ВОЙВЫВСА АВРОРА

Кучкаліс вит час. Передвижнӧй пызан вылын кӧдзаліс кирпич рӧма чай тыра чашка. Вӧлі суббота, «викенд» (вежон пом), и Уинстон Черчилль тэрмасис ӧдйӧджык мунны Лондонысь море дорӧ, Брайтонӧ. Машина виччысис сійӧс Уайт-холл дворын.

Черчилльлӧн консультант, военно-политическӧй писатель Мэрфи, коді новліс полковниклысь мундир да служитіс военнӧй министерствоын, докладывайтіс аслас шефлы французскӧй фронтвывса событиеяс йылысь. Черчилль сійӧс кывзіс невнимательнӧя. «Код вылӧ мунӧ Мэрфи? — рассеяннӧя думайтіс сійӧ. — Пожалуй, йӧв доз вылӧ».

Сійӧ нюмдіс аслас мӧвпысь.

— Извинит, Мэрфи, меным колӧ ветлӧдлыштны! Висьтав водзӧ, донаӧй менам, ме кывза...

Нелямын арӧс тыригкежлӧ сылӧн улыс льӧбйыс ӧшӧдчис, ачыс польччис, да булавочнӧй синъяса да пыктӧмкодь банъяса сы чужӧм вылын, коді вӧлі вижӧдӧма дугдывтӧг коньяк юӧмысь, тыдовтчис мыйкӧ жабалӧн кодь. Сёрӧнджык, кор сійӧ пӧрысьмигас бритіс усъяссӧ, жабакӧд тайӧ сходствоыс кутіс тӧдчыны ёнджыка.

Ассьыс карьера Черчилль заводитіс кызь во сайын рядӧвӧй офицерӧн, некымын колониальнӧй кампанияса участникӧн. Сэсся сійӧ вуджис журналистикаӧ да, медбӧрын, лоис парламентскӧй делецӧн, военнӧй кабинетса членӧн. Тайӧ растленнӧй мортыс — актёр, политическӧй интриган — нэмсӧ преданнӧя служитіс сійӧс медалысь кӧзяевалы. Кор писательяс пиысь ӧти — сійӧ кадся историк — нимтіс сійӧс империализмлӧн яростнӧй слугаӧн, Черчилль серӧктіс.

— Абу! Тайӧ неправда, — шуис сійӧ. — Ме сылӧн жрец, кыдзи Саванаролла вӧлі енлӧн жрец.

Крылатӧй фраза ещӧ ёнджыка зумыдмӧдіс капиталистическӧй мирын сылысь положение.

Францияын английскӧй войскаӧн командующӧй Хейглысь веленевӧй бумага вылын печатайтӧм донесениеяс пызан вылӧ паськӧдӧмӧн, консультант Мэрфи висьталіс министрлы Рытыввыв фронтса делӧяс йылысь.

— Германскӧй штаб дась наступайтны, сӧмын абу тӧдса тайӧ наступлениеыслӧн час, — сёрнитіс Мэрфи. — Фош сідзжӧ дасьтӧ контрудар. Но Фошлӧн да Петэнлӧн планъяс противоположнӧйӧсь. Хейг колебайтчӧ на костын. Положение зэв ӧпаснӧй!

— Мыйӧн ӧпаснӧй? — дӧзмӧмӧн торкис сійӧс Черчилль. — Ми кӧ кутчысим июньӧдз, то ӧні... Ичӧтик удача дырйи ми пасьвартам Германияӧс дзикӧдз! Весиг омӧльджык случай дырйи обстановка оз вежсьы. Сэсся, медбӧрын, немецъяс — сійӧ сӧмын немецъяс! Мый выльыс Москваысь? — юаліс сійӧ немвиччысьтӧг.

Сӧветскӧй Россия чужан медводдза лунъяссянь жӧ Черчилль лоис сылӧн ӧти медся лёк врагӧн. Сійӧ следитіс Россия бӧрся, лӧсьӧдчис вӧчны прыжок да чайтіс, мый тайӧ прыжоклӧн часыс матын.

Консультант сетіс сылы расшифруйтӧм телеграммаяслысь пачка.

Ошкана шы петіс министр вомысь, кор сійӧ видлаліс донесениеяс Локкартлысь, Москваын олысь английскӧй агентлысь.

— Мый выльыс Мурманскын?

— Событиеяс сэні паськалӧны...

Вялӧй, протокольнӧй кывйӧн Мэрфи доложитіс Черчилльлы, мый английскӧй отрядъяс, кодъяс мунісны кӧрттуй кузя Мурмансксянь лунвылӧ, босьтісны Кандалакша, Сорока да Кемь.

— Рапортъясын индӧны, мый Кемскӧй сӧветӧс вӧтлӧма, сыӧн юрнуӧдысьяссӧ лыйлӧма, — докладывайтіс Мэрфи. — Уна дас мортӧс, кодъяс весиг абу большевистскӧй партияынӧсь, но тӧдсаӧсь асланыс сӧветскӧй убеждениеясӧн, босьтӧма английскӧй контрразведкаӧн да пуксьӧдӧма тюрьмаӧ. Та йылысь слухъяс воӧмаӧсь Архангельскӧдз. Архангельск тревожитчӧ да возмущайтчӧ.

Мэрфи ышловзис. Сійӧ радейтіс щеголяйтны аслас объективностьӧн да весиг Черчилль дырйи зілис пасйыны тайӧс. Таысь кындзи, сійӧ вӧлі зыкын генерал Пулькӧд да лӧгаліс тайӧ генерал вылас, коді ӧні вӧлі Мурманскын. Сылӧн мнение серти Пуль тэрмасис, кад вотӧдз восьтіс картаяссӧ.

Но, кор аддзис, мый Черчилль нюмъялӧ, Мэрфи ланьтіс.

— Тайӧс ӧмӧй ті ошкад, господин Министр? — юаліс сійӧ недыр мысти.

— Да, — нюмъялігтыр вочавидзис Черчилль. — Ставсӧ тайӧс ме вӧлі тӧда.

— Артышттӧм воськов! Англиялысь кияссӧ абу на разьӧма. Кытчӧдз существуйтӧ Рытыввыв фронт...

— Пустяки! — резкӧя орӧдіс сійӧс Черчилль. — Большевикъяслы паныд унатор оз ков. Таысь кындзи, веськыда кӧ шуны, большевикъясыд меным немецъяс дорсьыд страшнӧйджыкӧсь. Найӧ став мир пасьтаын пестӧны революционнӧй идеяяс! Со мый ӧпаснӧйыс!

— Но энлӧй... Но тайӧ ӧд торкас английскӧй пропаганда! — Мэрфи лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Ми пырим Мурманскӧ сы могысь, медым сетны русскӧйяслы отсӧг... Ми весиг официальнӧя нимтім тайӧс Россиялы отсӧгӧн немецкӧй субмаринъяслы паныд, кодъяс быттьӧкӧ шодлӧны кытӧнкӧ Севернӧй море районын, да кодъяс, дерт, збыльвылассӧ сэні абуӧсь. Но, субмаринъяс йылысь ещӧ позьӧ на сёрнитны, кӧть и тешкодь тайӧ! Но сійӧ, мый вӧчӧ Пуль... Тайӧ ӧд вооруженнӧй уськӧдчӧм!

Ӧні сійӧ сёрнитіс не подчиненнӧй моз, а кыдзи морт, коді лыддис аслас долгӧн предостерегитны важся приятельсӧ необдуманнӧй поступокъясысь.

— Ме ставсӧ артышті! — шуис Черчилль. — Германияысь регыд кольӧ сӧмын пӧим. Ми сійӧс жугӧдам. Миянлысь кияс лоӧ разьӧма. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, Мэрфи, споруйтны нинӧмла! Кад заводитны война Асыввылын.

Да, сійӧ решитіс виавны сӧветскӧй йӧзӧс. Любӧй удобнӧй случай дырйи. Мед найӧ оз сувтны сылы туй пӧперӧг. Сійӧ снабжайтӧ и кутас снабжайтны сӧветскӧй властьлысь врагъясӧс оружиеӧн, деньгаӧн да йӧзӧн. Кутас вӧйтавны сӧветскӧй суднояс, став средствоясӧн кутас отсавны большевистскӧй Россияӧс блокируйтӧм да, медбӧрын, пазӧдас тайӧ Карфагенсӧ.

— Сӧветскӧй Россияӧс ті лыддянныд Карфагенӧн? — пыкыштіс Мэрфи. — Ме ногӧн, сійӧ сӧмын на чужсег кага, коді куйлӧ зыбкаын.

— Но, сідзкӧ, зыбкаас ми сійӧс и пӧдтам! — шуис Черчилль, да жабалӧн кодь чужӧмыс сылӧн паськыда нюмдіс. — И вӧйтам зыбканас и ставнас.

— Война объявиттӧг? Найӧ кутасны горзыны интервенция йылысь.

— Мед горзӧны, — Черчилль зывӧктӧмӧн кыпӧдліс пельпомъяссӧ.

Мэрфи шензьӧмӧн кылӧдіс ассьыс кулӧм, быттьӧкӧ искусственнӧй, стальнӧй рӧма синъяссӧ. Ёся сёрнитысьяс шулісны, мый сы син мышъясын эм гижӧд: «Вӧчӧма Шеффильдын».

— Но мый вӧчны Кемкӧд? Ӧд и миянын таӧ кутчысясны ӧткымын либеральнӧй газетъяс.

— Адмирал Николлс Мурманскын?

— Да.

— Мед ветлас Архангельскӧ, лӧньӧдас большевикъяслысь нервъяс. А газетъяслы сетас успокоительнӧй информация. Тайӧ колана и сідз шусяна прогрессивнӧй деятельяслы... и медым рабочӧйяс эз волнуйтчыны. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ колана кыдзи политически, сідзи и стратегически.

Черчилль локтіс чайнӧй пызан дорӧ да юис чай коляссӧ.

Запасын сылӧн вӧлі на медся ыджыд кӧзыр, мый вӧсна сійӧ и корис Мэрфиӧс. Мэрфи абу сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс сӧмын поддакивайтӧны. Та вӧсна Черчилль и кӧсйӧ тӧдмӧдны сійӧс аслас планъясӧн, кодъясӧс олӧмӧ пӧртӧмӧн пыр жӧ должен займитчыны генерал Пуль. Французъяскӧд тайӧ плансӧ сӧгласуйтӧма нин.

Россия войвыв карта дінӧ локтӧмӧн, Черчилль петкӧдліс куим визь: Мурмансксянь Петроград вылӧ, Архангельсксянь Москва вылӧ да Архангельсксянь Котлас вылӧ.

— Бӧръя направлениеыс зэв важнӧй! Северодвинскӧй. Тані ми долженӧсь ӧтлаасьны Колчак армияяскӧд да чехословакъяскӧд. Тані — Котлас либӧ Вятка дорын. Ми кучкам найӧс Уралсянь и лунвывсянь, и сэк большевистскӧй Мекка усьӧ ачыс миян киӧ, кыдзи кисьмӧм вотӧс. Кажитчӧ тайӧ тіянлы?

— Зэв интереснӧ! — шуис Мэрфи. — Но ӧд адмирал Колчак — сійӧ жӧ пешка... Сійӧ, буракӧ, ӧні Харбинын? Миян задание серти сійӧ сэні формируйтӧ большевикъяслы паныда дальневосточнӧй фронт.

— Сійӧ лоас Сибирын!.. А сэсся Урал гӧра сайын. Тайӧс решитӧма. И матыса кадӧ ме...

— Пешкаӧс вӧчад ферзьӧ! — тэрмасян нюмдӧмӧн висьталіс Мэрфи. Черчилль тапкӧдыштіс Мэрфиӧс пельпомас. Став тырмытӧмторъяснас Мэрфи — всё-таки буретш сэтшӧм морт, код вылӧ позьӧ надейтчыны

— Кывзӧй, Уинстон, — шуис Мэрфи. — Ме талун пӧлучиті интереснӧй информация.

— Да? — Виж синъясыс Черчилльлӧн югнитісны.

— Соединённӧй Штатъяс гӧгӧрвоӧны нин, мый Германия предел выйын, мый война регыд помасяс. Кинысӧ найӧ нюжӧдӧны Россия дінӧ. Найӧс интересуйтӧ вӧр, нефть, ыргӧн... Американскӧй Краснӧй Крест, Русско-Американскӧй торговӧй палата да Керенскӧй дырйи на ыстӧм железнодорожнӧй комиссия отсӧгӧн Россияын действуйтӧны уна сё, не кӧ уна сюрс, американскӧй агентъяс.

— Но?

— На вылӧ бура видзӧдӧ Троцкий...

— Сійӧ бура видзӧдӧ и миян вылӧ! Сӧмын тай сылӧн престижыс абу.

— Американецъяс ньӧбӧмаӧсь эсеръясӧс да налысь главарь Чайковскийӧс. Тайӧс ме стӧча тӧдмалі. Американецъяс дасьтӧны Чайковскийӧс Архангельсклы вылӧ. Старик асьсӧ нимтӧ социалистӧн... Тайӧн ставнас занимайтчӧ американскӧй посол Френсис.

— А мыйын делӧыс? — горӧдіс Черчилль.

— А ми нӧ мый? — Мэрфи шергӧдіс кияссӧ. — Налы кутам отсасьны? А найӧ кутасны сулавны миян мыш сайын да нажӧвитны капиталъяс!.. Артмӧ, мый ми лоам Америкалы кондотьерӧн. Америка — гегемон?

— Да, — шуис Черчилль, циничнӧя нюмъялӧмӧн. — Мӧд позиция абу и оз вермы лоны. Американецъяс мӧвпалӧны Россияӧс дзоньнас захватитӧм йылысь... Тайӧс ме тӧда. Найӧ мӧвпалӧны пересадкатӧг путешествуйтны Вашингтонсянь Петроградӧ... Но та вылын и ми нажӧвитчыштам! Тырмас юасьны, Мэрфи! Ті абу политик. Пуксьӧй да гижӧй.

Сигара ӧзтӧмӧн да пӧимсӧ ковёр вылӧ гылӧдігтыр, Черчилль кутіс диктуйтны Архангельск босьтӧм йылысь распоряжениеяс. Генерал Пульлысь министр требуйтіс тырвыйӧ сохранитны тайна. Ставыс должен лоны регыдъя кадӧ, но ни Мурманскын, ни оккупационнӧй войска штабын кад вотӧдз некод нинӧм не должен тӧдны.

Кыз окуроксӧ Черчилль зургис пепельницаӧ. «Да, Карфагенӧс лоӧ жугӧдӧма!» — бара думыштіс сійӧ.

Диктуйтны помалӧм да Мэрфикӧд прӧщайтчӧм бӧрын, сійӧ эновтіс кабинетсӧ, да вӧлі зэв здӧвӧль сыӧн, мый татшӧм дженьыд кадӧн, весиг сигарасӧ помӧдз куриттӧг, удитіс решитны сымында важнӧй, зэв гырысь, сійӧ мӧвпалӧм серти, историческӧй вопросъяс.

Кузь гӧна шапкаяса да лакированнӧй портупеяса часӧвӧйяс, кодъяс сулалісны каменнӧй фигураясӧн украситӧм ворота ӧтмӧдар бокъясын обнаженнӧй палашаясӧн, сетісны сылы честь.

