лыжнӧй отрядӧс, мед сійӧ Порогсянь мунас вӧрӧд Мамыль сайӧ да вундас пышъян туйсӧ белӧйяслысь, а главнӧй вынъяснас Суворов пасьвартас найӧс Порог вевдорын. Но тайӧ планыслы паныд щӧть моз сувтісны Мельников да Сарйон. Мельников висьталіс, мый талун кайны Порогӧ дзик нинӧмла. Белӧйлӧн вын абу зэв ыджыд, Порогысь застава вӧтлыны оз вермыны дай уськӧдчыны оз лысьтны. Найӧс кӧдзыдыс бӧр вӧтлас, сӧмын оз ков тэрмасьны. Лызьӧн кытшовтны найӧс оз жӧ позь, местаыс оз туй. А Мельников ошйысис, сэтчӧс местаяссӧ пӧ ассьыс вит чуньӧс моз жӧ тӧдӧ. И Мельниковкӧд сӧгласитчисны. Сенялысь план эз примитны. Суворов первойсӧ ошкис Сенялысь плансӧ, но бӧрвылас сӧгласитчис Мельниковкӧд жӧ, Мельниковлӧн уна тӧдӧмлы эскӧмӧн. Ас пытшкас Сеня кыліс, мый тані кодікӧ дзугӧ. Но коді? Некутшӧм помка абу кодӧскӧ кыскыны кыв кутӧмӧ.

Посводзын кылісны кок шыяс, орӧдісны Сенялысь мӧвпъяссӧ.

«Кодъяскӧ локтӧны. Тыдалӧ, решитӧмаӧсь мунны Порогӧ», — шуис аслыс Сеня крӧвать вылысь чеччигмоз.

Пемыд посводзсянь мыччысис куим штык да кыліс скӧр гӧлӧс:

— Лэпты киястӧ!

Син лапнитлігкості керкаын лоины морт вит-ӧ-квайт. Уськӧдчисны Сеня вылӧ, тойлалігтырйи петкӧдісны ывлаӧ улыс дӧрӧм-гач кежсьыс, весиг гын сапӧгсӧ кӧмавны эз лэдзны, кӧмтӧгыс нуӧдісны лым вывті комын градуса кӧдзыд дырйи тюрьмаӧ.

Сеняӧс тойыштісны важ правлениеӧ шумӧвӧй ӧдзӧсӧд. Шумӧвӧй пытшкӧссӧ муртса югдӧдыштӧ дзузӧ лампаысь усян гӧрд би. Тшем сулалӧ йӧз, морт сё саяс. Пуксьыны некытчӧ, лабичьяссӧ петкӧдӧмаӧсь.

Сеня гӧгӧрвотӧг видзӧдіс ӧтмӧдарӧ. Казяліс Морозовӧс, матыстчис сы дінӧ да юаліс:

— Мый нӧ тайӧ лои?

Морозов лэптыштіс пельпомъяснас. Син пӧлыс сылӧн бердӧма пыкӧс улӧ. Чужӧмыс ставнас вир.

— Ме ачым ог тӧд, мый лои. Пырисны ме ордӧ шынеля йӧз, арестуйтісны, нӧйтісны, а ӧні со татчӧ вайисны. Мятеж, буракӧ. Белӧйяс Порогсянь воны некыдз эз вермыны. Рытнас на ме сёрниті Порогкӧд телепон пыр.

Сеня бура дыр чӧв оліс. Сэсся скӧра шуис:

— Ставыс тайӧ Суворовлӧн беспечность вӧсна. Кымынысь шулім... А сійӧ тані жӧ?

— Абу. Эг аддзыв.

— А Мельников тані?

— Абу жӧ.

— Сідзкӧ, тайӧ Мельниковлӧн киподтуйыс.

— Да. Ті правӧсь вӧлӧмныд... А ми кывзім Суворовлысь.

— Ланьт! Код сэн сёрнитӧ! — шумӧвӧй ӧдзӧс дорсянь горӧдіс часӧвӧй.

А ӧдзӧсӧд шумӧвӧйӧ пыр тойлалӧны выль арестованнӧйясӧс. Унджыкыс найӧ ӧтпӧлӧсаӧсь, шапкатӧмӧсь. Чужӧмъясныс вирӧсь.

Сеня писькӧдчис йӧз костті ӧшинь дорӧ, чайтіс, мый ӧшиньсӧ позьӧ жугӧдны да сэті петны ывлаӧ. Но ӧшинь улас сулалӧны морт кызь саяс, винтовкаяссӧ ӧшиньланьӧ чургӧдӧмӧн. Ӧдзӧсӧд петан туй сідз жӧ тупкӧса. Коли ӧти: иган сайын виччысьны, дыр-ӧ оз во ӧчередь, дыр-ӧ оз петкӧдны лыйлыны. Унаӧс нин петкӧдісны. А кодӧс петкӧдісны, бӧр некодӧс эз вайны.

V

Мужик чукӧркӧд Сарйон кытшаліс да кыйӧдчигтырйи матыстчис Йигӧ Ӧлексан керка дінӧ. Амбаръяс бердын да ӧграда бокын недыр йӧжгыльвидзӧм бӧрын Сарйон босьтіс вит мортӧс да мӧдӧдчис кильчӧ посланьӧ, а мукӧдыслы шуис:

— Виччысьлӧй тані. Дыр кӧ ог кутӧй петны — тшӧтш пырӧй!

— Паськыд пос кузя кайисны вылыс судтаӧ. Ӧдзӧсъяс игантӧмӧсь. Уськӧдчисны керкаӧ винтовкаяс чургӧдӧмӧн.

Керкаын пызан дорын, лампа би водзын, пукалӧны судоходнӧй охранаысь куимӧн: Лёзин — Кронштадтысь матрос, Лео да ещӧ ӧти. Найӧ самӧй вӧлі решайтӧны, мый вӧчны пароходъясӧн, мыйкӧ дыра кежлӧ кӧ лоӧ отступайтны Мылдінысь. Мукӧд ёртъясыс налӧн пемдӧм бӧрас лэччисны пароходъяс да баржаяс видлыны да эз на воны бӧрсӧ.

Лёзин да Лео лӧня видзӧдлісны штыкъяс чургӧдӧмӧн пырысьяс вылӧ. Кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн Лёзин чеччис улӧс вылысь да рама юаліс:

— Мый тіянлы колӧ?

Мужикъяс шай-паймунісны, бӧрыньтчыштісны ӧдзӧс дорӧ. Воськов-мӧд водзӧ тувччигмоз Сарйон, нагансӧ чургӧдӧмӧн, равӧстіс:

— Лэптӧй кинытӧ! Сдайтчӧй!

Лёзин смела воськовтіс Сарйонлы паныд да бара раминика шуис:

— Кияс лэптыны вермам, но ловйӧн ог сдайтчӧ...

Лёзин кыскис кияссӧ зепсьыс, лэптіс вылӧ. Кыкнан киас сійӧ шамыртӧма бомба. Лео, ки лэптӧм пыдди, чургӧдіс кык револьвер. Лёзин бара шыасис пырысьяслы, кияснас ырыштчигмоз, но сідз жӧ рама:

— Колӧкӧ петӧй ӧні жӧ, а то ставнымлы пом лоӧ!

Лео уськӧдчис Сарйон вылӧ:

— Ак тэ, изменник! Предатель!

Кӧсйис лыйны, но Сарйон вешйис мужикъяс сайӧ, сэсся чепӧсйис посводзӧ, а сэсся веськыда ывлаӧ. Мужикъяс сы бӧрся гири-люкиӧн исковтісны пос кузя.

Леолӧн серамыс пыльсмуні:

— Но и воякаяс, ха-ха-ха! Кӧч сьӧлӧма бандитъяс!

— Тырмас! — чорыда орӧдіс Лёзин. — Серавны некор. Тыдалӧ, восстание. А ми тані нинӧм тӧдтӧг пукалам.

Лёзин кусӧдіс лампасӧ, видзӧдліс ӧшиньӧд.

— Кытшалӧмаӧсь миянӧс. Петны оз позь. Лео, пет зіля, игнав ӧдзӧсъяссӧ.

Ачыс котӧртіс сарайӧ. Ӧдзӧс костӧдыс аддзис куим мортӧс, кодъяс вӧлі кайӧны сарай пос кузя. Лёзин чургӧдіс револьверсӧ, личкыштіс водз чуньнас. Ковгис лыйӧм шы, югзьӧдліс сарай пытшкӧссӧ. Кыкыс чеччыштісны лым пиӧ, пырисны пос улас. Коймӧдыс тірбыльмуні, заводитіс кыссьыны, буракӧ, инмӧма кокас. Лёзин игналіс сарай ӧдзӧссӧ, котӧртіс керкаӧ, кӧсйис ещӧ видзӧдлыны ӧшиньӧд. Но сэк зёль-зёль муніны стеклӧясыс, живкйӧдлісны пуляяс, парйыштісны пӧтӧлӧксӧ.

— Заводитчис, — шуис ёртъясыслы Лёзин. — Ловйӧн ог сетчӧй! Мый дыра вермам — кутчысям. Ӧдзӧсъясӧд пырны оз вермыны: купечыд иганъяссӧ ёнӧс вӧчлӧма. Ӧшиньӧд пырны мӧд судтаад постӧг оз вермыны, а пос кузя позьӧ сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн кайны. Найӧс ми кутам бӧр лэдзавны. Ӧтилы миян пиысь ковмас сарайын овны, мед сарай ӧдзӧсӧд оз пырны, а кыклы — керка ӧшиньяс видзны. Оз кӧ ӧзтыны керкасӧ, отсӧг вотӧдз кутчысям. Дыр кутчысьны Сарйонъяс оз вермыны. Лишнӧй эн видзӧй патроннытӧ. Босьтӧй кык-куим револьверӧн да нёль-ӧ-вит бомбаӧн сьӧраныд.

Пуляяс тшӧкыда жинькйӧдлӧны ӧшиньясӧд, чашйӧдлӧны пӧтӧлӧксӧ. Лыйлӧны кыр горувсянь ӧшиньясас, да пуляясыс ставыс мунӧны пӧтӧлӧкас. Ӧти дзонь ӧшинь эз коль. Керкаыс ывла кодьыс жӧ кӧдзыд лои. Керкаӧ йӧршитӧмъяс пасьтасисны да шочиника кутісны лыйлыны воча. Леолы син улас уси ӧшинь вылын сулалысь гудӧк:

— Сӧтъясыд, ещӧ гудӧксӧ розьӧдласны.

Сувтӧдіс винтовкасӧ стен бокӧ, пидзӧсчаньӧн кыссис ӧшинь дорӧ, судзӧдіс гудӧксӧ да бӧр кыссис стен бокӧдз. Пуксьӧмӧн, кималаснас видлаліс мехъяссӧ:

— Абу на, буракӧ, ранитчӧма.

Басъяссӧ личкыштлӧмӧн паськӧдыштіс мехсӧ. Гудӧк дживӧбтіс. Орчча комнатасянь кыліс Лёзинлӧн гӧлӧс:

— Мый нӧ лоин?

— Гудӧкӧс видлала.

— Эновт. Абу гудӧкасян кад. Гудӧк шыад лыясны.

Топӧдтӧгыс и пуктіс Лео гудӧксӧ стен бокӧ да заводитіс лыйсьыны ӧшинь пыр.

Керкаӧ лыйлӧм ӧтарӧ ӧддзӧ. Лыйлӧны быд боксянь. Лыйлӧны залпӧн и ӧткӧн-ӧткӧн.

Керка пытшкӧссаяс гӧрбыльтчӧмӧн котралӧны ӧти комнатаысь мӧдӧ, видзӧдӧны, мед некод оз пыр ӧшиньясӧд. Асьныс лыйлӧны зэв шочиника. Ывлаыс пемыд, да нинӧм оз тыдав. А тыдавтӧг ёна лыйлыны нинӧмла. Тшӧкыдджыка лоӧ лыйлыны сарайсянь. Сэсянь частӧ уськӧдчылӧны керкаланьӧ вуджӧръяс моз.

Югдыны заводитігас бара тшӧкмис лыйсьӧмыс. Лыйӧм шыяс серти Лёзин арталіс да шуис Леолы:

— Куш кӧ тайӧяс кыпӧдчисны — абу унаӧн. Морт ветымын кымын сӧмын.

— Сідзкӧ, миянкӧд ветымын морт воюйтӧ. Куим багатыр вылӧ уськӧдчисны ветымын гундыр, но нинӧм оз вермыны вӧчны, ставнысӧ шырзям.

— Тэ век тешитчан.

Ывласянь, гӧгӧрбоксянь кыліс «ура» горӧдӧм шы да залпъяс. Лёзин воськовтіс ӧшиньланьӧ тӧдмавны — збыль-ӧ уськӧдчисны. Некод оз тыдав. Сӧмын воськов кызь кымын сайын ыпъялӧны винтовкаясысь бияс. Лёзин чургӧдіс кисӧ, лыйис револьверысь да лӧсьӧдчис бара лыйны. Сэк жӧ залпӧн лыйисны Дякӧн Вась керка вывсянь, воськов комын сайсянь. Лёзинлӧн уси наганыс. Ранитчис веськыд киас. Лео кӧрталіс сійӧс. Лёзин заводитіс лыйсьыны шуйга кинас. Нагансӧ сылысь зарадиталіс Лео. Но регыд и шуйга пельпомас веськалі пуля. Некоднан киыс сылӧн эз кутны уджавны. Керка дорйыны колины кыкӧн.

Мыйӧн югдыштіс, лыйсьӧм лӧнис. Лёзинкӧд сёрнитӧм бӧрын Лео горӧдіс:

— Эй, ті! Кывзӧй! Миян эм ӧти раненӧй. Он кӧ кӧсйӧй вӧрзьӧдны, сійӧ мунас больничаӧ!

Ывласянь кыліс воча горӧдӧм. Костыс матын, да ӧшиньтӧм керкасьыд ставыс кылӧ, кор оз лыйсьыны.

— Мед мунӧ. Раненӧйӧс ог вӧрзьӧдӧй.

Лео смекнитіс синъяснас, кутшӧм ӧдзӧс вылӧ Лёзинӧс лэдзигӧн оз вермыны уськӧдчыны бандитъяс да, окасьӧмӧн прӧщайтчӧм бӧрын, лэдзис Лёзинӧс ывлаӧ. Ӧдзӧссӧ бӧр игналіс.

Колины кыкӧн. Кыкӧн ставыслы паныд. А уна-ӧ ставыс — код тӧдас. Дыр-ӧ лоӧ тадзи овны йӧршитчӧмнас? Дыр-ӧ оз во отсӧг? Кӧнӧсь мукӧд ёртъясыс? Керкаын кӧдзыд. Шынель кежысь дрӧж босьтӧ. Шоныд паськӧм абу. Тулупъяс пароходынӧсь. Ва пельса кынмӧма. Юны нинӧм. Лоӧ пуртӧн жуглыны да йисӧ нёнявны. Сывдыны нинӧмӧн. Шойччыны оз позь. Пыр лоӧ кыйӧдчигтырйи ветлӧдлыны комнатаысь комнатаӧ да сарайӧ, мед оз удитны пырны ӧшиньясӧд либӧ сарай ӧдзӧсӧд.

Кӧдзыдыс ывлаас клопкакылӧ. Керка пӧтӧлӧкыс ставыс гыӧрасьӧма, быттьӧ тӧлысь нин абу ломтылӧмаӧсь.

VІ

Сарйон оз помнит, кыдзи петіс Йигӧ Ӧлексан керкаысь. Очмис сӧмын жытник улын. Кыдзи сійӧ веськаліс жытник улас, оз жӧ тӧд. Пос помын сулалысь мужикъяс аддзылісны, кыдзи Сарйон пробка моз чеччыштіс кильчӧ вывсянь туй юж вылӧ, вольскӧбтіс да уси. Сэсся чеччыштіс, котӧртіс водзӧ гӧрбыльтчӧмӧн, суныштіс жытник улӧ. Сулалысь мужик чукӧр керкаысь пышйӧм мужикъяскӧд тшӧтш ыжъяс моз сявмуніны: коді жытник улӧ, коді кыр горулӧ, коді пывсян сайӧ. Ывла кӧдзыдыс пальӧдіс Сарйонӧс. Сылӧн гораа артмис:

— Кӧні нӧ ме? Мый лои?

— Жытник улынӧсь, — кыліс Сарйон орччӧн куйлысь мужиклысь шӧпкӧдӧм.

— Мый морсӧ нӧ он лыйлӧй керкаас!

Ачыс Сарйон перйис кабурасьыс ыджыд «Смит Висон» да лыйис куимысь дорвыв некытчӧ видзӧдтӧг. Сы бӧрысь тшӧтш кутісны лыйлыны мужикъяс.

— Ті лыйсьӧй, а ме ветла. Петны эн лэдзӧй. Ме регыд локта, — шуис Сарйон орччӧн куйлысь мужиклы да жытник улысь кыссис Йигӧ Ӧлексан амбаръяс костті ӧграда дорӧ, чеччыштіс ӧграда вомӧн да сайласигтырйи котӧртіс казармаӧ.

Казарма канцелярияын пукалісны Мельников, Сандрӧ Петыр, Кӧсьта Мишка да ещӧ кодсюрӧ.

Мельников видзӧдліс Сарйонлӧн быгалӧм чужӧм вылӧ:

— Мый нӧ лои? Ранитчин али мый?

— Ог тӧд, — кашкӧ Сарйон.

— Судоходнӧй охранасӧ босьтін? — гараліс Сандрӧ Петыр чуньяснас пызанӧ таркӧдіг.

— Коді нӧ кӧні лыйсьӧ? — тшӧтш шыасис Кӧсьта Миш.

— Менам отряд лыйсьӧ судоходнӧй охранакӧд, — збодермис Сарйон. — Ме сэтчӧ пыралі вит морткӧд, муртса эз вины. Сэні вылысас морт комын кымын. Ставныслӧн гӧгӧрныс ӧшӧдлӧма бомбаяс, кианыс бомбаяс жӧ. Кык мортӧс ме удиті лыйны, а сэсся лои петны.

— Комын морт, шуан? Кысь нӧ сы мындаыс?

Сандрӧ Петыр синкым пырыс видзӧдліс Сарйон вылӧ. Сарйонлӧн мылькъя синъясыс ещӧ на ёнджыка гӧгрӧсмисны. Сійӧ бара повзис. Повзис аслас пӧръялӧмысь. А пӧръяліс повзьӧмлаыс жӧ. Бӧбъялӧмӧн сійӧ вочавидзис:

— Га-ашкӧ инӧ, э-этшаджык вӧ-вӧлі. Кытчӧ ми пыралім, сэн вит-ӧ-квайтӧн вӧліны, а орчча жыръяс ӧдзӧс пырыс вӧлі зэв унаӧн тыдалӧны. Ме эг лыддьы.

— Кытшав да наступайт! Эн лэдз пышйыны ни ӧти мортӧс! — прикажитіс Мельников.

— Слушаюсь, ваш... — Сарйон лэптыштіс ки пӧвсӧ, гын сапӧг бӧрляяссӧ жмуткис воча, но бара джӧмдіс, эз куж ыдждӧдны Мельниковӧс. Ӧд Мельниковлӧн весиг унтер чиныс абу, прӧстӧй ефрейтор вӧлі, ӧти нашивкаа. Сарйон шурк бергӧдчис да котӧртіс жытник дорӧ.

Сарйон сувтіс Дякӧн Вась керка сайӧ, кольӧдіс кымынкӧ мортӧс дінас, а мукӧдсӧ ыстіс кытшавны Йигӧ Ӧлексанлысь керкасӧ да лыйлыны сэтчӧ залпӧн.

Куритчигмоз лыйсьӧм шы кывзіг Сарйон думайтіс: «Збыль сэні куим морт вӧлі али комын? Вӧлі али эз кодкӧ ӧдзӧс саяс? А, трустыд, кутшӧма повзьӧдіс! Бомбаӧн ырыштчис! Ещӧ эз шыбит да ловйӧн коли. Жытник улӧ пырӧмысь кӧ оз кутны серавны, ставыс ладнӧ. Кӧть и вӧлі ме вӧлӧстювса военнӧй комиссарлы отсасьысьӧн, но тайӧ керкасӧ кӧ босьта — ставыс вушъяс. Кӧсьта Миш ещӧ унтер чин на кӧсйис сетны, а гашкӧ, мӧдысьджык и наградитасны на. А вот кык мортӧс виӧмсӧ эз ков висьтавны. Сэні кӧ сӧмын куимӧн, гӧгӧрвоасны пӧръялӧмӧс. Но куим пытшсьыд кӧ кыкыс усьӧ?! Сэк бара ӧти морткӧд воюйтӧм артмас. Бара неладнӧ».

Бура дыр тадз мӧвпаліс Сарйон, весиг йирмӧг босьтіс. Сійӧ йӧктыны кутіс места вылас, кепыся кияссӧ воча швачӧдіс. Кӧсйис эськӧ ветлыны казармаӧ шонтысьны, но эз лысьт: всё равно бӧр ыстасны наступайтны.

Югдігас Сарйон тшӧктіс кайны кымынкӧ мортӧс Дякӧн Вась керка вылӧ да сэсянь лыйлыны. Ӧтпырйӧ тшӧктіс вӧчны кымынкӧ залп «ура» горзӧмӧн.

Сарйонлы весиг аслыс лӧсьыд лои да мӧвпыштіс ас йывсьыс: «Прамӧй командуйтысьыд тӧдӧ, кыдзи колӧ наступайтны. Коді эськӧ мӧд, меысь кындзи, гӧгӧрвоис керка вывсянь лыйлыны да, «ура» горзігтырйи, залпъяс вӧчны?! Меным эськӧ вот ротаӧн командуйтны! Менам ӧні эм ветымын морт саяс нин...»

Недыр мысти Мельников тшӧктіс дугӧдны лыйсьӧмсӧ. Та бӧрын керкасянь кыліс гӧлӧс, юалӧны раненӧйӧс больничаӧ ыстӧм йылысь. Сэсся и раненӧйыс воис Сарйон весьтӧдз. Сарйон мыйкӧ вашкӧдіс кык шынелялы. Найӧ мӧдісны Лёзин бӧрся. Больничаӧ вотӧдз мунігкостіыс лыйисны сійӧс.

Лун кежлас керка пельӧс сайясӧ Сарйон сувтӧдіс часӧвӧйясӧс да муніс казармаӧ.

— Ӧтикӧс бара бырӧдім, — пыригмозыс висьталіс Сарйон Мельниковлы. — Керка пельӧсъясӧ сувтӧді часӧвӧйясӧс. Некод оз вермы пышйыны, сӧмын войнас ог тӧд кыдзи.

— Вой кежлас колӧ надёжнӧй йӧзӧс сувтӧдны кыр йыв туй вылас.

— Ой, сэні ӧпаснӧ сулавныд, вермасны лыйны. А ылӧджык кӧ сувтан — он аддзы.

Дыр тӧлкуйтісны, кыдзи видзны войнас, мед эськӧ эз пышйыны и мед эз вӧв ӧпаснӧ караулитны. Ставныслӧн зэв дона юрныс, некод оз кӧсйы сувтны Йигӧ Ӧлексан керка ӧшинь улӧ. Медся надёжнӧйӧн аддзисны Петыр Иван Ӧндрейӧс да сылысь писӧ, Ёгорсӧ. Но и найӧ эз сӧгласитчыны сувтны ӧшинь весьтӧ. Пикӧ воӧминсьыс петкӧдіс Сандрӧ Петыр:

— Со кыдзи вӧчамӧй, господа. Ӧшинь весьтас сувтӧдамӧй ӧти арестованнӧйӧс. Войнад кӧть коді лоӧ, найӧ оз тӧдны и петны оз лысьтны. А лыясны кӧ — мед, абу жаль, лыйӧм шыас ми и локтам. Арестованнӧй бӧрсяыс видзӧдны сувтӧдам тайӧ ая-пиасӧ.

Бара дыр сёрнитісны да сӧгласитчисны Сандрӧ Петыркӧд. Ӧшинь весьтӧ шуисны сувтӧдны Пищик Петыр Сеняӧс затвортӧм винтовкаӧн.

Рытнас, пемдӧм бӧрас, Сеняӧс чукӧстісны тюрьмаысь. Ставӧн думыштісны: «Ӧчередь воис талы». Сеня прӧщайтчис да петіс. Сійӧс нулісны горт дінас пасьтасьны, сэсся вайӧдісны Вадорвыв уличаӧ, сетісны киас затвортӧм винтовка да шуисны:

— Мун эстчӧ сувт ӧшинь весьтас да видзӧд, мед оз петны керкасьыс. Лэдзан кӧ — асьтӧ лыйлам. Сёрнитны эн лысьт. Тэнӧ асьтӧ кутасны караулитны.

VII

Час куим-нёль нин Сеня ветлӧдлӧ ӧтмӧдарӧ Йигӧ Ӧлексан ӧшинь улын затвортӧм винтовкасӧ увлань юрӧн пельпом вылас ӧшӧдӧмӧн. Комын градуса кӧдзыдыс писькӧдчӧ паськӧм пырыс, кынтӧ ки и кок, чишкалӧ чужӧм дзибйывъяс. Быд воськовтігӧн кок улас дзурликтӧ туй южыс. Мылдін сиктын важӧн нин кусіны бияс, лӧнисны лунся шыяс. Сӧмын воськов сё сайын Сеня дінсянь кывтыд бокас кылӧ южиктӧм да ывла пемыд пырыс тӧдчӧ кык вуджӧр. Кор Сеняӧс чукӧстісны тюрьмаысь, сійӧ чайтіс, мый петкӧдӧны лыйлыны. Сеня прӧщайтчис, кодкӧд удитіс. Сійӧс колльӧдісны жугыль синъясӧн. Ӧдзӧсӧд петігӧн Сеня медбӧръяысь видзӧдліс на вылӧ да удитіс горӧдны:

— Прӧщайтлӧй, ёртъяс! Эн шогсьӧй! Миянӧс, гашкӧ, и ставнымӧс лыйласны тайӧ палачьясыс, а революцияӧс лыйлыны оз вермыны...

Помавны эз удит. Тойыштісны ывлаӧ. Ӧтпӧлӧсӧн, кӧмтӧг нуӧдісны кык винтовка костын. Патера весьтас сувтӧдісны. Ӧти нуӧдысьыс котӧрӧн пыраліс керкаас, петкӧдіс Сенялысь пальтосӧ, гын сапӧгсӧ да шапкасӧ:

— Пасьтась зіля!

Кынмӧм кокъясӧ гын сапӧг кӧмалігӧн Сеня мӧвпыштіс:

— Ылӧдз, буракӧ, кӧсйӧны нуны... Пасьтӧг оз чайтны воӧдны местаӧдз...

Пасьтасьӧм бӧрын нуӧдісны бӧр тюрьмалань, но эз кежӧдны сэтчӧ. Тюрьма дінсянь локтісны ещӧ кыкӧн. Ӧтиыслӧн киас кык винтовка. Бара нуӧдӧны сикт катыдлань. Сувтісны Юсь Виттор керка весьтӧ. Кыкӧн сувтісны Сенялы паныд штыкъяс чургӧдӧмӧн.

— На, босьт этійӧс, — мыччис Сенялы коймӧд мортыс затвортӧм ни штыктӧм винтовка, — да сувт Йигӧ Ӧлексан ӧшинь улӧ. Кутас кӧ кодкӧ петны сэсь, горӧд, ми тані лоам, а лэдзан кӧ — аслыд пуля. Гӧгӧрвоин? А сёрнитны эн лысьт!