Шофер чеччыштіс аслас кабинаысь да восьтіс автомобиль ӧдзӧс. Роллс-ройс плавнӧя гӧгыльтчис Уайт-холлысь. Пӧнаръяс особӧй колпакъяс улын, кодъяс светсӧ вӧчӧны вылісянь тыдавтӧмӧн, ыпнитіс электрическӧй би. Тшына карын, коді сквӧзь прӧймитӧма бензин дукӧн, вӧлі на затемнение. Муніс мирӧвӧй война. Германия воюйтіс на Англиякӧд. Но немецкӧй аэропланъяс эз нин бомбитны Лондонӧс. Но век жӧ Трафалгар-скверын пӧнаръяслысь гӧгрӧс шаръяссӧ вӧлі вевттьӧма на нюдзвиж материяысь вӧчӧм чехолъясӧн.

Черчилль вӧлі воӧ нин Брайтонӧ, а Мэрфи пыр на уджаліс шифровальнӧйын. Радиотелеграммаяс сэсянь экстреннӧя ыставсисны дежурнӧй телеграфистъясӧн. Мурманск вызовитӧмӧн найӧ ысталісны Черчилльлысь индӧдъяс эфирӧ.

* * *

Письменнӧй пызан дінын креслӧын пукаліг адмирал Николлс негора да увереннӧя висьталіс сы йылысь, мый Кемын английскӧй бесчинствояс йылысь юӧръяссӧ вывті пӧльтӧмаӧсь. Сылысь кывъяссӧ Юнг переведитіс роч кыв вылӧ. Сійӧ уна во чӧж оліс Архангельскын да рочӧн сёрнитіс чистӧя, мукӧддырйи весиг войвывса моз окайтӧмӧн.

Зенькович пукаліс пызан сайын, а Павлин Виноградов сулаліс адмирал мышкын, кытшыля рамаа ыджыд ӧшинь дорын.

— Тіянӧдз воӧм слухъясыс кӧ эськӧ вӧліны збыльӧсь, — пыр сідз жӧ не гораа висьталіс адмирал, Зеньковичлы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, — ме эськӧ медводз, явӧ да некодысь стесняйтчытӧг, выразиті ассьым возмущение. Но нинӧм татшӧмыс эз вӧв. Сета кыв.

— Русскӧй пӧслӧвича висьталӧ, мый битӧг тшын оз овлы, — сюйсис Павлин. — Мый нӧ эськӧ вӧлі Кемас?

Адмирал бергӧдліс юрсӧ. Кабинетӧ пыригӧн сійӧ эз видзӧдлы тайӧ дженьыда шырӧм сьӧд юрсиа, ӧчкиа морт вылас. Николлс чайтіс сійӧс Сӧветса ӧти ичӧтик служащӧйӧн. Адмирал видзӧдліс Юнг вылӧ, синъяснас юаліс: «Колӧ оз вочавидзны?»

«Колӧ», — синъяснас жӧ вочавидзис Юнг.

— Эскӧда тіянӧс, слухъяс абу збыльӧсь, — чорыда бара шуис адмирал. — Ме кӧсйыся матыса лунъясӧ личнӧ расследуйтны тайӧ став делӧсӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, бара Зенькович дінӧ шыӧдчӧмӧн. — Менам следствие лоас беспощаднӧй любӧй чин дінӧ. И дзик объективнӧй! Татшӧм инструкцияяс ме получиті военнӧй министрсянь.

— Ті кӧсъяд личнӧ ветлыны Кемӧ? — юаліс Павлин.

— Да, дерт жӧ!

— Кор именнӧ?

— Тасянь бӧр мунігӧн. Аски чайта мунны.

— Аски?.. — выльысь юаліс Павлин, да минута мӧвпалӧм бӧрын решительнӧя шуис адмираллы, мый Архангельскса представительяс лыддьӧны коланаӧн примитны участие расследование нуӧдӧмас.

Николлс гыжйыштіс нырсӧ да бара видзӧдліс Юнг вылӧ.

«Коліс эськӧ ӧткажитчыны, но тайӧ ӧдвакӧ артмас», — висьталісны адмираллӧн синъясыс.

«Дзик оз артмы», — воддза моз жӧ синъяснас вочавидзис Юнг.

— Дерт жӧ, мунам ӧтлаын!.. Ме сӧгласен! — чеччигмозыс гажаа шуис адмирал. Сійӧ нюжӧдіс Зеньковичлы ассьыс кузь кисӧ сэтшӧм особеннӧй, английскӧй нюмдӧмӧн, коді быттьӧ висьталіс: «Видзӧдӧй, кутшӧм ме прӧстӧй, добродушнӧй морт».

Павлинкӧд ас кежӧ кольӧмӧн Зенькович кокньыда ышловзис:

— Меным кокньыдджык ӧтнамӧн грузитны быдса пароход, татшӧм йӧзыскӧд сёрнитчӧм дорысь.

Павлин серӧктіс.

— Да, ми тэкӧд омӧлик дипломатъяс. Но мунны колӧ. Быть колӧ. Мӧд ногӧн тайӧ гырысь лыа чӧртыс нырӧдным нуӧдас миянӧс.

* * *

«Сальвадор» вылын заседание вӧлі луннас. Кают-компания ӧдйӧ тыри английскӧй офицеръясӧн. Ставӧн пуксялісны кузь овальнӧй пызан сайӧ, кодӧс вевттьӧма лӧз ной пызан дӧраӧн. Адмирал Николлс восьтіс заседание да кыв сетіс капитан Томсонлы.

«Аттентивлӧн» командир сеталіс объяснениеяс сэтшӧм гажа чужӧмӧн, быттьӧ висьтавліс тешкодь анекдотъяс. Сылӧн кывъяс серти, «Соломбала», «Михаил Квази», «Север», «Новая земля» да «Михаил архангел» пароходъяс ковмисны английскӧй властьяслы сӧмын перевозкаяс ради...

— Дерт, военнӧй перевозкаяс ради? — чорыда торкис сійӧс Зенькович.

— Тӧдӧмысь.

— Но ті ӧд захватитінныд найӧс вооруженнӧй вынӧн? Тіян крейсер лыйліс «Михаил Квазиӧс». Тайӧс стӧча установитӧма... Эмӧсь свидетельяс.

— Ме лыйлі холостӧй зарядъясӧн, — нюмдӧмӧн пыкыштіс Томсон.

— А пароходъясыс кӧ эз подчинитчыны? — юаліс Павлин.

— Сэк эськӧ ме принудиті найӧс повинуйтчыны боевӧй зарядӧн, — век на нюмъялӧмӧн вочавидзис Томсон. — Тайӧ — войналӧн закон!

— Войналӧн закон? Сідзкӧ ті миянкӧд находитчанныд война состояниеын? Тадзи колӧ гӧгӧрвоны тіянлысь кывъястӧ?

Николлслӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.

— Капитан Томсон оз тӧд, мый висьталӧ, — «Аттентив» командир вылӧ скӧра видзӧдлӧмӧн шуис сійӧ. — Лэдзӧй меным висьтавны. Менам правительство находитчӧ сӧветскӧй правительствокӧд дружбаын. А Мурманск йылысь кӧ сёрнитны, ӧд сійӧ прӧста вешйис тіян дінысь, оз сулав Москва эгида улын да ӧні управляйтсьӧ аслас собственнӧй вӧля серти. Тадзи колӧ видлавны тайӧ инцидентсӧ. Но ми ог сюйсьӧй тіян пытшкӧсса делӧясӧ... Пароходъяссӧ, кодъяс йылысь тані муніс сёрни, припишитӧма Мурманскӧй портӧ. Тайӧ случайын ми поддержитім Мурмансклысь требование.

— Изменник чукӧрлысь требование! — скӧрысь горӧдіс Павлин.

Адмирал снисходительнӧя нюмдіс.

— Извинитӧй менӧ, Россияын ӧні сэтшӧм хаос, мый ми ог тӧдӧй, кутшӧм властьӧс лыддьыны законнӧйӧн. Миянлы лоӧ лыддьысьны сӧмын фактъяскӧд.

— Господин адмирал, — ёся шуис Павлин, — колӧ лыддьысьны сӧмын сійӧ факткӧд, мый Россияын дзик ӧти законнӧй власть — сійӧ сӧветскӧй власть.

Павлин дась вӧлі чеччыштны, горӧдны, нимтыны адмиралӧс лицемерӧн, негодяйӧн, но кутіс асьсӧ да, кияссӧ пиджак зепъясас сюйӧмӧн, кулакъяссӧ шамыртӧмӧн, шыӧдчис сӧветскӧй делегацияса секретарь дінӧ:

— Кора тіянӧс стӧча фиксируйтны ставсӧ, мый тані сёрнитӧны... ставсӧ дзик ӧти кывйӧдз!

Сійӧ бергӧдчис Томсонланьӧ:

— Мыйла ті вежинныд флагъяссӧ сӧветскӧй пароходъяс вылысь?

Адмирал чорыда видзӧдліс аслас подчинённӧй вылӧ. Но Томсонлӧн эз вӧв Юнглӧн кодь проницательность — сыкӧд оз позь вӧлі сёрнитны синъясӧн.

— Гӧрд флаг — сӧветскӧй властьлӧн символ, а население сулалӧ большевикъяслы паныд, — думышттӧг висьталіс крейсервывса капитан. — Таысь кындзи, ме кӧсйи обезопаситны пароходъяссӧ германскӧй подводнӧй лодкаясысь.

— Население сулалӧ большевикъяслы паныд? Збыльысь? — офицер вылын серавлӧмсӧ дзебтӧг шуис Павлин. — А ті тӧданныд, кыдзи тіян действиеяс вылӧ реагируйтӧ Архангельскса население? Сійӧ возмущайтчӧ, протестуйтӧ. Да, ме ӧд весьшӧрӧ висьтала тіянлы та йылысь. Архангельскса население дінӧдз тіянлы сідзжӧ некутшӧм мог абу, кыдзи и Мурманск либӧ Кемса население дінӧдз. Сёрнитыштам бурджык германскӧй подводнӧй лодкаяс йылысь.

Сійӧ бергӧдчис адмиралланьӧ:

— Гарантия серти, кодӧс сетӧма сӧветскӧй правительстволы, германскӧй подводнӧй лодкаяс оз кутны вӧйтавны гӧрд флаг улын ветлысь суднояс. Но тайӧ гарантияыс оз инмы суднояслы, кодъяс ветлӧны куим цвета флаг улын — царскӧй Россия флаг улын, коді нэм кежлӧ прекратитіс ассьыс существование. И, дерт нин, тайӧ гарантияыс оз инмы сійӧ суднояслы, кодъяс мунӧны английскӧй флаг улын. Ӧні висьталӧй, вермас оз флаг вежӧмыс обезопаситны миянлысь пароходъяс германскӧй подводнӧй лодкаясысь?

Офицеръяс кутісны шӧпкӧдчыны. На пиысь ӧткымынъяс интересӧн видзӧдісны Павлин вылӧ.

— Ті правӧсь, — Томсон вылӧ лӧга видзӧдліг шуис Николлс.

— Таысь кындзи, — водзӧ висьталіс Павлин, — флаг вежӧм лоӧ власть вежӧм. «Аттентивлӧн» командир, тыдалӧ, кӧсйис свергнитны сӧветскӧй власть. Абу-ӧ тадзи?

Адмирал шӧйӧвоши:

— Тайӧ, дерт, абу тадз... Капитан Томсон прӧста эз обдумайт ассьыс поступоксӧ... Сылӧн кӧсйӧмъяс вӧліны медся бурӧсь...

Павлин да Зенькович видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.

— Миянлы ставыс яснӧ, — шуис Павлин. — Вӧзъя вуджны мукӧд вопросъясӧ. Кыдзи ті объясняйтад лыйлӧмъяссӧ, кодъясӧс ті учинитід?

— Кутшӧм лыйлӧмъяс? — горӧдіс Кемса английскӧй комендант полковник Грей. — Ме протестуйта! Тіян большевик ачыс лыйис револьверысь, и та вӧсна...

— А ті эськӧ эн лыйӧй? — резкӧя пыкыштіс Павлин. — Тіян канцелярияӧ кӧ войын пырис вооруженнӧй банда, ті ӧмӧй энӧ эськӧ лыйӧй? А мыйысь сэні жӧ места вылас ті виинныд Сӧветса секретарь студент Малышевӧс да гражданин Вицупӧс?

— Вицуп вӧлі винтовкаа...

— Но сійӧ ӧд эз лый! Винтовка стволыс сылӧн чистӧй, нагартӧм. Обоймаыс тыр. Да сійӧ кӧть и лыйис, сійӧ поступокын нинӧм эськӧ эз вӧв омӧльыс. «Менам керка — менам крепость». Тадзи, буракӧ, радейтӧны сёрнитны тіян соотечественникъяс?

— Прӧститӧй, господин Паулин Виноградов, — креслӧысь кыпӧдчигмоз да Павлин вылӧ видзӧдтӧг шуис адмирал. — Английскӧй командование ёна огорчен став лоӧмторнас. Но позьӧ думайтны, мый тайӧ безумецъясыс мыйӧнкӧ вынудитісны салдатъясӧс вир кисьтны. Зэв печальнӧ!

— Господин Николлс, ті, тыдалӧ, пӧрысь моряк, олӧма морт, коді аддзывліс олӧм, — шуис Павлин. — Меным яндзим тіян вӧсна! Дугӧдӧй тайӧ сквернӧй комедиясӧ.

Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис зэв гортӧма, но друг усьӧм чӧвлунысь кылісны ставӧн.

— Не сӧмын миянлы ставлы, кодъяс эмӧсь тані, — сідзжӧ негораа водзӧ нуӧдіс Павлин, — но, ме чайта, тайӧ историяыс став мирлы лоас яснӧйӧн, висьтавны кӧ сійӧс медся прӧстӧй кывъясӧн и весиг некутшӧм комментарийястӧг. Весиг кага гӧгӧрвоас, мый лои Кемын да кутшӧм роль ворсіс Англия став тайӧ виркисьтана событиеясас.

Павлин чеччис пызан сайысь.

— Кад помавны, — шуис сійӧ, и сылӧн кывъясыс резкӧя да отчётливӧя кылісны чӧвлӧняс. — Ме предлагайта тіянлы, адмирал, дзик пыр жӧ мунны миянкӧд Кемь станцияӧ. Прикажитӧй вайӧдны сэтчӧ Сӧветса арестуйтӧм членъясӧс — Александровӧс да Веселовӧс. Найӧс колӧ освободитны ӧні жӧ.

Николлс кутіс вӧсни чуньяснас таркӧдны пызанӧ. Полковник Грей скӧра видзӧдліс Павлин вылӧ, кык сук гӧрд пятна кыптіс сы рожа вылын, быттьӧ найӧс печатайтісны сургучӧн.

— Бур, — шуис адмирал. — Ме видла тайӧс вӧчны.

Найӧ воисны Кемь станцияӧ. Веселовӧс да Александровӧс регыд вайӧдісны поезд дінӧ да пыртісны вагонӧ. Но кымынкӧ минут мысти платформа вылысь кыліс зык. Английскӧй салдатъяс, оружиеӧн грӧзитчӧмӧн, пырисны купеӧ да потребуйтісны, медым налы сетісны арестованнӧйясӧс.

Медъёна шумитіс адъютантскӧй шнуръяса коддзӧм офицер, коді, тыдалӧ, служитіс английскӧй контрразведкаын.

Ӧти салдат пистолета киӧн уськӧдчис Павлин Виноградов вылӧ. Гырддзанас спокойнӧя сійӧс йӧткыштӧмӧн Павлин восьтіс орчча купеысь ӧдзӧс, кӧні пукалісны Николлс да Грей.

— Дзик пыр жӧ идралӧй ассьыныд бандитъястӧ! — резкӧя шуис Павлин. — На пиысь кӧть ӧти лысьтас пырны менам купеӧ, ме кута лыйлыны. Кылад, господин генерал?

Зенькович чӧв олӧмӧн видзӧдіс тайӧ сцена вылас. Сылӧн веськыд киыс вӧлі шинель зептас топӧдӧма револьвер. Сійӧ чорыда решитіс любӧй донӧн мездыны арестованнӧйясӧс.

Но Николлс ӧвтыштіс кинас, и офицер петкӧдіс вагонысь ассьыс салдатъяссӧ.

— Но и бандитъяс!.. — висьталіс Павлин, купеӧ пырӧм мысти, кӧні волнуйтчигтыр пукалісны Веселов да Александров. — И тайӧ Николлсыс — сэтшӧм жӧ бандит... Найӧ, дерт, надейтчисны, мый ми повзям.

Поезд вӧрзис.

* * *

Посольскӧй яхта сулаліс Кандалакшаса губа заливын кык якӧр йылын. Залив вомын, вӧра діясланьӧ цепочкаӧн нюжӧдчӧмӧн, асъя гыяс вылын кокньыдика лайкъялісны интервентъяслӧн военнӧй суднояс.

Вӧлі водз асыв. Бак вылын, ӧта-мӧдыслы паныдӧн сувтӧдӧм кык шезлонгын первойя завтрак виччысигтыр, пукалісны Давид Роланд Френсис, американскӧй посол, да мистер Линдлей, британскӧй повереннӧй.

Френсис настояние серти тайӧ асъя часъясас пыр обсуждайтлісны сійӧ вопросъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі решитны луннас. Сизимдас арӧса Френсис, Россияын дипломатическӧй корпуслӧн старейшина, требуйтіс пунктуальность не сӧмын пыр шӧйӧвошысь французскӧй посолсянь, но и аслас английскӧй коллегасянь.

Дерт, Френсис эз вермы требуйтны веськыда подчинитчӧм, но сійӧ вӧлі ачыс артмӧ. Кӧть кыдзи эз ошйысь Линдлей сыӧн представляйтан держава самостоятельность йылысь, но Британияӧс вӧлі важӧн нин юр вывсяньыс да кок улӧдзыс гартӧма американскӧй заёмъясӧн. Война помын, кор Америка пырис войнаас, озыр да война дырйи ещӧ озырмӧм Америка кӧсйис распоряжайтчыны ставнас, гырысь и посни торъя странаяс делӧясӧ настойчивӧя сюйсьӧмӧн.

1918-ӧд вося тӧлын американскӧй президент Вурдо Вильсон йӧзӧдіс будущӧй мир условиеяс йылысь ассьыс дас нёль пункт. Сылы быть лои тайӧс вӧчны. Вильсонлӧн дас нёль пунктыс лои аслыссяма косвеннӧй вочакывйӧн сӧветскӧй правительстволӧн вель уна дипломатическӧй актлы, кодъяс эрдӧдісны Антанталысь империалистическӧй политикасӧ. Квайтӧд пунктсӧ Россия йылысь Вильсон вӧлі лӧсьӧдӧма сэтшӧм туманнӧй, мый дзикӧдз вӧлі кытшовтӧ американскӧй правительстволысь сӧветскӧй власть дінӧ отношение йылысь вопрос.

«Чой-нацияяссянь локтан тӧлысьясӧ Россия дінӧ отношение, — гижис Вильсон, — лоас медбур прӧверкаӧн налӧн бур вӧлялысь да наӧн сылысь нуждаяссӧ гӧгӧрвоӧмлысь, кодъяс торъялӧны тайӧ нацияяслӧн собственнӧй интересъясысь, — лоас налысь разумнӧй да бескорыстнӧй симпатия прӧверкаӧн».

Кутшӧм Россия йылысь муніс сёрни тайӧ лицемернӧй да лживӧй фразаас — важ, царскӧй Россия йылысь, али выль, сӧветскӧй Россия йылысь, — некод эз вермы гӧгӧрвоны. Сійӧ жӧ кадӧ Вильсон требуйтіс петкӧдны иностраннӧй войска став русскӧй территорияяс вылысь. Тайӧс вӧлі вӧчӧма преднамереннӧя, медым ылӧдны общественнӧй мнение. Збыльвылассӧ Америка сулаліс Антанта юрын, коді зілис оккупируйтны Россияӧс да свергнитны сӧветскӧй властьӧс.

Вильсонлӧн ставленник Френсис вӧлі Сӧветъяслы паныда пӧшти став заговоръяслӧн центрын, сӧмын зэв тщательнӧя да кужӧмӧн маскируйтіс тайӧс. Кор мукӧдъяс сёрнитісны, сійӧ сӧмын кывзіс да чӧла нюмъяліс?

Френсис и ӧні нюмъяліс, шезлонгӧ валитчӧмӧн да заливса шоныд сынӧдӧн горша лолалӧмӧн.

— Но мый?... Ми правӧсь... — висьталіс Линдлей, кос, лыа пидзӧсъяссӧ кинас зыралӧмӧн. — Предоставитны Россияӧс аслас собственнӧй участьлы? Оз, тайӧс оз позь вӧчны. Сэк Германия воспользуйтчас сылӧн кывлытӧм озырлунъясӧн. Лэдзны большевикъяслы зумыдмӧдны ассьыныс положение? Оз позь! Налӧн разрушительнӧй доктринаыс йиджас Европаӧ. Россия сэсся абу. Императортӧг да религиятӧг сійӧ киссяс сёй идол моз.

— Код тӧдас найӧс... тайӧ большевикъяссӧ... — шуис Френсис чеччигмозыс.

— Талун ми вермам мӧдӧдчыны Архангельскӧ, — шуис Линдлей.

— Талун?

— Да, дерт жӧ! Мый тіянӧс шензьӧдӧ? Третье числӧ кежлӧ Архангельскын ставсӧ лоӧ эштӧдӧма.

— Со кыдз!

— А ті ӧмӧй мӧд ногӧн думайтад? — юаліс Линдлей.

Френсис чӧла нюмъяліс. Архангельскын событиеяс йылысь сійӧ тӧдіс английскӧй повереннӧй дорысь унджык, но эз лыддьы коланаӧн сёрнитны сыкӧд та йылысь. Сійӧ не сӧмын эз лыддьысь Линдлейкӧд: сійӧ сьӧлӧмсяньыс презирайтіс тайӧ английскӧй дендисӧ. Френсис милӧстивӧя лэдзис английскӧй повереннӧйлы чайтны, мый Англия интервенция делӧясын ворсӧ первойя скрипка. Сійӧ отличнӧя гӧгӧрвоис, мый налӧн кӧ интересъяс коркӧ зурасясны, сы распоряжениеын век сюрӧны тырмымӧн средствояс ассьыс выгода соблюдайтӧм вылӧ.

— Интереснӧ, — сёрнитіс сэк костті Линдлей, — справитчас-ӧ тайӧ Чайковскийыс государственнӧй могъяснас? И кыдзи пондасны асьныссӧ кутны господа Гуковскийяс да Масловъяс?

Френсис серӧктіс:

— Генерал Пуль и лоас сійӧ Александр Македонскийнас, код йылысь ті мӧвпалад...

— Дерт жӧ... И всё-таки миянлы аски жӧ колӧ стӧчджыка определитны русскӧй Войвывса правительствокӧд миянлысь взаимоотношениеяс!

— Мыйла? Генералъяс гижӧны приказъяс, а оз дипломатическӧй меморандумъяс. Сетам став правояс британскӧй генераллы.

Палуба вылӧ петіс Ватсон, Линдлейлӧн секретарьяс пиысь ӧти.

Кӧть положениеаныс и ыджыд разница вӧлі, Линдлей аслас секретарь дінӧ относитчис дружескӧя, сійӧс Россия знатокӧн лыддьӧмӧн.

— Ок, тайӧ кобраыс!.. Кутшӧма ме дӧзми сылӧн змейлӧн кодь речьясысь! — норасис сійӧ Ватсонлы, кор Френсис саяліс каютаын. — Ме гӧгӧрвоа, мый Чайковский да мукӧдъяс дінӧ ми долженӧсь кутны аслыссяма нейтралитет. Войвывса правительство дінӧ асланым отношение йылысь чӧв олӧмӧн ми вештам подозрение сы йылысь, мый ми создайтім тані. Но ас костаным ми кӧть ӧткымынысь долженӧсь жӧ восьтыны картынымӧс.

Линдлей лэптіс кисӧ да чабыртіс кулаксӧ.

— А Френсис найӧс со кыдзи кутӧ... О, ме сійӧс сквӧзь аддза! Переворотыс йитсяс репрессияяскӧд!.. Тыдалӧ, массӧвӧй репрессияяскӧд. Френсис кӧсйӧ путкыльтны найӧс миян Пуль юр вылӧ. А сэсся йӧз водзас ещӧ кутас протестуйтны. Ох, тайӧ демократическӧй Америкаыс!..

Дӧзмӧмпырысь Линдлей ӧвтыштіс кинас.

Кыліс гонглӧн шы. Дипломатъясӧс приглашайтісны завтракайтны.

* * *

Немецкӧй Слободаса ӧти керкаын, кодӧс вӧлі сетӧма американскӧй миссиялы, чукӧртчисны совещание вылӧ Архангельскӧ бӧр воӧм Френсис, Нуланс да Линдлей.

— Донаӧй менам... — ньӧжйӧник шуис Френсис британскӧй повереннӧйлы. — Ме кывлі, мый татчӧс тюрьмалӧн камераясыс тырӧмаӧсь нин. Збыль ӧмӧй большевикъясыс сэтшӧм уна?

— Уна, — чукыртчывлӧмӧн вочавидзис Линдлей. — Сӧвмисны.

— Колӧ пӧрядок лӧсьӧдны.

— Колӧ организуйтны каторжнӧй тюрьмаяс морскӧй діяс вылын, — настойчивӧя шуис Нуланс, французскӧй посол. — Мудьюг — медся туяна места большевикъяслы.

— Мый сійӧ Мудьюгыс? — юаліс Френсис, пенснесӧ киас босьтӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн.

— Пӧшти дзик куш ді. Двинскӧй губаын, Белӧй мореӧ петанінын... Архангельсксянь, буракӧ, комын морскӧй миля. Пӧльтӧны дугдывтӧм тӧвъяс... Тӧвнас пургаяс. Большевикъяслы лӧсьыд гу!

— Займитчӧй тайӧн, другӧ, и кыдзи позьӧ регыдджык. Ті сӧгласенӧсь, Линдлей?

Линдлей чӧла гогнитіс юрнас.

Сэсся обсудитісны мукӧд вопросъяс: американецъясӧн администрацияын участвуйтӧм йылысь, американскӧй офицеръясӧс английскӧй штабӧ прикомандируйтӧм йылысь, экспорт йылысь... Френсис висьталіс, мый регыд воас кад, кор ковмас видзӧдлыны финансӧвӧй делӧяс вылӧ. Ковмас, тыдалӧ, лэдзны местнӧй банкнотаяс. Кутшӧм лоас соотношение доллар, фунт стерлинг да местнӧй банкнотаяс костын, ещӧ абу на тӧдса. Думайтісны эз та йылысь сылӧн коллегаяс?

Нуланс да Линдлей висьталісны ассьыныс соображениеяс. Френсис гычӧдыштіс юрнас, быттьӧ тӧдчӧдіс налысь туйтӧмлунсӧ, да сёрнисӧ вуджӧдіс мӧдтор вылӧ.

— А ӧні, — шуис сійӧ, — ме требуйта американскӧй салдатъяслы медбур казармаяс да медбур пароходъяс сійӧ американскӧй батальонъяслы, кодъясӧс ми ӧні ыстам Севернӧй Двина вылӧ.

Аслас коллегаяс мунӧм бӧрын Френсис ӧтнас коли кабинетын. Кӧть поводдяыс и шоныд вӧлі, но сійӧ пыр кынмис, и сылы ломтісны еджыд изразцовӧй пач. Югыда, трачкакылӧмӧн сотчисны ломзьӧм песъяс, шыблалісны ковёр вылӧ тіралан югӧръяс да комнатасӧ тыртісны шоныдӧн.

Френсис видлаліс Россиялысь карта. Сійӧс интересуйтӧны юяс: Пинега, Севернӧй Двина да Онега. Френсислӧн чукырӧсь киыс вешйис Архангельскӧй губерния сайӧдз, Урал бокӧдз. Чуньясыс вуджисны Сибирь да сувтісны Приморье вылӧ. Вӧръяс, рудаяс, русскӧй мулӧн став лыдтӧм озырлуныс кутны позьтӧма кыскисны ас дінас Френсисӧс. Некымын миллион акр американскӧй вӧръяс, кодъясӧс эксплоатируйтӧм йылысь сійӧ думайтліс комын во сайын, ӧні сылы кажитчисны мелочӧн. Ӧні тайӧ ставсӧ позьӧ вӧлі босьтны тані, Россияын.... Мыйта деньга!

— Ті, кӧнкӧ, мудзид, сэр? — кабинетӧ шытӧг пырӧмӧн юаліс слуга. — Вольпась дась.

Слуга отсӧгӧн пӧрччысис Френсис, чувствуйтіс асьсӧ висьысьӧн. Висисны пӧрысь лысьӧмъясыс, юкаліс коскыс.

Слугасӧ лэдзӧм да вольпасьӧ лӧсьыдджыка водӧм бӧрын Френсислы друг дум вылас уси, мый войдӧрлун сӧветскӧй правительство шыӧдчис Англияса, Францияса, Италияса, Америкаса да Японияса народъяс дінӧ призывӧн кыпӧдчыны интервенциялы паныд. Талун сылы доложитісны, мый большевикъяс дасьтӧны ещӧ кутшӧмкӧ протест да аски либӧ аскомысь предъявитасны сійӧс Москваын американскӧй консуллы.

«Кутшӧм тайӧ наивнӧ! — серӧктіс Френсис. — Быттьӧкӧ Европалӧн и натӧг этша тӧждысьӧмъясыс! Сэні ещӧ мунӧ на война.

Дерт, сійӧ ӧні дыр оз кыссьы. Германияӧс оз спасит сыӧн петкӧдӧм украинскӧй нянь, война результатын сійӧ выдохнитчас. Кытчӧдз кутасны на мунны тайӧ странаыскӧд дипломатическӧй переговоръяс, тані, Россияын часысь часӧ кутас ӧзйыны мӧд война. Салдатъяс-кондотьеръяс век сюрӧны. Арсеналъяс тырӧмаӧсь оружиеӧн... Не жӧ сійӧс шыбитны! Сійӧс быть лоӧ лэдзны делӧӧ. Война — зэв доходнӧй предприятие. Весиг сылӧн последствиеясыс выгоднӧйӧсь: рӧзӧритӧм странаяс кокньыдджыка сетчӧны эксплоатациялы. И оз идеяяс, а деньга веськӧдлӧ мирӧн. Деньга! Ценностьяс! Каин, дерт, Авельӧс виис кутшӧмкӧ омӧлик меж вӧсна!