Сеня гӧгӧрвоис. Гӧгӧрвоис, мый абу на ставӧн сюрӧмаӧсь палачьяс киӧ, эмӧсь на водзсасьысьяс. Гӧгӧрвоис, мый судоходнӧй охрана важинас на, и босьтны найӧс оз вермыны, весиг матӧ локны оз лысьтны.

Йигӧ Ӧлексан керка весьтын ӧтмӧдарӧ дзурликасигӧн Сеня пыр мӧвпаліс, мый вӧчны, но петан туй некутшӧмӧс эз аддзы, некутшӧм ногӧн эз артмы чуксавны керка пытшкысь йӧзӧс да пышйыны. Мый вӧчны? Горӧдан, мед петасны, но петігкостіыс виасны, а сэсся сійӧс ӧд кӧинъяс моз кыйӧдӧны кыкӧн. Водзсасьны нинӧмӧн. На дінӧ пырны? Бара жӧ тӧлк оз босьт, колӧ найӧс петкӧдны сэсь. А кымынӧн сэні? Кыдзи-мый вӧчны, медым сэн тӧдісны, коді тані ветлӧ. Дыр тадз Сеня жугӧдіс юрсӧ да видзӧдлывліс то керка ӧшиньясӧ, то Юсь Виттор дінын варликасьысь кык вуджӧр вылӧ.

Друг очмыштіс Сеня да мӧвпыштіс: «Ӧд ог жӧ гӧгӧрво. Кызны колӧ, кызӧмыд абу горзӧм, абу сёрнитӧм».

Сеня заводитіс тшӧкыда кызны, а кызӧм бӧрас ойкнитас либӧ акнитас. Юсь Виттор дінын сулалысь вуджӧръяс торъя нинӧм эз петкӧдлыны. Сеня заводитіс ёнджыка кызны. Недыр мысти керкасянь кылісны воча кызӧктӧм шыяс.

— Тӧдісны!

Сеняӧс вӧлі ставӧн тӧдӧны судоходнӧй охранасаяс. Сеня пыр вӧлі накӧд ӧтлаын. И ӧні тӧдісны. Тӧдіс и Сеня Леолысь гӧлӧссӧ. Но мый водзӧ вӧчны? Кыдзи висьтавны, мед найӧ дась пемыднас петасны керкасьыс? Кытчӧ мунны? Порогын вӧліны белӧйяс. Найӧ, кӧнкӧ, ӧні танӧсь. Эжваӧ? Эжва туй вылын верман сюрны. Сэні ыджыд вӧлӧк, суасны. Туй бокӧд лызьтӧг мунны оз позь. Ӧти туй — Печора увлань. Сэні миян полк. А гашкӧ, весиг найӧ локтӧны Мылдін вылӧ? Дай сэні уна сикт эм...

Но кыдзи висьтавны?

Недыр мысти Сеня заводитіс ньӧжйӧник сьывны. Сеняӧс кыйӧдысьяс бара нинӧм эз гӧгӧрвоны. Сеня заводитіс гораджыка. Кыйӧдчысьяс бара чӧлӧсь. Сэсся Сеня заводитіс сьывны роч кыв вылын. Судоходнӧй охранаса ёртъясыс вӧліны ставыс рочӧсь:

«Я здесь стою с винтовкой без затвора,

Пою затем, чтоб услыхали вы...

Немедля кутайтесь вы простынею,

Чтоб незаметно из села уйти.

Путь нам один — вниз по реке Печоре,

Чтоб добраться до своих частей...»

Вель дыр тадз Сеня сьыліс, висьталіс керка пытшкӧссаяслы, мый вӧлі тӧдӧ, кодъясӧс арестуйтісны да сьылӧмӧн жӧ юаліс, гӧгӧрвоисны-ӧ найӧ ставсӧ, а гӧгӧрвоисны кӧ, мед куимысь дорвыв кызӧктасны да петасны. Керкасянь кыліс Леолӧн куимысь дорвыв кызӧктӧм.

Петыр Иван Ӧндрей аслас пикӧд, Ёгорыскӧд, кылісны Сенялысь сьылӧмсӧ, но эз гӧгӧрвоны кывъяссӧ. Ас костаныс найӧ вашкӧдчисны:

— Гегдыны, буракӧ, кутіс Сеняыс, сьылӧмӧн шонтысьӧ.

— Мед но сьылас, медбӧръясӧ...

— Керка пытшкас, гашкӧ, ставныс жӧ нин гегдісны да... Коймӧд сутки нин ӧд оз ломтыны. Ӧти дзонь ӧшинь абу. А ывлаыс кӧдзыд.

— Кӧдзыд. Менам ки и кок турдіс.

— Ог пыралӧй Юсь Виттор ордӧ шонтысьыштны?

— Кӧть и пыралім. Татшӧм кӧдзыднад всё равно оз петны керкасьыс, а петасны кӧ — ывлаас гегдасны. Дай ӧшинь улас морт ветлӧ.

Недыр мысти ая-пиа пырисны шонтысьны.

Веськыда лым пытшті керкасянь собисны Сеня дінӧ кыкӧн. Туйсӧ бауӧн вуджиг Лео шӧпнитіс Сенялы:

— Мунам тшӧтш... Сэн некод эз коль.

— Мунӧй ӧдйӧ асьныд. Веськыда чеччыштӧй таті кыр горулас, а сэсся Печора увлань, кытчӧдз он паныдасьӧй асланым частьяскӧд. Ме кольчча татчӧ. Муна кӧ, пыр и казяласны сьӧд паськӧматӧ да ставнымлы пом лоӧ.

Лео ёртыскӧд чеччыштісны кыр горулӧ, котӧртісны пидзӧсӧдз лым пытшті Печора сайӧ, веськалісны туй вылӧ. Туй кузя недыр котӧртӧм бӧрын найӧ казялісны вӧлаӧс берег дорсьыс. Бара веськыда лым пытшті котӧртісны вӧла дінӧ:

— Мый нӧ тані вӧчан? — йи бытшкысь сӧвика морт дінӧ матыстчигмоз юаліс Лео.

— Он мӧй аддзы, березник кыя, — скӧра вочавидзис сӧвика морт. Сэсся видзӧдліс локтысьяс вылӧ, аддзис еджыд паськӧмаясӧс, повзис да бӧрыньтчис воськов-мӧд, ырыштчис пыридзнас.

Револьверсӧ лэптігмоз Лео рама шуис сылы:

— Тэ, дядьӧ, эн ыршась, а шыбит пыридзтӧ да ну миянӧс вӧвнад Печора увлань.

— Кодъяс нӧ ті?

— Кӧть коді, ну сӧмын ӧдйӧджык.

Доддьын мунігӧн Лео унаысь юаліс мужиклысь, мый лои Мылдінын, но сійӧ нинӧм эз висьтав, шуис сӧмын:

— Белӧйяс локтісны.

Лым питі котӧртігӧн пӧсялӧм бӧрын пышйысьяс ёна кынмыны кутісны. Асъя ывлаыс ӧтарӧ кӧдздӧдіс. Вой тӧлыс веськыда вундіс, лы-сьӧмӧдз прӧйдитіс. Лео корӧ мужиклысь сӧвиксӧ:

— Сӧвиктӧ он сетлы шонтысьыштны?

Мужик воча юаліс небзьӧдӧм гӧлӧсӧн:

— Ті, буракӧ, Йигӧ Ӧлексан керкаысь пышъянныд? Дерт, кӧнкӧ, кынмад, ӧд коймӧд сутки нин. Но ме и ачым кынма пӧрысь мортыд, а сӧвиктӧгыд дзикӧдз гегда. Со эстӧні эм шоныд керка. Сэні некод абу. Пыралам шонтысьны регыдик, мед вӧлӧй шойччыштас. Татчӧдз Мылдінсянь дас вит верст. Тіянӧс некод оз аддзы. А шонтысьыштӧм да шойччыштӧм бӧрас ӧдйӧджык воам Покчаӧдз. Шойччӧгтӧг вӧлӧй оз во.

Пышйысьяслы лои сӧгласитчыны Падей Педӧр Пилякӧд (сідз вӧлі шуӧны сӧвика мужиксӧ).

Куим сутки узьтӧмысь да кынмӧмысь шоныд вӧр керка унзільмӧдіс пышйысьясӧс. Лео тшӧктіс ёртсӧ водны да узьыштны ӧти час джын, а ачыс пуксис пач бокӧ валитчӧмӧн, кутіс сёрнитны Пилякӧд. Пиля бара меліа сӧветуйтіс:

— Ывлаыс югыд нин. Ӧні кӧ ми кутам мунны, аддзасны, вермасны паныдасьны. Пемыдӧдзыс колӧ нӧрӧвитны. Узьыштанныд кӧ, лӧсьыдджык лоӧ.

Лео эз сӧгласитчы Пилякӧд. Но недыр чӧв пукалыштӧм бӧрын шоныд пач бокад синъясыс тупкысисны, вугыртіс, а сэсся топыда ланьтіс.

Мыйӧн Пиля казяліс Леолысь ланьтӧм, гусьӧникӧн петіс ывлаӧ, бергӧдіс вӧвсӧ да скачӧн мӧдіс Мылдінӧ.

Вӧвсӧ лэдзавтӧг ни сӧвиксӧ пӧрччытӧг сійӧ уськӧдчис кузь пос кузя гортас, садьмӧдіс писӧ, Емельсӧ, висьталіс сылы ставсӧ, а Емель тэрмасигтырйи пасьтасис да, винтовкасӧ кватитӧмӧн, котӧртіс Мельников дінӧ.

Регыд вӧв додьясӧ пуксялісны морт кызь кымын, Василько Петыр юрнуӧдӧмӧн, гӧнеч мунісны Печора увлань. Вӧр керка весьтын найӧ чеччалісны додьясысь, котӧрӧн кайисны кыр йылӧ, разӧдчисны пуяс костӧ. Сэсся ставныс ӧтпырйӧ лыйисны керкаӧ, нар весьтас метитӧмӧн.

Лыйӧм шысьыс да ёрт ружӧктӧмсьыс Лео садьмис, чеччыштіс пач бокысь, видзӧдліс ёртыс вылӧ. Сійӧ пласьт куйліс, чужӧмыс тырӧма вирӧн. Матыстчис Лео, лэптыштліс сылысь кисӧ — лигыш уси. Кывзыштіс — оз лолав. Босьтіс тшӧтш сылысь нагансӧ, заводитіс воча лыйсьыны ӧшинь пыр да калькӧдӧм ӧдзӧс костӧд. А пуляяс пыр тшӧкыдджыка розьӧдлісны керка стенсӧ. Леолысь сотыштіс коксӧ, но ачыс эз усь. Гач пырыс йиджтысьӧ вир, но кӧртасьны некор. Ляпкӧдчис ӧдзӧс порог дінӧ, шочиника лыйлӧ воча, но веськавны оз вермы, ылынӧсь найӧ дай сайӧдчӧмны. Ранитчис пельпомыс. Лыйсьӧ шуйга кинас. Друг наганыс кляпкыны кутіс. Патрон быри. Водзсасьны сэсся нинӧмӧн. Лео тойыштіс ӧдзӧссӧ гурйыв, кок пӧв йылас чеччыштіс ывлаӧ, ырыштчис наганнас. Но кокыс лигышмуні. Уси. Еджыд лымсӧ гӧрдӧдіс аслас вирӧн.

VIII

Муртса удитіс Лео чеччыштны кыр горулӧ, Юсь Виттор ордысь петісны ая-пиа. Найӧ, тыдалӧ, аддзисны Сенялысь вуджӧрсӧ да ас костаныс кутісны варовитны.

Югдігас найӧ чукӧстісны Сеняӧс. Сеня тэрмасьӧмӧн муніс сэтчӧ. Винтовкасӧ сылысь босьтісны. Нуӧдісны бӧр тюрьмаӧ, ӧти кыв сылы эз шуны. Сеня мӧвпалӧ:

— Некод оз тӧд пышйӧмсӧ. Луннас ӧшинь увті мунны оз лысьтны, а войнас оз аддзыны. Кык лун мысти найӧ воасны асланым йӧз дінӧ, а сэсянь воас отсӧг. Ставнымӧс мездасны.

Сеняӧс йӧртісны пемыд тюрьмаӧ, мед сійӧ оз сёрнит мукӧдъяскӧд. Но и тані Сенялы кокни сьӧлӧм вылас. Сылы нимкодь, мый вермис мездыны ёртъяссӧ, кодъяс сетасны юӧр краснӧй частьяслы, а найӧ мездасны тайӧ пленсьыс ставнысӧ. Неуна шоналыштӧм бӧрын Сеня заводитіс мӧвпавны аслас пышйӧм йылысь: «Талун кӧ оз казявны нинӧм да войнас кӧ бара менӧ сувтӧдасны сэтчӧ, колӧ тшӧтш пышйыны. Но кыдз вӧчны, мед югыдӧдзыс оз казявны, либӧ кӧть мунӧмӧс оз аддзывны? Дӧрӧмӧн вевття мышкӧс, еджыдтӧ войнас оз аддзыны».

Сеня пӧрччис улыс дӧрӧмсӧ, сюйис пальто зептас да бӧр пасьталіс пальтосӧ. Сеня арталіс аски югдытӧдзыс воны Покчаӧ, босьтны сэсь вӧв, а вӧлыс кӧ лоӧ, сэк оз нин суны.

Пышйӧм йылысь гӧгӧрбок мӧвпалӧм бӧрын Сеня решитіс узьыштны недыр, медым шойччыштны вой кежлас. Кималасӧн матыстчис стен бокӧ, водіс стен пӧлӧн куш кӧдзыд джоджӧ. Но узьны эз вермы, юрас ветлісны выль шуштӧм мӧвпъяс, син водзас воӧны выль серпасъяс.

Друг гольснитіс ӧдзӧс томан. Ӧдзӧс гурйыв воссис, швачкысис стен бокӧ. Тюрьма пытшкӧс югдіс. Ӧдзӧс дорын сулалысь салдат равӧстіс:

— Пет зіля!

Тойлалігтырйи петкӧдісны Сеняӧс важ правление присутствиеӧ. Сэні пызан сайын Мельников да Сандрӧ Петыр. Стен пӧлӧн сулалӧны салдат кызь кымын: коді винтовкаа, коді шашкаа, коді револьвера. Унджыкыслӧн килутшас ӧшаліс нагайка.

Сеняӧс йӧткыштісны пызан дорӧ. Мельников синкым пырыс бугжыльтчыліс Сеня вылӧ да скӧра мурӧстіс:

— Висьтав, мый вӧчин!

— Нинӧм ме эг вӧч.

Сандрӧ Петыр торкис Мельниковӧс.

— Шонтыштны колӧ первой, Иван Федосеевич. Сэк ставсӧ висьталас. Тшӧкты, мед сетасны комынӧс кымын. Нинӧм прӧста кад воштыны. Всё равно нинӧм оз висьтав.

Мельников гогнитіс юрнас салдатъяслы:

— Комынӧс!

Салдатъяс кватитісны Сеняӧс, чашнитісны сы вылысь пальтосӧ, водтӧдісны кымыньӧн скамья вылӧ, кӧрталісны скамья бердӧ кияссӧ и кокъяссӧ, юр вылас и кок вылас пуксисны кыкӧн. Сеня эськӧ заводитліс жӧ водзсасьны... Но мый верман вӧчны та мындалы паныд. Водзсасьӧмсьыс Сандрӧ Петыр тшӧктіс содтыны витӧс.

— Но, ӧні висьталан ставсӧ! — сералігтыр чӧвтіс Мельников.

— Нинӧм ме тіянлы, бандитъяслы, ог висьтав. Шуа сӧмын ӧтиӧс: дыр издевайтчыны миян вылын оз удайтчы, регыд тіянлы пом лоӧ. Революция чышкыштас...

Сеняӧс эз лэдзны водзӧ сёрнитны. Мельников ӧвтыштіс кинас. Сынӧдын шутёвтіс нагайка, сотыштіс Сенялысь мышсӧ, ловъя яйӧдзыс мӧрччис. Мӧдысь... коймӧдысь... нёльӧдысь... Мышкуыс ойдіс вирӧн. А скамья бокын сулалысь кык салдатлӧн нагайкаясыс ӧтарӧ шутьлялісны переменаӧн, резісны Сенялысь ловъя вирсӧ, пурисны-нетшкисны ловъя яйсӧ. Быд кучкигӧн сыркмунлӧ Сенялӧн тушаыс.

Сеня пиньсӧ мурч курччис. Ӧти ойӧстӧм шы ни норасьӧм некод эз кыв. Норасьны некодлы. Ойӧстӧмлы некод оз эскы.

— Кызь кык... кызь куим... кызь нёль... — гораа лыддис быд кучкӧм пызан помын сулалысь салдат.

Сеня оз нин сыркъяв. Сійӧ куйлӧ ньӧти вӧрзьытӧг, садьтӧм.

Салдат лыддис комын витӧдз. Сеняӧс разисны, йӧткыштісны джоджӧ. Ӧти салдат гӧрбыльтчыліс, пуктыліс кисӧ Сеня ныр-вомӧ:

— Оз нин лолав.

— Шыбитӧй кыр горулӧ! — чӧвтіс Сандрӧ Петыр. Мед некод оз аддзы, мый вӧчисны Сенякӧд, пасьтӧдісны сійӧс пальтонас. Кык салдат кватитісны Сеняӧс киясӧдыс, кыскисны кыр йылӧ, йӧткыштісны кыр горув лым пиӧ.

IX

Правление присутствиеын лӧз нойӧн вевттьӧм пызан помъясын пукалісны скамьяяс вылын гырысь тошка мужикъяс. Кызвыныс найӧ роч ной пальтоаӧсь. Гӧгрӧсӧн шырӧм юрсияс шыльӧдӧмаӧсь. Татшӧма вӧччӧмӧн найӧс позьӧ аддзывны сӧмын вичкоысь ыджыд праздникъясӧ, кор тайӧяс жӧ ставныс сулалӧны медводзын, вӧлтарлы паныд, сиктса озыр йӧз. Найӧ и юрбитӧны аслыссямӧн: пасъясьӧны ичӧтика, копыртчӧм пыдди сӧмын юрнаныс гогнитлӧны. Сьылӧм помасигӧн вичко стӧрӧж вайӧ налы эзысь тӧрелка вылын прӧскур. Вичкоысь петігӧн налы копрасьӧны.

А талун тайӧяс чукӧртчӧмаӧсь важ правлениеӧ, пуксялӧмаӧсь пызан гӧгӧр, лайкйӧдлӧны юрнаныс, шылькйӧдлӧны тошнысӧ.

Пызан сайын креслӧӧ вӧйтчӧма Сандрӧ Петыр. Сы ныр улын бумага листъяс, списокъяс. Списокӧ гижалӧма сӧмын ов, ним да вич. Ӧткымын овлы паныд сулалӧ гӧрд карандашӧн гижтӧм крест.

Тайӧ мунӧ аслыссяма суд, бандитъяслӧн расправа. Пызан гӧгӧр пукалысьяс шуисны асьнысӧ коллегияӧн, а Сандрӧ Петырӧс Мельников пуктіс председательӧ. «Суд» вылын абуӧсь ни свидетельяс, ни дорйысьяс. Весиг «мыжаланаыс» первойсӧ абу. Сёрнитӧны да судитӧны «мыжаланаӧс» вайӧдтӧдз. Тыртӧм стен пӧлӧныс тшем сулалӧны салдатъяс. Кык-куим лун сайын тайӧ стенъясас вӧлі ӧшалӧны лозунгъяс да плакатъяс, стен шӧрас вӧлі Ленинлӧн портрет. А ӧні нинӧм абу, ставсӧ нетшкӧмаӧсь. Мый ӧшӧдны выльтор — асьныс оз тӧдны. Мельников вӧзйӧ вӧлі ӧшӧдны царлысь портрет, Сандрӧ Петыр — Керенскийлысь, Кӧсьта Мишка — Колчаклысь. Но Колчаклӧн портретыс эз сюр, вӧлі сӧмын карикатура. Кодікӧ ещӧ вӧзйис Чайковскийлысь портрет.

Вель дыр тӧрыт тӧлкуйтісны и вензисны портрет кузя, но ӧти кывйӧ эз воны, некодӧс эз ӧшӧдны. Шуисны решитны белӧй отряд воӧм бӧрын, а ӧні кежлӧ ӧшӧдны правление вылӧ еджыд флаг.

Сандрӧ Петыр гӧгӧртіс синъяснас пукалысьясӧс, стен пӧлӧн сулалысь салдатъясӧс, видзӧдліс список вылӧ, шылькнитіс тошсӧ:

— Заводитамӧ, господа! Кутам судитны Морозовӧс, Уралса экспедицияысь начальникӧс. Кӧсйӧ вӧлі Из сайысь нуны нянь. Ачыс коммунист. Пӧльза миянлы таысь оз ло. Ме ногӧн — Печора вылӧ?

«Печора вылӧ» кывсӧ пукалысьяс гӧгӧрвоӧны. Сійӧ лоӧ лыйлыны. Бандитъяс лыйланінсӧ бӧрйисны Печора йи вылын.

— Коммунист кӧ, дерт, лыйлыны! — шыасис Кӧрӧг Ӧсип.

— Коді прӧтив? Некод абу? Вай чукӧстӧй татчӧ Морозовсӧ! — бара тошсӧ шылькнитіс ӧтмӧдарӧ Сандрӧ Петыр да вӧйтчис креслӧӧ.

Ӧдзӧс сай шумӧвӧйысь петкӧдісны Морозовӧс. Чужӧмыс сылӧн пыктӧма, син пӧлыс омӧля тыдалӧ. Чужӧм пасьтаыс косьмӧма вир.

Сандрӧ Петыр чургӧдіс Морозовланьӧ водз чуньсӧ:

— Тэ коммунист?

— Да, коммунист.

— Тэ кӧсйин нуны Из сайысь нянь, Ляпинысь?

— Да.

— Тырмас!.. Нуӧдӧй! — лёкысь равӧстіс Сандрӧ Петыр.

Салдатъяс понъяс моз уськӧдчисны Морозов вылӧ, тойлалісны сійӧс ывлаӧ. Морозов нетшыштчыліс, горӧдіс:

— Мед олас Сӧветскӧй власть! Мед олас миян Ленин! Мед олас став мувывса...

Но водзӧ эз нин кывны Морозовлӧн кывъясыс. Сійӧс петкӧдісны ывлаӧ. Прикладӧн тойлалігтырйи лэччӧдісны Печора йи вылӧ. Лыйлісны.

Сандрӧ Петыр пальто соснас чышкис тіралан льӧбъяссӧ, Морозов фамилия весьтӧ гӧрд карандашӧн вӧчис крест:

— Ӧд кутшӧм ёсь! Татшӧмтӧ кӧ колян, бур оз ло!

Сэсся видзӧдліс список вылӧ, бара малыштіс тошсӧ:

— Но, ладнӧ. Водзӧ. Ӧчередьын — Кызъюров. Эжва вожысь красноармеец. Шуӧны, абу пӧ коммунист.

Улӧс вылысь чеччыштіс Сарйон:

— Вайлы ме висьтала. Ме тайӧс тӧда. Ме тайӧс и арестуйті тӧрыт. Крестьяна пӧвстын вӧлі агитируйтӧ. Шуӧ, тіянӧс пӧ озыръяс ылӧдісны. Колӧ пӧ бӧр лӧсьӧдны Сӧвет власть. Сійӧ пӧ асланым власть. Меным тайӧ збыль отеч Василий висьталіс, со ӧд и ачыс тані...

Улӧс вылысь кыпӧдчис Василь поп. Кирган гӧлӧснас порсь моз руксіс:

— Истиннӧ тайӧ ставыс. Господьлы паныд сійӧ мунӧ. Татшӧмъяссӧ Христос тшӧктӧ огнём и мечом истребитны. Меным тӧрыт Кӧрӧг Ӧсип висьталіс ставсӧ, а ме Сарйонлы висьталі.

Сандрӧ Петыр сувтіс пызан сайӧ:

— Вай чукӧстӧй Кызъюровсӧ.

Ӧдзӧс сайысь вайӧдісны Кызъюровӧс. Сійӧ фуфайка кежысь. Кокъясас сӧмын носкияс. Гын сапӧгъяссӧ и шынельсӧ тӧрыт мырддис Сарйон. Гын сапӧгыс ӧні Сарйон кокын, а шынельсӧ сійӧ войнас картіӧн ворссис. Чужӧм сертиыс Кызъюровлы ар кызь гӧгӧр. Сійӧ паськыд пельпомъяса, гырысь кияса, тӧдчӧ, ёна уджавлӧма.

Сандрӧ Петыр синъяснас мерайтіс сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс:

— Тэ коммунист?

— Абу.

— Кыдзи абу? Сӧвет властьсӧ ошкан?

— Сӧвет властьыс меным кажитчӧ. Ме дас вит арӧссянь уджалі йӧзлы, казакын. Кын кокӧй эз и сывлывлы, а пыр тшыг нисьӧ пӧт, пон туйӧ олі. А Сӧвет власть мем вӧля сетіс, му сетіс. Сӧвет власть мем право сетіс, кыдзи и став коми уджалысь йӧзлы. Ӧні ми, роч и коми красноармеецъяс, ӧтвылысь тышкасям Сӧвет власть дор. Менӧ со арнас бӧрйылісны съезд вылӧ. Устюгӧ ветлі. Сэні рочьяс. Ме коми. А некод оз нимты менӧ ни оз вид. Сӧвет властьыд — миян власть. Дерт, сійӧс быдӧн ошкӧ, буржуйясысь кындзи.

— Сідзкӧ, тэ асьтӧ мыжаӧн лыддян?

— Ме? Сӧвет властьӧс ошкӧмысь? Ог! Ме кувтӧдз кута тышкасьны асланым власть вӧсна...

— Тэ, сідзкӧ, коммунист? Но тырмас. Нуӧдӧй. Тайӧ сэтшӧм жӧ, кӧть и абу коммунист.

— Ме ачым лэччӧда тайӧс! — равӧстіс Сарйон Кызъюров вылӧ уськӧдчигмоз.

Морозовӧс моз жӧ Кызъюровӧс прикладӧн тойлалігтырйи нуӧдісны сикт кывтыд помӧ, лэччӧдісны ю вылӧ, лыйлісны.

Сандрӧ Петыр бара пуктіс гӧрд крест Кызъюров фамилия местаӧ. Бара видзӧдліс список вылӧ:

— Водзӧ ӧчередьын Суслов. Коммунист. Юасьны, ме ногӧн, нинӧмла. Туй сылы ӧти: Печора вылӧ. Коді прӧтив? Абу. Чукӧстӧй Сусловӧс да лэччӧдӧй, — помаліс списокӧ выль крест пуктігмоз.

Сусловӧс тюрьмасьыс веськыда петкӧдісны ывлаӧ, нуӧдісны сійӧ жӧ туй кузя йи вылӧ, кӧні пласьт куйлӧны нин морт комын саяс.

Бандитъяслӧн «суд» мунӧ водзӧ. Сандрӧ Петыр тэчалӧ списокӧ выль крестъяс. Тюрьмаысь чукӧстлісны пыр выль йӧзӧс, нуӧдалісны винтовкаяс костын йи вылӧ. Василь поп проклинайтӧ коммунистъясӧс тюрьмаысь петкӧдігӧн, ёрӧ доброволецъясӧс, сиӧ налы ад.