Каин вӧлі делӧвӧй морт, — бара серӧктіс Френсис. — Но главнӧйыс абу тайӧ... Главнӧйыс: пӧдтыны сӧветскӧй властьӧс... Аслам киясӧн тайӧ войвывса мятежсӧ лӧсьӧдӧмӧн ме вӧчи мудрӧя. Интервенция ӧні должен паськавны ёнджыка. Ми пырим чёрнӧй ходсянь... Владивостоксянь да лунвывсянь пырасны мукӧд вынъяс. Сэні лоас параднӧй ход...»

Сійӧ нюмдіс.

«Кор лоӧ свергнитӧма сӧветскӧй властьӧс, Россияӧс лоас торйӧдлыны. Дерт, не британскӧй империя, коді вӧйис уджйӧз улӧ, став мир пасьта шыблалӧм владениеяснас, а Россия, аслас зэв ыджыд да монолитнӧй жизненнӧй пространствоӧн, лоас Америкалы конкурентӧн. Но сійӧ, тайӧ Россияыс, оз ло...

Украинаын, Финляндияын, Прибалтикаын вермасны кольны правительствояс, кодъясӧс учредитісны нин немецъяс. Но тайӧ правительствояссӧ, дерт, ковмас босьтны кабыр улӧ... Тайӧс шедӧдны оз ло сьӧкыд. Медводдза воськовъяссӧ вӧчӧма нин. Кавказ? Тані Турциятӧг делӧ артмас. Средней Азия? Вермас лоны, Англиялы ковмас сетны сы вылӧ ограниченнӧй мандат. Но Великороссия да Сибирь долженӧсь лоны дзоньнас Америка улын: зэв бур рынок, сырьё да донтӧм уджалан вын.

А Польша? Форпост... — ун йывсьыс нин юаліс ассьыс Френсис. — Да, ещӧ Крым йылысь вунӧді. Кутшӧм ыджыд Россияыд!..»

* * *

Французскӧй военнӧй миссияса начальник полковник Донопӧс Архангельскса военнӧй губернаторӧ назначитӧмкӧд йитӧдын «правительствоса председатель» Чайковский шыӧдчис Пуль дінӧ письмӧӧн. Тайӧ письмӧас сійӧ возражайтіс Донопӧс назначитӧмлы паныд, урчитӧмӧн, мый, военнӧй кадся русскӧй законъяс серти, губернатор компетенцияӧ пырӧны не сӧмын пӧрядок видзан могъяс, но и чистӧ гражданскӧй функцияяс. Та вӧсна колӧ русскӧй администратор. Пуль сулаліс ас дорыс да, медым пыр жӧ помавны переговоръяс, решитіс ачыс ветлыны Чайковский дінӧ.

«Тайӧ пӧрысь идиотыс збыль чайтӧ асьсӧ министрӧн, — думайтіс Пуль мунігас. — А ме кута действуйтны сідзжӧ, кыдзи и Мурманскын. Кутшӧмкӧ эсеръяс, меньшевикъяс... Ог гӧгӧрво: мый сійӧ сэтшӧмыс? Чӧртыс оз разберит.

Сійӧс вайисны колоннаяса ыджыд еджыд керка дінӧ. Приёмнӧй залысь сійӧ аддзис йӧзӧс, кодъяс вӧліны сьӧд да руд пинжакаӧсь.

«Доза тыдавтӧм правительство, — вашъялігтыр думыштіс Пуль. — Тайӧ йӧзыс, буракӧ, и пристань вылын вӧліны встреча дырйи». Ӧні найӧ бергалісны ыджыд тушаа, кузь еджыд тошка да скӧр синъяса старик гӧгӧр. Пуль гӧгӧрвоис, мый тайӧ и эм Чайковский.

«Колӧ здоровайтчыны» — шуис генерал аслыс. Сылӧн лёлльӧн ӧшӧдчӧм гӧрд банбокъясыс тіралісны, кор сійӧ здоровайтчис сійӧс виччысьысь йӧзкӧд, налысь кияссӧ нетшкӧмӧн.

— Чайта, ті прӧститанныд менӧ: ме сёрнита сӧмын английскӧй кыв вылын. Ни ӧти роч кыв ог тӧд, — шуис Пуль гора, команднӧй гӧлӧсӧн. — Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд, господа! Чайта, ми лоам другъясӧн. Ме салдат. Сёрнита сьӧлӧмсянь.

Офицер-переводчик, коді колльӧдіс командующӧйӧн дзик пыр жӧ переведитіс сылысь кывъяссӧ.

— Миян, союзникъяслӧн, тані эм тырмымӧн вынъяс, — внушительнӧя водзӧ нуӧдіс Пуль. — И дасьӧсь используйтны найӧс, ковмас кӧ. Но ми, дерт, эг кӧсйӧ эськӧ применяйтны некутшӧм крайньӧй мераяс. Та могысь полковник Донопӧс и пуктӧма военнӧй губернаторӧ. Россия — миян важ союзница. И ме кӧсйи эськӧ, медым ті, господа, отсалід миянлы. Ме кута приветствуйтны быдӧнӧс, коді вступитас славяно-британскӧй легионӧ. Тайӧ отрядсӧ ми обмундируйтам, снарядитам да велӧдам, и сійӧ кутас уджавны британскӧй офицеръяс начальство улын. Сэні лоӧ британскӧй дисциплина. Ме эска, мый ті Англиялӧн истиннӧй другъяс, сідзжӧ, кыдзи и ме Россиялӧн истиннӧй друг...

Пуль лӧнис. «Мый ещӧ колӧ шуны налы?» Юрнас пыркнитӧмӧн да ӧти-мӧд кок йылас вӧв моз сувтлӧмӧн, сійӧ содтіс, мый кодкӧ кӧ кутас мешайтны союзникъяслы, командованиелы быть лоӧ примитны колана мераяс. Сэсся сійӧ нюжӧдіс кисӧ Чайковскийлы, кӧсӧя нюмдыліс мукӧдъяслы да петіс залысь. Чайковский сулаліс манекен моз, юрсӧ улӧ копыртӧмӧн.

Экипажӧ пуксигӧн Пульлы дум вылас уси большевистскӧй листовка, кодӧс сылы вайисны талун. Большевикъяс нимтісны тайӧ йӧзсӧ лакей чукӧрӧн. «Найӧ правӧсь, — думыштіс Пуль. — Тайӧ йӧй, невоспитаннӧй да нерадивӧй лакейяс, кодъяс асланыс господа мыш сайын сёрнитӧны сӧмын налӧн поступокъяс йылысь».

Генерал Пуль волӧмысь чуймӧмӧн, Чайковский решитіс жалуйтчыны американскӧй посоллы. Но «правительствоса председательӧс» личнӧ эз примитны. Сылы тшӧктісны гижны аслас претензияяс йылысь, кодӧс сійӧ и вӧчис.

Френсис вочавидзис: «Военнӧй губернаторӧс пуктігӧн генерал Пуль, дерт, пӧльзуйтчис сылы, кыдзи экспедиционнӧй корпусса начальниклы, присвоитӧм правоӧн. Ми стӧча тӧдам, кутшӧмӧсь полномочиеяс русскӧй губернаторлӧн. Ми, тӧдам, мый полковник Доноплӧн полномочиеясыс кутӧны дзик ӧти цель — обеспечитны карын колана пӧрядок да общественнӧй безопасность. Татшӧм ногӧн, найӧ некутшӧма оз противоречитны гражданскӧй властьяслӧн политическӧй да административнӧй атрибутъяслы».

Пуль торжествуйтіс. Кияссӧ сылысь ӧні вӧлі разьӧма.

* * *

Тюрьмаын заседайтіс военно-политическӧй суд. Сылӧн непременнӧй да постояннӧй членӧн вӧлі полковник Ларри. Сійӧ лыддис аслас долгӧн личнӧ присутствуйтны и лыйлігъясӧн да весиг наросьнӧ тайӧ случайяс дырйис пасьтавліс параднӧй мундирсӧ.

Тюрьма вӧлі тырӧма военнопленнӧйясӧн, большевикъясӧн, а сідзжӧ большевизмлы сочувствиеысь подозрение улӧ сюрӧмъясӧн. Быд лун татчӧ вайисны пыр выль и выль арестованнӧйясӧс.

Доктор Маринкинӧс арестуйтісны служба вылас, морскӧй госпитальын. Сійӧ лӧсьӧдчис ӧчереднӧй операция кежлӧ да вӧлі мыськӧ чуньяссӧ майтӧга щёткаӧн. Дежурнӧй сестра чукӧстіс сійӧс коридорӧ. Сійӧ петіс. Сы водзын, операционнӧйӧ пыран ӧдзӧс дорын, сулаліс щёголь английскӧй офицер...

Тюрьмаӧ доктор Маринкинӧс нуӧдісны кык английскӧй салдат конвой улын. Сійӧс тойыштісны общӧй камераӧ, коді сідз нин вӧлі тырӧма йӧзӧн.

Нар вылын куйлігӧн Маринкин кывзысис сы гӧгӧрын мунан помасьлытӧм сёрниӧ.

Торъя пӧся сёрнитіс Базыкин, профсоюзъяслӧн губернскӧй сӧветса секретарь, ён, паськыд пельпомъяса да сьӧд усъяса мича чужӧма мужчина.

— Эг кужӧй организуйтны подполье! — висьталіс сійӧ. — Эгӧ пӧртӧй олӧмӧ партиялысь индӧдъяссӧ. Медводз ме мыжала ачымӧс. Медводз. Юрӧс эськӧ менсьым орӧдны...

— Эн тэрмасьӧй. Ковмас на, — кыліс кыськӧ пемыдінсянь мудзӧм, скӧр гӧлӧс.

Маринкин видзӧдліс. Морт, коді шуис тайӧ кывъяссӧ, куйліс нар вылын, стрела моз нюжӧдчӧмӧн. Юрыс сылӧн вӧлі бинтуйтӧма трапьеӧн. Рудӧдӧм чужӧм вылас тӧдчисны вӧсньыдик, вильышӧн топӧдӧм паръяс да пыктӧм синъяс.

— Кӧні нӧ тіянӧс тадзисӧ увечитісны? — юаліс Маринкин.

— Первойя лунас на нагайкаӧн кулисны. А сэсся допрос вылын... — Куйлысь кыпӧдчис гырддза йылас да пӧдігтырйи водзӧ нуӧдіс: — Пыр месянь секретъяс перйӧны. Та вӧсна и ловъя на. А то эськӧ важӧн нин котшкисны. Шифр вӧсна канителитчӧны.

— Кутшӧм шифр вӧсна?

— Но, миян... сӧветскӧй... особӧй. Ме тӧда шифр, кодӧс некод оз тӧд... Губвоенком ордын телеграфистын вӧлі. Менам фамилияӧй Оленин.

— И ті висьталід? — ӧдйӧ юаліс Маринкин, телеграфист вылӧ видзӧдӧмӧн.

— Тэ мый? — чуймӧмӧн шӧпкӧдіс Оленин. — Кула, но ог выдайт.

Сійӧ ружӧктӧмӧн ышловзис.

— Куимысь нин менӧ кыскывлісны... Ӧти американец, Ларри фамилияыс, висьтавліс английскӧй полковниклы, быттьӧ менӧ колӧ лыйлыны... Переводчик меным висьталіс. Вермас лоны. А, гашкӧ, и повзьӧдлӧны. Но, ме ог сетчы. Менам характер чорыд... — боец кучкис нар пӧвйӧ ки пыдӧснас.

Сійӧ сьӧкыда чеччис, шатлалігтыр локтіс Маринкин дінӧ да нюжӧдчис ӧшинь дорӧ. Ӧшинь сайын еджвидзис войвывса югыд вой.

Камера узис. Ун личкис йӧзӧс, кодъяс дзескыда водалісны наръяс вылӧ, наръяс костӧ да веськыда няйт джоджӧ.

— Пӧжалуй и миянлы кад узьны, — шуис телеграфист. — Асылыс рыт дорысь мудрӧйджык... А ме кывлі, ті доктор. Кыдзи нӧ татчӧ веськалінныд?

— Ачым ог тӧд... — вочавидзис Маринкин. — Тыдалӧ сы вӧсна, мый Маймаксаын рабочӧй отрядса раненӧйясӧс перевязывайті. Английскӧй контрразведка куталӧ миянӧс сӧмын сы вӧсна, мый ми сӧветскӧй граждана... Сӧветскӧй платформа вылын сулалам.

— Збыль, буретш та вӧсна, — сӧгласитчис телеграфист.

Бусӧсь, сьӧкыд сапӧгсӧ пӧрччӧмӧн да юр улас сійӧс пӧдушка пыдди пуктӧмӧн, сійӧ водіс нар вылӧ да лӧнис. Маринкин думайтіс, мый боец ланьтіс нин, но лӧнь камераын регыд бара кыліс сылӧн негора волнуйтчан гӧлӧс:

— Тайӧ зверствояссьыс, кыдзи найӧ тӧрыт нӧйтісны менӧ, миян партия налы оз прӧстит... Кӧть Архангельск ӧні дзоньнас пӧри застенокӧ, партия да рабочӧй класс сюйсисны тайӧ делӧӧ. Эх, кольны эськӧ ловйӧн сійӧ кадӧдзыс!..

Дворсянь кыліс команда шы, кос муӧ зутшкисны винтовка прикладъяс. Маринкин кыліс, кыдзи сылысь кисӧ доймымӧн топӧдісны. Сійӧ бергӧдчис. Сыкӧд орччӧн сулаліс телеграфист. Синъясыс сылӧн лихорадочнӧя югъялісны.

— Аддзан? — полігмоз шуис сійӧ. — Аддзан негодяйсӧ?

— Коді? — дрӧжжитӧмӧн юаліс Маринкин.

— Подполковник Ларри... Но, коді менӧ нӧйтіс...

Доктор матӧджык локтіс ӧшинь дорӧ. Тюрьма двор шӧрын сулалісны виж шинельяса да сэтшӧм жӧ фуражкаяса некымын офицер. На пӧвстын торъяліс кузь тушаа олӧма офицер. Сы юр вылын вӧлі гӧрд, штабнӧй околыша фуражка. Киас сійӧ кутіс кучик воропа стэк.

Кӧртӧн дорӧм, грубӧй, салдатскӧй ботинкияс грымӧдісны пос тшупӧдъяс вылын да тюрьма площадьяс вылын. Надзиратель киясын ключьясӧн зёлькӧдчӧм шы ӧтлаасис восьтан ӧдзӧсъяс дзуртӧмкӧд.

— Ме ӧд нинӧмысь абу мыжа! — кыліс кодлӧнкӧ гневнӧй гӧлӧс. — Тайӧ не морт ногӧн!.. Тайӧ произвол!..

Та бӧрын кыліс тюрьмаса начальниклы помощник Шестёркалӧн никсігмоз горӧдӧм:

— Ланьт! Пет!

— Боже мой, — лӧга шӧпкӧдіс доктор, Оленинланьӧ копыртчӧмӧн. — Ті кыланныд?

Но камера ӧдзӧсын ключлӧн дзуртыштӧмыс заставитіс сійӧс дрӧгмунны.

— Оленин! — горӧдіс надзиратель.

— Менӧ... — спокойнӧя да чорыда шуис телеграфист Маринкинлы. — Прӧщай, доктор!.. Прӧщайтлӧй, ёртъяс!

— Прӧщай... аддзысьлытӧдз, — кыліс сылы воча.

— Нинӧмла нин ачымӧс ылӧдлыны... — сэтшӧм жӧ спокойнӧя шуис телеграфист, наръяс костӧд мунігӧн да нюжӧдӧм кияс мунігмозыс кутлігӧн. — Правдаыс миян сайын! Висьталӧй вӧля вылын, мый Оленин кулі честнӧя.

Камераӧ уськӧдчис код Шестёрка.

— Ах, шкура, ещӧ митинг паніс! — горӧдіс сійӧ, Оленинӧс пельпомӧдыс шамыртӧмӧн.

— Эн инмӧдчы меӧ, иуда, ме ловъя на! — горӧдіс Оленин, виччысьтӧм вынӧн Шестёркаӧс тойыштін.

— Прӧщайтлӧй, ёртъяс! — мӧдпӧв шуис сійӧ порог вывсянь нин.

— Прӧщай, Оленин!.. Прӧщай, друг!

Гӧлӧсъяс кылісны быд боксянь, и камераын эз вӧв ни ӧти морт, коді эськӧ эз прӧщайтчы телеграфисткӧд.

* * *

Шидровка сайын, луг вылын сулалысь сарайын, овмӧдчис штабнӧй пункт. Сы дінын сулалісны верзьӧма вӧвъяс. На пиысь ӧткымынсӧ вӧлі стреножитӧма, мукӧдъяссӧ кӧрталӧма сарайкӧд орчча йӧр потшӧсӧ. Неылын, некымын телега дінын, вӧлі восьтӧма перевязочнӧй пункт. Луг вылын, турун моздоръяс разнитӧмӧн, гажаа сёрнитігтырйи, куйлісны том командиръяс да боецъяс.

Кор тыдовтчис комбриг, ставӧн чеччыштісны. Томиник командир котӧртіс Павлин дінӧ докладӧн. Павлин пыр жӧ тӧдіс сыын Валерий Сергунькоӧс.

— Пукалӧй, пукалӧй, — боецъяс дінӧ локтігмоз шуис Павлин. — Могыс ставныдлы тӧдса?

— Тӧдса, комбриг ёрт, — став пыдди вочавидзис задорнӧй югыд синъяса том боец. — Водзӧ, Усть-Важское вылӧ!

— Молодец! — ошкыштіс сійӧс Павлин. — Усть-Важское босьтны миянлы быть колӧ. Мед быдӧн сӧмын та йылысь и думайтӧ. Кад нин вӧтлыны интервентъясӧс миян му вылысь! Важӧн нин кад, ёртъяс.

— Гӧгӧрвоана, комбриг ёрт, — гӧгӧрбоксянь кылісны гӧлӧсъяс.

Павлин чукӧстіс ас дінас батарейнӧй командирӧс, щёголь сапӧгъяса томиник зонмӧс:

— Кӧні тэнад батареяыд, Саклин? Мунам. Петкӧдлы меным ассьыд пушкарьястӧ.

Керкаяс сайын куйліс пехота, коді виччысис артиллерийскӧй подготовка. Сылань мунісны снарядъяс да винтовочнӧй патронъяс тыра телегаяс. Деревня вӧлі тыртӧм. Олысьяс асывсяньыс на мунісны вӧрӧ, а посньыдик группаяс вылӧ юклӧм боецъяс сайӧдчалісны сарайяс либӧ кустъяс сайӧ, матӧджык берег дорӧ.

Артиллеристъяскӧд сёрнитӧм бӧрын Павлин петіс Андрейкӧд Вага дорӧ. Золотисто-розовӧй горизонт фон вылын тыдаліс прӧтивникӧн займитӧм юлӧн шуйга берегыс.

Павлин босьтіс Андрейлысь бинокль да дыр видзӧдіс неприятельлысь позицияяс. Сэні ставыс вӧлі спокойнӧ. Разведчикъяслӧн донесениеяс серти спокойнӧ жӧ вӧлі и Усть-Важское сиктын, коді тасянь вӧлі куим верст сайын.

Берег пӧлӧн боецъяс сувтӧдалісны кокни ӧрудиеяс. Позицияяссӧ вӧлі дасьтӧма войнас на. Разведка даннӧйяс серти татчӧ вермисны локны вражескӧй суднояс.

Андрейкӧд Павлин локтіс ӧти орудие дінӧ. Орудиесянь неылын повозочнӧйяс тэчисны снаряд тыра ящикъяс.

Друг ю весьтын кыліс орудиеысь лыйӧм шы. Тайӧ чуймӧдіс йӧзсӧ, кыдзи сэзь енэж дырйи гым. Первойсӧ Павлин гӧгӧр сулалысьяс эз вермыны гӧгӧрвоны, коді лыйсьӧ: миян али прӧтивник? Ни лыян биыс, ни разрывыс эз тыдавлы.

Лӧньӧм боецъяс чукӧрысь торъяліс томиник зон.

— Лыйлӧны! — горӧдіс сійӧ. — Мый вӧчны, Виноградов ёрт?

— Сулавны аслад местаын орудие дінын, — спокойнӧя вочавидзис Павлин. — Мый тэ котралан? — Табак тыра жӧч доз перйӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник заводитіс гартны чигарка.

— Нащупайтісны миянӧс, подлецъяс, а ми огӧ и тӧдӧй, кӧнӧсь найӧ, — синъяссӧ лэдзӧмӧн шуис ӧти боец.

— Регыд тӧдмалам, — пыр сідзжӧ спокойнӧя чӧвтіс Павлин. — Миян наблюдательяс засекитасны да доложитасны.

Кучкис мӧд неприятельскӧй снаряд. Сы бӧрся — коймӧд. Сьӧд му фонтанъяс кыптісны берег вылын. Наводчикъяс кутісны ноксьыны асланыс орудиеяс дінын.

— Би не восьтыны! — стрӧга горӧдіс на вылӧ Павлин. — Противниклы сӧмын и колӧ, медым ми тӧлктӧг явитім асьнымӧс. Приказаниетӧг би не восьтыны!

Тайӧ минутас орудиеяс дінын тыдовтчис батарейнӧй командир Саклин. Сійӧ вӧлі ставнас ляксьӧма сёйӧн.

— Засекитім! — горӧдіс сійӧ шуда гӧлӧсӧн.

— Огонь! Беглӧя. И ӧдйӧджык! — прикажитіс комбриг.

— Огонь! — кыліс команда ӧти орудие дінын, мӧд дінын, коймӧд дінын. «Онь-онь», — вочавидзис йӧлӧга. Югъялісны вспышкаяс, гымалісны лыйӧмъяс.

Бой пансис.

— Но, ладнӧ, пежъяс, — шуис Павлин да весиг легнитіс кулакнас Вагаланьӧ. — Талун ті миянсянь пӧлучитад!

— Ме муна водзӧ, Павлин ёрт, морякъяс дінӧ, — шуис Андрей. — Переправа колӧ прӧверитны. Эм абу вешкаяс? Мед кӧть визувнас найӧс эз кылӧд...

Орудиеяс водзвылын берег кузяыс нюжалӧмаӧсь окопъяс, кодъясӧс тавой кодйӧмаӧсь. Сэтчӧ овмӧдчисны матросъяс. Найӧ долженӧсь вӧлі видзны батарея, прӧтивник кӧ шыбитас десант. Окопъяссянь берегдорса бадь дорӧдз муніс трӧпа, код кузя позьӧ вӧлі воны артиллерийскӧй наблюдательяс дінӧдз да переправаӧдз.

— Сулав, — беспокойнӧя шуис Павлин. — Мый тайӧ? Кылан?

Шидровка сайын берег кузяыс сяркмуніны винтовочнӧй залпъяс. Сэсся заводитісны таргыны пулемётъяс.

— Тӧдмав, мый сэтшӧмыс, эз-ӧ нин прӧтивник высадитчы?

Андрей котӧртіс Шидровкаӧ. Медпом керка дінын, штабнӧй пункт бердын, сулаліс вӧв дінын тӧдтӧм боец.

— Мый сэні лои? — горӧдіс Андрей. — Комбриг юасьӧ...

— Атака! — вочавидзис боец. — Бандитъяс вуджӧмаӧсь.

Сылысь вӧвсӧ босьтӧмӧн Андрей чеччыштіс седлӧӧ да скачитіс сикт кузя.

Кор мӧдлапӧв берегысь Павлин аддзис йӧзлысь котралӧм, тшӧктіс лыйлыны найӧс картечӧн. Прӧтивник восьтіс пулемётнӧй би. Выль неприятельскӧй снаряд разорвитчис морякъяс окопын. Сэсянь кылісны раненӧйяслӧн горзӧмъяс да ойзӧмъяс. Вражескӧй берегсӧ морякъяс лыйлісны нин пулемётысь.

Вӧр дорсянь Павлин котӧртіс дзик берег йылас да син дорас вайӧдіс бинокль. Сылы мичаа кутісны тыдавны пу дорысь пу дорӧ котралысь йӧз. «Да... Дерт... десант».

Враг пыр на лыйліс пулемётъясысь.

Батарея вылын вӧліны нин усьӧмаяс да ранитчӧмъяс. Уска наводчик куйліс неылын аслас орудие дінсянь да топӧдіс кияснас осколокӧн чашнитӧм горшсӧ. Сійӧ киргис, вирыс визувтіс сы чуньяс костӧд. Кык боец котӧрӧн локтісны раненӧй дінӧ да, шинель вылӧ сійӧс пуктӧмӧн, ӧдйӧ мӧдісны Шидровкаӧ, кӧні вӧлі перевязочнӧй пункт. Боецъяс лӧсьӧдчисны встретитны десант. Бригадаса командирлӧн тані сулалӧмыс воодушевляйтіс весиг медся полысьяссӧ.

Орудие дінӧ Павлин сувтӧдіс мӧд наводчикӧс, кельыдлӧз синъяса, еджгов юрсиа зонмӧс.

— Давай веськыда берегас, — прикажитіс сійӧ. — Бур! Молодец! — горӧдіс Павлин, кор зонмыс помаліс лыйсьӧм. — Чӧртъясӧс быттьӧ нюлыштісны. И пыжъясыс жугаліны...

Тайӧ жӧ минутас сійӧ аддзис Вага устьеын тыдовтчысь еджыд пассажирскӧй пароход, код палуба вылын вӧлі некымын тяжёлӧй орудие. Пароход кутіс беглӧя лыйлыны Шидровка кузя.

— Фугаснӧйӧн! — командуйтіс Павлин.

Быд здукӧн пароход матысмис Шидровка дорӧ.

Сылӧн снарядъясыс ӧні гылалісны батарея вылӧ. На пиысь ӧти разорвитчис Павлинсянь воськов кызь сайын.

Батарея дінысь бара нуисны раненӧйясӧс.

Ранитчис и кельыдлӧз синъяса, еджгов юрсиа боец, кодӧс Павлин муртса на ошкис бура лыйсьӧмысь.

Орудие коли прислугатӧг, выль наводчикӧс корсьны вӧлі некор, и Павлин ачыс вежис раненӧйӧс.

Орудиелӧн броневӧй щитыс неуна сайӧдыштіс Павлинӧс. Прицел дінын сулалігӧн Павлин друг кыліс аслас мышку сайысь мортӧс да бергӧдчыштіс. Тайӧ вӧлі Соколов.

— Комбриг ёрт, тіянӧс корӧны штабнӧй пунктӧ, — шуис вестӧвӧй.

— Эн мешайт! — горӧдіс Павлин да лыйис.

Первойя снарядыс веськаліс пароход шӧрӧ, кӧлеса дінас, пӧшти ватерлиния бердас. Снарядӧн жугӧдіс палубасӧ. «Отличнӧ!» — шуис Павлин аслыс да, прицелсӧ вежтӧг, лыйис ещӧ ӧтчыд. Мӧд снарядыс инмис пароход бӧжӧ. Кыліс пельсадь бырӧдана взрыв. Ю весьтын качисны ва, пар да тшын фонтанъяс.

— Вӧйӧ! — горӧдіс кодікӧ нимкодя. — Ей-бог вӧйӧ!..

Улісянь, берегдор трӧпасянь, кашкигтырйи котӧртіс мудзӧмысла гӧрдӧдӧм моряк.

— Комбриг ёрт, тайӧ «Опыт»... Бӧжас гижӧма!

— Снарядъяс! — дженьыда прикажитіс Павлин аслас заряжающӧйлы, ар дас сизима зонлы. — Ӧдйӧджык вай!

Орчча орудие «Опытӧ» жӧ лыйис, нӧбӧдіс бӧжса надстройкалысь юкӧнсӧ. «Опыт» вылын бӧжса пушкаясыс ланьтісны.

Тайӧ кадас батареясянь неылын тыдовтчис ещӧ кутшӧмкӧ судно. Бинокльсӧ Павлин вайӧдіс синъяс дорас.

— Английскӧй канонерка! — горӧдіс сійӧ да синъяснас корсис Саклинӧс. Сійӧ сулаліс ӧти орудие дінын, боецъяслы ю вылӧ индӧмӧн.

Павлин решитіс водзӧ нуӧдны прямӧй наводкаӧн лыйсьӧм. «Матӧджык сибӧда», — думыштіс сійӧ, бинокльсӧ бара син дорас вайӧдіг. Стеклӧясас друг ӧзйыштліс. Быттьӧ ылын чиркнитісны спичкиӧн, но тӧлыс пыр жӧ кусӧдіс бисӧ. Пӧшти ӧтпырйӧ кытӧні кӧ орчча мурӧстіс взрыв. Павлин бергӧдчис да уси. Усигас сійӧ удитіс на думыштны: «Мый нӧ тайӧ? Менӧ ранитіс? А бойыс кыдзи?»

Вражескӧй снаряд кучкис берег вылын куйлысь керъясӧ. На пиысь ӧткымынъяс качисны воздухӧ, мукӧдъясыс пасьмуніны торпыригӧ. Снарядлӧн осколокъяс жугӧдісны кӧлесасӧ пушкалысь, кодӧн минут сайын на лыйсис бригадаса командир. Тайӧ осколокъяс пиысь ӧтиӧн вӧлі сразитӧма и Павлинӧс.

Но сійӧ оліс на да эз чувствуйт смертьсӧ. Тревожнӧй мӧвп сы йылысь, кыдзи кутас водзӧ развивайтчыны бойыс, сетіс сылы вын. Гырддзанас сійӧ пыксис муӧ, медым кыпӧдчыны, да аддзис Соколовӧс, коді вӧлі копыртчӧма сы весьтын да сы чужӧм вылысь тряпкаӧн чышкалӧ вир.

— Нинӧм, другӧ, — шӧпкӧдіс Павлин. — Ерунда... Муртса инмыштіс... Но, отсышт меным...