«Суд» мунігӧн локтіс Мельников. Сійӧ босьтіс Сандрӧ Петыр ордысь списоксӧ да карандашсӧ да ов кызь весьтӧ водзвыв пукталіс крестъяс. Сандрӧ Петыр гораа лыддис пасйӧм овъяссӧ. Негырысь чукӧръясӧн найӧс лэччӧдісны йи вылӧ.

Мельников шӧпнитіс Сандрӧ Петырлы:

— Тэрмасьны колӧ. Регыд воасны. Ягты дінысь ӧні петісны. Час мысти тані лоасны. Колӧ паныд петны няньӧн-солӧн...

— Но-о! Сідзкӧ, час, ми дугдыштлам, — воча шӧпнитіс Сандрӧ Петыр. Сэсся гораа: — Господа! Вӧчламӧй кост. Мунамӧй ӧні ставӧн встречайтны дона гӧстьясӧс — сибирскӧй орёлъясӧс, адмирал Колчаклысь воинствосӧ. Час мысти найӧ воасны татчӧ.

X

Асывсяньыс талун чукӧртісны Мылдінысь став йӧзсӧ рӧв кыр йылӧ встречайтны гӧстьясӧс, белӧйясӧс. Мельников тшӧктіс петкӧдны весиг висьысьясӧс и челядьӧс. Асывсяньыс нин талун Клавдюк Иван — вичко стӧрӧж — сулалӧ кӧлӧкӧльничаын, лӧсьӧдчӧма Мельников да поп тшӧктӧм серти звӧнӧн встречайтны белӧйясӧс.

Асывсяньыс талун Ладимер Василь, Падей Педӧр Пилялӧн зять, велӧдӧ салдатъясӧс честь сетны офицерлы, велӧдӧ, кыдзи колӧ босьтны винтовка «на караул» да равӧстны: «Здравье желаем, господин капитан».

Асывсяньыс талун Рӧдьӧ Митька, взятка босьтӧм кузя Скороходовлӧн веськыд ки, корсис еджыд полотно дӧра, медым сійӧс косявлыны посньыдика да ӧшлыны шапкаясӧ, штыкъяс йылӧ салдатъяслы да морӧсъясӧ мукӧдлы.

Асывсяньыс талун пелькӧдчӧны Скороходов ордын, лӧсьӧдӧны сёян-юан еджыд гӧстьяслы.

Рӧв кыр йыв тырӧма йӧзӧн. Ӧтар туй бокас руд стенӧн сувтӧмаӧсь салдатъяс. Воддза радас ставыс шынеляӧсь, бӧръя радъясас прӧстӧй паськӧмаӧсь. Морӧсаныс ставныслӧн ӧшӧдӧма еджыд дӧра тор. Шапкаяс кӧсӧйтӧмаӧсь веськыд бокӧ. Радъяс водзвылын ӧтмӧдарӧ ветлӧны Сарйон да Кӧсьта Миш, быд воськовтігӧн найӧ ӧвтыштлӧны нагайкаӧн.

Туй шӧрын сулалӧны Сандрӧ Петыр, Мельников, Пищик Иван да Василь поп. Сандрӧ Петыр вышивайтӧм кузьчышъян вылын кутӧ ыджыд нянь тупӧсь, нянь тупӧсь вылас пуктӧма чепӧль сов. Пищик Иван киын ыджыд ӧбраз. Василь поп киняулас топӧдӧма крест да, чуньсӧ лэптӧмӧн, мыйкӧ висьталӧ Пищик Иван батьыслы, зэв чорыда стрӧжитӧ. Василь поп удитӧма нин прамӧя кокнитны, ӧдва ӧшйӧ кок йылас, матӧ оз позь локны, пӧдтӧ самӧкур дукӧн.

Мӧдар туй боксӧ кыр йыв дорӧдзыс стынйӧмаӧсь сиктса йӧз: пӧрысь и том, нывбаба и мужик. Ставӧн локтӧмаӧсь встречайтны, но оз тӧдны кодӧс, оз тӧдны, мый вайӧны сійӧ тӧдтӧмъясыс: шуд али синва, нянь али тшыгъялӧм.

Бокынджык потшӧс вылӧ валитчӧмаӧсь кык мужик: ӧтиыс тошка, мӧдыс ичӧтик уска. Кыкнанныслӧн омӧлик, дӧмасӧсь паськӧм. Кокъясаныс гын юръяс. Найӧ частӧ видзӧдлӧны катыд, Мыл ю вылӧ. Сэсянь кутасны локны белӧйяс.

— Гегдан тані виччысигас. Колӧкӧ, оз и локны.

— Локтасны. Наысь он мын. Локтасны да ещӧ ставнымӧс Печора вылӧ лэччӧдасны...

— Эн гора, кыласны, — тувкис уска мортлы бокас тошка мужик. — Он ӧмӧй тӧд, ӧти кыв кӧ неногӧн шуан — лыйлӧны.

Заводитіс уска:

— Сеняӧс садь быртӧдзыс нӧйтӧмаӧсь нагайкаӧн. Куліг чайтӧмаӧсь да шыбитӧмаӧсь кыр горулӧ. Но ловъя на вӧлӧма. Садь петӧм бӧрас сійӧ кыссьӧма гортас. Зэв омӧль. Ог тӧд, кулӧ оз. Мышкусьыс став кучиксӧ поткӧдлӧмаӧсь. Ловъя яйыс тыдалӧ.

— Тэ волін сы ордӧ?

— Пыралі карта пырыс бӧр-водз, дыр овны эг лысьт, мед оз тӧдлыны. Меным Иван висьталіс, эськӧ эг и тӧд.

— Нагайкаӧн нӧйтӧмыс, мучитӧмыс медся нин лёк. Мед нин кӧть нӧйттӧг виисны.

— Найӧ нӧйтӧмнас сьӧлӧмнысӧ бурмӧдӧны.

Сёрнитысьяс дінӧ матыстчис Йигӧ Ӧлексан. Мужикъяс бергӧдісны сёрнисӧ ур кыйӧмӧ. Йигӧ Ӧлексан син бӧжнас видзӧдліс на вылӧ. Сэсся нюмдӧмӧн небыдика шуис:

— Мыйла нӧ ті бокын сулалад! Абу ӧмӧй тіянлы тшӧтш праздник? Локтӧй чукӧрас!

— Локтам, локтам, Ӧлексан Йигнатьевич, — нюмдӧмӧн жӧ воча шуис тошка мужик. — Ми тасянь видзӧдам, дыр-ӧ оз тыдовтчыны. Тасянь лӧсьыда тыдалӧ.

— Вернӧ? А-а-а, — нюжӧдіс Йигӧ Ӧлексан да муніс бӧр.

— Мӧсей Мишӧс пӧ вок ордас виӧмаӧсь? — юаліс уска мужик.

— Сійӧ ачыс лыйӧма асьсӧ.

— Кыдзи ачыс?

— Кыдзи? Восстание вояс Мӧсей Миш узьмӧдчӧма Микулай вок ордас, писарь Коля ордӧ, кыдзи ми сійӧс шуам вӧлі. Асывнас водз сійӧ вӧлі лӧсьӧдчӧ лэччыны Щугӧрӧ, а сэсянь вуджны Ляпинӧ, медым ӧддзӧдны нянь вайӧмсӧ. Узянінсьыс сійӧс садьмӧдас Микулай вокыслӧн пиыс, тӧдан гӧрд юра Всеволодсӧ?

— Тӧдтӧг ог ов.

— Но, вот. Всеволодыд чужъяс Мӧсей Миштӧ, ассьыс дядьсӧ, да горӧдас: «Чеччы, тырмас узьныд! Капут тіянлы!»

— Мый нӧ лои? — садьмигмозыс юалас Миш.

— Пом лои тіянлы! — сералігтыр висьталіс Всеволод. — Чеччы зіля! Ме тэнӧ, дядь мортӧс, ачым нуа. Мед котшкӧбтасны. Ӧні асланым властьыс. Тіян власть помасис!

Мӧсей Миш уськӧдчас пасьтасьны, кӧсъяс пышйыны сарай пырыс, но Всеволодыс потшас туйсӧ да шуас: «Сюрин! Он пышйы! Со, кылӧ, пырӧны нин». Вӧлӧмкӧ, сійӧ ачыс и вайӧдӧма йӧзсӧ, медым вины дядьсӧ. Мӧсей Мишлы некытчӧ лоӧма воштысьны. Зептас сылӧн вӧлӧма наган. Нагансӧ пель бокас вайӧдігмоз сійӧ горӧдас пырысьяслы: «Ловйӧн ме тіянлы ог сетчы!» Сэки и лыйӧма асьсӧ. А эз кӧ лый, сійӧс эськӧ Сеняӧс моз жӧ нӧйтісны, а сэсся лыйисны, — жугыля помаліс тошка мужик.

— Первой колӧ вӧлі Всеволодсӧ дзенгыны, сэсся пырысьяссӧ да медбӧръя пулянас вӧлисти асьсӧ.

— Эн гора... кыласны.

— Эн гора, — скӧрмис уска мужик. — Тӧдан, мый колӧ вӧчны?..

Вичко жыннянъяс буӧстісны-тыртісны Мылдін сиктӧс ыргӧн шыӧн. Йӧз чукӧр шызис. Юръяс бергӧдчисны ю катыдӧ. Кыліс команда: «Становись!» Дінъёль луг вывті тыдалӧ гӧнеч локтӧны вӧла кызь-комын верзьӧмӧн да мӧд сы мында доддьӧн. Регыд тыдовтчисны улич помын. Бара команда: «Сми-ирр-но. Равне-ние на-пра-во! На караул!» Салдатъяс лэптыштісны винтовкаяссӧ ныр весьтӧдзыс. Мельников, Сандрӧ Петыр да мукӧд копыртчӧмӧн тапиктісны локтысьяслы паныд. А локтысьяс йӧз чукӧрынӧсь нин. Найӧ чеччалісны вӧвъяс вылысь. Вӧв вылын пукалан коли сӧмын ӧти. Пельпомъяс вылас сылӧн югъялӧны зарни погонъяс. Шапкаас кӧсӧйӧн вурӧма еджыд дӧра, а еджыд вылас — кельыдлӧз дӧра. Ӧтар бокас сылӧн шашка, мӧдарас — кабурын револьвер. Тасмаас кӧрталӧма бомбаяс. Сійӧ первой видзӧдліс салдатъяс вылӧ, сэсся тывйыштіс синъяснас йӧз чукӧрсӧ, сувтыштліс стремяяс вылас да горӧдіс:

— Здрасте, господа!

Салдатъяс воча равӧстісны:

— Здра... жаем, господа!..

Помыс нинӧм эз артмы. Кодкӧ кылӧ горӧдіс: «господин капитан», кодъяскӧ — «генерал», кодсюрӧ — «поручик», а бӧръя радсьыс кыліс — «господин бандит».

Вӧв вылын пукалысь бара зыбйыштчыліс кокъяснас, индіс ки пӧвнас белогвардеецъяс отряд вылӧ:

— Миян сибирса сюсь варышъяслы... ура!

— Ура! ура! — мурӧстісны салдатъяс.

Сэк кості Сандрӧ Петыр копыртчӧмӧн матысмис верзьӧма дінӧдз. Тшыг да мудз вӧлыс аддзис чургӧдӧм няньсӧ да гӧрӧктӧмӧн курччис, уськӧдіс Сандрӧ Петыр киысь. Сы бӧрся мунысьяс шай-паймунісны.

Вӧв вылын пукалысь дінӧ матыстчис ӧти нывбаба:

— Мый нӧ тайӧ, господин... господин... кутшӧм олӧм лои. Быдӧнӧс нагайкаӧн нӧйтӧны да лыйлӧны. Кутшӧм закон серти нӧ тайӧ. А ӧні со няньӧн-солӧн да ӧбразӧн петісны...

Югыд погона эз лэдз помсьӧдны нывбабалысь норасьӧмсӧ, вӧвнас зырыштіс сійӧс. Нывбабаыд муртса эз усь, удитіс кутчысьны стремяас. Погона морт косьыштіс сійӧс нагайканас.

Татшӧмторъяс лоӧм бӧрын шыасис Сандрӧ Петыр:

— Господин капитан... мунамӧй шонтысьны. Закуситны.

Унаысь эз ковмы корны белогвардеецъясӧс, ставныс люзьгисны банкет вылӧ. Салдатъяс дыр на сулалісны винтовкаяс ныр весьтын кутӧмӧн да командатӧг и лэдзалісны муӧ, а ещӧ недыр сулалӧм бӧрын вочасӧн разӧдчалісны. Банкет вылӧ найӧс эз корны. Кынмӧм йӧз котӧрӧн муналісны гортъясаныс.

Кыр йыв тыртӧммис. Сӧмын кӧлӧкӧльняын дыр на бувгисны жыннянъяс.

XI

Кыр горулын лым пиын садьыс петі Сенялӧн. Кынмӧ. Ки-коксӧ омӧля вермӧ вӧрзьӧдны. Мышкусӧ ставнас вундалӧ. Сеня вель дыр эз вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ, мый сыкӧд лои, вӧт али вемӧс тайӧ. Ружтігтырйи став вынсьыс кыпӧдчис. Юрас воис сійӧс нӧйтӧмыс. Помнитӧ салдатлысь лыддьӧмсӧ кызьӧдз. А мый вӧлі водзӧ, нинӧм оз тӧд.

Дыр ковмис Сенялы кымыньӧн моз кыссьыны кыр горув лымйӧд туй вылӧдз да кайны кыр йылӧдз. Гортӧдзыс Сеняӧс кыскисны даддьӧн ислалысь челядь. Отсалісны пырны керкаӧ.

Сӧмын гортас тӧдмаліс, мый сыкӧд вӧчӧмаӧсь. Шоналӧм бӧрас кутісны доймыны сылӧн ранаясыс терпитны вермытӧма. Но норасьны некодлы. Отсӧг виччысьны некодсянь. Керкаысь петны оз вермы.

Кык сутки Сеня куйліс кымыньӧн, вӧрзьӧдчывтӧг. Первой сійӧс лыддисны кулӧмаӧн. Но мӧд сутки куйлігас кык белогвардеец волісны нуны Сенялысь кӧлуйсӧ да аддзисны ловйӧн. Найӧ висьталісны Сандрӧ Петырлы. Сандрӧ Петыр вӧлі ёна гажа. Ки пӧвнас ӧвтыштӧмӧн чӧвтіс: «Регыд никтас ачыс, пуля видзны оз ковмы».

Белогвардеецъяс мунӧм бӧрын рытнас Сеня ордӧ пырис ар даса кымын детинка. Гусьӧникӧн сійӧ матыстчис Сеня крӧвать дінӧ:

— Тэ ловъя? Ёна висян?

— Ёна, Иванушко.

— Дыр он бурд?

— Ог тӧд.

— А пасьтасьныд верман он?

Воча кыв пыдди Сеня ньӧжйӧник вештіс вирӧсь прӧстынясӧ мышку вывсьыс:

— Со мый менӧ вӧчисны, Ваньӧ. Кулӧмӧн чайтӧмаӧсь да кыр горув шыбитӧмаӧсь. А ме со ловъя коли ӧнӧдз.

Нагайкаӧн поткӧдлӧм мышкуыс Сенялӧн тырӧма лӧмӧн да пыкӧсӧн. Иванӧс быттьӧ кӧдзыд ваӧн кисьтісны, кынмис места вылас, кывйыс оз артмы. Бура дыр чӧв олӧм мысти сійӧ шуис Сенялы:

— Тэ пышйы тась. Он кӧ пышйы — виасны. Лыйласны. Ставсӧ нин лыйлісны. Тюрьмаас этша нин кольӧма.

Сеня эз пыр вочавидз Иванлы. Сійӧ небыда видзӧдліс Иван вылӧ, сьӧлӧмыс вӧрзис Иван кывъясысь, сэтшӧм прӧстӧя да матіа, сьӧлӧмсяньыс жалитӧ Иван Сеняӧс, индӧ туй, мед Сеня коли ловйӧн. Сенялы Иван — медматысса морт. Найӧ пыр вӧліны ӧтлаынӧсь, эз торйӧдчывны ӧти лун кежлӧ бӧръя во чӧжнас. Сеня воис Мылдінӧ Кронштадтсянь, вит во чӧж море вывті ветлӧм бӧрын. Иванлӧн эз вӧв ни мам, ни бать. Сылы матысса мортӧн вӧлі ӧтнас Сеня. Унатор Иван тӧдмаліс Сенясянь. Дерт, унатор на и оз вӧлі гӧгӧрво. Асьсӧ вӧлі Сеня шуӧ большевикӧн, уджалысь йӧзӧс мездӧм вӧсна тышкасьысьӧн. Висьталіс Иванлы, кыдзи сійӧс кык пӧрйӧ пукӧдісны тюрьмаын революционнӧй книгаяс лыддьӧмысь да разӧдӧмысь, да кыдзи сійӧ первойсӧ пышйис тюрьмасьыс, а мӧд пӧв пуксьӧдӧмсьыс мездіс сійӧс революция, Ленин. Иван гӧгӧрвоис тюрьмаын тшыгйӧн пукӧдӧм, гӧгӧрвоис сэсь пышйӧмсӧ, но тюрьмаӧ пуксьӧдан помкасӧ гӧгӧрвоис ас ногыс. Сеняӧс сійӧ торкис висьталігкостіыс. «Сідзкӧ, сэні ичинь кодьӧсь жӧ. Менӧ тай ичинь, кор босьта книга лыддьыны, пыр жӧ видӧ да кучкалӧ, гӧбӧчӧ сюйны грӧзитӧ». Сенялы вель дыр ковмис тӧлкуйтны, медым Иван гӧгӧрвоис кӧть ичӧтика революция йылысь. Та бӧрын Иван бара юаліс: «Тэнӧ, шуан, Ленин мездіс? А коді нӧ сійӧ? Сійӧ, сідзкӧ, тэ кодь жӧ бур? Тэ тай менӧ пыр жӧ доръян-а».

Сенялы син водзас воліс ӧтлаын олӧмыс Иванкӧд, тайӧ косіник детинкаыскӧд. Сэсся вӧлись мӧвпыштіс пышйӧм йылысь. Но кыдзи пышйыны, кор оз вермы вӧрзьӧдчыны? Кытчӧ пышйыны, кор оз тӧд ас йӧзӧс? Кыті пышйыны, кор став туйяссӧ потшӧмаӧсь белогвардеецъяс.

Бура дыр мӧвпаліс Сеня. Воис ӧтиӧ: колӧ пышйыны. Оз кӧ пышйы — виасны. А пышъяс кӧ... пышйыныс кӧ вермас, туй вылас кӧ оз кув — ас йӧз дінӧ воас. Кӧть кымыньӧн кыссьӧмӧн, а колӧ пышйыны. И пышъян туй ӧні коли ӧти: Эжваӧ. Сэні ас йӧз, сэні Краснӧй Армия, сэні Сӧвет власть. Мунны Эжваӧ позьӧ сӧмын лызьӧн, вӧрӧд, некод казявтӧг. Татшӧма висигӧн мунны ковмас дыр. Тшыглы верман кувны. Но бурджык тшыглы кувны, кынмыны вӧрын, чем сетны асьтӧ бандитъяслы пурны.

— Талун чеччыны ог на вермы, — Иванлы ружтігтырйи шуис Сеня. — Оз кӧ лыйлыны — аски рытнас муна. Сӧмын тэд ковмас ӧтитор вӧчны: со эстӧн эм ноп мешӧк, важ кӧлуй саяс. Сійӧс эз казявны бандитъяс, да коли. Сэсся сарайын эм лызь гоз. Сэні жӧ эмӧсь сьӧдбӧж дзугъяс. Лызьсӧ кӧмав, нопъясь, киад босьт идзас кольта, сьӧдбӧж дзугъяссӧ да ещӧ ичӧтик чер да катӧд ставсӧ Сандрӧ Вась рыныш дорӧ, гуав лым пиӧ, гу весьтас майӧг сутшкы. Юаласны кӧ: «Кытчӧ мунан?» — висьтав: «Сьӧдбӧж дзуг пуктавны». Гӧгӧрвоин?

— Гӧгӧрвои, дерт.

— Некодлы эн висьтав, мый ме пышйыны кӧсъя.

Иван весиг дӧзмис татшӧм кывъяссьыс:

— Кодӧн нӧ тэ менӧ чайтан?

— Но, но, ме сідз шуи.

Пемдӧм бӧрас нин Иван бара воліс Сеня ордӧ, шӧпкӧдіс сылы:

— Кыдзи тшӧктін — ставсӧ сідз вӧчи.

Асывнас Сеня пуксис крӧвать вылас ойзігтырйи. Кӧрталіс мышсӧ прӧстыняӧн да пасьталіс дӧрӧм.

Гын сапӧг кӧмалігас пырисны куим белогвардеец, бара нуӧдісны Сеняӧс тюрьмаӧ, бара нӧйтісны нагайкаӧн бурдтӧм ранаяс вылас, шыбитісны тюрьма пельӧсӧ садя нисьӧ садьтӧмӧс. Став надея сылӧн воши пышйӧм вылӧ, а гашкӧ, и бурдӧм вылӧ, олӧм вылӧ. Син водзыс Сенялӧн пемдіс. Юрас воисны кутшӧмсюрӧ мӧвпъяс лестукъясӧн, оръялӧмӧн. То быттьӧ сійӧ бӧр лоӧма Иван кодь жӧ ичӧтик, киссьӧм паськӧма, пыдӧстӧм гын сапӧга, кынмӧ, изӧймитӧма, котралӧ керкаысь керкаӧ, корӧ милӧстина. То сійӧ казакын уджалӧ купечлы, узьӧм ни сёйӧм, то тюрьмаын пукалӧ Петропавловскӧй крепостьын, то бара уйӧ море вылын, караб вӧйӧм бӧрас, то штурмуйтӧ Зимньӧй дворец кӧдзыд арся войын ӧтвылысь рабочӧйяскӧд да салдатъяскӧд.

Луннас Иван пуксис сёйны. Сійӧ тэрмасьӧмӧн курччаліс рудзӧг нянь да ньылаліс ва сорӧн. Сёйӧм бӧрын лӧсьӧдчис котӧртны Сеня ордӧ, кӧсйис висьтавны, мед Сеня оз мун Кузьнырд пыдӧс муяс вывті, а ордйӧдас бокиті. Иван талун кайліс муяс вылӧ аслас лямпаясӧн да аддзыліс белогвардеецъяслысь муяс пӧлӧн ветлӧм. Найӧ и войнас вермасны волыны татчӧ.

Керкаӧ пырис Иванлӧн ёртыс, Кольӧ. Пыригмозыс горӧдіс:

— Сенятӧ... лыйлісны... — ачыс бӧрддзис.

Иванлӧн ва чашкаыс вольскис кисьыс, зёльмуні джоджын. Кынмӧм синъясӧн сійӧ видзӧдіс Кольӧ вылӧ. Чужӧмыс быгыд — еджыд.

— Лый...лісны... сідзкӧ, виисны... — Иван шамыртіс ичӧтик кулаксӧ.

XII

Сойва поссянь неылын, сук вӧр пӧвстын, ӧти лунӧн быдмис важ керъясысь вӧчӧм керка. Керкасӧ нитшкалӧма турунӧн, вевттьӧма лыскӧн. Керка бокас ыджыд чукӧр краж: дасьтӧмаӧсь керкасӧ шонтыны пес. Керкаын сӧмын ӧти ӧшинь да ӧти ӧдзӧс. Керка пытшкас стенъяс пӧлӧныс нюжалӧмаӧсь наръяс. Джодж шӧрын сулалӧ пӧвъясысь тувъялӧм кузь пызан. Ӧдзӧс дор стенын ӧшалӧ жыннян. Жыннян кывсяньыс черань вез моз кыссьӧны вӧр пуяс костті сутугаяс.

Тайӧ — белӧйяслӧн застава керка. Восстание бӧрын найӧ лӧсьӧдісны Сойва пос помӧ застава, ӧти лунӧн вӧчисны керка салдатъяслы овны, вит-ӧ-квайтлаӧ лӧсьӧдісны часӧвӧйяслы сулаланін да часӧвӧйяс дінас керкасянь, жыннян кывсянь, нюжӧдісны сутугаяс, медым часӧвӧйыс вермис вӧчны тревога сутугасӧ тракӧдӧмӧн.

Сутугаяс нюжӧдӧмкӧд тшӧтш нюжалісны лым питі трӧпаяс часӧвӧйяс сулалан местаясӧ. Войяснас тайӧ трӧпаясӧдыс южиктӧны патрульяс. Найӧ матыстчылӧны сӧвик пиӧ куткыртчӧм часӧвӧйяс дінӧ, висьталӧны часӧвӧй юалӧм вылӧ пропуск, мунӧны водзӧ, кытшовтӧны трӧпа кузя чӧс туй кыйысь ошъяс моз.

Белӧйяслӧн нырщикъясыс оз лысьтны вӧлі индыны часӧвӧйясӧ да патрульясӧ эжваса салдатъясӧс, полӧны пышйӧмысь. Та вӧсна вӧлі вӧчӧны тадзи: часӧвӧйясӧ сувтӧдалӧны печорасаясӧс, а патрульясӧ — эжвасаясӧс.

Кымӧра сап пемыд войӧ часӧвӧйясӧ сувтӧдісны печорасаясӧс Василько Петыр юрнуӧдӧмӧн. Патрульясӧ индісны эжвасаясӧс, ӧкмыс мортӧс.

Пропуск тӧдмалӧм бӧрын патрульяс кытшовтісны ӧти пӧв трӧпа кузя, волісны часӧвӧйяс дінӧ, сёрнитышталісны накӧд, сэсся чукӧрӧн бӧр мунісны керка дінӧ.

Гӧгӧр лӧнь, сӧмын кок улын южакылӧ лым. Ыджыд коз улын патрульяс вель дыр сулалісны, шӧпкӧдчисны ас костаныс, сэсся тэрмасьӧмӧн локтісны ӧдзӧс дорӧ. Ӧти патруль пырис керкаӧ, гӧгӧр видзӧдліс, кӧсйис шыасьны, но нар вылын узьысь салдатъяс эз садьмыны, некод весиг чуньсӧ эз вӧрзьӧд. Сӧмын ичӧтик лампаын йӧктӧ гӧрд би да стенын татшкӧ гираа часі. Ичӧтика сулалӧм бӧрын патруль бӧр петіс, ӧдзӧссӧ топыда пӧдлаліс лэптыштлӧмӧн, мед оз дзуртышт, бара мыйкӧ шӧпкӧдіс ёртъясыслы. Найӧ зіля уськӧдчисны краж чукӧр дінӧ, вайисны ӧдзӧс дорӧ кымынкӧ краж, пыкисны ӧдзӧссӧ, сэсся сідз жӧ тупкисны пӧвъясӧн да пыкисны ӧшиньсӧ, а керкаӧ пыралысь патруль сэк кості вундіс жыннянсянь нюжӧдӧм сутугаяссӧ.

Кымынкӧ минут мысти найӧ ещӧ чукӧртчылісны пушкыра коз улӧ. На пиысь ӧти шӧпкӧдіс:

— Тайӧяс асылӧдз оз вермыны петны керкасьыс. Сигнал сетан сутугаяс ме ставсӧ вундалі. Но тайӧ вӧлі медкокнитор. Медсьӧкыдыс водзын, но ми сійӧс вӧчам. Мунӧй ӧткӧн-ӧткӧн часӧвӧйяс дінӧ, винтовкаяснытӧ ки йылын чургӧдӧмӧн кутӧй, пропуск ставныд тӧданныд. Сибӧдчӧй часӧвӧйяс бердӧдзыс. Найӧ кӧ чургӧдасны винтовканысӧ — корӧй куритчыны, сэк найӧ винтовканысӧ лэдзасны, а ки пӧвныс сӧвик пиын лоӧ. Сэки и колӧ... Сӧмын мед оз удитны горӧдны. Гӧгӧрвоид? А сэсся ставӧн туй кузя Сойва пос сайӧ. Коді медводз воас чой кыр йылас — виччысьны минут дас, мед ставӧн ӧтлаын, некодӧс не кольны. Гӧгӧрвоид? Но, зіля! Либӧ кувны, либӧ мынам тайӧ пленсьыс!

Патрульяс разалісны трӧпаяс кузя. На пиысь ӧти, дзоляник тушаа патруль, веськӧдчис Сойва пос дорын неылын сулалысь часӧвӧй дінӧ. Вель ылісянь на часӧвӧй равӧстіс винтовкасӧ чургӧдігмоз:

— Сувт! Коді сэн? Пропуск?

— Затвор! — воча шыасис патруль. — Он мӧй тӧд менӧ? Ӧні на волі тэ дінӧ, а вунӧдін!

— Пемыднас нӧ кыдзи аддзан?

— Менӧ туша серти позьӧ тӧдны.

Часӧвӧй мыйкӧ броткӧдіс вомгорулас. Патруль локтіс сы дінӧдз:

— Тэд, майбырлы, сӧвикнад шоныд пукавныд, а ме дзикӧдз гегдыны куті. Вай кӧть куритӧд!

— Аслад нӧ абу табакыд?

— Абу, ставыс быри.

— Куритчыныд ӧд оз позь тані!

— Но, мыйкӧ оз позь. Ме ӧд кепысь пытшкам кута чигаркасӧ.

Часӧвӧй сувтӧдіс винтовкасӧ пу бокӧ, заводитіс перйыны сӧвик пытшкысь табак. Сэк патруль бырскӧбтіс сійӧс штыкнас. Но часӧвӧй удитіс кватитны ки пӧвнас штык вужйӧдыс. Бӧр нетшыштны штыксӧ эз вермы. Сідзи и колис винтовкасӧ часӧвӧйлы штыкнас зургӧмӧн да котӧртіс Сойва пос сайӧ.

Сойва пос сайын ставӧн чукӧрмисны. Сутуга вундалысь мунігтырйиыс шуис:

— Но, ёртъяс! Пленысь мынім. Ӧні колӧ ӧдйӧджык воны Нюмылгаӧдз. Сэні — краснӧйяс. Сэтчӧдз дас вит верст. Час-мӧд кӧ оз вермыны петны керкасьыс — ми воам асланым йӧз дінӧ. Асывнас бӧр колӧ локны татчӧ, медым мездыны мукӧд ёртъяснымӧс.

XIII

Казарма дінын мир туй кузя ӧти радӧн сувтӧдалӧмаӧсь шынеля йӧзӧс. Унаӧн на пиысь неважӧн на тайӧ местаас жӧ велӧдчисны тышкасьны белӧйяскӧд Суворов отрядын, а ӧні найӧс ставнысӧ пӧртӧмаӧсь пленнӧйясӧ, сувтӧдалӧмаӧсь ӧти радӧн, медым кокниджык вӧлі бӧрйыны на пиысь, кодӧс кытчӧ индыны.

Тӧрыт асывнас Мельниковлы телеграф пыр Сойвасянь висьталісны:

«Ӧкмыс морт, ставныс эжвасаяс, войнас орӧдӧмаӧсь сигнал сетан сутугаяс, пыклӧмаӧсь кражъясӧн Сойва пос помысь застава керка ӧдзӧссӧ да ӧшиньсӧ, бытшлӧдлӧмаӧсь штыкъясӧн часӧвӧйясӧс да пышйӧмаӧсь Нюмылгаӧ. Пышйӧмсӧ абу казялӧмаӧсь асылӧдзыс. Застава керкасьыс петны абу вермӧмаӧсь выль йӧз вотӧдз. Асывнас вӧтчылісны морт кызь пышйысьяс бӧрся, но эз суны, а водзӧ мунны ичӧт вынӧн эз лысьтны».

Тайӧ юӧрсӧ кылӧм бӧрын Мельниковлӧн гудыртчис син водзыс, кывйыс воши. Бура дыр сійӧ пукаліс быгалӧм чужӧмӧн. Сэсся синъяссӧ лэптіс Сандрӧ Петыр вылӧ да Кӧсьта Мишка вылӧ:

— Мый нӧ кутам вӧчны?

— Мый нӧ лоӧма? — воча юалісны найӧ.

Мельников висьталіс ставсӧ, мый кыліс телефон пыр. Недыр мысти содтіс:

— Талун-аски краснӧйяс кутасны наступайтны. Найӧ ӧні тӧдӧны миянлысь ставсӧ. Тӧдӧны, уна-ӧ миян йӧз, кӧні заставаяс. Ставсӧ. Мыйкӧ колӧ вӧчны.

Вель дыр сёрнитісны ас кежаныс. Сэсся петісны орчча жырйӧ, белогвардеецъяслӧн комендант Орлов дінӧ. Орччӧн сувтӧмӧн, кисӧ пель бокас кутӧмӧн, Мельников рапортуйтіс Орловлы зарни погонъяс вылас завидьпырысь видзӧдіг.

Карта весьтын зунясигтырйи сёрнитӧм бӧрын шуисны: «Мобилизуйтны став йӧзсӧ дас квайт арӧсӧдз, Сойва кузяла вӧчны заставаяс восьсаинъяс весьтӧ, разоружитны став эжваса салдатъяссӧ, кодъясӧс абу на разоружитӧма, а кодӧс ковмас — арестуйтны Парась Иван бӧрйӧм серти».

Со та могысь и вайӧдӧмаӧсь талун казарма дінӧ став эжвасаяссӧ да рочьяссӧ, кодъяс восстаниеӧдз вӧліны красноармеецъясӧн.

Радъяс водзӧд ньӧжйӧникӧн мунӧны Парась Иван да Орлов, а на бӧрвылын морт кызь белогвардеецъяс. Ӧшӧдчӧм синкым пырыс Парась Иван ёся видзӧдӧ радын сулалысьлы чужӧмас, индӧ сы вылӧ чуньнас да чӧвтӧ салдатъяслы:

— Первой группа!

Салдатъяс нетшыштӧны индӧм мортсӧ радсьыс, нуӧдӧны бокӧджык, лым толаӧ, винтовка чургӧдӧмӧн сулалысь белогвардеецъяс кытш пиӧ.

Парась Иван воськовтӧ водзӧ, мӧд морт весьтӧ, бара чорыда видзӧдлӧм бӧрын индӧ чуньнас сы вылӧ:

— Коймӧд группа!

Салдатъяс кыскӧны сійӧс коймӧд чукӧрӧ.

Рад помӧдз мунӧм бӧрын джын йӧзсӧ белогвардеецъяс кыскалісны торъя чукӧръясӧ. Радын кольысьяслы Орлов тшӧктіс разӧдчыны индӧм патераясӧ, но сиктысь бокӧ не петны, ӧтилаӧ куим мортысь унджыкӧн не чукӧртчыны, а коді оз кут кывзысьны — сылы пуля. Коймӧд чукӧрсӧ нуӧдісны катыд, мӧд чукӧрсӧ — морт нелямынӧс — нуӧдісны тюрьмаӧ, а первой чукӧрсӧ — дас куим мортӧс — Парась Иван да Орлов нуӧдісны Пудӧ Микул жытник дорӧ, бара сувтӧдісны радӧн. Парась Иван ещӧ видзӧдліс быдӧнӧс торйӧн, кык мортӧс на пиысь мӧдӧдіс тюрьмаӧ, сэсся шуис Орловлы:

— Тайӧ ставныс заядлӧй коммунистъяс.

Орлов гогнитіс юрнас, вашнитіс Парась Иванлы:

— Шобны колӧ ставнысӧ.

Парась Иван матыстчис первой морт дінас, тувкис кулакнас сылы щӧка лыас:

— Лэпты киястӧ!

Заводитіс шобны. Аддзис часі, кӧсйис аслас зептӧ сюйны, но Орлов казяліс бур часітӧ да аслыс босьтіс, кӧрталіс кизь петляас. Сэк кості Парась Иван удитіс аслас зептӧ сюйны деньга тыра бумажник. Записнӧй книжка, перочиннӧй пурт да мукӧдтор сетіс салдатлы. Шобӧ мӧдӧс, коймӧдӧс. Ӧтилысь зепсьыс кыскис зӧлӧтӧй часі. Орлов зэв тэрыба разис ас ордсьыс часісӧ да чургӧдіс Парась Иванлы:

— На, тайӧс тэ босьт, а сійӧс меным вай!

Парась Иванлы эськӧ и жаль вӧлі, но паныд шыасьны Орловлы эз лысьт, лои сетны.

Орлов нюмдӧмӧн босьтіс часісӧ, вайӧдіс пель дінас, кывзыштіс:

— Вот тайӧ часі... Тачкӧм пыдди тіньгӧ.

Сэсся восьтіс вевтсӧ, видзӧдліс. Вевт вылас гижӧма: «Товарищу Иванову — за боевые услуги».

Орлов ӧшӧдліс синкымъяссӧ, кӧсӧйтчыліс Иванов вылӧ:

— Ы-ы, сволоч! Коммунист! Пет медводзӧ!

Сэсся босьтіс салдат ордысь перочиннӧй пурт, кутіс вуштыны часі вевт вылысь гижӧдсӧ. Но пуртыс оз босьт, сӧмын гыжъялӧ. Парась Иван кӧсйис гораа серӧктыны, дэльӧдны Орловӧс, мед сійӧ оз босьт тайӧ часісӧ, но эз лысьт. Матыстчис Орлов дінӧ да пель водзас шуис:

— Эновт, Сюзь Миколайӧс тшӧктам напилокӧн зыртны.

Тадз шобисны дас ӧтикнансӧ. Став бурджык, донаджыкторйыс да деньгаыс веськаліс Орлов да Парась Иван зептӧ, а мыйсюрӧыс белогвардеецъяслы.

Шобӧм бӧрын Орлов равӧстіс:

— Пӧрччӧй шынельястӧ! Пӧрччысьӧй!

Сэсся нагайкаӧн сулалысь салдатлы:

— Ноко, Падей, сет талы кызьӧс кымын, — индіс Иванов вылӧ, кодлысь неважӧн мырддис часісӧ.

Парась Иван лыддис кызьӧдз Падейлысь кучкалӧмсӧ, горӧдіс Падейлы:

— Месянь ещӧ витӧс содты, фуфайкаа да терпитас!

Иванов дрӧгмунлӧ быд кучкигӧн, но терпитіс, ӧти норасян шы эз лэдз.

Нӧйтӧм бӧрын тойыштісны Пудӧ Микул кӧдзыд жытникӧ, ӧтпӧлӧсӧн, комын градуса кӧдзыд дырйи.

Иванов туйӧд жӧ нуӧдісны и мукӧдсӧ.

МӦД ЮКӦН

I

Вой тӧв пурга лӧньыштіс. Вывсянь койӧ паськыд лым, шебрӧдӧ кын мусӧ кыз эшкынӧн, вевттьӧ син водзысь ставсӧ.

Коммунистъяс вылын зверскӧя расправитчӧмӧн мылдінса кулакъяс босьтісны властьсӧ асланыс киӧ. Уджалысь йӧзлысь вирсӧ кисьтігтыр да самӧкур юигтыр найӧ заводитісны видзны ассьыныс властьнысӧ ыджыд чинъяс вӧсна. Медгырысьяснас мылдінса «правительствоын» либӧ «коллегияын», кыдзи найӧ ыдждӧдлісны асьнысӧ, лоины Сандрӧ Петыр, Мельников да Кӧсьта Мишка. Сандрӧ Петыр эз вӧв купеч. Войнаӧдз вӧлі сійӧ асьсӧ лыддьӧ прӧстӧ прамӧй крестьянинӧн. Война дырйи армияын сійӧ эз жӧ вӧв ни генералӧн ни офицерӧн, ыджыд подвиг эз вӧчлы, весиг фронт вылӧ эз волы. Сійӧ вӧлі прӧстӧй унтер чина каптенармус. Но каптенармусалігӧн сылы ёна везитіс: куимысь воліс гортас и быд волігӧн вайліс додь тырӧн быдсяма эмбурсӧ да мӧд сы мында ысталіс гортас посылкаясӧн.

Петырлы колӧ видзны ассьыс ыджыд озырлунсӧ, окота ещӧ ёнджыка озырмыны, бура стрӧитчыны. Ӧд сылӧн сӧмын важиник, кӧкъямыс пельӧса керка, выльсӧ вӧчны эз на удит. А Сӧвет власть оз лэдз паськӧдчыны, оз лэдз медавны слуга-казакӧс, оз лэдз тӧргуйтны. Та вӧсна сійӧ и кыпӧдчис Сӧвет властьлы паныд, та вӧсна сійӧ судитіс ас суднас да лыйліс коммунистъясӧс, та вӧсна босьтіс аслас киӧ власть ӧтвылысь Мельниковкӧд.

Мельниковлы, Петырлы моз жӧ, вӧлі мустӧм Сӧвет власть. Войнаӧдз Мельников вӧлі лесничӧй Скороходовлы отсасьысьӧн. Зепъяссӧ Мельников тыртліс кык боксянь: взятка босьтӧмӧн да тестьыслысь, Пищик Иван купечлысь, зепсӧ кокньӧдӧмӧн. Война дырйи Мельниковлы сідз жӧ сюрис вель уна эмбур.

Кокньыда сюрӧм уна эмбур да ыджыд озырлун видзны колӧмыс и ӧтувтіс, вӧчис другъясӧн Сандрӧ Петырӧс, Мельниковӧс да Кӧсьта Мишкаӧс. Тайӧ куим другыс и юралӧны мылдінса «правительствоын», пукалӧны Йигӧ Ӧлексан вылыс керкаын, кытчӧ неважӧн на Сарйон наступайтіс войбыд куим мортлы паныд. Йигӧ Ӧлексан ачыс вӧзйис аслас керкалысь вылыс судтасӧ Сандрӧ Петырлы. Йигӧ Ӧлексан вӧлі арталӧ: «Менам керкаын кӧ лоӧны ыджыдъяс — мем век нин унджык ликмас».

Куим друг пиысь кыкӧн — Мельников да Кӧсьта Мишка — талун пукалісны тані ыджыд пызан дорын. Найӧ ныр улын гоньвидзӧ самӧкур тыра бутылкаяскӧд орччӧн вичко вина тыра бутылка. Сійӧс талун асывнас ыстӧма вичкоысь гӧснеч Василь поп — Пищик Иванлӧн пиыс.

Бутылкаяс гӧгӧрыс закускаяс: уль сьӧмга, свежӧй сиг черинянь, налим пӧк, жаритӧм кӧч. Сэні жӧ сур туис, пӧжӧм нӧк кашник, ляз тасьті.

Кӧсьта Мишка, кокъяссӧ падвеж пуктӧмӧн, вӧйтчӧма небыд креслӧӧ, вомсьыс лэдзалӧ тшын кольчаяс. Лызгӧдчӧм синъясыс сылӧн видзӧдӧны вичко вина вылӧ. Мельников сыкӧд паныд, кок пӧвсӧ пызан дорӧ лэптӧмӧн, пыксьӧма улӧс вылӧ, ворсӧдчӧ ичӧтик браунингӧн. Ныр улас сылӧн ичӧтик карта.

— Лым сылӧм бӧрын миян ковмас чорыд укреплениеяс вӧчны Сойва пӧлӧн. Этасянь-этатчӧдз, — визьнитіс гӧрд карандашӧн карта кузя. — Ковмасны оръявлытӧм окопъяс.

— Окопъясыд миянлы, Иван Федосеевич, оз уна ков. Сӧмын ляпкыдінъяс весьтас; джуджыдінтіыд вуджны оз вермыны... ӧти морт кӧ лоӧ сы весьтын — сэсся и нинӧм оз ков.

Мельников бура дыр мӧвпаліс карта вылӧ видзӧдӧмӧн:

— Пӧжалуй, тэ прав.

— Ӧнія серти позьӧ тайӧс аддзыны. Тӧндзия бойыд петкӧдліс. Ми йӧзтӧ сэк сувтӧдавлім сӧмын ямаяс весьтӧ, косьяс весьтын морт эз вӧв, сэт вуджны оз вермыны... Тӧвнад восьсаӧсь косьясыд. А гожӧмнас — мӧдарӧ, ямаясӧд вуджны он вермы, джуджыд. Ме тэд шуа: Сойва юыд миян вывті ён крепость. Тат пырны оз вермыны, оз кӧ ыліті кытшовтны.

Мельников мыйкӧ пасъяліс картаӧ. Кӧсьта Мишка кутіс мӧвпавны ас олан туй йылысь. Неважӧн на сійӧ вӧлі прӧстӧй Кӧсьта Мишка, Епим Ёгорлӧн, вичко старӧсталӧн, зять, Пиля Кӧсьталӧн, Сойва сиктын медбура олысьлӧн пи. Ачыс Мишка неважӧн на овмӧдчис. Ыджыд керка лэптіс. Выль видз-му вӧчӧдіс. Но мыйӧн воис Аппога да кутіс перйыны купечьяслысь контрибуцияяс, Беднота комитет кутіс босьтавны лишнӧй няньяс, сэк Мишка эз ло вира Сӧвет власть вылӧ. Сӧвет власть сійӧс тшӧтшкӧртӧ, оз лэдз паськӧдчыны. А Мишкалӧн дум вылас вӧлі лавка восьтӧм, прӧмыс ньӧбӧм. А вочасӧн, гашкӧ, вермас заводитны Сойва йылысь ыргӧн перйыны, еджыд сёйсьыс, гашкӧ, мыйкӧ путьмас вӧчны. Дерт, ыргӧн рудаястӧ Англияыд ачыс заводитас перйыны, оз кӧ быттьӧ бӧр вӧтлыны найӧс краснӧйяс, оз кӧ бӧр Сӧвет власть ло. Рудаястӧ да вӧртӧ ставсӧ кутасны нуны союзнӧй государствояс. Оз ӧд прӧста найӧ сетны ӧні эсы мында оружие, обмундирование да сёян-юансӧ. Оз ӧд прӧста найӧ воюйтны Сӧвет властькӧд... Но Миш чайтӧ на аслыс тшӧтш ликмӧдны кӧть мыйкӧ мында. Ӧд тані оз куш ыргӧн да вӧр, а быдтор позьӧ перйыны. Унатор дінӧ тані позьӧ кутчысьны. А Сӧвет власть оз лэдз. Та вӧсна Кӧсьта Мишка и эз вермы миритчыны Сӧвет властькӧд. Та вӧсна сійӧ Мельниковкӧд да мукӧдъяскӧд котыртіс Мылдінын восстание, кор Архангельск вӧлі союзнӧй войска киын, кор Чердыньсянь вӧлі локтӧны колчаковецъяс.

Но восстание бӧрын Мишлӧн планъясыс дзугсисны. Сӧвет власть уси сӧмын Мылдін сиктын, англичана босьтісны сӧмын Кардор. Водзӧ локны найӧс Краснӧй Армия оз лэдз. Колчак коли Сибирӧ, кӧть вичкоын и быд сьылігӧн Василь поп унаысь сиӧ сылы «многая лета» да «победа», кӧть асьныс Кӧсьта Мишкаяс уна тост нин юисны «единӧй неделимӧй» вӧсна.

Красноармеецъяс ӧти здук оз лэдзны лӧня овны мылдінсаясӧс. Неважӧн на найӧ волісны Сойва дорӧдз. Лунтыр муніс бой. Таргисны пулемётъяс, ратшкӧдчисны винтовкаяс, шутьлялісны пуляяс. Вель унаӧн усисны белӧйяс пиысь. Уси тшӧтш ӧти офицер. Красноармеецъяс ньӧти повтӧг уськӧдчӧны вуджны Сойва юсӧ.

Кӧсьта Мишка сэк лунтыр тшӧтш лыйсис ыджыд кыдз сайӧ водӧмӧн, лунтыр тіраліс-поліс пуля инмӧмысь, вомгорулас молитва шӧпкӧдӧмӧн, лунтыр кевмысис енлы.

— Ладнӧ ещӧ краснӧйясыс эз кытшовтны Ичӧт Сойва увдорті да эз вермыны Сойваас пырнысӧ. А пырисны кӧ?..

Тайӧ «пырисны кӧ» кывсьыс Кӧсьта Мишлӧн юрсиыс сувтліс, чужӧмыс быгавліс. Полан гӧлӧсӧн да сьӧкыда висьысь моз ружтӧмӧн сійӧ шыасис:

— Кыдз тэ чайтан, Иван Федосеевич?

— Мый сійӧ? — очмис да гӧгӧрвотӧма видзӧдліс Миш вылӧ Мельников. Сійӧ пыр на вӧлі зунясьӧ карта весьтын.

— Кыдз тэ ногӧн: вермасны оз?

Миш кӧсйис шуны: вермасны оз краснӧйясыд миянӧс, но шуис мӧд ногӧн:

— Вермам огӧй ми кутны Мылдінтӧ?

Карта вылас видзӧдӧмӧн Мельников буретш та йылысь жӧ арталіс. Недыр жуйвидзӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс кусӧм папироссӧ, синъяссӧ лэптіс Миш вылӧ.

— Ме ногӧн, краснӧйяс Мылдінӧ пырны Эжвасянь оз вермыны, оз кӧ кытшовтны вӧрӧд. Сӧмын кытшовтӧмысь ме пола. Елькиныс, тыдалӧ, ӧтчаяннӧй, нинӧмысь повтӧм. Сійӧ вермас миянлы ыджыд пакӧсть вӧчны. Но ӧні матысмӧ рӧспута, наступайтны оз вермыны чорыда. А ва воссьӧм бӧрын миян вынным содас.

— А крестьянаыд оз бӧр мӧдарӧ бергӧдчыны? Мисьтӧма нин ӧд найӧ видзӧдӧны миян вылӧ.

— Мылдінса крестьяна бӧр оз бергӧдчыны. Найӧ ӧні миян моз жӧ полӧны краснӧйясысь, ӧд найӧ жӧ восстание вӧчисны. Ас сертиыд думышт. Сетчан он эськӧ тэ бурӧн краснӧйяслы? Он. Сідз жӧ и найӧ. И найӧ оз бӧрыньтчыны Мылдінысь улӧ. Налӧн овмӧсныс тані. Овмӧстӧ да семьятӧ оз эновтны.

— Абу ӧд куш мылдінсаяс тані. Эмӧсь изьвасаяс и эжвасаяс. Торъя нин эжваса ямщикъяс. На костын, колӧкӧ, и коммунистъяс на эмӧсь. Найӧ гырд синмӧн видзӧдӧны миян вылӧ.

Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Мишка ков вартіс пызанӧ яя кулакнас да, лёкысь горӧдӧмӧн, помаліс:

— Лыйлыны колӧ найӧс ставнысӧ! Прӧста колим...

Мельников лӧньӧдіс Мишӧс небыдика:

— Ставсӧ лыйлыны оз позь. Пӧттӧдз нин тай нагайкаалім да лыйлім. Уна лыйлыны сэсся ог кутӧй. Вермас неладнӧ лоны. Колӧ корсявны главаръяссӧ. Найӧс колӧ бырӧдны. Да йӧзыслы петкӧдлыны, мед повны кутасны. Гӧгӧрвоан?

Мельников кисьталіс стӧканъясӧ джынйыс вичко вина да сорлаліс самӧкурӧн.

— Вай видлыштам церковнӧйсӧ! Христос вирсӧ! Отеч Василийыд тай, бур шуриныд менам, эз во. Дышӧдіс сэсся виччысьныс.

Василий поп нэмнас на эз сёрмыв вина бутылка дінӧ. Эз сёрмы и талун. Пукалысьяс муртса на кӧсйисны точкысьны — отеч Василий пырис:

— Мир вам! Приятнӧй аппетит!

— Лок ӧдйӧджык! Удзӧдам!

Стӧканъяс пӧрӧдӧм бӧрын Василь поп кузь зепсьыс перйис бумага листъяс.

— Со этійӧяс, — шуис сійӧ, ӧти лист Мельниковлы сетігмоз, — ме ногӧн, коммунистъяс. Тайӧяс не сӧмын ӧткажитчисны висьтасьӧм-даръясьӧмысь, а ставлы кывмӧн кутісны богохульствуйтны: ті пӧ палачьяс, ен нимсянь кисьтанныд вирсӧ уджалысь йӧзлысь.

— Тырмас, отеч Василий! — гутъясысь моз ки пӧвнас ӧвтчӧмӧн дугӧдіс Кӧсьта Мишка. Сэсся скӧра ёрччыштӧмӧн равӧстіс: — Печора вылӧ ставнысӧ! Кымын морт сэні? Сизим? Печора вылӧ!

Мельников видзӧдліс поп вылӧ. Василь поп мӧд стӧкан ректіс да чирӧм гӧлӧснас рукӧстіс:

— Татшӧм приговорлы ме паныд ог мун. Сандрӧ Петыр да Скороходов татшӧм мӧвпаӧсь жӧ.

Мельников пасйис список пельӧсас гӧрд карандашнас: «Лично караульному начальнику. Немедленно отправить с надёжным конвоем в сторону Якши. В дороге расстрелять»...

Сэсся тільгунӧн звӧнитіс. Пырис дежурнӧй, кыкысь воськовтіс водзӧ, колскӧбтіс каблукъяснас, веськыд киыс брынкмуні пель бокас:

— Есь ваш... ордь!..

— Дзик пыр жӧ тайӧс сетад караульнӧй начальниклы.

— Слуш!..

Дежурнӧй шурк бергӧдчис, саялі ӧдзӧс сайӧ. Василь поп, водз чуньнас ныр розьсӧ гудйигтырйи, мыччис мӧд лист:

— Этайӧяс пытшкысь мем эз кажитчыны нёльӧн да ӧти эжваса ямщик. Со этайӧ Уляшевыс. Тайӧясӧс колӧ тӧдмавны. Мед висьталӧны, кодъяс найӧ, код дор сулалӧны.

— Позьӧ, — чӧвтіс Мельников да бара лист пельӧсас пасйис: «Каждому по десять нагаек». Сетіс дежурнӧйлы.

— Вот тайӧ шусьӧ асланым власть, — коддзис Василь поп.

Ещӧ ӧтчыд точкысьӧмӧн стӧканъяс пӧрӧдӧм бӧрын Василь поп стенсьыс босьтіс гитара, кутіс надзӧникӧн брунӧдчыны. Кӧсьта Мишка, синъяссӧ куньӧмӧн, вомгорулас нюжӧдіс:

Соловей, соловей пташечка-а-а,

Канареечка жалобно поёт.

Друг ӧдзӧсыс воссис. Котӧрӧн керкаӧ пырис Парась Иван. Синъясыс кольча кодьӧсь. Сьӧд чужӧмыс быгалӧма. Ачыс кашкӧ, шыасьныс оз вермы.

— Краснӧйяс!.. Мӧдкӧджынӧсь!.. Ӧдйӧ!..

— Кыдзи Мӧдкӧджынӧсь?

Парась Иван лолыштіс:

— Мӧдкӧдж бӧжынӧсь... Петыр гӧтыр аддзылӧма... вӧлӧн локтігас. Краснӧйясыс лызяӧсь, исковтӧмаӧсь бадь пытшкас да уськӧдчӧмаӧсь, а Петыр гӧтырыс скач локтӧма миянлы висьтавны. Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!