Вестӧвӧйлысь сьылісӧ веськыд кинас кутӧмӧн сійӧ заставитіс асьсӧ чеччыны. Ру пыр моз петкӧдчис сы водзын Саклинлӧн повзьӧм чужӧмыс. Павлин нюжӧдчис сы дінӧ, но Соколовӧс кутлан киыс друг слабмис да мыні. Сійӧ эськӧ уси муӧ, вестӧвӧйыс кӧ эз удит кватитны.

— Огонь, ёртъяс... Пӧщадатӧг би, — шуис сійӧ скӧрмӧмӧн сыысь, мый найӧ вешйисны орудиеяс дінысь. — Мый нӧ ті сулалад? Огонь! — горӧдіс Павлин да кӧсйыліс зымгыны кокнас.

Сійӧс пуктісны шинель вылӧ да нуисны сиктӧ. Доймӧм сійӧ эз кыв, сӧмын синъяс мыйлакӧ сотчисны. Сійӧ чайтіс, мый мунӧ ставыскӧд ӧтлаын да сыкӧд орччӧн восьлалӧ Фролов.

— Водзӧ!.. Водзӧ!.. — бара ён гӧлӧсӧн командуйтӧ Павлин, ӧддзӧдӧ восьлалӧмсӧ да уськӧдчӧ бойӧ...

Збыльвылассӧ сійӧ лэччысис ёртъяслӧн кияс вылӧ да кунис синъяссӧ. Чужӧм визьясыс сылӧн лоины решительнӧйджыкӧсь да стрӧгджыкӧсь. Сійӧ кулі, но сідз и эз чувствуйт смертьсӧ.

Берег вылын ратшкӧдчисны лыйсьӧм шыяс, потласисны снарядъяс. Вага вылын бой быд минутаӧн ӧзйис пыр ёнджыка.

* * *

Тӧлӧн дзугӧм юрсиа, бойӧн волнуйтчигтырйи сулаліс Валерий Сергунько ыджыд мыльк йылын да горзіс:

— Водзӧ, ёртъяс!.. Петӧй ставӧн! Найӧ пельпомъяс вылын мунам!

Сылӧн рота муртса на отбитіс неприятельӧс. Интервентъяс исковтісны ю бердӧ: коді, оружиесӧ шыблалӧмӧн, спаситчис варччӧмӧн, коді усйысис пыжӧн.

Удачаӧн воодушевитчӧмӧн, пыр сы йылысь думайтӧмӧн, мый ичӧтика нюжмасьӧм вермас орӧдны контратака, Валерий быдлаӧ ысталіс взводнӧйясӧс, медым найӧ пыр жӧ кыпӧдісны йӧзӧс да преследуйтісны врагӧс.

Юсӧ прӧтивник пыр кутіс би улын. Но ӧні лыйсьӧмыс лӧнис. Валерий решитіс воспользуйтчыны тайӧ паузанас. Шуйга берег вылӧ вуджӧмӧн сійӧ надейтчис закрепитчыны сэтчӧ кӧть ӧти взводӧн. Дона вӧлі быд секунда.

Кустъясысь пыжъяс босьтӧмӧн Валерий пуксьӧдіс сэтчӧ боец кызь кымынӧс да йӧткыштчис берег дорысь.

Андрей эз нин су Валерийӧс веськыдвыв берег вылысь. Ассьыс вӧвсӧ сійӧ веськӧдіс окопъясланьӧ да друг аддзис, кыдзи вӧрысь петісны прӧтивниклӧн салдатъяс. Найӧ котӧртісны, поле вылӧ разӧдчӧмӧн.

— Видзӧдӧй, ёртъяс, тіянӧс тылсянь кытшовтӧны! — горӧдіс Андрей, но боецъяс асьныс казялісны тайӧс. Заводитчис перестрелка.

Андрейсянь неылын разорвитчис снаряд, вӧлыс чеччыштліс, Андрей уси да воштіс садьсӧ.

Садьыс сылӧн петіс войнас, кияс и кокъяс кӧрталӧмӧн идзас вылын куйлігӧн. Сы дінсянь неылын югыда сотчис ыджыд ацетиленовӧй пӧнар. Йӧз муысь локтӧм виж мундира салдатъяс сёйисны консерв. Сэні жӧ сулаліс йӧв тыра пельса, йӧвсӧ салдатъяс гумлалісны кружкаӧн.

Андрейлысь син восьтӧмсӧ аддзӧм бӧрын ыджыд чужӧма кузь сержант торйӧдчис салдатъяс группаысь да матыстчис пленнӧй дінӧ. Сьӧкыд ботинки нырнас Андрейӧс бокас тувкӧмӧн сійӧ серӧктігмоз шуис:

— Алло, большевик... Лолалан на?

Андрей дернитчис став тушанас, кӧсйис чеччыштны, но сылы удайтчис сӧмын пуксьыны, и тайӧ петкӧдіс серамсӧ сы гӧгӧрын пукалысь салдатъяслысь.

Андрей ружӧктіс да мурчкурччис пиньяссӧ.

«Кӧні ме? — ёна повзьӧмӧн думыштіс Андрей. — Кутшӧм берег вылын? Кытшалісны миянӧс? Жугӧдісны? Мый водзӧ лоӧ? Кыдзи помасис бой? Мый нӧ ӧні лоӧ?»

Доймӧмысь, коді друг кыліс став туша пасьтаын, сылӧн бергӧдчис юрыс, сійӧ пӧрис мыш вылас. Ыджыд чужӧма сержант бара чужйис сійӧс ботинкинас бокас:

— Сюрин, большевик.

Сьӧд юрсиа, сера подтяжкиа, мундиртӧм том зон, коді ворсіс вома гудӧкӧн, лэптіс юрсӧ да, сержант вылӧ лӧгысь видзӧдлӧмӧн, резкӧя шуис сылы мыйкӧ. Сержант лёкысь вочавидзис. Найӧ кутісны пинясьны. Сержант копыртчис Андрей дінӧ, боксёр моз тувкис сійӧс щӧка лыас да чеччыштіс воськов джын бӧрӧ, быттьӧ любуйтчис судороганас, коді котӧртіс пленнӧй чужӧм кузя.

Сера подтяжкиа салдат чеччыштіс да горӧдіс сержант вылӧ, ичӧтик, югъялан гудӧкнас ӧвтчӧмӧн.

Но тайӧс Андрей эз нин кывлы: садьыс сылӧн бара воши.

Садьыс Латкинлӧн петіс сӧмын некымын час мысти барка пемыд трюмын, кымынкӧ дас сэтшӧм жӧ пленнӧй красноармеецъяс пӧвстын, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі и ачыс. На пиысь ӧткымынъяс вӧлі ранитчӧмаӧсь. Медицинскӧй отсӧг налы некод эз сет, и бинт вылӧ найӧ косявлісны ассьыныс дӧрӧмнысӧ.

Лун вежсис войӧн, вой пыдди бара локтіс лун. Тайӧ ставыс, мый помнитіс Андрей тайӧ страшнӧй путешествиесьыс. Сёрӧнджык пленӧ сюрӧм ёртъяссянь сійӧ тӧдмаліс, мый интервентъясӧс медбӧрынас вӧлі вӧтлӧма миян берег вылысь. Сэні жӧ сылы висьталісны Павлин Виноградов кулӧм йылысь. Валерий вӧлі ловъя. Став тайӧ юӧръяссӧ, нимкодьяссӧ и курыдъяссӧ, Андрей воспринимайтіс ӧні веськодя. Мӧвпъясыс дзугсисны сы юрын. Красноармеецъясӧс пӧшти эз вердлыны.

Кор витӧд луннас пленнӧйясӧс петкӧдісны Архангельскӧ да нуӧдісны тюрьмаӧ, Андрей муртса сулаліс кок вылас.

Тюремнӧй канцелярияӧ мыйлакӧ первойӧн чукӧстісны буретш сійӧс.

Канцелярияын письменнӧй пызан сайын пукалісны кымынкӧ офицер. На пиысь ӧти, белогвардеец, нуӧдіс допрос. Кык иностраннӧй офицер кывзісны чӧв олӧмӧн. Наысь бокынджык, пу диван вылын, сигаретаӧн тшынасигтырйи, пукаліс американскӧй офицер.

Офицеръяслы военнӧй сведениеяс сетӧмысь Андрей дзикӧдз ӧткажитчис.

— Ті комиссар? — переводчик пыр юаліс американец, кодӧс ставӧн шуисны господин Ларриӧн.

— Абу, — вочавидзис Андрей.

— Пӧръясян... Усть-Важскоеса контрразведкаын эмӧсь тіян документъяс: штабнӧй удостоверение, студенческӧй билет. Сентябрь квайтӧд лунӧ ті случайнӧ мынід миян разведчикъяс киысь. Но кык лун мысти нин ті бара сюринныд пленӧ. Эн дзебӧй правдасӧ! Ми ставсӧ тӧдам.

Ларрилӧн видыс, сылӧн гӧлӧсыс, сылӧн топыда топӧдӧм злӧй паръясыс — ставыс тайӧ вӧлі зывӧк петкӧдӧ Андрейлысь. Сійӧ чувствуйтіс, мый мудзӧм вӧсна сылӧн гудыртчӧны синъясыс да кымӧс вылас петӧ кӧдзыд пӧсь.

— Сідзкӧ, ті абу комиссар? — иронияӧн выльысь юаліс Ларри. — Большевикъяслӧн ӧмӧй сэтшӧм уна образованнӧй йӧзыс?

— Образование некутшӧм тӧдчанлун оз кут. Комиссарлысь звание колӧ заслужитны.

Андрейӧс кывзӧм бӧрын Ларри видзӧдліс офицеръяс вылӧ, кодъяс пукалісны сыкӧд орччӧн. Сэсся, Андрейлы синъясас веськыда дзоргӧмӧн, быттьӧ сылы душаяс видзӧдлыны кӧсйӧмӧн, сійӧ ӧдйӧ юаліс:

— Большевик?

Андрей думыштіс да гогнитіс юрнас. Офицеръяс тэрыба кутісны сёрнитны ас костаныс, мый бӧрын Ларри мыйкӧ гижыштіс аслас книжкаӧ. Допрос помасис. Андрейӧс первой нуӧдісны улыс этажса тюремнӧй коридор кузя, сэсся изъя пос кузя вывлань.

* * *

Чамовскӧй сикт дінын берег вылын чӧла сулалісны сиктса олысьяслӧн чукӧр, морякъяс, красноармеецъяс. Пристань дінӧ локтіс ыджыд пассажирскӧй пароход «Гоголь». Сы вылӧ вуджӧдісны Павлин Виноградовлысь телӧсӧ да ӧкмыс морякъяслысь телӧяссӧ, кодъяс пӧгибнитісны Вага штурмуйтігӧн. Найӧс мӧдӧдісны Котласӧ, а сэсянь кӧрттуй кузя Петроградӧ. Воис индӧд усьӧм геройясӧс дзебны Петроградын.

Юыс бушуйтчис. Ведраысь моз зэрис. Ставсӧ руаліс. Ылын грымакылісны на пушкаяс. Муніс бой.

Чамовскӧйӧ Фролов бӧр воис Павлин кулӧм бӧрын мӧд лунас. Прӧтивникӧс муртса на вӧлі вӧтлӧма Ростовскӧй сиктысь. Мудзӧмысла комиссар муртса кыскаліс кокъяссӧ. Кӧтасьӧм шинельыс топӧдіс сылысь пельпомъяссӧ. Сійӧ воис колльӧдны пӧгибнитӧм Павлинӧс, но, та вылӧ видзӧдтӧг, сы синъяс водзын пыр сулаліс ловъя Павлин.

Катерысь чеччӧм бӧрын комиссар кывзіс Драницынлысь тэрмасьӧмӧн висьталан доклад. Военрук доложитіс бойлӧн подробностьяс йылысь, коді пыр на муніс Вага вылын, но сы гӧлӧсын эз вӧв пырся деловитостьыс, быттьӧкӧ комбриг кулӧм бӧрын врагӧс грӧмитысь важскӧй группалӧн боевӧй заслугаясыс воштісны сійӧ тӧдчанлунсӧ, коді налӧн вӧлі водзті.

Кор Драницын висьталіс комбриглӧн пӧгибнитан обстоятельствояс йылысь, Фролов надзмӧдіс восьлалӧмсӧ, сувтіс, недыр кад сулаліс мыйкӧ думайтӧмӧн, сэсся пыркнитіс юрнас да муніс водзӧ.

Тані жӧ Драницын висьталіс Латкин вошӧм йылысь. Военрук чайтіс, мый студентӧс либӧ виисны вражескӧй берег вылын, либӧ вӧйи Вага штурмуйтігӧн. Фролов чӧла гогнитіс юрнас.

Штабын сійӧ пуксис пызан сайӧ да гажтӧма думыштіс, мый колӧ уджавны. Ас вылас доя усилие вӧчӧмӧн сійӧ кывзіс сводкаяс Усть-Важское выльысь штурмуйтӧм йылысь, кӧні юрнуӧдісны ӧні Воробьев да Сергунько, да прӧтивниклысь ещӧ кык пароход вӧйтӧм йылысь. Сэсся сійӧ кырымаліс бумагаяс раненӧйясӧс эвакуируйтӧм йылысь, боецъяслы белье сетӧм йылысь, стройысь петӧм взводнӧй командиръяс пыдди выльясӧс назначитӧм йылысь. Но ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис механическӧя, сійӧ минутасӧ виччысигтырйи, кор став бумагаясӧ лоӧ кырымалӧма да сійӧ вермас сэсся мунны пристань вылӧ.

Чамовскӧйын вӧлі необычнӧй чӧв-лӧнь.

Кор комиссар кыпӧдчис трап кузя «Гоголь» борт вылӧ, вылыс палуба тыр сулалысь боецъяс, матросъяс, командиръяс чӧла сетісны сылы туй. Сійӧ муніс, быттьӧ эз и аддзыв найӧс.

Павлин куйліс салонын кузь, овальнӧй пызан вылын, кодӧс вӧлі осенитӧма гӧрд знамяӧн. Павлин вылын вӧлі чиститӧм кизьяса мыськалӧм гимнастёрка.

Комбриглӧн шуйга пельбокас вӧлі муртса тӧдчыштан лӧз шрам. Фролов копыртчис покойник чужӧм дінӧ, некымын гырысь синва тусьяс друг котӧртісны сылӧн тӧлалӧм чужӧм кузя. Ловъяӧс моз сійӧ чорыда окыштіс Павлинӧс кымӧсас да дыр эз вешйы сы дінысь.

Помасис траурнӧй митинг. «Гоголь» мӧдӧдчис нин, а йӧзыс пыр на сулалісны зэр улын. Руа пемыдысь найӧ кылісны куимысь кузя тутӧстӧм. И став суднояс, кодъяс колльӧдісны Павлин Виноградовӧс медбӧръя туйӧ, сідзжӧ прӧщайтчисны куимысь кузя тутӧстӧмӧн.

Сэсся йӧз кутісны разӧдчавны. Сиктын, рӧмыдсӧ писькӧдӧмӧн, югъялісны бияс. Берег тыртӧммис. Сӧмын валунъяс чукӧр вылын пыр на вӧрзьытӧг сьӧдвидзис матрослӧн фигура.

Сійӧ пукаліс изъяс вылын, быттьӧ эз чувствуйт ни зэрсӧ, ни кӧдзыдсӧ, ни тӧв пӧльтӧмсӧ. «Желябов» вылын, коді сулаліс пристаньсянь неылын, некымынысь кучкис склянка.