— Мый ӧдйӧджык? Мун босьт коннӧй отряд да веськыда сэтчӧ. Висьтав, мед бӧрсяньыд петас первой рота. Дежурнӧйлы висьтав, мед доддяласны вӧв миянлы.

Недыр мысти коннӧй отряд прыссис Мылдін кузя Абарлань. Кавалеристъяс мунігмозныс зарадиталісны карабинъяс, револьверъяс. Ӧткымынъяс перйӧмны сабляяснысӧ да ӧвтчисны ӧтмӧдарӧ. Вӧвъяс сьӧрся-бӧрся скачитісны йи кузя мунан векньыдик туй вывті. Со Дінъёль устье нин коли. Абар весьтӧ воисны. Вӧвъясӧс ӧтарӧ ӧддзӧдісны. Турун чукӧр торйысь ӧти вӧв повзис, чепӧсйис бокӧ. Вӧв вылас скачитысь ылӧ пурскысис лым пытшкӧ.

Абар коли. Заводитчӧ Мӧдкӧдж бӧж. Медводзын мунысьыс казяліс мӧдлапӧв бадь пытшсьыс мортӧс. Сійӧ гӧрбыльтчӧма. Кавалерист командуйтіс:

— Эскадрон, в цепь! В атаку на противника... Ура! Постарайтесь, молодцы, хоть одного взять живым!

Сабляяс лэптӧмӧн бадь пытшкӧ уськӧдчисны вӧла вит-ӧ-квайт. Кытшалісны.

— Стой! Руки вверх! Сдавайся!

Морт вӧлі копыртчӧма да чеччыштіс повзьӧмӧн. Кисьыс уси байдӧг.

— Кӧнӧсь мукӧд краснӧйясыд?

— Кутшӧм краснӧйяс?

— А тэ коді? Мый тан вӧчан?

— Ме Абарысь, байдӧг лэч кыя. Он мӧй тӧдӧй менӧ?

— А краснӧйясыс кӧнӧсь?

— Ме асывсяньыс нин тані байдӧг лэч пуктала да некодӧс на эг аддзыв.

Вӧлаяс гӧнитісны мукӧдъяс дінас. Висьталісны, мый аддзылісны. Сэсся видлалісны вӧрсӧ. Некутшӧм туй эз казявны. Гӧнитлісны водзӧджык — бара нинӧм. Сэсся чукӧртчисны да ньӧжйӧникӧн люньгисны бӧр Мылдінӧ. Сӧмын байдӧг кыйысьлӧн понйыс кымыныськӧ увтыштіс мунысьяс вылӧ.

II

Южмӧм пода туй кузя кык час чӧж нин Панюков ветлӧдлӧ ӧтмӧдарӧ, син доймытӧдзыс видзӧдӧ войся пемыдас. Кӧсйӧ аддзыны мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді эськӧ сылы висьталіс гӧгӧрвотӧмторъяссӧ. Пельясыс сылӧн зільӧны кывны кутшӧмкӧ бокӧвӧй шыяс, но кылӧны сӧмын аслас кок увсьыс южиктӧмсӧ. Панюков весиг вунӧдӧма кок кынмӧмсӧ, ки чуньяс турдӧмсӧ. Сійӧ, гашкӧ, сёӧдысь нин юалӧ ассьыс:

«Тадзи колі вӧчны али эз? Гашкӧ, прӧста ме татчӧ кольччи? Гашкӧ, бурджык лоӧ, ӧні кӧ ме тась весася?»

Панюков талун первойысь на веськаліс часӧвӧйӧ ӧтнасӧн Сойва пос увдорӧ. Тӧрыт сійӧс первойысь на ӧкмыс морт пышйӧмсянь, тӧлысьӧн-джынйӧн бӧрын, ыстісны Сойваӧ. Сійӧс видлалісны, юасисны сы йылысь йӧзлысь, юасисны ассьыс, туйӧ оз сійӧс босьтны белӧй гвардияӧ, позьӧ оз сылы сетны винтовка, радейтліс эз сійӧ Сӧвет властьӧс, коммунист сійӧ али абу. Но Панюковлысь нинӧм сэтшӧмсӧ эз аддзыны. Сылӧн том чужӧмыс допросъяс дырйи нинӧм эз висьтав, пыр стрӧг, нинӧмысь повтӧм. Тюрьмаын недель пукӧдӧм да Мельниковӧн допроситігӧн витысь нагайкаӧн кучкӧм сылысь кывсӧ эз перйыны. Ӧти мортӧс сійӧ эз висьтав, ни сійӧс асьсӧ эз выдайтны. А Панюковӧс вель унаӧн вӧлі тӧдӧны. Тӧдӧны вӧлі сійӧс эжваса ямщикъяс, тӧдӧ вӧлі Рӧман, тӧдӧ вӧлі Канев да уна мукӧд. Но некод эз висьтав, мый Панюков — коммунист.

Партийнӧй билетсӧ Панюков гуаліс лым пиӧ Порогысь локтігӧн, кор висьталісны Мылдінын белӧй власть лоӧм йылысь, кор найӧ сюрины тадзинас пленӧ да найӧс разоружитӧмӧн нуисны Мылдінӧ. Панюков нарошнӧ конйыштчӧмӧн вольскӧбтіс туй вывті мунігас, уськӧдчис туйбокса лым толаӧ да ки пӧвсӧ зургис лым пиӧ. Сэтчӧ сійӧ и колис партбилетсӧ, колис меддонаторсӧ, быттьӧ сьӧлӧмсӧ нетшыштіс ас пытшсьыс. Но кольны вӧлі быть. Мӧд ног эз позь, кадыс сэтшӧм.

Мылдінӧ воӧм бӧрын найӧс ставнысӧ сувтӧдалісны орччӧн, радӧ. На дінті, чуньнас индалӧмӧн, муніс Парась Иван кымынкӧ винтовкаа салдаткӧд. Сы бӧрын Панюковӧс вештісны вель ыджыд чукӧр дінӧ. Сэсся ставнысӧ нуӧдісны тюрьмаӧ, кытысь воддза лун-вояс лэччӧдалӧмаӧсь унджык пукалысьсӧ Печора йи вылӧ. Тюрьмаын видзисны недель чӧж, витысь кучкисны нагайкаӧн, а сэсся бӧр лэдзисны. Списокын сійӧ ов весьтӧ пасйисны: «благонадёжный».

Арестысь лэдзӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти сійӧс босьтісны белӧй гвардияӧ, индісны мӧд взводӧ. Лои белӧй салдатӧн. И ӧні сійӧ белӧй салдат — Сойва пос увдорын часӧвӧй — ветлӧдлӧ ӧтмӧдарӧ да мӧвпалӧ аслас тайӧ олӧм йывсьыс.

Панюковлы позьӧ вӧлі тӧндзи пышйыны краснӧйяс дінӧ. Сійӧ ставсӧ нин дасьтыліс: лызь, нянь, пӧрт, винтовка. Сійӧ петны нин кӧсйыліс войнас Помӧсдінӧ вӧрӧд. Но дыр мӧвпалӧм бӧрын чорыда шуис аслыс:

— Ог! Ог мун. Сэні ме, дерт, кола. Но тані ёнджыка кола. Регыд миян локтасны Мылдінсӧ бӧр босьтны. Сэк кежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны.

Ӧні Панюков бара тайӧ мӧвпас воис. Ӧні сылы бара некод тӧдлытӧг позьӧ пышйыны, мынтӧдчыны нагайкаысь, лыйлӧмысь, воны ас чукӧрӧ, ас ёртъяс дінӧ, волыны гортӧ, семья дінӧ. Позьӧ мынны тайӧ пеж, няйт, вир юан олӧм пытшсьыс, кырнышъяс чукӧрсьыс.

Но Панюков бара чорыда шуис:

— Ӧні панассӧ пуктӧма нин. Колӧ кыны.

Тайӧ кыӧмыс Панюковлӧн ӧні медыджыд мог. Узьӧ и олӧ — мӧвпалӧ та йылысь. Та вӧсна сійӧ и кольччис белӧйяс пӧвстӧ, та вӧсна пасьталіс погона шынель.

Сьӧкыд вӧлі панны тайӧ уджсӧ Панюковлы, но ещӧ на сьӧкыдджык кынысӧ. Быд воськов сылысь туялӧны, быдлаын сійӧс кыйӧдӧны.

Но Панюков эз повзьы, эз бӧрыньтчы, эз пышйы. Сійӧ панассӧ пуктіс. Сылӧн эмӧсь нин ёртъяс — кӧкъямыс морт.

Дерт, тайӧ этша, тайӧ вывті этша. Но на пиын эмӧсь куимӧн, кодъяс оз бӧрыньтчыны. На вылӧ — Канев, Лютоев да Пронин вылӧ — позьӧ смела надейтчыны. Найӧ кӧ лоӧны — тайӧ лыдыс дас пӧв, кызь пӧв содас. Сӧмын мед ог сюрӧй. Колӧ кыдз позьӧ гусьӧнджык.

Панюков кывзысьыштіс сувтӧмӧн. Гӧгӧр шы ни тӧв. Асыввылыс заводитӧ кельдӧдыштны, кодзувъясыс сэсь заводиталӧны кусны.

Панюков зургис винтовкасӧ лымйӧ, кутіс места вылас котӧртны, кияссӧ воча кучкалӧмӧн шоныд перйыны. А недыр мысти бара нин пырӧма аслас мӧвпъясӧ, бара юасьӧ ассьыс:

«Кыдзи йитчыны Помӧсдінкӧд? Коді вермас сэтчӧдз ветлыны? Кодӧс позьӧ тшӧктыны? Сэні, кӧнкӧ, оз на тӧдны миян йылысь. Сэні, кӧнкӧ, чайтӧны, мый миянӧс важӧн нин лыйлісны...»

Панюков кыліс мыш сайсьыс кок шыяс. Винтовкасӧ лэптыштігмоз бергӧдчис, колскӧбтіс затворнас. Походка сертиыс тӧдіс пуяс сайсянь кык салдаткӧд локтысь Сарйонӧс. Но лэдзсис тӧдтӧм улӧ, горӧдіс лёкысь, Сарйоныс моз жӧ:

— Стой, стрелять буду! Пароль?

Сарйонлӧн кыліс повзьыштӧм гӧлӧс:

— «Винтовка со штыком».

Сэсся матыстчис да скӧра:

— Он мӧй аддзы: ас йӧз, погонаӧсь.

— Погонъястӧ вурныд ваш... бродь... быдӧн вермӧ, — нарошнӧ гораа шыасис Панюков.

Сарйон видзӧдліс сы вылӧ да мӧвпыштіс: «Тайӧ, тыдалӧ, надёжнӧй».

Сарйон эз казяв Панюковлысь сералан синъяссӧ.

Сувтіс выль часӧвӧй. Панюков муніс Кузнецовкӧд Сойва сиктӧ шонтысьны.

Кузнецов первойысь на аддзысис Панюковкӧд да тӧдмасис Сойваӧ мунігӧн. Панюков вӧзйис сылы куритчыны.

Табак кӧшельсӧ босьтігӧн Кузнецов юр вывсяньыс да кок улӧдзыс видзӧдліс Панюков вылӧ. Медводз Кузнецовлы синмас шыбитчисны Панюков том чужӧм вылын тшӧкыд сьӧд усъясыс да ёся, лэчыда видзӧдысь синъясыс. Ыджыд тушаыс да паськыд пельпомъясыс тшӧктӧны вӧлі сійӧс пыдди пуктыны. А небыдик гӧлӧса сёрниыс сибӧдӧ, кыскӧ ас дінас.

Чигарка вӧчигӧн Кузнецов мӧвпыштіс:

«Тайӧ эжваса. Та вылӧ колӧ ёнджыка видзӧдлыны. Код тӧдас, коді тайӧ татшӧмыс».

Но Сойва сиктӧ воигӧн нин Кузнецовлӧн мӧвпъясыс вежсисны:

«Тайӧ тай ми вок кодь жӧ мужик, ас морт». Керкаӧ пырисны, быттьӧ важ тӧдсаяс.

III

Небзьӧм туй кузя Уляшов ньӧжйӧник восьлаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн. Талун сійӧ пыраліс нин керка дасӧ кымын, но сылы некысь эз сетны ни кусӧк нянь, ни ки тыр турун.

Быдлаын сылы висьталісны:

— Миян асланым абу.

А Сандрӧ Петыр вӧтліс, тойыштіс сійӧс ӧдзӧс порог вомӧныс. Вартӧм сю кольта моз Уляшов тювгысис посводзас. Эбӧсыс сылӧн сідз нин эз вӧв тшыгйӧн олігад, сідз нин ӧдва кок йылас сулаліс, муртса ветліс. Ӧд коймӧд тӧлысь нин сійӧ тшыгъялӧ, лун куим-нёль эз сюрлы сёйны кусӧк нянь. А Сандрӧ Петыр шыбитіс сійӧс шошаӧдыс, нем жалиттӧг тювгис порог вомӧн. А мыйысь?

Уляшов мукӧдлаӧ моз жӧ пырис Сандрӧ Петыр ордӧ корыштны вӧлыслы турунтор да аслыс нянь кусӧк. Пырис да порог улас сувтӧмӧн, копыртчылӧмӧн, висьталіс ассьыс могсӧ.

Сандрӧ Петыр синкым увтіыс видзӧдліс Уляшов вылӧ, мерайтіс сійӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс. Уляшовлӧн мышкыра тушаыс, гырысь киясыс да рожабан вылас джуджыд чукыръясыс висьталісны уна сьӧкыд удж йылысь, а сырзьысьӧм паськӧмыс, кельдӧдӧм, косьмӧм чужӧмыс висьталісны ставсӧ, кыдзи Уляшов олӧ ӧні.

Уляшовӧс синъяснас мерайтігмоз Сандрӧ Петыр малыштіс ассьыс кудель кодь тошсӧ да юаліс:

— Тэ эжваса?

— Эжваса. Ме ямщик. Ляпинӧ няньла муна вӧлі...

— А коммунистъясыс уна ямщикъяс пӧвстад?

— Ме ог тӧд.

Сандрӧ Петыр синсӧ букыштліс, недыр чӧв оліс, сэсся небыдик гӧлӧсӧн нуӧдіс водзӧ:

— А тэ вот инды миянлы коммунистъяссӧ, ачыд доброволечӧ пыр. Сэк вӧлыд и ачыд пӧтӧсь лоанныд.

Уляшов дрӧгмуніс, синъясыс югнитісны, косьмӧм кулакъясыс шамыртчисны. Мӧвпыштіс:

«Ёртъясӧс вузавны, а сэсся ачымӧс. Ог. Кӧть вӧлӧй тшыг кулӧ, кӧть ачым...»

Уляшов кӧсйис уськӧдчыны Сандрӧ Петыр вылӧ, шымыртны сійӧс горшӧдыс дзодзулӧс моз. Но кутіс асьсӧ: тӧдӧ, мый выныс сылӧн абу, сійӧ ӧтнас. Сӧмын шуыштіс:

— Ме абу салдат. Ме пӧрысь нин, ветымын арӧс тыртча.

— Он кӧ и пропадит тшыгйӧн! Весась менам керкаысь, эн пежав ӧбразъяссӧ! Тіян местаыс Печора вылын.

Та бӧрын и тойыштіс Уляшовӧс.

Ставыс тайӧ бергӧдчис Уляшов юрын.

А кынӧм сюмалӧмыс эз дугды. Талун сійӧ коймӧд лун нин олӧ нянь кусӧктӧг. Куим лун сайын нянь тор сетліс сылы сьӧд уска том салдат. Уляшов весиг нимсӧ эз гӧгӧрво юавны сылысь. Ӧні быд лун корсьӧ сійӧс, видзӧдӧ белӧй салдатъяс пӧвстысь, но некысь оз аддзы.

Вӧлыс Уляшовлӧн кымынӧд лун нин пипу ув сёйӧмӧн олӧ, дай пипу увлаыс вӧрас кайлыны оз лэдзны, пышйӧмысь полӧны, мед краснӧйяслы юӧр оз мун...

Уляшов восьлаліс водзӧ. Пытшкӧсыс сылӧн тырӧма скӧрлунӧн. Горш діныс гӧрддзасьӧма. Кулакъяс доймымӧн шамыртчӧмаӧсь. Сійӧ оз тӧд, кытчӧ мунӧ, мый лоӧ водзӧ, оз тӧд, дыр-ӧ нин колис ещӧ овны сылы, оз тӧд, кытчӧдз сійӧ удитас воны смертьлы паныд тадзи надзӧникӧн водзсасьтӧг мунӧмнас.

Бура дыр мысти Уляшов юрсӧ кыпӧдыштіс, синваӧн тырӧм синъяссӧ чӧвтіс шуйгавылӧ.

Пытшкас сылӧн чужис чусалан би кинь кодь надейтчӧм:

— Татчӧ ещӧ пырала. Тӧндзи тайӧ Кӧрӧг Ӧсипыс идзас кольта да кусӧк нянь сетліс...

Кӧрӧг Ӧсип нёль пельӧса ыджыд дзор тошсӧ чургӧдӧмӧн валитчӧма пӧдушка вылӧ пызан саяс.

— Мый нин висьталан? Нянь кусӧк, шуан, да идзас кольта? Аслам эськӧ абу жӧ нин да. Но да... ог нин йӧрт. Клавдюк, сет вай гӧбӧчсьыд идняньсӧ, чорзьӧма жӧ нин-а, чем шыбитны, сёяс.

Клавдюк пыраліс гӧбӧчӧ няньла, сетіс Уляшовлы. Кутшӧм чӧскыдӧн кажитчис тайӧ чорзьӧм, бакшасьны заводитӧм идняньыс куим лун тшыг олӧм бӧрад. Кутшӧм лӧсьыда кажакылӧ пинь улад... Клавдюк петкӧдіс гӧбӧчысь шома рысь ва тасьті да сетіс Уляшовлы.

Ӧсип, Сандрӧ Петыр моз жӧ, мерайтіс Уляшовӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.

«Босьта кӧ тайӧс — сёйӧм вылас уджалас мем. Ӧні колӧ потш керавны, кӧдж потшны. Гожӧмнас турун пуктас. Ачыс и вӧлыс уджаласны».

Сандрӧ Петыръяс, Йигӧ Ӧлексанъяс да Сюзь Васильяс моз жӧ Ӧсип лыддис эжваса ямщикъясӧс печораса казакъясӧн. Найӧ ӧні абу йӧз, абу мортъяс, а пленнӧйяс, уджалысьяс, казакъяс. Властьыс ӧні Мылдінын Ӧсипъяс киын. Найӧ ыджыдъясыс. Мый найӧ шуасны, мый найӧ думыштасны — сідзи и колӧ лоны.

— Тэ нӧ код ордын олан?

— Вӧлӧй сулалӧ Илья Иван дінын, а ачым — кӧні веськалӧ, кытчӧ лэдзасны узьны.

— Тэ лок ме ордӧ овнытӧ. Посводзыс менам шоныд. Менам стрӧйбаӧ, весиг гидняӧ ни сарайӧ, тӧлыс оз письт пырны. Уджыштӧм вылад верда. Вӧвтӧ ваян жӧ. Коркӧ и кыскасьыштны ковмас. А вӧлыд бур?..

Уляшовлы светыс ӧні йӧршитчӧма Мылдін сиктӧ. Мылдінысь мунны сійӧс некытчӧ оз лэдзны. Сійӧ пленнӧй. Сійӧ вӧлі мунӧ Ляпинӧ няньла. Сэні вӧлі зэв уна нянь. Уна сюрс мешӧк. А Печора кузя и Эжва кузя 1919 во заводитчигӧн крестьяна вӧлі тшыгъялӧны.

Та вӧсна Уляшов петіс гортсьыс аслас «Сивкоӧн» Ляпинӧ вылӧ, колис гортас семьясӧ и овмӧссӧ, вуджис Печора вӧлӧк. Но воис сӧмын Мылдінӧдз...

Уляшовӧс кык недель видзисны тюрьмаын, уна пӧв юасисны, быд ногыс повзьӧдлісны. Весиг поп тшӧтш воліс тюрьмаас, каитчыны тшӧктіс, енлы кевмысьны: «ен сійӧс прӧститас коммунистъяс дор олӧмысь ыджыд грексӧ». Та бӧрын дасысь нагайкаӧн кучкисны. Сэсся бӧр лэдзисны.

Уляшов кутіс уджавны ӧти-мӧд ордын: пес кыскавны, турун ваявны вӧвсӧ да асьсӧ вердыштӧм вылӧ.

Лым сывны заводитігӧн Уляшовлӧн удж быри, некодлы сійӧ эз кут ковны, быдӧнлы лишнӧй лои, ачыс и вӧлыс тшыгъялӧны: вӧлыслӧн ӧдва лыыс да кучикыс коли, ачыс ӧдва кок йылас ветлӧдлӧ. Некодлы сыӧдз мог абу. Сійӧс оз лыддьыны мортӧн... Сылысь весиг нимсӧ тані некод оз тӧд, ӧткымынъяс тӧдӧны сійӧс Уляшовӧн, а мукӧдыс прӧстӧ эжваса ямщикӧн. А кымын тані «эжваса ямщикыс»?..

Уляшов олӧ тшыгйӧн. Некод оз тӧд, кыдзи сылӧн кынӧмыс сюмалӧ, кыдзи сылӧн вӧлыс гораа гӧрдлӧмӧн корӧ сёйны. Но кувны тшыгла оз позь. И вӧвсӧ оз позь тшыгла вины. Коді нӧ семьясӧ кутас вердны, кулӧ кӧ бать. Вӧвтӧгыд мыйӧн нажӧвитчан. Кӧть мый, а колӧ ещӧ недыр кутчысьны, овны, вӧвсӧ видзны. Белӧйяс дыр оз овны. Регыд краснӧйяс мездасны тась. Найӧ абу ылынӧсь. Найӧ Помӧсдінынӧсь. Найӧ ӧтчыд волісны нин, да эз вермыны пырны Мылдінӧ. Найӧ регыд локтасны да пырасны, мездасны. Сэтчӧдз колӧ овны. Кӧть кутшӧм ногӧн, кӧть синмысь би петмӧн, лун и вой мылдінса кулакъяслы уджалӧмӧн, а колӧ вӧвсӧ и асьсӧ кольӧдны ловйӧн.

Тадзи мӧвпаліс Уляшов Кӧрӧг Ӧсиплы уджавны локны кӧсйысьӧм бӧрын, Илья Иван дінӧ вӧвла мунігӧн.

Илья Иван, гӧбӧч выв дорас пуксьӧмӧн, дыр мӧвпаліс ас олӧм йывсьыс да олан кад йывсьыс. Став олӧмсӧ сійӧ арталіс сы боксянь, кутшӧм помка вӧсна сійӧ пыр зэв судзсьытӧма олӧ. Том дырйиыс сійӧ мукӧд моз жӧ гӧтрасис, юксис батьыскӧд, аслыс ӧти керка пӧв вӧчис. Семья лои, куим пи. Гӧтырыс кулі. Мӧдысь гӧтрасис. Бара семья содіс. Империалистическӧй война дырйи мобилизуйтісны. Ветліс Костромаӧдз. Вель дыр сэні оліс. Революция бӧрын бӧр гортас воис киссьӧм овмӧсас. Лун и вой уджаліс, а век нинӧм абу: царь дырйи лёка овліс, царӧс шыбитӧм бӧрын бара эз озырмы. Ӧні, белӧйяс дырйи, сёйны нинӧм.

Коркӧ неважӧн та йылысь юаліс сійӧ Серапионлысь. Сійӧ шуис, тэ пӧ овныс он куж, овныд пӧ колӧ сюся. Видзӧд пӧ ме вылӧ, кыдзи ме ола. А кыдзи сійӧ олӧ? Восстание бӧрын сійӧ баржа джын гусялӧм эмбур катліс Мылйылӧ, аслыс босьтіс. Но ӧд тайӧ гусясьӧм? А гашкӧ, тайӧ и эм сюся олӧмыс да?

Илья Иван лэччис джоджӧ. Гӧрбсӧ лэптыштӧмӧн, варликасянкодь походкаӧн гырыся тувччаліс ӧшинь дорӧ. Ӧшинь улын тыртӧм додь дорӧ домалӧма ыджыд тушаа сивӧй вӧв. Тайӧ вӧлыс недель нин тані сулалӧ тшыгйӧн моз, ордлыясыс сылӧн гирвидзӧны.

«Ён вӧв, тыдалӧ, вӧлӧма, — мӧвпалӧ Иван, — а регыд нин кулӧ. Вердтӧгыд оз дыр ов. Вот эськӧ татшӧм вӧв кӧ лоӧ менам, сэк овмӧдча. Но кыдз татшӧм вӧвсӧ ньӧбан, омӧликсӧ ог вермы ньӧбныс-а?»

Иванлӧн мӧвпъясыс бара Серапион сёрни дінӧ воисны:

«Сюсьӧн колӧ лоны? А мый, ме кӧ тайӧ вӧвсӧ аслым босьта. Тшыг кулӧм дорысь бурджык?.. Мыйла ме та йылысь водзджык эг мӧвпышт?»

Тэрмасьӧмӧн петіс вӧв дінӧ, разис домсӧ, нуӧдіс гидняӧ, индіс турун дорӧ, тап-тапкерис задъяс, нюмдіс:

— Аслам!

Кӧрӧг Ӧсип, ки мышъяссӧ зыралігтырйи, пӧкаживайтіс джодж дӧраяс кузя, тшӧкыда видзӧдліс ӧшиньӧд, виччысис Уляшовлысь вӧлӧн локтӧм. Клавдюкӧс ыстіс гидня ӧдзӧс восьтны, вольсыштны гиднясӧ.

Керкаӧ пырис Клавдюк Иван, вичко стӧрӧж, Ӧсиплӧн зять. Ӧсиплӧн пельтӧм нылыс — Марьяыс — пӧрысьӧдз оліс верӧс сайӧ мунтӧг, некод оз вай да. Ӧсиплы лои бӧрйыны зятьӧ Клавдюк Иванӧс, кӧть сылӧн и некутшӧм овмӧс абу, ичӧтсяньыс пыр йӧзлы уджавліс, дай сёрнитныс оз вермы, немӧй кодь.

Иванлы ар комын. Ветлӧ сійӧ вомсӧ калькӧдӧмӧн, чотыштӧ, щӧка йылас сылӧн петӧма кымынкӧ руд гӧн.

Порог вомӧн воськовтігӧн на Иван заводитіс:

— Мыйкӧ... Ӧшип тешт. Ме талун вичкоӧ кая. Отетш Вашиль молебен шылӧ да пештӧ пилитны ашки локта.

Вочавидзӧм пыдди Ӧсип юаліс:

— Илья Иван дінысь сивӧй вӧла ямщикыс оз на лок?

— Ож на. Шивӧй вӧлыс абу. Илья Иваныс ямщикышкӧд пинясьӧ.

Ӧсиплӧн синъясыс повзьыштісны. Тэрыба кватитіс дубитӧм сьӧд пасьсӧ, пеля шапкасӧ. Котӧрӧн сорӧн кашкигтырйи шердйис Илья Иван дінӧ.

Сэні пыр на увгӧны. Уляшов кутчысьӧма дом поводӧ да кыскӧ вӧвсӧ, Илья Иван — мӧдарӧ.

— Ог, мися, сет!

— Кысь нӧ он сет? Аслам ӧд вӧлыс. Абу тэнад. Кыдзи ме вӧвтӧгыс ола? Кыдзи семьяӧс верда?

— Вӧлі тэнад, а ӧні менам. Тэнад нинӧм абу. Тэ ачыд абу аслад. Тэ пленнӧй. Тэ, колӧкӧ, гортад краснӧйясыдкӧд асламась, а тані ныртӧ эн кыпӧд. Миян асланым белӧй власть. Мый колӧ, сійӧ и вӧчам! Лэдз, мися! — тойыштіс Уляшовӧс.

Уляшов катовмунлі, сэсся чукӧртіс став вынсӧ, тракнитіс поводӧд.

— Мый нӧ ті керад, бласлӧ кристос? Тэ, Иван Ильич, неладнӧ вӧчан. Кыдзи нӧ тэ йӧзлысь вӧв верман мырддьыны? — сюйсис Ӧсиплӧн гӧлӧс.

— Тэд кутшӧм делӧ!

— Вӧлыс ӧд абу тэнад. Вӧвсӧ мем нин кӧсйысис сетны, — тшӧтш кутчысис Ӧсип дом поводӧ. Ставныс асланьыс кыскӧны.

Ӧсип да Илья Иван лёкысь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс. Сэсся ӧтпырйӧ Уляшов вылӧ. Уськӧдчисны ӧтвылысь. Ылӧ тойыштісны Уляшовӧс. Колины кыкӧн. Бара зэлӧдісны дом поводсӧ. Ӧсип мыськыштіс Иванӧс пель бокас. Иван кутчысис Ӧсиплы тошкас. Ӧсип авзӧ, ёрччӧ, Иван тшӧтш. Сэк кості вӧлыс мӧдӧдчис туй кузя кывтыд. Тышкасьысьяс уськӧдчисны вӧв бӧрся. Вӧлӧс суӧдісны Прокӧ пос вылын, бара кутчысисны поводӧ.

Ӧсиплы отсӧг вылӧ воис Сарйон. Сійӧ погонъяса, погонас кык нашивка. Ӧти бокас револьвер, мӧд бокас — шашка. Шапкаас — кокарда. Сійӧ ыджыда ёрччыштіс Иван вылӧ да кульыштіс нагайкаӧн. Иван лэдзис поводсӧ. Ӧсип здоровайтчис Сарйонкӧд да нуӧдіс сійӧс гортас.

Мӧдар пос помас чӧв сулаліс Уляшов. Синва пырыс ру пыр моз аддзыліс, кыдзи Ӧсип гидняӧ йӧртісны сылысь вӧвсӧ.

Иван кӧсйис чорыда ёрччыштны, кӧсйис горӧдны, кӧсйис горшас кутчысьны Сарйонлы. Вомсӧ нин восьтіс. Ачыс дрӧжжитіс скӧрысла. И вӧрзьыны оз лысьт. А мышкыс ёнтӧ, чӧсӧдӧ.

Ачыс шӧпкӧ вомгорулас:

— Белӧй власть! Асланым власть! Асьным ыджыдӧсь! У-у-ук, эськӧ!..

IV

Гожся шондіыс сотӧ чужӧмъяссӧ, пычиктӧ пӧсьсӧ Мылдін кузя жӧдзысь белӧй салдатъяслысь. Унаӧн на пиысь ветлӧны тыр снаряжениеӧн: ӧтар боканыс пӧрт да кӧрт зыр тронякылӧны, мӧдарас патронташ блёнъялӧ. Мышканыс ноп мешӧк. Ӧтар пельпомсяньыс мӧдар коскӧдзныс сийӧсалӧмаӧсь шынельнысӧ. Пельпом вылас жӧ пуктӧмны винтовканысӧ.

Берег дорын сулаліс буксирнӧй пароход «Москва», кодӧс во сайын Щугӧр дінын лыйлісны белӧйяс. Сійӧ пароходас сэк вӧлі узьӧ Аппогалӧн отряд. Белӧйяс войнас локтісны гусьӧникӧн пароход дінас. Отрядӧн командуйтысь поручик Пономарев кымынкӧ салдаткӧд пырис пароходас да котӧртіс веськыда рубка дінӧ. Сэні вӧлі узьӧ Аппога. Пономарев горӧдіс:

— Руки вверх!

Кияссӧ лэптігмозыс Аппога нетшыштіс аслас тасма костысь кык наган, лыйис Пономаревӧс. Сійӧ ранитчис сояс. Револьверыс уси. Ачыс бӧр веськыда чеччыштіс берегӧ. Заводитчис лыйсьӧм. Аппога ачыс керавліс пароход домъяссӧ. Недыр мысти пароход мӧдӧдчис ньӧжйӧникӧн катны. Лыйсигӧн уси лоцман, ранитчис штурвальнӧй. Аппогалӧн отряд спаситчис.

А ӧні тайӧ пароходыс белӧйяс киын. Ӧні татчӧ лэччӧдалӧны военнӧй груз: винтовкаяс, патрон ящикъяс, бомбаяс. Лэччӧдлӧны сёянторъяс. Тайӧ пароходнас капитан Атавинлӧн отряд лӧсьӧдчӧ мунны Печора катыд, Якшалань, наступайтны краснӧйяс вылӧ.

Винтовкаяссӧ да патронъяссӧ лэччӧдлӧны пӧжарнӧй сарайысь. Пӧжарнӧй машинаяссӧ сэсь шыбитӧмаӧсь ывлаӧ да лӧсьӧдӧмаӧсь оружие склад.

Складын лыбис ыджыд зык Атавин отрядса салдатъяскӧд:

— Эсійӧ вит патрон ящиксӧ ещӧ лэччӧдӧй, — шуис Атавин отрядса унтер груз кыскалысь нывбабалы.

— Некутшӧм вит ящик ме тіянлы сэсся ог сет, — воча висьталіс Парась Иван.

— Кыдз он сет?

— Сідз ог сет дай ставыс. Куим ящиксӧ додьсьыс бӧр пырт! — тшӧктіс нывбабалы.

Нывбаба оз тӧд, кодлысь и кывзыны. Видзӧдліс мӧд нывбаба вылӧ, муртса кывмӧн шуыштіс сылы:

— Ставыс ыджыд. Ставыс тшӧктӧ. Лунтыр лэччӧдлім пароходӧдз. Сэсся, колӧкӧ, бӧр тшӧктасны катлыны.

Гӧгӧр видзӧдліс да водзӧ норасис:

— Быд лун тадзи. Быд лун, любаӧй, тшӧктӧны кыскасьны. Вӧлӧй сувтіс нин, ӧти лун эз на шойччыв. А грӧш ни кӧпейка оз мынтыны, нянь кусӧк оз сетны ни. Ӧткажитчан кӧ — нагайкаалӧны. Ок-ок-ок! Кор нин помассяс татшӧм олӧмыс!

— Но, мый сэн вомтӧ паськӧдӧмыд! Пырт, мися, ящикъяссӧ!

Нывбаба кутчысис патрон ящикӧ. Ӧдва лэптіс телегасянь мышку вылас. Веськӧдчис склад ӧдзӧс дорӧ. Сылы паныд уськӧдчис Атавинлӧн унтер:

— Эн лысьт вӧрӧдны! — кучкис нывбабалы пель бокас.

Нывбаба горӧдіс, ящикнас уси.

Унтер кватитіс ящиксӧ да бӧр телегаӧ нуӧ. Парась Иван оз лэдз. Зык вылӧ воисны Сарйон да Ӧпрӧсь Мишка. Сарйон вӧлі зэв кокни киа морт. Локтігмозыс сійӧ аддзис Парась Иван морӧсӧ кутчысьӧмсӧ да пӧвсыштіс Атавин унтерлы бан бокас.

Вензьӧм та вылын помассис. Унтер, син пӧвсӧ кутӧмӧн, лэччис пароходӧ.

Кыр йыв дорӧ йӧз вель унаӧн чукӧртчӧмны: колльӧдӧны фронт вылӧ мунысь отрядӧс. Туй кузя негырысь чукӧръясӧн ветлӧдлӧны изьваса салдатъяс. Найӧ сёрнитӧны ас костаныс, юрнаныс катовтлӧны «Москва» вылӧ.

Регыд «Москва» йӧткыштчис берег дорысь, бергӧдчис, кутіс кывтны ді пӧлӧн. Берег дорын сулалысьяс пыр видзӧдісны, виччысисны сылысь Печора катыдлань бергӧдчӧм. Но «Москва» пыр на кывтыдӧ нырӧн муніс. Со ді бӧжыс нин коли. Парма сикт увдорӧ нин воис, а век оз бергӧдчы. Колльӧдысьясӧс шемӧс босьтіс:

— Мый нӧ тайӧ? Пыр ӧмӧй на ляпкыд? Оз тай на бергӧдчы? Пыр кывтыд кывтӧны.

— Оз мӧй тӧдны, кодарын Якшаыс?

А «Москва» петіс Печора шӧрӧ медвизувинас, став вынсьыс мӧдӧдчис увлань. Сулалысьяс пиын кодкӧ чӧвтіс гораа:

— Тайӧяс пышйӧны!

— Коклябӧрсӧ тай петкӧдлісны... — шутитӧ мӧд.

Сарйон кватитіс ӧти салдатлысь винтовкасӧ, ыджыда ёрччыштіс:

— Ылӧдз оз пышйыны!

Ӧпрӧсь Мишка личкис винтовка помсӧ:

— Оз ков. Та ылнасяньыд тэ найӧс нинӧм он вӧч. Колі водзджык.

Атавин отряд мунӧм бӧрын шызисны изьваса салдатъяс:

— Атавинъяс мунісны. Коді татчӧ коли? Ми да Мылдін вӧлӧстьсаяс. Та мынданад дыр он кутчысь!

— Кодӧс нӧ ми тані видзам? Мылдінсаӧс? Медым асьныс асьнысӧ видзасны. Миян колӧ Ижманымӧс видзны...

Изьваса салдатъяс дінӧ волісны мылдінсаяс. Регыд мунісны бӧр. Локтісны унджыкӧн. Сюйсисны изьвасаяс костӧ. Небыдика вензьӧны. Казармаӧ ньӧжйӧник пырисны Опонь Иван Петыр да Гавидай Иван. Минут мысти найӧ котӧрӧн петкӧдісны моздор тырныс винтовка.

Штыкъяс веськӧдчисны изьвасалы паныд. Найӧ оружиетӧмӧсь. Сявмуніны ӧтмӧдарӧ. Заводитлісны пышйыны катыдӧ, кывтыдӧ, чук йылӧ, керка сайясӧ. Но быдлаын зурасисны штык йылӧ. Кияс лэптӧмӧн лои бӧр локны казарма дінӧ. Сэні Пищик Миколай Илья юасьӧ изьвасаяслысь:

— Тэ кодарӧ: мунан али кольччан?

— Ме муна гортӧ. Мем тані некодӧс видзныс, менам семья гортын тшыгъялӧ. Тырмас воюйтныс, зарни погонаяс вӧсна юрнымӧс пуктыны. Ми шыбитім царӧс да сыкӧд тшӧтш зарни погонаяссӧ, а ӧні бара сійӧ жӧ... — синкым пырыс видзӧдлӧмӧн, гораа, скӧра висьталіс Канев.

Но Каневӧс дыр висьтавны эз лэдзны. Уськӧдчисны сы вылӧ куим-ӧ-нёльӧн, бертовтісны кияссӧ мыш саяс, котӧрӧн нуӧдісны.

Пищик Миколай Илья водзӧ юасис:

— Тэ кыдз?

— Ме... кыдзи унджыкыс.

— А тэ?

— Ме сідз жӧ.

Нуӧдӧны ещӧ морт дасӧс кымын.

Войнас «суд». Войнас жӧ Дінъёль дорӧ катӧдісны нёль мортӧс. Винтовка вомъясысь югнитлісны бияс... Нёль морт ытшкыштӧм турун моз усисны уль му вылӧ.

V

Панюков воис Мылдінӧ сӧмын кык лун мысти тайӧ лоӧмторъяс бӧрас. Сійӧ вӧлі Мылдінсянь комын километр сайын. Панюковлы сӧмын воӧм бӧрас висьталісны ставсӧ, мый вӧлі тайӧ лунъясас Мылдінын.

Панюковлӧн киссис, ори став кыӧдыс. Сылӧн быттьӧ воши кок увсьыс муыс, ки-кокыс рудзмуні, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, синкым увтіыс ӧти визьӧ видзӧдлӧмӧн да вом доръяссӧ курччалігтырйи, сійӧ войбыд ветлӧдліс джодж кузя ӧтмӧдарӧ. Сійӧ мӧвпаліс, мый лои, мыйла тадзи лои да мыйкӧ позьӧ оз нин вӧчны.

— Ӧд кутшӧм лада вӧлі ставыс мунӧ... Мыйтаӧн вӧліны миян дор сувтысьяс Атавин отрядын. Дерт, кӧнкӧ, гӧгӧрвоисны, мый Атавинлӧн отрядыс абу надёжнӧй. Тэрмасисны нуны тась ылӧджык.

Панюков шыбитіс чигарка помсӧ лӧканьӧ, выльӧс пестіс, син бӧжнас видзӧдліс джоджын шкоргысь салдат вылӧ, ыджыда ышловзис:

— Да! Ӧтнам коли. Каневӧс виисны. Пронинӧс нуисны. Лютоев пукалӧ. Атавин отрядысь войтырыс мунісны. Изьвасаясӧс кызсӧ ӧктӧмаӧсь. Мый нӧ вӧчны?

Панюков оз аддзы воча кывсӧ та вылӧ, оз тӧд, мый лоӧ водзӧ. Но Панюков оз пов. Сійӧс мучитӧ мӧдтор:

— Позьӧ оз мыйкӧ вӧчны? Кыдзи тайӧс ставсӧ выльысьсӧ панны? А гашкӧ, ме ачым мыжа ставсьыс? Гашкӧ, водзджык колі заводитны? Гашкӧ, оз ков вӧлі виччысьны краснӧйяслысь Сойва дорӧ локтӧмсӧ?

Панюков юрсӧ пыркнитіс:

— Оз, водзджык заводитны оз позь вӧлі. Кыпӧдчыны колӧ зумыда, мед не бӧрыньтчыны. Миян вынным вывті на ичӧт вӧлі. А ӧні пӧшти эз коль. Ӧні колӧ котыртны салдатъясӧс... мед сувтӧны тайӧ лыйлӧмъяслы паныд... Висьтавны налы, мый Мельниковъяс, Кӧсьта-Мишкаяс, Парась Иванъяс лыйлӧны ассьыным, уджалысь йӧзлысь, вокъяссӧ, мый найӧ ловнысӧ пуктісны уджалысь йӧзӧс озыръяс нарт улысь мездӧм вӧсна. Но кыдзи ӧні накӧд сёрнитны? Ӧні ӧд весиг кывзынысӧ найӧ полӧны.

Панюковлӧн синъясыс друг тырины нимкодьӧн. Чигаркасӧ кимльӧскивыв шыбитігмоз сійӧ шуыштіс:

— Гижны! Салдатъяслы гижны письмӧ. Уна письмӧ.

Шынельсӧ вылас плавгыштӧмӧн Панюков петіс керкаысь, тэрыба кутіс восьлавны катыд, а недыр мысти саяліс, воши ӧти кильчӧ ӧдзӧс сайӧ.

VI

Синва кодь сӧдз Сойва котӧртӧ изйӧсь, чукыльӧсь туйӧд, кытшлалӧ кӧджъяс гӧгӧр, надзмылӧ да бергалӧ джуджыд йиръясын, ыджыд зыкӧн ӧддзӧдчӧ косьясӧд. Сойва ю вӧйӧма веж вӧрӧн тырӧм керӧсъяс костӧ. Паськыд лугъясыс ымралӧны веж турун дукӧн. Уна сё сикас дзоридзьяс мичмӧдӧны тайӧ лугъяссӧ. Бадь да льӧм пу кустъясас дзользьӧны лэбачьяс. Шондіыс енэж шӧрын нюмъялӧ, шонтӧ, лелькуйтӧ мувывса быдмӧгсӧ, аслас югӧръяснас ворсӧ ключ кодь кӧдзыд Сойваын.

Сойва пӧлӧнса мича лугъясыс Якуня видзсянь Ичӧт Сойва сикт весьтӧдз тырӧмаӧсь уна сикас паськӧма йӧзӧн. Тайӧ йӧзыс кык недель чӧж нин уджалӧны, пӧсьнысӧ кисьтӧны сотан гож водзын. Турун пуктӧм пыдди найӧ паръялӧны видзьяснысӧ кӧрт зырйӧн, лэптӧны эжа увсьыс мусӧ, кодйӧны кузь гуяс — окопъяс, вӧчалӧны блиндажъяс. Уджалӧны шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз, уджалӧны войнас, уджалӧны пӧрысьяс, томъяс, челядь, нывбабаяс и мужикъяс. Уджалӧны мылдінсаяс, сойвасаяс, абарсаяс, мӧдлапӧвсаяс, покчасаяс, ылыдздінсаяс, уджалӧны эжваса ямщикъяс. Уджалӧны шойччытӧг, зэв омӧлика сёйыштӧм кежысь. Найӧс оз лэдзны гортаныс мунны, оз лэдзны ытшкыны ни куртны, оз лэдзны дырджык шойччыштны ни пӧттӧдз узьны. Налысь уджалӧмсӧ видзӧдӧны белӧй салдатъяс. Сой выланыс винтовка пуктӧмӧн найӧ тапикасьӧны ӧтмӧдарӧ уджалысьяс дінті, горӧдлӧны на вылӧ, тэрмӧдлӧны. Индӧдъяс сетны волӧны офицеръяс.

Сойва пос дорын ыджыд бадь куст бокын кодйысьӧны эжваса ямщикъяс. На дінын лунтыр на горзіс Сарйон. Ӧні сійӧ гож водзын турун пытшкын ныргорӧн узис. Уджалысьяслы сюрис шойччыштан кад. Найӧ гусьӧникӧн моз пукталісны зыръяснысӧ да нюжӧдчалісны веж турун пытшкӧ коснысӧ веськӧдыштны. Уляшов да Рӧман пуксисны бокиджык бадь куст улӧ.

Рӧман видзӧдліс Сарйон вылӧ, шойччысьяс вылӧ, кыпӧдліс синъяссӧ Уляшов вылӧ, зумыштчис лигышмунӧм кияс вылас, ышловзигмоз чӧвтіс:

— Ме сэсся ог вермы. Эбӧсӧй дзикӧдз быри. Коскӧй поткӧдӧ. Мед кӧть виасны — ог вермы.

— Мый нӧ вӧчан. Ми пленнӧйяс...

— Вӧлӧс мырддисны. Ачымӧс нӧйтісны, олам тшыгӧсь...

— Мырддисны, шуан? — нуртӧма юаліс Уляшов. Недыр чӧв олыштӧм бӧрын, сэтшӧм жӧ шог гӧлӧсӧн нуӧдіс водзӧ:

— Менсьым мырддисны жӧ. Нӧйтісны...

— Ме ог вермы. Менам вын ни терпение эз коль. Муна гортӧ.

— Сюран кӧ ӧд, виасны.

— Мыйла? Ме ӧд абу салдат. Меным квайтымын нёль арӧс.

— Нинӧмӧн оз артасьны. Син уланыс эн шед. Рӧк суас. Со во джын нин тані олам, а некод на эз вермы пышйыны, ӧкмыс мортсьыд кындзи.

— Ой, коскӧй чегӧ. Водыштла кӧть, — ружтігтырйи норасис Рӧман.

Рӧман дзоляник тушаа, кизьӧриник дзор тошка старик. Нэмыс сійӧ оліс гортас, ылӧ некытчӧ эз ветлыв. Нэмыс му-видз уджаліс, семья быдтіс. А ӧні олӧмыс Рӧманлӧн дзик мӧдарӧ банӧн бергӧдчис.

Рӧман — раминик морт. Некодлы лёк эз вӧчлыв. Ньӧтчыд сійӧ некодкӧд эз пинясьлыв, эз тышкасьлыв. Соседъяс радейтлісны сійӧс.

Рӧман пыр шулывлӧ вӧлі:

— Некодӧс кӧ он скӧрмӧд, тэнӧ оз скӧрмӧдны. Некодлы кӧ лёк он вӧч, тэд оз вӧчны. Некодӧс кӧ тэ он вӧрзьӧд, тэ дзоньвидзаӧн колян.

Татшӧм мӧвпа жӧ и ӧні Рӧман. Сӧмын вот вӧвсӧ мырддисны. Вӧвтӧм коли. Но мый керан. Гашкӧ, сідзи и колӧ. Нэм чӧжыс тай нӧ сійӧ вот мынтіс правлениелы, кык мӧс дай кукань босьтлісны сылысь важӧн, да сы понда оліс жӧ. Дерт, йӧвтӧг, яйтӧг, выйтӧг. Но оліс. Паныд кыв эз шулы. Ӧні эз жӧ шу. Эз кевмысь Рӧман и сэк, кор сійӧс кучкисны дасысь нагайкаӧн. Эз ӧд ӧтнассӧ. Унаӧс. Уляшовӧс, Панюковӧс, Чисталёвӧс. Доймис эськӧ, да мый керан. Час гортас мунас да сэні оз кутны нӧйтны. Сӧветыд вӧвтӧ оз мырддьы ни.

Рӧманлы тайӧ мӧвпыс кыдзкӧ тӧдлытӧгыс юрас воис. Ачыс весиг шензьыны кутіс:

«Збыль ӧд. Сӧветъясыд мыйӧн лоины, некодӧс на эз нӧйтлыны. Вӧв ни мӧс на некодлысь эз мырддьыны. Дерт, купечьястӧ пыркӧдыштісны. Но ӧд найӧ эз асьныс нажӧвитлыны. Ассьыныс гӧрбнысӧ ми вок моз эз синлыны. Да менсьым ӧд и вотсӧ таво оз вӧлі кӧсйыны перйыны... Сэні лӧсьыдджык. Сэні и гортӧй, семьяӧй, гӧтыр-старука...»

— Ста-ать! — кыліс Сарйонлӧн ёрччигтырйи горӧдӧм. Рӧман ружтігтыр кыпӧдчис кӧрт зыр вылас мыджсьӧмӧн. Веськӧдчис окоп дорӧ. Сарйон видзӧдіс сылысь надзӧн вӧрӧмсӧ, котӧртіс мышсяньыс, чужйис сапӧгнас. Рӧман увлань юрӧн сунтшикмуніс окоп пыдӧсӧ, уль му вылас.

Здук мысти сэт мунісны офицеръяс. Ошкисны Сарйонӧс уна кодйӧмысь.

Сарйон лэптыштіс ки пӧвсӧ пель бокас, колскис каблукъяснас:

— Рад стараться, господин...

Кык офицер денщикъясыскӧд мунісны водзӧ окопъяс дінті Сойва ю кывтыд. Кӧсьта Мишка, Мельников да Парась Иван мунісны вывлань. Сойва пос дорысь окопъяс да блиндажъяс видлӧм бӧрын Кӧсьта Мишкалӧн нюмыс петіс:

— Но мый, Иван Федосеевич? Шогмӧны укреплениеясыс? Ме чайта, ӧні Сойватӧ вуджсьӧма! Тэ ногӧн кыдз, Иван Ефимович?

Парась Иван, Кӧсьта Мишкалӧн свӧякыс, сы моз жӧ нюмдіс дӧвӧляпырысь.

— М-м-да-а. Та вомӧн он воськовт. Крепость, зэв ён крепость.

Сойва пос вевдорын кодйысьӧны ас кежаныс кык нывбаба. Мельниковъяс мунӧм бӧрын найӧ пуксисны окоп дорас.

— Кор тайӧ и помасяс. Лун и вой му лэптам. Турун пуктытӧм. Мыйӧн кутам скӧтнымӧс вердны?

— Скӧттӧ, колӧкӧ, мырддясны, вердны оз ковмы. А вот асьным мый кутам сёйны? Тэнад ещӧ мужик эм, служитӧ, вердас. А ме? Ме кыдзи понда овныс? Куим челядь. Коймӧд тӧлысь нин со ӧтнам ола.

— Пособиесӧ нӧ оз сетны?

— Нинӧм оз. Ловъя дырйиыс колантор вӧлі. А мыйӧн уси, некодлы мог абу. Дзебӧм бӧрас тай Кӧсьта Мишка тшӧктӧм серти пуд пызь сетлісны.

— Мыйла нӧ оз сетны? Эз ӧд тэнад мужикыд краснӧйлы служит? Белӧйяслы служитіс да.

— Белӧйяслы эськӧ. Но сійӧ вӧлі мобилизованнӧй. А пособиесӧ пӧ ми, шуӧ Кӧсьта Мишка, сӧмын доброволеч семьялы сетам. Мед пӧ, колӧкӧ, доброволечаліс.

— Мыйла и абу гижсьӧма доброволечас. Эськӧ вот семьяыдлы отсалісны. Ӧткодь жӧ нин вӧлі усьныд.

— Эй ті! Мый сэн лунтыр пукаланныд булдыръяс моз! — кыліс мышсяньыс мужик гӧлӧс.

Бабаяс шлювӧдчисны окоп пыдӧсӧ.

А ывлаыс пӧсь. Шондіыс пӧжӧ, сотӧ. Бадь кустъясын дзользьӧны лэбачьяс.

VII

Эжва-Печора кост вӧлӧкӧд Расъю чой йылӧ Мылдінсянь воисны куим вӧла. Кустъяс сайсянь найӧ видзӧдлісны зэлӧдӧм шӧрт кодь веськыд туйсӧ Зеленечлань. Сьӧд вӧв вылын пукалысь, кык нашивкаа белогвардеец, вель дыр видзӧдіс бинокль пыр.

— Вит верст сайын краснӧйяс. Морт сизимдас ли кӧкъямысдас. Час мысти воасны татчӧ. Зіля мунӧй да висьталӧй Ӧлексан Ёгорлы.

Кык вӧла гӧнитісны бӧр Мылдінланьӧ, разведка команда дінӧ. Коймӧдыс вӧвсӧ нуӧдіс бӧрӧджык вӧрас да дзебсьӧмӧн кутіс видзӧдны краснӧйяс локтӧм вылӧ.

Разведка команда — морт нелямын — вӧлі километр джын сайын. Верзьӧмаяс висьталӧм бӧрын, цептӧ паськӧдчӧмӧн, котӧрӧн локтісны ставныс Расъю дорӧ чой йылас, водалісны кустъяс сайӧ, кутісны виччысьны, кыйӧдны краснӧй разведкаӧс.

Ӧлексан Ёгор — белӧйяс разведка командалӧн начальник — сетіс приказ:

— Кытчӧдз оз воны пос вылӧдзыс — некод эн лыйӧй. Ме первой лыя, а сэсся ставӧн. Эн петкӧдчӧй, мед оз аддзыны.

Ӧлексан Ёгор водіс неылӧ туй бокас сук понӧль улӧ.

Пӧрччис шапкасӧ, чунь помъяснас сыныштіс гӧгрӧсӧн шырӧм гӧрд юрсисӧ. Сэсся синъяссӧ чӧвтліс погон вылас. Мӧвпыштіс:

«Талун кӧ удайтчас — куим нашивка пыддиыс вермас лоны зӧлӧтӧй погон, а сэні — просвет. Сэк нин ме кута прӧстӧ шуыштны кыв йывнам пинь пыр, мися, «здрасьте»! А мем равкнитасны: «Здравье желаем, господин прапорщик». Господин прапорщик, Ёгор Александрович. А лӧсьыд ӧд! Сэк и гӧтырӧй оз ло прӧстӧй Злой Ольга, а прапорщик гӧтыр».

Ёгор кутіс бинокль пырыс видзӧдны локтысьяс пиысь быд мортӧс, а костыс на дінӧдз километрысь нин этша.