— Соколов! — горӧдісны пароход вывсянь, но матрос весиг эз вӧрзьы. Сійӧ пукаліс из моз, гӧрбыльтчӧмӧн да юрсӧ кулакъяснас пыкӧмӧн.

Пуксис джуджыд ар. Зэръясӧс вежис лым. Ю берег доръясын асывнас артмис нин йи, и татшӧм лунъясас ставыс еджвидзис: вӧр, нюръяс, сиктъяс. Но мыйӧн тыдовтчас шонді, тӧвся серпасыс пыр жӧ вошӧ да йӧз син водзын бара паськалӧны кӧтасьӧм кушинъяс, тӧлӧн да зэрӧн пыркӧдӧм чукля кыдз пуяс. Лӧнь войвыв ю недыр кежлӧ мездыссьыліс йиысь.

Рӧмдӧ вӧлі водз нин. Керкаясын вит чассянь ӧзталісны сартаса бияс.

Ӧти татшӧм зумыш лунӧ комиссар Фролов сартаса би дорын боец-связистлы диктуйтіс телеграмма, кодӧс колӧ вӧлі ыстыны квайтӧд армия штабӧ, Вологдаӧ.

— Копия Москваӧ, Кремльӧ, Ленинлы.

Фролов сулаліс джодж шӧрын, пельпом вылас кӧтасьӧм шинель палскӧмӧн.

— ...Уна лун чӧжся сьӧкыд бойяс бӧрын, — диктуйтіс сійӧ, — Павлин Виноградовлысь операция позьӧ лыддьыны помалӧмӧн. Империалистъяслы Котласӧ мунан туй вундӧма. Ми босьтім Усть-Важское сикт. Пӧся радейтан комбриглӧн подвигыс вдохновляйтіс миянӧс бойясын. Ми ньӧтчыд ог вунӧдӧй тайӧ истиннӧй ленинецсӧ, чистӧй, мужественнӧй сьӧлӧма мортсӧ...

Пызан вылын татшкӧдчис морзе аппарат, пешаын трачкӧдчис сартас, шомъяссӧ ва пельсаӧ гылӧдӧмӧн.

Фроловлӧн грубӧйкодь, сибдӧмкодь гӧлӧсыс кыліс вӧвлытӧмкодь торжественнӧя. И бригадаса командиръяслӧн да комиссаръяслӧн Фролов гӧгӧр чӧла сулалӧмӧн кывзӧмыс сідзжӧ вӧлі торжественнӧйӧн.

* * *

Море вылын кыптіс ру. Вой ляскысис нин ӧшиньяс бердӧ. Заключённӧйяс пӧвстын сёрнияс вочасӧн бырины. Мудзӧм веніс. Лои лӧнь, кодӧс кадысь кадӧ торклісны ружтӧмъяс да кызӧм. Дворсянь муртса кылыштіс английскӧй сёрни. Посводзын дугдывтӧг, маятник моз, восьлаліс часӧвӧй.

Барак шӧрын сулалісны пачьяс, но найӧс некод эз ломты. Баракын вӧлі кӧдзыд, пемыд и няйт.

Быд заключённӧйлы, раскладка серти, причитайтчис тшыг, жалкӧй порция. Сӧмын тай и сэсь на этша мый сюрліс. Продовольственнӧй запасъяс явӧ гусявліс Мудьюгса комендатура. Паёкыс ставнас ньӧтчыд эз волыв заключённӧйяс киӧдз. Тшыг йӧзӧс вӧтлісны эбӧс бырӧдана уджъяс вылӧ, и салдатъяс, прикладъясӧн тойлалӧмӧн, тешитчисны на вылын. Врач-англичанин висьтавліс: «Уна сёйны вреднӧ, а свежӧй морскӧй воздух тіянлы пӧлезнӧ».

Мыссян дозъяс да пывсян эз вӧвны. Майтӧг, белье, паськӧм эз сетлыны. Баракъяс вӧлі тырӧмаӧсь паразитъясӧн. Сё морт вылӧ арталӧм баракын овмӧдісны нёльсё морт сайӧ. Кык-куим недель Мудьюг вылын олӧм бӧрын заключённӧйяслӧн паськӧмыс вӧлі дзикӧдз росйысьӧ, унаӧн на пиысь вӧлі ветлӧны кӧмтӧг либӧ кокныссӧ гартлӧны тряпкаясӧн да кӧртавлӧны гезторъясӧн.

Заключённӧйясӧс эз кольлыны спокойын весиг войнас: баракӧ волісны обыскӧн да сэні ставсӧ путкылялісны. Обыскъяс дырйи йӧзсӧ пыр нӧйтлісны. Кок вылас ӧдва сулалысь йӧзӧс охрана нӧйтіс резинӧвӧй бедьясӧн.

Ді вылын свирепствуйтіс цынга, дизентерия, сыпнӧй тиф, но некод эз торйӧд висьысьясӧс здоровъясысь, и быд лун баракъясысь петкӧдлісны шойяс.

Егоров да сылӧн ёртъясыс пукалісны чукӧрӧн, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн.

Ставӧн тірзисны, кӧть уна йӧз лолалӧмысь баракын неуна и шоныдджык лои. Некод нин оз казяв вӧлі лёк дуксӧ, и кор кутісны дзикӧдз лигышмунны, заключённӧйяс разӧдчалісны наръяс вылӧ...

Доктор Маринкин куйліс бокӧвӧй проход дінын меддорса нар вылас. Асьсӧ сійӧ чувствуйтіс вывті лёка. Гырддзасӧ юр улас пуктӧмӧн Маринкин синсӧ лапнитлытӧг видзӧдіс ӧшиньӧд тыдалан пемыд енэжӧ.

Мудзӧм вӧсна Андрейлӧн эз воссьыны синъясыс, но кӧть и окота вӧлі сылы узьны, а докторӧс ӧтнассӧ кольны эз вермы.

— Со эстӧн колӧ лоны Войвыв кодзув... — енэжӧ кинас индӧмӧн шуис Маринкин.

Доктор сёрнитіс ньӧжйӧник, доймӧмӧн кызӧдны кӧсйӧмсӧ венӧмӧн. Сы морӧсын мыйкӧ киргис да шивгис, быттьӧ пуан пӧртйын.

— Архангельскын ме важ олысь, Андрей. Тайӧ кодзувсӧ ме помнита ичӧтдырсянь, томдырсянь и верстьӧ кадсянь... Талун сійӧ оз ӧзйы. Но аски кутас ӧзйыны! — шуис доктор кашляйтӧм бӧрын. — Аски кутас... Аски кутас ыпъявны войвыв кыа. Войвывса Аврора, кыдзи сійӧс шулісны важӧн. Тайӧ лоас, лоас! — упорнӧя, быттьӧ асьсӧ эскӧдӧмӧн, шуаліс Маринкин.

Ки пыдӧссӧ Андрей пуктіс сы кымӧсӧ. Кымӧсыс вӧлі пӧсь. На дінті мунысь Егоров сувтіс доктор дінӧ да тшӧтш пуктіс кисӧ сы кымӧсӧ.

— Да, — гажтӧма шуис сійӧ.

— Омӧль? — шуис Маринкин, кыпӧдчыштлӧмӧн да одеялӧсӧ ас вывсьыс лӧсьӧдыштӧмӧн. — Меным не овны, ме и ачым тӧда...

— Омӧль, мый ті висьмид. Тайӧс сӧмын и кӧсйи ме висьтавны. Сэсся нинӧм, — спокойнӧя пыкыштіс Егоров, Маринкин дінӧ пуксигмоз.

Мореладорсянь друг кыліс кузя омлялан шы.

— Омлявны кутісны, гадъяс! — гораа, став барак тыр шуис Жемчужный. Сійӧ куйліс Маринкинлы паныдӧн.

Вылыс нар вывсянь чеччыштіс Прохватилов.

— Тайӧ «Обь» тутсӧ, — висьталіс сійӧ. — Руалӧмсьыс полӧ. Вывті полысьӧсь.

Кӧмтӧгыс, тельняшка да подштанник кежсьыс сійӧ локтіс Андрей дінӧ.

— Но, мый, Андрюша?

— Нинӧм... Англо-американскӧй режимкӧд тӧдмася, — курыда шутитіс Андрей.

Посводзын грымгисны салдатскӧй сапӧгъяс.

— Узьны! Лыйлыны кута! — роч кывсӧ песлӧдлӧмӧн ӧдзӧс сайсянь горӧдіс часӧвӧй да ассьыс кывъяссӧ вынсьӧдіс прикладӧн зымгӧмӧн.

— Мун узь, Андрюша... — шӧпкӧдіс Маринкин. — Ме ойбыртчывла жӧ... Ӧні кокньыдджык меным.

Сьӧкыда ышловзьӧмӧн сійӧ кунис синъяссӧ.

Андрей мырдысь кыпӧдіс сьӧктаммӧм юрсӧ.

Сійӧ ӧшӧдіс кокъяссӧ да пуксис нары вылӧ. Сыкӧд орччӧн пуксьӧмӧн да пельпомӧдыс сійӧс кутӧмӧн, Жемчужный меліа шуис:

— Смотри, эн висьмы... Аскомысь Егоров решитіс нуӧдны партийнӧй ячейкалысь заседание. Билетыд тэнад эз сохранитчы? Эн кӧнкӧ куж дзебныс?

— Ме беспартийнӧй, — признайтчис Андрей, да сэкжӧ гӧрдӧдіс да думыштіс: «Бур, мый пемыдінас оз тыдав». Сійӧ волнуйтчис да чувствуйтіс, мый сылӧн чужӧмыс пыр ёнджыка гӧрдӧдіс, и сійӧ висьталіс Жемчужныйлы, кыдзи сійӧс допроситісны тюрьмаын да кыдзи английскӧй да американскӧй контрразведчикъяс водзын сійӧ самӧвӧльнӧ примитіс ас вылас коммунистлысь звание.

Жемчужный кывзіс Андрейӧс пӧшти сэтшӧма жӧ волнуйтчӧмӧн, кутшӧмӧн мӧдыс висьталіс.

— Молодчина! — шуис боцман. — Тайӧ сьӧлӧмсяньыд петіс. Аски ме ставсӧ висьтала Егоровлы. Тэ настӧящӧй большевик. Мый нӧ тэ ӧніӧдз чӧв олін? Тэ ӧд кӧнкӧ чувствуйтін, мый тэ дінӧ относитчисны коммунист дінӧ моз...

Найӧ недыр чӧв олісны.

— Чувствуйті... Душаӧй менам вӧлі восьса, — шуис Андрей коставлӧм бӧрын. — А кывйӧй некыдз эз вермы шуны: «Ті, ёртъяс, лыддянныд менӧ большевикӧн, а ме ӧд беспартийнӧй».

— Вот чудакыс... — шуис Жемчужный. — Йӧз дінас тэ прӧстӧйджыка матыстчы. Прӧстӧйджыка. И восьса душаӧн. Этшаджык кӧ мудритан прӧстӧй йӧзыдкӧд, сымын бурджык, Андрюша.

Сёрни помасьӧм бӧрын найӧ янсӧдчисны асланыс местаясӧ.

«Ӧні ставыс яснӧ лоӧ» — думыштіс Андрей. Сылы кажитчис, мый ӧні сійӧ петіс туй вылӧ, кузь, сьӧкыд, но дзик ӧти колана туй вылӧ. Колючӧй проволока сайын, гыа да лымъя море шӧрын вошӧм ді вылын, пемыд ру пытшкын сійӧ кутас тышкасьны сідзжӧ, кыдзи тышкасьліс фронт мӧдар бокын. Но ӧні нин сійӧ лоӧ коммунистӧн.

Вещевӧй мешӧксӧ юр улас пуктӧмӧн да ватникнас шебрасьӧмӧн, Андрей пыр жӧ унмовсис да асылӧдзыс узис вӧтасьтӧг, спокойнӧй да чорыд унмӧн.

Асывнас сійӧ кыліс кодъяслыськӧ гора гӧлӧсъяс да, нары вывсьыс ӧшӧдчӧмӧн, аддзис Маринкинӧс. Докторлӧн чужӧмыс ещӧ ёнджыка пыктӧма, синъясыс воспалитчӧмаӧсь. Нары дінас, кодъяс вылын куйліс Маринкин, сулалісны куимӧн: американскӧй лейтенант, переводчик да салдат-англичанин.

— Тайӧ висьӧ, — доложитіс салдат, Маринкин вылӧ индӧмӧн. — Удж вылӧ мунны оз вермы.

Лейтенант мыйкӧ дженьыдика шуис переводчиклы.

— Чеччы! — прикажитіс докторлы переводчик.

— Ме ог вермы... — Маринкин лэдзис кокъяссӧ джоджӧ да, ружӧктӧм бӧрын, бӧр водіс нар вылӧ. — Дзикӧдз омӧльтчи...

Аслас висьӧм йылысь висьталігӧн сійӧ пуджыштіс ватнӧй брюки помсӧ да петкӧдліс лейтенантлы пыктӧм кокъяссӧ. Сійӧ зывӧктана ӧвтыштӧмӧн сувтӧдіс Маринкинӧс да, вомгорулас мыйкӧ броткӧмӧн, муніс.

— Тайӧс лоӧ гижӧма кыдзи ӧтказ... — висьталіс переводчик. — Висьӧмныдтӧ арталӧмӧн тіянлы сетісны кокниджык удж.

— Но ме вӧрзьӧдчыны ог вермы.

— Тіян фамилияныд Латкин? — докторӧс кывзытӧг, переводчик шыӧдчис Андрей дінӧ, коді ӧні лэччис джоджӧ. — Тіянӧс назначитӧма Маринкинкӧд ӧтлаӧ.

— Маринкин пыдди тайӧ уджсӧ вӧчам ми... — шуис Егоров, коді сулаліс Андрей мышку сайын.

— Ме вӧча тайӧ уджсӧ, — шуис и Андрей.

— Сійӧ неважнӧ... — переводчик лэптыштліс пельпомъяссӧ. Лейтенант лыддьӧ, мый тайӧ ӧтказ.

— Чӧрт сыкӧд, мед лыддьӧ... — насмешливӧя шуис Маринкин да бергӧдчис Андрей дінӧ. — Эн расстраивайтчы, донаӧй! Босьт пальтоӧс да поньтав менӧ. Кынтӧ... Мый колӧ вӧлі мекӧд вӧчны, медым пӧгубитны менӧ, ставсӧ нин вӧчисны... Ӧні меным дзик ӧткодь.

Английскӧй сержант, барак кильчӧ вылын сулалӧмӧн да роч фамилияяс дзугӧмӧн, ысталіс йӧзӧс удж вылӧ. Уджъясыс вӧліны уна пӧлӧс: му кодйӧм, пес пилитӧм, вӧр пӧрӧдӧм, колючӧй проволока нюжӧдӧм, майӧгъяс да столбъяс дасьтӧм.

Андрейӧс да Маринкинӧс индісны медся лёк удж вылӧ: администрация керка дінысь выгребнӧй яма весавны. Тайӧс вӧлі нарӧсьнӧ вӧчӧма. Луннас Андрей дінӧ локтіс Мудьюгса комендант да юаліс сылысь рочӧн:

— Тэныд кымын во сетісны?

— Ме военнопленнӧй. Судыс эз вӧв.