«Ӧлексан Миколай — красноармеец! Хы! Кутшӧм нӧ сійӧ мем вок, кор сійӧ красноармеец, а ме лоа прапорщик. Сійӧ абу вок менам. Сюрас кӧ, ме сійӧс ачым лыя, штыкӧн розьӧдла...»

— Ёгор Ӧлександрович, ог на лыйӧ? — гусьӧник юалӧ сыкӧд орччӧн куйлысь Сарйон.

— Огӧ на.

А локтысьяс матынӧсь нин. Со кыкӧн локтісны Расъю пос вылас. Но поскыс косялӧма, да сувтісны. Кутісны куритчыны. Сэк кості ещӧ воалісны, чукӧрмисны пос помас.

Друг чой йывсянь кутісны трачкӧдны винтовкаяс. Кымынӧнкӧ усины. Мукӧдыс уськӧдчисны канаваясӧ, мыръяс сайӧ. Лыйлӧны воча. Но оз аддзыны некодӧс. Кымынӧнкӧ ранитчисны. Ранитчис краснӧй разведкалӧн пулемётчик. Но пыр на лыйлӧ. Мындаӧнкӧ вермисны котӧртны вӧрӧдз. А вӧрыс зэв ылын. Пулемёт дугдіс лыйлӧмысь. Патроныс быри. Выльысь вайны некыдз. Пулемётчик нетшыштіс затворсӧ, шыбитіс пос улас. Сэсся ачыс кыссис сэтчӧ. Вӧйтчис ваас. Сайӧдчис керъяс сайӧ. Дзоньвидзаяс лыйсигтырйи вочасӧн бӧрыньтчисны. А белӧйяс пыр лыйлісны.

Мыйкӧ дыра мысти, кор краснӧйяс эз нин лоны матынӧсь, белӧйяс ураӧн уськӧдчисны чой горулӧ усьӧм да ранитчӧм красноармеецъяс вылӧ. Вит минут мысти ловйӧн некод эз коль. Сарйон весиг кулӧмъяссӧ на сутшйӧдліс штыкӧн.

Ӧлексан Ёгор да Сарйон уськӧдчисны усьӧм красноармеецъяслысь зепъяссӧ шобны. Унаысь найӧ сюйлісны кинысӧ асланыс зептӧ. Сарйон разис ӧти шой вылысь портупеясӧ.

— Тайӧс ме ачым вии да лэдз мем, господин начальник, аслым босьтны портупеясӧ леворвернас?

Ӧлексан Ёгор видзӧдліс Сарйон вылӧ:

— Босьт. Тэд тайӧ награда за храбрость.

Шойясӧс шобӧм, пӧрччӧдӧм, бытшлалӧм да синъяссӧ перъялӧм бӧрын белӧйяслӧн разведка мӧдӧдчис бӧр Мылдінӧ.

Лэччигас Ӧлексан Ёгор пасйыштіс аслас записнӧй книжкаӧ: «16-VII-19 г. Расъю пос вылын был бой. Наши стреляли корошо. Убили красных 17 человек. 16 винтовок да замоктӧм пулемёт».

VIII

Шонді петтӧдзыс на Рӧман петіс Абар сиктсянь да лунтыр муніс вӧрӧд, нитш вывті, васӧд нюръясті, кос яг мылькъяс вомӧн вуджис. Рӧманлӧн мышку саяс ичӧтик ноп мешӧк, пельпом вылас дрӧбӧвик пищаль. Пищальсӧ тайӧс Рӧман босьтіс кӧчӧс либӧ пӧткаӧс лыйны, мед тшыг оз кув дыр мунігад. Ӧдйӧ мунны оз вермы, а Печорасянь Эжваӧдз вӧрӧд мунны абу матын. Пӧрысь мортыдлы ещӧ нин дыр тырмас.

Шонді увтасмигас Рӧман вӧлі мунӧ пушкыра пожӧм ягӧд. Сійӧ зэв нин ёна мудзӧма, кӧсйис нин узьмӧдчыны, пуксис да шойччыштіс нин, но гортыс дум вылас уси да бӧр чеччис, бара кутіс водзӧ восьлавны. А сэсся трӧпа сюри, трӧпа кузяыс мӧдіс кок улас видзӧдӧмӧн, нинӧмысь повтӧг.

— Тані белӧйясыд некод нин абу, наысь кӧть мыні ловйӧн.

Рӧманлӧн весиг нюмыс петыштіс тош увсьыс. Тайӧ во джынъяс Рӧман первойысь на нюмдіс.

Сэсся думнас воис гортас. Воис асывводзын. Таркнитіс ӧдзӧсӧ. Юалісны: «Коді сэн?» Сэсся пырис керкаӧ. Мыйта нимкодьыд!

Рӧман мӧдысь нюмдіс, м-м-нитіс быдӧн, ӧдйӧджык мӧдӧдчис водзӧ.

Друг кыз пожӧм сайсянь чеччыштіс морт, ырыштчис Рӧман вылӧ черӧн:

— Сувт! Шыбит пищальтӧ!

Рӧман ляпмунлі, лэптыштіс юрсӧ. Сы син водзын Няр Ӧндрей, ичӧт сойваса мужик. Кодкӧ лунӧ на тайӧс Рӧман аддзыліс Мылдінысь.

Няр Ӧндрей кайліс вӧр керкаӧ да ӧні вӧлі локтӧ бӧр. Сійӧ ылісянь на казяліс Рӧманлысь трӧпа кузя локтӧмсӧ да дзебсис ыджыд пожӧм сайӧ.

— Пищальсьыд ӧд ме тэнӧ ог лый. Ме тайӧс кӧч лыйны босьті, — висьталіс Рӧман.

Няр Ӧндрей тракнитіс ки пӧвнас пищальсӧ да лёкысь горӧдіс:

— Пышъян! Шпионалан, коммунист! Мун ме водзвылын!

Рӧман эськӧ висьталіс жӧ, мый сійӧ абу шпион, а крестьянин, мунӧ гортас семья дінас. Быд ногыс кевмысис, мед Няр Ӧндрей лэдзис сійӧс гортас мунны. Но Ӧндрей и кывзыны эз кӧсйы. Мылдінын Ӧндрей пыртіс Рӧманӧс штабӧ. Висьталіс, кыдзи сійӧс кутіс да вайис. Ӧндрейӧс ошкисны, ӧти офицер весиг мышкас туп-тапкерис да чашка самӧкур сетіс.

Рӧманлысь судьбасӧ штабын решитісны регыдӧн. Дякӧн Вась Василь — штабын служитысь том морт — петкӧдіс объявление да ляскис столбӧ. Сэні вӧлі быдӧнлы тшӧктӧма кык часын кайны вичко мыш вылӧ видзӧдны пышйысьӧс казнитӧм.

Кык часӧдз Рӧман кодйис гу: кык аршын кузя, куим весьт пасьта да куим весьт судта.

Рӧман и гу эштӧм бӧрас на оз вӧлі верит, оз вермы вӧлі мӧвпыштны, мый тайӧ гусӧ аслыс кодйис. Ӧд сійӧ дзикӧдз нин мынліс. Мый ылнаӧдз нин ветліс. Ещӧ кымынкӧ лун, и гортас эськӧ воис. Кутіс турун пуктыны. Чери кыйны... Кутшӧм окота овны кӧть ещӧ ӧти лун, кӧть лун джын, рытӧдзыс. Кӧть ещӧ ӧти час. Кутшӧм окота аддзывны гортсасӧ, кӧть прӧщайтчыны накӧд. Кӧть ӧти кыв налы шуны.

Но... но гу дорӧ воӧны нин салдатъяс — дзонь взвод. Найӧ сувтісны кык радӧн, воддзаясыс пидзӧс выланыс. Найӧ чургӧдісны Рӧман вылӧ винтовка вомъяссӧ. Офицер лыддис дженьыдик приговор. Помас содтіс:

— Коді кӧсъяс пышйыны — быдӧнкӧд тадзи вӧчам.

Гольсмуніны затворъяс, винтовка стволъяс чургӧдчисны Рӧман вылӧ...

Рӧман синсӧ кунис, медбӧръяысь лолыштіс чӧскыд сынӧдсӧ. Офицер, саблянас ӧвтыштігмоз, горӧдіс:

— Пли!

Винтовкаяс пӧльыштісны тшынӧн. Пуляяс живнитісны юр весьтӧд. Рӧман дрӧгмуніс. Кымынкӧ секунд сулаліс, виччысис усьӧм. Сэсся восьтіс синсӧ. Ловъя. Некыт на оз доймы.

А салдатъяс бара зёлькнитісны затворъясӧн. Бара кыліс «Пли!» Мӧдысь йиркнитіс лыйӧм. Мӧдысь чишнитісны пуляяс. Рӧман ловъя на.

Коймӧдысь гольснитісны затворъяс. Коймӧдысь кыліс «Пли!» горӧдӧм. Коймӧдысь сяркмуні лыйӧм. И бара Рӧман ловъя.

Лыйисны нёльӧдысь, витӧдысь...

Дас нёльӧдысь зёлькнитісны затворъяс. Дас нёльӧдысь йиркнитіс залп. Рӧманлысь сотыштіс кыкнан сойсӧ, кыліс ассьыс пӧсь вир визувтӧмсӧ. Но век на ловъя. Век на сулалӧ. Ещӧ на аддзыліс югыд лунсӧ. Ещӧ на видзӧдліс палачьяслы синмас.

Дас витӧдысь чургӧдісны винтовкаяс. Дас витӧдысь гымыштіс лыйӧм. Рӧман тушаысь брызьнитіс вир, юр чашкаыс чашмуні. Рӧман нюкырмуні-уси гу бокас.

Офицер локтіс сы дінӧ, сапӧг каблукнас чужйис, йӧткыштіс гуас. Салдатъяс кокнаныс вешталыштісны мусӧ шой вылас.

IX

Лолпуа ю вӧйӧма бадь да ловпу пӧвстӧ. Бадь кустъясыс уналаті кыссьӧмаӧсь ю вомӧныс. Сьӧд ваыслӧн визулыс пӧшти оз тӧдчы. Ты кодь лӧнь. Лолпуа шоча аддзывлӧ шонділысь югӧрсӧ. Тӧвлӧн пӧльтӧмыс сылы ньӧтчыд оз инмыв.

Тайӧ ичӧтик юсӧ Печораӧ мунан тракт вуджӧ Сойва пос помсянь 7 километр сайті. Мылдінӧ мунігӧн поссӧ вуджан да, берегыс неуна кыптыштӧ. Мыльк йылас ӧтмӧдарӧ туй бокас нюжӧдчӧмаӧсь окопъяс. Окоп водзвылас везйӧдлӧмаӧсь проволочнӧй заграждение. Тайӧ окопъяссяньыс Эжваӧ мунан трактыс струна кодь веськыд тыдалӧ Нюмылга керӧсӧдз, километр кӧкъямыс кымын. Окопъясас да блиндажъясас недель кык нин олӧ белӧйяслӧн взвод.

1919 вося август 6-ӧд лунӧ асывводзнас наблюдатель казяліс туй ордым помсьыс йӧзӧс, вӧлаясӧс. Заводитіс бинокль пыр лыддьыны. Торксис, оз помась. Пыр ӧтарӧ локтӧны. Аслас киясыс тіралӧны нин, повзис. Вежсьӧм гӧлӧсӧн шуӧ Петя Мишкалы, заставаса начальниклы:

— Зэв унаӧн локтӧны. Помтӧм. Лыдтӧм.

Ещӧ час джын кымын сулалісны, видзӧдісны. Лёдз век нюжалӧ, оз помась, а воддзаясыс матысмӧны.

Застава тэрмасьӧмӧн лэччис Сойваӧ.

Краснӧйяс локтӧм йылысь юӧр кывлӧм бӧрын белӧйяс штабын бура дыр кежлӧ шӧйӧвошлісны. Сэсся быд вожӧ ыстісны нарошнӧйясӧс, медым став мужикъяссӧ турун пуктанінсьыс дзик пыр жӧ вайӧдны Мылдінӧ. Салдатъясӧс, кодъяс вӧліны Мылдінын, ыстісны Сойваӧ.

Висьталісны быдӧнлы: «Краснӧйяс локтӧны помтӧм уна. Пырны кӧ вермасны Мылдінӧ — виасны ставсӧ куим арӧссянь сизимдасӧдз, мужикӧс и нывбабаӧс. Ставӧн сувтӧй дорйысьны. Эн сетчӧй ловйӧн».

Шонді лэччигас Мылдінӧ воис Ивановлӧн карательнӧй отряд. Чукӧртісны став вӧвсӧ сиктысь, отрядсӧ Сойваӧ катӧдны.

Сойваӧ кайигӧн карательнӧй ротаысь салдатъяс тэрмӧдлӧны ямщикъясӧс:

— Вӧтлы зіля!

— Кыдз нӧ вӧтла. Сувтӧма нин вӧлӧй. Мӧд сутки нин лэдзлытӧг тшыгйӧн новлӧдлӧны.

— Ак тэ, сволоч, коммунист! На тэд! — кульыштасны ямщикӧс мыш кузяыс нагайкаӧн.

Сойваын и Сойва ю пӧлӧныс — шы ни тӧв.

Белӧй салдатъясӧс котӧрӧн вӧтлӧны окопъясӧ. Сойва мӧдлапӧлын шочиника ӧти-мӧдлаын тыдавлӧны красноармеецъяс, кывлӧ кӧрт зырйӧн троньӧдчӧм шы. Лӧсьӧдӧны окопъяс.

Сойва бокӧ краснӧйяслӧн частьясыс воисны нин рытнас. Найӧ сувтӧдалісны вынъяссӧ, укрепляйтчисны. А асъядорыс некод эз кут тыдавлыны ни нинӧм эз кут кывны, быттьӧ некод сэн абу вӧр пиас.

Сӧмын шонді петігас кыліс лыйӧм шы. Тракнитіс пулемёт. Сэсся кутіс сяргыны Сойва кузяыс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс. Сойва керӧссянь куимысь дорвыв укнитісны краснӧйяслӧн пушкаяс.

Мылдінӧ пышйӧма Сойваысь кузь Кионь. Кыр йыв дорын сійӧ висьтасис нюркйӧдлӧмӧн:

— Рынышъяс дорӧд ме вӧлі лэчча. Друг кылі — пушкаысь лыйисны краснӧйяс. Видзӧдлі — снарядыс ыджыд, сьӧд мегӧ кодь лэбзьӧ. Удиті юрӧс копыртны да эз инмы, а эг кӧ — дзик инмис ыджыд тушаыдлы.

Нывбабаяс, вомнысӧ паськӧдӧмӧн, кывзӧны, шензьӧны, окайтӧны да акайтӧны.

Сэсся найӧ видзӧдлісны ва дорӧ. Сэні зэв ыджыд пыжӧ тырыс сӧвтӧма кӧлуй: кӧртӧн песӧм сундукъяс, ящикъяс, чемоданъяс, камодъяс, диванъяс, улӧсъяс. Сэні жӧ, пыж бӧжас кӧрталӧмӧн, водтӧдӧмаӧсь еджыд мӧскӧс. Пыж шӧрас ковёръяс вылӧ пуксьӧма попаддя — Онтон Ӧльга — челядьыскӧд. Василь поп, пидзӧсӧдзыс келӧмӧн, йӧткыштіс пыжсӧ шӧрлань, весиг пӧдрасникыс кӧтасис. Ачыс чеччыштіс пыжӧ.

— Благословен бог наш. Ӧдйӧджык бергӧдӧй! Ёнджыка сынӧй! — шуис сынысь нывбабаяслы да ньӧжйӧникӧн кутіс пернапасасьны.

Кыр йывсянь бабаяс дінсянь кыліс мужичӧй гӧлӧс:

— Тэ нӧ, батюшко, кытчӧ? Ак, тэ пышъян!

Василь поп пасъясигас веськыд кисӧ самӧй нуис гӧгъяс да сідзи и коли, чатӧртіс юрсӧ, вомсӧ калькӧдіс.

— Ми тані воюйтам, а тэ пышъян сэтшӧм-татшӧм, — кыр йылын сулалысь салдат чегис ыджыд мать, гольскис затворӧн, лэптыштіс винтовкасӧ.

— Ме... ме-е... ог, — артмис поплӧн.

— Аддза нин, «он»! Ме тэнӧ, кузь юрсиа чӧртӧс, молебен сьывны корся, а тэ кок пыдӧстӧ петкӧдлан! Бур кӧ колӧ — пет ӧні жӧ! А то... — чургӧдіс винтовкасӧ.

Василь поп чеччыштіс ваӧ, бузгысис коскӧдзыс, пӧдрасник пӧлаясыс зонтик моз паськалісны.

Берегӧ петӧм бӧрын пӧласӧ пыдзыртігмоз прӧщайтчис попаддякӧд. Кавшасис кыр йыв дорӧ.

Ӧти баба ышловзис.

— О, господи, страстьыд.

— Каямӧ ставӧн молебен сьывны! — командуйтіс салдат.

— Меным кӧть пӧдрасникӧс колӧ вежны.

— О, ме тэнӧ ӧні ог нин лэдз. Лок каям! Ризітӧ пасьталан да, оз тыдав.

Джуджыд каменнӧй вичкоад ещӧ гораджыка юргӧ пушкаӧн лыйсьӧмыс.

«Бут, бут, бут», — кыліс лыйӧм шы.

«Ретш, ретш, ретш, рр-бр», — гымыштіс матынджык снаряд потӧм шы, быдӧн ӧшиньясыс зёльмунліны.

Вичкоын — ӧти салдат, попӧс караулитысь, сэсся дас вит кымын нывбаба да челядь куим-ӧ-нёльӧн. Саломщикалӧ Пищик Илья.

Дас минут мысти Василь поплӧн молебен эштіс. Нывбабаяслы ныр-вомас крестӧн зурӧдыштӧм бӧрын Василь поп пырис алтарӧ, шыбитіс крестсӧ престол вылӧ, пӧрччис ризісӧ да иконостас сайті котӧртіс кӧдзыд вичкоӧ, восьтіс пытшсянь игналӧм ӧдзӧссӧ, чеччыштіс ӧграда вывті да веськыда котӧртіс йӧръяс вомӧн Йигӧставӧдз, медым суӧдны пыжӧн кывтысь попаддяӧс.

Вичкоысь ставыс нин мунісны. Салдат коли ӧтнас, виччысьӧ поплысь алтарысь петӧм, медым кайны Сойваӧ молебен сьывны. Но поп эз пет. Сэсся салдат восьтіс алтарӧ пыран ӧдзӧссӧ. Сэн тыртӧм.

— Ак тэ, сюра скӧт!

Салдат котӧртіс кӧдзыд вичкоӧ — некод абу. Бара ёрччыштіс, аддзис восьса ӧдзӧссӧ да пырис алтарӧ. Ӧтилаӧ да мӧдлаӧ видзӧдлӧм бӧрын салдат аддзис вина. Пуксис престол вылӧ да, прӧскурӧн закусывайтігтырйи, кутіс гӧститны.

Сойваын, кылӧ, пыр на ӧтмоз гымалӧ пушкаясысь лыйлӧм шы. Дӧрӧш Иван пышйӧма Сойва пос помысь да висьталӧ, став окопсӧ пӧ жугӧдісны краснӧйяс.

Мир туй кузя Сойваӧ катлӧны ӧднӧколкаясӧн патрон ящикъяс. Ва дорсянь кыскӧны баржаӧн вайӧм флотскӧй пушка. Распоряжайтчӧ сэні Йигӧ Ӧлексан.

Ӧткымын пӧрысь бабаяс пырӧмаӧсь гӧбӧчас, картупель гуас. Челядьяс кайӧмны керкаяс вылӧ да кывзӧны Сойваысь гымалӧм шысӧ. Пищик Иванлӧн да Йигӧ Ӧлексанлӧн слугаясыс Сюзь Иванкӧд вӧтлӧны мӧсъяссӧ вӧрӧ.

Шонді увтасмандорыс пушкаяс лӧнисны. Дугдісны тракӧдӧмысь пулемётъяс. Бой кусі.

Час куим мысти белӧйяслӧн кымынкӧ морт вуджисны Сойва мӧдлапӧлӧ. Дзебсясигтырйи кайисны берегӧ. Ветлісны ӧтарӧ, ветлісны мӧдарӧ — некод абу. Кольӧмаӧсь сӧмын зэв ляпкыдик окопъяс да гильза чукӧръяс. Сӧмын Сойва пос сайысь, тракт боксьыс, аддзисны ӧти томиник красноармеецӧс.

Сійӧ ранитчӧма кыкнан кокас. Кыссьӧма татчӧдз, но кольӧма. Кутісны юасьны нӧйтігтырйи:

— Тэ коді?

— Аддзанныд ӧд, красноармеец.

— Коммунист?

— Абу на. Том на, да эз на примитны...

— А-а! Коммунистпу? — сынӧдті шутёвтіс нагайка.

— Уна-ӧ тіян йӧзыд?

— Ставыс, мый эм. Сӧмын ме ог судзсьы. Татчӧ коли да...

— Тэ ещӧ серавны кӧсъян миян вылын! — равӧстіс Сарйон да бырскӧбтіс штыкнас красноармеецлы.

IX

Ӧшиньтӧм ичӧтик тюрьмаын гуын кодь пемыд, ӧти югӧр оз усь арся луныслӧн. Кӧдзыд тюрьма джоджын сьӧкыда лолалӧмӧн пукалӧ Панюков. Сылӧн гӧгӧр доймӧ, ёнтӧ. Садь быртӧдзыс сійӧс тӧрыт нӧйтісны допрос дырйи кулакӧн и нагайкаӧн.

Сэсся шыбитӧмаӧсь татчӧ пемыдінас. Ӧдзӧс сайысь тӧрытъя нӧйтысь салдатлысь ёрччӧмсӧ да кодъяслыськӧ ружтӧмсӧ садь петӧм бӧрын кылӧм мысти Панюков гӧгӧрвоис, мый сійӧ абу на кулӧма, мый сійӧ абу на гуын, а тюрьмаын... Но такӧд тшӧтш Панюков гӧгӧрвоис и сійӧс, мый овны сылы коли этша нин, мый сійӧ олӧ медбӧръя часъяс. Белӧй палачьяс, кӧнкӧ, виччысьӧны сылысь садь петӧмсӧ, медым кыскыны сійӧс, прикладъясӧн тойлалігтырйи, тюрьмаысь да лыйлыны.

Панюков весиг лӧньӧдыштіс лолалӧмсӧ, мед оз гӧгӧрвоны садь петӧмсӧ, сійӧ эз шыась часӧвӧй дінӧ, кӧть горшыс и ёна вӧлі косьмӧ, мед ещӧ нюжӧдыштны ассьыс дженьыдик нэмсӧ. А кутшӧм дженьыдик кажитчӧ Панюковлӧн аслас нэмыс, кутшӧм регыд сылы сюри овныс. Неважӧн на сійӧ вӧлі росмӧм паськӧма ичӧтик детинка, оліс висьысь мам дорас. Ки пӧлас ичӧтик важ мешӧк летйӧдлӧмӧн, котралӧ со керкаысь керкаӧ, корӧ милӧстина, корсьӧ кынӧмпӧт. Челядьдырся став олӧмыс сылӧн вӧлі кынӧм сюмалӧм, кынмӧм да полӧм. Полӧм тшыг кулӧмысь, кынмӧмысь. А нӧйтлісны тайӧ ичӧтик корысь детинкасӧ ёна. Сійӧ быттьӧ пыр быдторйысь мыжа, пыр сійӧс тойыштӧны, чужйӧны, пельӧдыс и юрсиӧдыс нетшкӧны, быд ногыс видӧны. Кутшӧма ӧтчыд видіс сійӧс кыз попаддя. А сылӧн пиыс, Ӧлексаныс, паличӧн кучкаліс. Кымынысь юрсиас кутчысьліс чоййывса купеч. Кымынысь лои узьны ывлаын, кутшӧмкӧ идзас зорӧд пытшкын, рынышын либӧ пывсянын. Коригтырйи жӧ велӧдчис лыддьысьны да гижны. Сэсся быдмыштіс. Кутіс вермыны пес пилитны, ва ваявны, ытшкыны, куртны, ямщикавны кер дорын. Кымын ордӧ ветліс тайӧ уджъяс вылас... А бӧрынджык пыр казакын оліс кын кок сывлытӧг: уджаліс горт гӧгӧрын, уджаліс му-видз вылын, уджаліс кер дорын. Уджаліс пыр пемыдысь пемыдӧ. И пыр сійӧ вӧлі мыжа, пыр лои повны.

Кор германскӧй война вылысь воалісны салдатъяс, сиктас олӧмыс кутіс вежсьыны. Панюков тӧдмасис ӧти салдаткӧд. Сійӧ унатор висьталіс Панюковлы, синъяссӧ быттьӧ восьтіс сылысь. Недыр мысти Панюков пырис коммунистическӧй партияӧ. Уджаліс комбедын, Сӧветын. Сэсся муніс тышкасьны белӧйяскӧд. Вӧлі кымынкӧ бойын. Оліс белӧйяс пытшкын. А ӧні сюри.

«И кутшӧм этша сюри овны. Кутшӧм пемыд вӧлі олӧмӧй, тайӧ пемыд тюрьмаыс кодь жӧ. Кутшӧм этша удиті вӧчны. Муртса югдіс олӧмыс, муртса на сувті олӧм туй вылас, муртса на заводиті тышкасьны мездысьӧм вӧсна, — и ставыс помасьӧ, бӧр пемдӧ дзикӧдз».

Татшӧм мӧвпъяссьыс Панюковлы ещӧ на сьӧкыд лои, ещӧ на ёнджыка доймис сылӧн яйыс — нӧйтӧм туйясыс. Но сійӧ терпитӧ, пиньсӧ мурч курччӧмӧн олӧ медбӧръя олӧмсӧ, веськыда, повтӧг видзӧдӧ синмас матысмысь смертьлы, кодысь мынны ӧні некыдз нин оз вермы.

«Менӧ вианныд. Но ме абу ӧтнам. Ме кодьыс уна. Лыдтӧм. Найӧ ӧтарӧ содӧны. Найӧс вины он вермы».

Войнас Панюковӧс, кияссӧ кӧрталӧмӧн, катӧдісны Кузьнырд пыдӧсӧ. Сы водзвылын кык салдат, бӧрвылас куим. А воськов куим-нёль сайын, револьверӧн ӧвтчигтырйи, шавксьӧдӧны асьныс Шульгин да Иванов.

Вӧр пытшкӧ пырыштӧм бӧрын салдатъясӧс сувтӧдісны орччӧн — Панюковлы паныд.

— Тӧварышъяс! — горӧдіс салдатъяслы Панюков. — Тіянӧс пӧртісны палачьясӧ. Тіянӧс тшӧктӧны лыйлыны ассьыныд вокъяснытӧ...

— Молчать! Приготовиться! — равӧстіс Шульгин. Но салдатъяс эз вӧрзьӧдны винтовканысӧ. Сэк жӧ Шульгин ныр-вомас лыйис ӧти салдатлы. Сэсся кыкысь дорвыв лыйис Панюковлы.

XІ

Кыз эшкынӧн моз енэжсӧ шебрӧдӧма гудыр кымӧр. Еджыд бобувъясӧн лэбалӧ лым. Луныс рӧмыд, шуштӧм.

Сандрӧ Ӧдялы тайӧ луныс дзик пемыд. Сійӧ некодӧс оз аддзы, ас пиас оз тӧр, мый вӧчны: лёкысь горзыны, сыркъялӧмӧн бӧрдны али юрсисӧ ассьыс нетшкыны. Но кокньыдыс нинӧмысь оз ло. Некод сылы оз вермы отсавны, некод оз вермы бурӧдны, нинӧмӧн сійӧс оз вермыны гажӧдны. Аслас ыджыд руд шальнас вевттьысьӧмӧн сійӧ сулаліс Серапион ӧшинь улын, рӧзваль додь бокын, быттьӧ кынмӧма... Синъясыс Ӧдялӧн нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧны доддьӧ, оз лапнитлыны, оз аддзыны додь гӧгӧрын ӧшинь ув тыр сулалысь йӧзсӧ. Пельясыс сылӧн оз кывны тайӧ йӧзыслысь сёрнисӧ. Ӧдя весиг асьсӧ оз кыв. Сы водзын сӧмын додь, а доддяс... Доддяс гатш куйлӧ Сеня Иван, Ӧдялӧн мужикыс.

Сеня Иван ранитчӧма Изкарын. Воигас сійӧ кулӧма. Мылдінӧ вайисны шойсӧ, сувтӧдісны Серапион ӧшинь улӧ. Изкарӧ мунтӧдз Сеня Иван муртса на петіс больничаысь, муртса на сылӧн бурдісны воддза бойдырся ранаясыс. Белӧйясӧн мобилизуйттӧдз Сеня Иван ветліс германскӧй война вылӧ. Бать дінсьыс юксьӧм бӧрын, гӧтрасьӧм бӧрын, Сеня Иван удитіс вӧчыштны ичӧтик керка пӧв, весиг посводзыс эз артмы, потшъясысь вӧлі сайӧд лӧсьӧдыштӧма. Ӧти мӧс кежысь заводитісны овны йӧзлы уджалӧм сорӧн. Германскӧйысь воӧм бӧрын кӧсйис овмӧдчыны, семьялы кынӧмпӧт перйыны заводитіс — мобилизуйтісны белӧйяс. Ранитчис. А бурдыштӧм бӧрын бара нуисны, медым выльысь ранитчыны. Изкарысь локтігас Сеня Иван туй джынсӧ тышкасис смертькӧд. Но смертьыд вермис. Куимсё километра вӧлӧктӧ комын градуса кӧдзыд дырйи доддьын гортӧдз воны эз вермы. Сійӧ вочасӧн кынмис: Мылдінӧ воис сӧмын шойыс.

Иванлысь шойсӧ видзӧдлыны локтӧмаӧсь тӧдсаяс: мужикъяс, нывбабаяс, челядь.

Найӧ ӧта-мӧд мыш сайяссянь сьылінысӧ нюжӧдлӧмӧн, кокчуньйывтчылӧмӧн видзӧдлісны додь пыдӧсӧ, ыджыда ышловзьылісны да бӧрыньтчисны аслыныс шуышталіг:

— Со и олӧмыд: нуисны да начкисны...

— Кымынӧд морт нин быри! А мыйла? Кутшӧм бур сюри талы? Семьяыс тшыг коли.

— Небось тай асьныс апицеръясыс пуля шӧрад оз сувтны. Коньӧр мужикъясӧс сюйӧны сэтчӧ.

— Дугды, кыласны. Ӧтлаӧ водтӧдасны такӧд.

— Нырыбын пӧ ахвицеръяс юкталӧмаӧсь став салдатсӧ, мед пӧ озджык повны. Нырыбсяньыс Изкарас мунӧны, вӧлӧм, садьтӧм кодӧсь.

— Тӧдӧны оз нин нӧ, уна-ӧ став усьӧмыс?

— Уна. Морт квайтымын.

— Ставсӧ ӧд оз на висьтавны.

— Василь поп ӧнтай панихида сьыліс да нелямын мортӧс казьтыліс.

А Сандрӧ Ӧдя пыр на сулалӧ додь бокын, нинӧм аддзытӧг видзӧдӧ додь пыдӧсӧ.

XІІ

Мартса шондіыс шпыннялӧ кельыдлӧз енэжӧ неылӧ кайӧмӧн, ворсӧ бисеръясӧн небзьӧм лым вылын, керка жӧлӧбъясӧ ӧшӧдчӧм йи нёньяс йылын, ӧшинь стеклӧясын. Тайӧ гажа шондіыс ёрӧ, синтӧ восьтыны оз лэдз.

Офицеръяслы да восстание вӧчысь главаръяслы шонділӧн яр югӧръясыс олан туй оз сетны, пӧдтӧны, личкӧны сё пудъя грузӧн, сьӧктӧдӧны, жугыльмӧдӧны олӧмнысӧ, сьӧлӧмнас найӧ кылӧны ассьыныс пом.

Арся номъяс моз Мылдін кузя дувъялӧны офицеръяс, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн да синъяссӧ муӧ зумыштӧмӧн. Найӧ тӧдӧны нин, мый Кардор босьтӧмаӧсь краснӧйяс, мый союзнӧй войска пышйӧмаӧсь, мый налы ыджыдавныс коли сӧмын нин лыда лун. Найӧ сідз жӧ тӧдӧны, мый Аныбын неладнӧ. Сэтчӧ волӧма краснӧйсянь тӧлка сюсь морт — Удоратин. Сійӧ тшӧктӧма найӧс сдайтчыны, сетӧма куим сутки срок. Став офицерствоыс чукӧртчылӧмаӧсь Кулӧмдінын, шуӧмаӧсь сдайтчыны. Сэсся бӧр ӧткажитчӧмаӧсь асланыс кывйысь. Лунтыр мунӧма бой. Но Удоратин волігӧн белӧй салдатъяс пӧвстын агитация нуӧдӧмыс абу весьшӧрӧ вошӧма. Рытъявывнас белӧй салдатъяс дугдісны лыйсьӧмысь. Найӧ ыстӧмны краснӧйяс дінӧ парламентёръясӧс: кӧсйӧны сдайтчыны. Час мысти, синъяссӧ кӧрталӧмӧн, найӧ нуӧмны Удоратин дінӧ фронтӧн командуйтысь подпоручик Цыкинӧс. Та бӧрын Аныб лои краснӧйяс киын. Тайӧс офицеръяс тӧдӧны, но салдатъяслы ни мужикъяслы нинӧм оз висьтавны ни Аныб йылысь, ни Кардор усьӧм йылысь. Найӧ ӧні корсисны пышъян, дзебсян туй.

Поручик Иванов кык лун чӧж юрсӧ жугліс-мӧвпаліс, мый керны: кык лун чӧж эз петав ывлаӧ. Дугдывтӧг сотіс английскӧй сигара да шочиника пӧрӧдліс ром стӧканъяс. Сэк кості сылӧн денщикыс, латшкӧс тушаа, векньыдик кӧсӧй синъяса сьӧд ненец, резьӧдаліс Иванов шынельясысь да френчьясысь зарни погонъяссӧ. Паськӧмсӧ тэчис чемоданъясӧ, погонъяссӧ — пачӧ.

Иванов ставсӧ аддзис, но нинӧм эз шу, эз пыксьы, быттьӧ сідзи и колӧ. Ичӧт челядь моз сійӧ сетіс асьсӧ денщик киӧ. Кыдз тай ваӧ вӧйысь кутчысьӧ идзас торйӧ, сідз жӧ Иванов ас тӧдлытӧгыс пондіс кутчысьны аслас денщикӧ, кодӧс неважӧн на видзис пон туйӧ.

А кор денщикыс шуис сылы: «Пышъям, мунам тундраӧ, кӧр видзысьяс дінӧ. Сэсь некод оз аддзы», — Ивановлӧн нюмыс петіс, радысла йӧктыны кутіс, кутлыны да окавлыны денщиксӧ, ромӧн юктавны.

Иванов ӧдва виччысис рытсӧ, пемдӧмсӧ. Пемдӧм бӧрас пасьталіс ыджыд сӧвик, пуксис доддьӧ... денщикыс ямщикалӧ. Некод тӧдлытӧг найӧ вошины.

Аскинас сійӧс корсис Шульгин, но эз аддзы. А войнас ачыс, Пуля денщикыскӧд да кымынкӧ офицеркӧд, тэрмасьӧмӧн исковтіс Печора увлань, но Щугӧрын кутісны сійӧс.

XІІІ

Казармаын, наръяс вылын, пукалӧны салдатъяс. На костын дыр некутшӧм сёрни эз йитчы. Юраныс ставныслӧн ӧтитор йылысь мӧвп, но явӧ висьтавны, гора шуны эз лысьтны: полӧны ӧта-мӧдсьыс, полӧны провокаторъясысь... Начальство на дінӧ оз волыв. На йылысь салдатъяс весиг оз тӧдны, эмӧсь абу нин. Честь сетны велӧдӧмысь дугдісны. Эз кутны доймыны и пель бокъяс. Син горувъясысь быралісны еджыд киясӧн тэчӧм лӧз пасъяс. Ставыс мӧд нога лои. Олӧмыс сувтіс. Сійӧ ӧні дугдіс бӧрӧ мунӧмысь, кутіс бергӧдчыны, кутіс лӧсьӧдчыны бара чеччыштны водзӧ да ньӧтчыд бергӧдчывтӧг лэбач ӧдӧн мунны водзӧ, мунны ӧтвылысь Сӧвет Россияса мукӧд йӧзъяскӧд, аслас туй вылысь став пеж вегыльяссӧ гӧрд знамя биӧн сотӧмӧн.

Тайӧс муртса гӧгӧрвоисны, пытшкӧснаныс кылісны белӧй салдатъяс. Но найӧ эз на лысьтны та йылысь шыасьны. Та гӧгӧр налӧн сёрниыс ыліті кытшлаліс:

— Талун гожйыс лымсӧ веськыда сёйӧ. Тадз кӧ, регыд пом воас кӧдзыд тӧлыдлы.

— Да-а. Он и тӧдлы шоныд кад воас, ӧзимъяс нырнысӧ мыччавны кутасны.

Сёрни ори, эз йитчы. Быдӧн аслас мӧвпӧ вӧйины. Мӧвпалісны тулыс локтӧм йылысь. Лым йылысь. Веж ӧзим петӧм йылысь. Гӧрд шондіӧн став олӧмсӧ ловзьӧдӧм йылысь.

Лым сывны заводитӧмкӧд тшӧтш заводитісны сывны белӧйяс. Няйт шоръясӧн найӧ визувтісны тувсовъя гудыр Печора кузя, исковтӧны увлань Вой саридз пыдӧсӧ, кытысь петан туй налы абу. А тувсов яр гожйыс му пасьтаыс быдтас выль ӧзим, коді сетас ньӧтчыд вӧвлытӧм урожай.

Казармаын нар вылын пукаліс Кузнецов. Сьӧлӧм вылас абу лӧсьыд, гудрасьӧ мӧвпыс: «Мый лоӧ?». Ӧтарсянь Кузнецов асьсӧ дорйис, зілис вештыны ас вывсьыс мыжсӧ. Ӧд сійӧ эз ас вӧляысь лок татчӧ казармаас, эз лыйлы коммунистъясӧс восстание дырйи, сэк сійӧ весиг гортас эз вӧв. Кузнецов абу доброволец. Сійӧс мобилизуйтісны. Сійӧс мырдӧн, кык штык костын вайӧдісны тайӧ казармаас, пасьтӧдісны английскӧй паськӧмӧн да шуисны: «Тэ сэсся абу аслад. Тэ ачыд сэсся нинӧм эн думайт, мый тшӧктасны, сійӧ вӧч». И Кузнецов вӧчис, мый кужис, а кор оз вӧлі артмы, сэк пель бокыс ёнтыліс кучкалӧмысь.

Но Кузнецов полӧ. Ӧд сійӧ во джын нин белӧй салдат. Бойясын вӧліс. Кӧть тӧдӧмӧн и некодӧс эз ви, но тшӧтш лыйсис. Белӧйяс некодӧс оз босьтны пленӧ, быдӧнӧс виӧны мучитӧмӧн. А краснӧйяс локтӧны, найӧ быть воасны...

Казарма посводзын йиркӧдчӧм да ызгӧм торкисны Кузнецовлысь мӧвпъяссӧ. Сійӧ ӧдзӧсӧдыс, кыті кольӧм тӧвнас штык йылын петкӧдісны посводзӧ Суворовӧс, чукӧрӧн пырисны белӧй салдатъяс, морт дас кымын. Найӧ кок йыланыс оз ӧшйыны — кодӧсь. Крукасьлан кывъясӧн, ымзӧм сорӧн найӧ зільӧны вевттьыны ӧта-мӧдныслысь сёрнисӧ, ставныс ӧтпырйӧ бызгӧны ёрччигтырйи.

— Тырмас! Воюйтсис!

— Пуктӧй джодж шӧрас ром бӧчкасӧ, ставӧн мед юӧны.

— Асьным ыджыдъясыс! Ӧні Шу-ульгиныд оз нин пель боктӧ видлав!

— Парась Иваныд оз нин нагайкаав. Сандрӧ Петыр оз судит ни.

— Мобилизованнӧйястӧ пӧ краснӧйяс оз вӧрзьӧдны.

— Збыль сійӧ? — нимкодя юаліс код салдатлысь Кузнецов.

— Дерт, збыль. Мем дзоляник сьӧд тошка эжваса ямщик висьталіс, Уляшовӧн, буракӧ, шуӧны. Сійӧ оз пӧръясь.

Кузнецов радысла эз тӧд, мый вӧчны. Сійӧ нетшыштіс ӧти салдат киысь кружка, гумовтіс бӧчкаысь ром, пӧрӧдіс вом дорас инмӧдӧмӧн да тыртӧм кружканас троньӧбтіс салдатлы юрас. Ром кружкаыд Кузнецовлы визӧбтіс кок чуньясӧдзыс, гудыртыштіс синъяссӧ, разис кывсӧ, кокъяссӧ пружинааліс. Чеччыштіс нар вылӧ, тэрыба пӧрччис френчсӧ, гач зепсьыс кыскис английскӧй пурт, горӧдіс:

— Тырмас! — чилскӧбтіс погонъяссӧ, сьӧлыштӧмӧн ляскӧбтіс джоджӧ.

Код салдатъяс первойсӧ шай-паймунісны. Сэсся ӧтик чеччыштіс Кузнецов дінӧ нар вылас, лӧсьӧдіс шынель пельпомсӧ:

— Вунды тшӧтш!

Минут мысти погонъяса йӧз эз кольны.

— Тӧварышъяс! — кисӧ лэптіс да водзӧ чургӧдіс Кузнецов. Тайӧ выль кывсьыс Кузнецов ачыс первойсӧ джӧмдыштліс... Тайӧ кывсӧ тані медбӧръясьыс во сайын шуліс Суворов. Но кывйыс тайӧ кутшӧмкӧ торъялана, аслыспӧлӧс, чуксалана, ӧтувтана. Тайӧ кывйыс весиг код салдатъясӧс лӧньӧдіс, найӧ быттьӧ очмисны — палялыштісны.

— Офицеръяс пышйӧны. Сьӧрсьыныс мый вермӧны пышйӧдӧны складъясысь эмбур. Ме ног, оз ков лэдзны пышйыныс...

Кузнецов орӧдыштліс, мӧвпыштіс, сэсся чорыда шуис:

— Миянлы юны оз позь...

Салдатъяс бура дыр чӧв сулалісны. Кузнецов мӧвпыштіс:

«Вот ӧні уськӧдчасны да Суворовӧс моз жӧ лэптасны менӧ штык йылӧ».

Но салдатъяс костын талун чужис ошкана, доръяна сёрни. Ром бӧчка пробкаасис, вешйис бокӧ. Погонъяс, кокардаяс дзебсисны наръяс улӧ.

Кузнецов кымынкӧ морткӧд, винтовкаяс кватитӧмӧн, котӧртіс обмундирование склад дінӧ. Сэні Серапион додь тыр сӧвтӧма быдсяматорсӧ, лӧсьӧдчӧ кӧртавны. А мыйӧн штык йывъяс чургӧдчисны сійӧ морӧс дінӧ, Серапион кутіс висьтавны, новла пӧ мӧд складӧ. Кӧсйис эськӧ висьтавны, мый оз ӧтнас новлы, мый войнас уна додьясӧн новлісны тшӧтш Сандрӧ Петыръяс, Парась Иванъяс, Сюзь Иван Васильяс, Кӧсьта Мишкаяс, Кӧрӧг Ӧсипъяс, но эз висьтав, мед оз ло бӧр ваявны войнас гортӧ кыскалӧмторъяссӧ. Кыскаліс сійӧ тырмымӧн нин. Позьӧ и бӧр ректыны тайӧ додьсӧ, мед оз шуны нуӧмӧн.

Уна вой нин эз узь и Ӧлексан Ёгор. Новлан да сёянторъясысь кындзи, сійӧ гуаліс некод аддзывтӧг винтовкаяс, патрон ящикъяс, револьверъяс, весиг пулемёт. А мыйӧн эштіс гуся уджыс, аслыс моз чӧвтіс:

— Тайӧ вермас на ставыс ковмыны.

Татшӧм ногӧн жӧ колльӧдіс тайӧ лун-войсӧ и Сарйон, а мыйкӧ дыра мысти Парась Иванъяскӧд, Мельниковъяскӧд да ещӧ кодсюрӧкӧд пышйисны вӧрӧ, дзебсисны, пӧртсисны шышъясӧ, бандитъясӧ, кутісны пуяс сайсянь лыйлыны красноармеецъясӧс, милиционеръясӧс.

Войся уджъяс эштӧм бӧрын Сандрӧ Петыр пасьтасис лёкиник паськӧмӧн, петкӧдчис йӧз водзӧ коньӧр кодь гӧль мортӧн.

XIV

Во гӧгӧр тшыгйӧн да кынмӧмӧн олӧм вӧсна Уляшов висьмис. Больничаӧ сійӧс эз примитны. Оланінысь сійӧс вӧтлісны войнас, мед оз висьмӧд мукӧдӧс. Уляшов заводитіс кыссьӧм сорӧн вуджны Мыл мӧдлапӧв сиктӧ.

«Сэні эм ӧти прамӧй мужик. Сійӧ оз вӧтлы. Сійӧ лэдзас узьны шоныд керкаӧ... Регыд нин воас дыр виччысян кадыс. Лыда лун нин коли терпитны. А сэки... Сэк петкӧда Ӧсип гидняысь ассьым Сивкоӧс, доддяла рӧзваль доддьӧ да муна гортӧ».

Татшӧм мӧвпъясӧн Уляшов кыссис лымйӧн тырӧм векньыдик туй кузя Мыл ю шӧрӧдз. Сылӧн эбӧсыс дзикӧдз быри. Кокъясыс лигышмунісны, турдісны, весиг эз кыв — эмӧсь али абуӧсь найӧ. Пиньясыс дугдывтӧг таркӧдчисны, ачыс став тушанас дрӧжжитіс. Сійӧ юрсӧ кыпӧдыштліс, видзӧдліс водзӧ, мӧдлапӧв берегланьӧ:

«Абу нин ылын чойӧдзыс. Кайны чойсӧ, сэсянь мӧд сы ылнаын эсійӧ би югӧра керкаӧдзыс. Краснӧйяс татшӧм жӧ матынӧсь. Аски-аскомысь воасны. Регыд мына».

Уляшов чукӧртіс став вынсӧ, кыссьӧ водзӧ. Воис чой горулӧ. Жуйгӧдчыштіс, пуксис шойччыштны. Жуйвидзигас сылы кажитчис — некыт эз кут доймыны. Сӧмын ки ни кок вӧрзьӧдны эз вермы. Унмыс личкис. Син водзас сылӧн лои Сивкоыс. Со гӧрӧктіс сійӧ да гӧнеч локтіс Уляшов дінӧ. Уляшов пуксис Сивко вылас. Со гӧнитӧ Печора вӧлӧк кузя, пыр ӧддзӧ... Сэсся йӧткыштчис бӧр кокъяснас, кутіс лэбзьыны вӧр пуяс вевдортіыс...

Югдігас Мыл мӧдлапӧв чой горулысь аддзисны эжваса кынмӧм ямщикӧс.

XV

Пушкыра пожӧм ягын тӧрелка кодь тӧлысьлӧн югӧръясыс тышкасьӧны му веркӧссӧ тывйыштысь пемыдкӧд. Туй кузя дзуртӧны додьяс.

Рӧзваль додь пыдӧсын ыж ку парка пытшкӧ куткыртчӧма Иван — дас ӧти арӧса детинка. Тайӧ туйӧдыс сійӧ мӧдысь дорвыв нин мунӧ тавой. Сійӧ муртса на воис Марколастаысь, вайис сэсь белӧй салдатъясӧс Мылдінӧ, весиг вӧвсӧ шойччӧдны эз удит.

Мукӧд додьясас ямщикалісны Иван кодь жӧ детинкаяс да нывкаяс. Гырысь йӧз некод эз лысьтны кайны Ягты дінӧ краснӧйяслы паныд, быдӧн полісны, ӧд Шульгин шуліс: «Быдӧнӧс, коді сюрӧ краснӧйяслы, виасны».

Иван буретш та йылысь и мӧвпаліс додь пыдӧсас йӧжгыльтчӧмӧн. Сылӧн сьӧлӧмыс ас мозыс жӧ йӧжгылясьӧ-полӧ. Помнитӧ Иван краснӧйясӧс, кодъяс вӧліны Мылдінын во сайын. Найӧ оз вӧлі нӧйтны нагайкаӧн ни оз лыйлыны. Но ӧд сійӧ вӧлі во сайын. Сы бӧрын мылдінсаяс восстание вӧчисны. Сыысь ӧні некодӧс оз прӧститны.

Иванлы шуштӧм лои ӧтнаслы сьӧд вӧр шӧрын вой шӧр войын пукавны доддяс. Сійӧ панйис вӧвсӧ ассьыс, котӧрӧн суӧдіс воддза вӧласӧ да пуксис тшӧтш сійӧ доддьӧ, аслас ёрт дінӧ.

Вӧлаяс дзуртӧмӧн люзьгӧны водзӧ пуяс костті чукльӧдлысь туй кузя. Накӧд тшӧтш шытӧг вешйӧны вуджӧръясныс. Кӧнкӧ бӧрын кыліс зэв нуртӧминика сьылӧм шы.

Ягты дінын вӧлаяс рытъявылӧдзыс виччысисны краснӧйясӧс, вӧвнысӧ эз и лэдзавлыны, дай позьӧ ӧмӧй лэдзавны. Тӧрыт Марколастаын белӧй салдатъясӧс виччысигӧн лэдзасисны. Та вӧсна нёль ямщикӧс нагайкаалісны. Лэдзавны оз позь, медым воасны и дась вӧлі пуксьыны да мунны.

Ямщикъяс ставныс видзӧдісны муяс помсянь петан туй вылӧ. Сэсянь кутасны локны краснӧйяс.

Ставӧн виччысьӧны.

Рӧмдӧм водзвылас муяс помын друг тыдовтчис винтовкаа, дженьыдик гӧрд пася морт. Сы бӧрысь мӧд, коймӧд, нёльӧд... дасӧд... кызьӧд... комынӧд. Ямщикъяс воштісны лыдсӧ. На пиысь кодсюрӧ уськӧдчисны вӧв дінаныс, зэлӧдісны седелка кӧвъяссӧ, курыштісны вӧв ныр увсьыс турунсӧ да пуктісны додь пыдӧсас. Мукӧд ямщикыс чепӧсйисны керкаӧ, дзебсисны паччӧр пельӧсӧ да пӧлать сэрӧгӧ.

Красноармеецъяс воисны сиктӧ. Найӧ мудзӧмаӧсь, кынмӧмаӧсь, тшыгӧсь, гӧгӧрвотӧма видзӧдлісны вӧлаяс вылӧ, сэсся веськӧдчисны керкаӧ. Первойя красноармеецыс пырис, сувтіс порог дорӧ. Пач вом дорӧ йӧжгыльтчӧм кӧзяйкалысь сійӧ юаліс, лэдзас оз шонтысьны. Кӧзяйка эз гӧгӧрво, мӧвпаліс:

«Кыдзи нӧ сідз. Юалӧ, лэдза ог шонтысьны? Во гӧгӧр нин белӧйяс ветлӧны, пӧшти быд лун пырӧны да ньӧтчыд некод оз юавлы. Мӧдарӧ на, асьтӧ ывлаӧ вӧтласны либӧ, кыдзи кыкысь вӧлі, катӧдасны сарайӧ да...»

Красноармеец мӧдысь юаліс, эз чайт кыліг да, сэсся содтіс:

— Сӧмын ме абу ӧтнам.

— Шонтысьӧй, — артмис кӧзяйкалӧн.

Керкаӧ тырыс шӧтісны красноармеецъяс. Найӧ пуксялісны лабичьясӧ, джоджӧ, кайисны паччӧрӧ, сёрнитісны ас костаныс ньӧжйӧник.

Пызан вылын варкӧдӧ-пуӧ ыджыд самӧвар, но пызан саяс некод абу. Кӧзяйка бара чуймис:

«Мый нӧ тайӧ? Белӧйяс тай нӧ вӧлі воасны да пыригмозыс лёкысь горӧдӧны: «Самӧвар, зіля!» А тайӧяс оз».

Кӧзяйкалысь мӧвпъяссӧ сэки торкис ӧти томиник красноармеец:

— Кӧзяйка, чайтӧ позьӧ ӧти кружка кисьтны?

— Тайӧс ӧд тіянлы и пуктӧма.

А ачыс мӧвпаліс:

«Збыль али лӧж тайӧ? Вӧт али вемӧс?»

Сёйыштӧм да шонтысьыштӧм бӧрын, аттьӧ шуалігтырйи, красноармеецъяс петісны керкаысь. Вӧлаясӧс туй бокӧдыс ордйӧдӧмӧн, найӧ веськӧдчисны Мылдінӧ лэччан туй вылӧ подӧн. Ӧти красноармеец чотігтырйи мунігас шуис ёртъясыслы рочӧн:

— Ме, буракӧ, ог во Мылдінӧдзыд, дзикӧдз коктӧмми!

— Вӧзйысь кутшӧмкӧ вӧлалы, гашкӧ, лэччӧдас.

Иван гӧгӧрвоис сёрнисӧ да рочӧн жӧ чукӧстіс красноармеецӧс, мед сійӧ пуксяс доддяс. Красноармеец матыстчис сы дінӧ да ещӧ юаліс:

— Сідзкӧ, лэдзан доддяд пуксьыны? Лэччӧдан? Ыджыд аттьӧ, бур пилы!

Мӧд мортыс сетіс сылы нопсӧ да мӧдӧдчис подӧн. Иван корис сійӧс тшӧтш пуксьыны. Иван бӧрся кутісны чуксасьны мукӧд ямщикъяс, пуксьӧдавны доддьӧ красноармеецъясӧс. Сэсся мӧдісны. Туй вылас суӧдісны бара подаясӧс. Иван ещӧ пуксьӧдіс кык мортӧс.

Туйын Иван тӧдмасис ставныскӧд. Сёрнисӧ заводитіс первой полігтырйи, сэсся смелмис, варовмис, эз и тӧдлы, кыдзи воисны Мылдінӧ. Вайӧм красноармеецъясӧс Иван ставнысӧ пыртіс гортас, некодӧс эз лэдз бокӧ мунны. Батьыс первойсӧ быгавмӧныс повзис нёль красноармеец пырӧмысь. А тӧдмасьӧм бӧрын недыр мысти чӧвтіс:

— Тайӧс кӧ тӧдім... Ӧд миянӧс пыр повзьӧдлісны...

Сійӧ жӧ луннас Сӧвет керка юр йылӧ лыбис ыджыд вынйӧра гӧрд флаг. Помассис еджыд во.

Олӧм вӧрзис водзӧ.