— Виччысь, кор лыйласны!

Трубкасӧ нёнялігтырйи комендант видзӧдіс Андрей синъясӧ. Сэсся, сійӧ индіс выгребнӧй ямаӧ да шуис:

— Тэ меным кывнад нюлан тайӧ ставсӧ!

Тайӧ вӧлі кузь тушаа кыз англичанин. Веськыд киас сійӧ кутіс кузь, куснясян бедь вӧсньыдик сьӧд кучик кӧв йылын. Бедь помас вӧлі крепитӧма стальнӧй кӧрттув.

Андрейлӧн вом дорыс тіралыштіс.

— Мый тайӧ? Издевайтчӧм? — горӧдіс сійӧ комендантлы.

— Ланьт! Тані абу митинг, а каторга, — шуис комендант.

Сэсся сійӧ ырыштчис да кучкис Андрейӧс ныр-вомас. Андрей шатовмуні.

Комендантлӧн польтчӧм банбокъясыс тіралісны. Сылӧн кӧсӧй синъясын безразличнӧй, ныж видзӧдласыс вежсис яростьӧн.

— Ӧнісянь тэнӧ лишитӧма став правоясысь, сідзи и тӧд. Не сӧмын сёрнитны, а весиг ымзыны тэнӧ ог лэдз! — горӧдіс сійӧ. — Кылан? Меным сетӧма полнӧй власть. Ме верма лыйны тэнӧ понйӧс моз, да шыбитны эстчӧ, — сійӧ индіс кинас крестъяс вылӧ, кодъяс сьӧдвидзисны проволока сайын.

— Ещӧ оз на тыдав, коді водзджык кутас сэні куйлыны... — негора шуис Андрей.

Комендант сибдыліс Андрейӧ посньыдик кӧсӧй синъяснас, сэсся военнӧй ногӧн крута бергӧдчис, чеччыштіс кильчӧ вылӧ да, ӧдзӧсӧн крапкӧмӧн, саяліс баракӧ.

Рытнас, ӧбӧд бӧрын — тадзи вӧлі шуӧны гудыр васӧ, кӧні тыдаліс кымынкӧ рис тусь, — Андрей дінӧ матыстчис Егоров да, аслас умнӧй, том синъяснас югнитлӧмӧн, ошкӧмӧн шуис:

— Вылӧ донъялан тэ асьтӧ, Латкин... Тайӧ бур. Весиг тані, тайӧ гуас, кӧні морт пиысь кӧсйӧны бырӧдны став мортногасӧ, кутам помнитны, мый «морт — сійӧ звучитӧ гордӧя»... Но ӧні виччысь! Тэнсьыд выходкатӧ комендант оз вунӧд.

— Ме ог пов, — шуис Андрей. Сійӧ чайтіс, мый Егоров жалитӧ сійӧс да быттьӧ сӧветуйтӧ водзӧ вылӧ лоны осторожнӧйджыкӧн.

— Правильнӧя гӧгӧрво менӧ, — торкис Егоров. — Ме тэныд эг шу: видзсьысьӧс ен видзӧ... Тайӧ вӧлі эськӧ духлӧн рабствоӧн. Татшӧм низостьсӧ ме эськӧ эг сӧветуйт тэныд. Но душевнӧй вын колӧ видзны. Весьшӧрӧ не бырӧдны... Гырысь делӧяс на водзын!..

И сійӧ нюжӧдіс Андрейлы кисӧ.

Войнас висьысь Маринкин дінӧ чукӧртчисны Базыкин, Егоров, Жемчужный, Андрей.

Андрей сулаліс нар бердын пидзӧс вылас, Маринкинлӧн вижӧдӧм, пыктӧм, увлань ӧшӧдчӧм ыджыд усъяса чужӧм вылас видзӧдӧмӧн. Маринкин куйліс, синъяссӧ кинас сайӧдӧмӧн. Сылӧн чужӧмыс вӧлі быттьӧ кынмӧм.

Бараклӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі вӧйӧма пемыдӧ. Пӧвйысь вӧчӧм стен сайын ружтіс тӧв, коді нырокъясӧн воліс моресянь.

Андрей, волнуйтчӧмӧн да асьсӧ торкалӧмӧн, дженьыдика висьталіс ассьыс биография.

— Юасьӧмъяс лоӧны? Оз... Гӧлӧсуйтам, ёртъяс? — шӧпкӧмӧн юаліс Егоров.

Андрейысь кындзи ставӧн лэптісны кинысӧ.

— Клянитча аслам олӧм помӧдз лоны коммунистическӧй партиялӧн вернӧй членӧн... — шӧпкӧдіс Андрей. — Клянитча овны да тышкасьны трудӧвӧй народ ради. Клянитча сетны ассьым олӧмӧс Ленин делӧлы, рабочӧй класслӧн шуд вӧсна тышлы, менам рӧдина шуд вӧсна тышлы, сӧветскӧй власть вӧсна тышлы...

Маринкин восьтіс синъяссӧ. Сы чужӧм вывті исковтіс синва тусь. Дрӧжжитан кинас сійӧ инмӧдчис Андрей юрсиӧ.

— Весиг тані... — сійӧс кутіс кызӧдны, — смертьлӧн тайӧ страшнӧй лагерас, пӧртмасьӧ миян кодзувным!.. Сійӧ югдӧдас став человечествоӧс, Андрюша! Тайӧ кадыс воас!.. И тэ сійӧс аддзан!

* * *

Мудьюг ді, кодӧс тыртӧма лымйӧн, кодӧс быд боксянь пӧльтӧны штормовӧй тӧвъяс, вӧлі кладбище кодь, кодӧс кытшалӧма кынмӧм йиа море. Баракъяссӧ муртса ломтыштавлісны, заключеннӧйяс вылын паськӧмыс вӧлі ризі-ротки, сёян рацион лоис ещӧ ичӧтджык, а уджыс содіс. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставыс вӧлі буретш сэтшӧм, кутшӧмӧн чайтіс Базыкин.

Тайӧ кадас Архангельсккӧд йитӧд пырджык бырлі. Сӧмын ледокол «Святогор» зэв сьӧкыдпырысь писькӧдчыліс Мудьюгсянь, и то эз Архангельскӧдз, а экономия станцияӧдз, коді вӧлі карсянь дас вит верст сайын.

Мудьюгса лазарет вӧлі тырӧма висьысьясӧн, кодъяс куйлісны ӧта-мӧд дінӧ топӧдчӧмӧн. Кладбище вылын крестъяслӧн лыд лунысь-лун содіс. Кулӧмаясӧс дзебисны общӧй гуӧ.

Шенкурец Егоровлӧн группа — Прохватилов, Жемчужный, Базыкин, Маринкин, Андрей Латкин да ещӧ кымынкӧ морт — уджалісны пӧгреб стрӧитӧм вылын, кыдзи налы висьталісны. Уджъясыс нуӧдсисны французскӧй сержант Пигалль наблюдение улын. Пигалль вӧлӧма кӧ прӧстӧй, отзывчивӧй зон. Сійӧ зілис, кыдзи вермис, кокньӧдны заключеннӧйяслысь участьсӧ да, матын кӧ оз вӧлі тыдав начальство, вӧчис налы быдсикас поблажкаяс.

Ӧтчыд француз, Базыкинлы шензьӧм вылӧ, сетіс сылы гӧтырсяньыс письмӧ.

Егоров да Базыкин тшӧкыда сёрнитлісны Пигаллькӧд, висьтавлісны сылы, мый сійӧ коммунизмыс, кыдзи муніс Россияын революция. Француз окотапырысь кывзіс кыкнаннысӧ.

— Да, буржуазиякӧд тадзи и колӧ вӧлі вӧчны... Сысянь ӧд петӧны став мерзостьясыс, — шуис сійӧ Базыкинлы. — Ті, другъяс, правӧсь.

— Другъяс?.. — горӧдіс боцман, кор Базыкин переведитіс сылы Пигалльлысь кывъяссӧ. — А ачыд ветлан другъяс гӧгӧрыд да следитан на бӧрся. Бур друг!

Ставӧн серӧктісны. А Пигалль гажтӧма ӧшӧдіс юрсӧ. Но друг гӧрдӧдыштіс да горӧдіс:

— Енмӧй менам! Кӧть мый ме вӧча, а ті меным он дӧверяйтӧй... Ме тіянлы докажита, ті аддзанныд, мый ме тіянлы абу враг.

Сёр рытын кымынкӧ заключеннӧй чукӧртчисны барак кухняӧ. Матрос Прохватилов бара заводитіс пышйӧм йылысь сёрни.

— Вын сэсся абу, — шуис сійӧ. — Колӧ пышйыны! Бӧръям сэтшӧм лун, кор баракын кутас дежуритны француз, корам лэдзлыны недыр кежлӧ... А ворота дінса часӧвӧйясӧс гусьӧник помсьӧдам.

— Вышка вылын часӧвӧйяс жӧ, — нуртӧма шуис Андрей.

— Войын петам, пурга дырйи. Вышка вывсянь оз и казявны! И лунвылӧ! А сэні кос мореӧд.

— Коскӧдз лымйӧд? — пыкыштіс Егоров.

— А кӧть горшӧдз. Сэті неважӧн обоз мунліс. Трӧпаыс кӧнкӧ эм на...

— Трӧпа? Недель чӧж нин нӧбалӧ... А войнас кыдзи заводитас пӧльтны, сэк дас воськов сайысь он аддзы туйсӧ не сӧмын водзӧ, но и бӧрӧ... Ок, тэ, кочегар! — серӧктіс боцман. — Да и французыд некодӧс оз лэдз. Мый сылы, чайтан, олӧмыс абу дона? Ӧти делӧ — ичӧтика отсыштны, а мӧд — тэ вӧсна лыйлӧм улӧ сюрны. Йӧймӧмыд тэ, Григорий.

И Жемчужный дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс кинас.

Кухняын вӧліны сӧмын ас йӧз. Сыӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый пӧсь ва кисьталысьӧн тайӧ рытнас вӧлі Андрей, найӧ эз мунны баракӧ да кольччисны татчӧ шонтысьны. Весиг доктор Маринкин кыдзкӧ кыссис кухняӧдз.

Лунысь-лун доктор лоис сёрнитӧмджык, быттьӧ олӧмыс сылӧн вочасӧн кусі. Сы вылӧ видзӧдны вӧлі страшнӧ, сійӧ ставнас пыктіс да зэв сьӧкыда ветлӧдліс, бедь отсӧгӧн.

Жемчужный, Базыкин, Егоров чувствуйтісны асьнысӧ доктор дорысь не бурджыка. Найӧ вӧліны слабӧсь, кельдов нюдзвиж чужӧмаӧсь, Маринкин моз жӧ кулӧм морт кодьӧсь. Андрей кажитчис мукӧдсьыс ёнджыкӧн, кӧть сылӧн и, кыдзи ачыс шуліс, лыясыс вӧлі котшкакылӧны.

— А ме всё-таки пышъя, — броткис Прохватилов. — Кынма кӧ — чӧрт сыкӧд! Кӧні миян эз вошлыв! Век нин бурджык, чем тані пон смертьӧн кувны.

— Абу, Гриша, — шуис Егоров, матрос дінӧ локтӧмӧн да сы пельпом вылӧ кисӧ пуктӧмӧн. — Та йылысь думайтны ме тэныд запрещайта. Тэнад затеяыд — безумие. Шуам, первойсӧ миянлы удайтчас пышйыны. А водзӧ? Сиктъясын интервентъяс, белӧйяс... Вӧрын кынмалан. Да и дас верст он удит мунны, кыдзи кок туйӧдным ставнымӧс куталасны.

Матрос лэптыштліс пельпомъяссӧ.

— А тэ эн чайт, мый ставысь вежӧраджык, — стрӧга шуис Жемчужный. — Тэ кывзы, мый тэныд висьталӧны. — Матрос вылӧ сійӧ видзӧдліс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс. — Беглеч! Ок тэ!.. Жаль вот зеркала абу! Да уна-ӧ тэ ӧні ачыд верман кыссьыны?

— А тулысӧдзыс мый? Комплекцияӧй содас? Да? — Прохватилов ӧвтыштіс кинас. — Тулысӧдзыс крест улӧ сюясны. Хрен абу чӧскыдджык кушманысь. Босьтны гира да ва пыдӧсӧ! Кувны кӧ, музыкаӧн. А в общем, ёртъяс... Ме ӧд ог невӧлит. Коді оз кӧсйы, оз и ков... Менам юрӧй ӧти! Ме сылӧн кӧзяин.

Матрос чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но Базыкин потшис сылы туйсӧ:

— Тэ партиялӧн член?

— Но и мый? — горӧдіс Прохватилов.

— А сійӧ, мый тэнад абу правоыд вӧчны сідзи, кыдзи тэ думыштан... Тэ вунӧдін, мый миян, кӧть ми и Мудьюг вылынӧсь, эм на дисциплина... И ми Егоров ёртлы кӧсйысим поддерживайтны сійӧс!

— Водзӧ мый? — Базыкин вылӧ скӧрысла гудыр синмӧн видзӧдӧмӧн юаліс Прохватилов.

— Водзӧ, со мый, — спокойнӧя вочавидзис Базыкин. — Тэнад пышйӧм кыпӧдас репрессияяс... Тэ подведитан мукӧд заключённӧйясӧс. Гӧгӧрвоан?

Матрос сьӧкыда лолаліс да видзӧдіс ёртъяс вылас.

— Тэ вӧчан анархист моз, — водзӧ возмущайтчис Базыкин.

— Энлы, Николай Платонович, — небыда сувтӧдіс сійӧс Егоров. — Сет Григорийлы лолыштны. Сійӧ код тӧдас, мый висьталіс, а ӧні и ачыс не рад... Тадзи али мый, Григорий?

— Дӧзмӧдны ме, дерт, некодӧс эг кӧсйы, — шӧпкӧдіс матрос. — А вот тіянлы абу гӧгӧрвоана, мый ме вои нин точкаӧдз, — гораа нин водзӧ нуӧдіс сійӧ и сы гӧлӧсын бара кыліс лӧглун, — не куим, не вит, а гашкӧ дас атмосфера пуӧ ме пиын... Тайӧс ті вермад гӧгӧрвоны?..

— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа... — ньӧжйӧ, но властнӧя шуис Егоров. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа и сэки жӧ категорическӧя запрещайта тэныд не сӧмын пышйыны, а весиг думайтны пышйӧм йывсьыс. Ӧні миян сӧмын ӧти мог: овны тулысӧдз. Кольӧм недельын Шурочка Базыкина пыр ме пӧлучиті шифрованнӧй записка. Февральын лоӧ деньга, содас арестованнӧйяслы отсӧг, и паськыда кутас мунны подпольнӧй удж миян партийнӧй организациялӧн. Тані, лагерын, ми тшӧтш долженӧсь ӧтувтны йӧзӧс. Сы вылӧ ми и большевикъяс. Организация, выдержка! Вот лӧсьӧдчыны лагерын массӧвӧй восстание кежлӧ — сійӧ делӧ... Сійӧ лоӧ бой, а не кутшӧмкӧ несчастнӧй пышйӧм кык куим заключеннӧйлӧн. Со кытчӧ миян колӧ стремитчыны, ёртъяс! Настӧящӧй бойӧ! — Егоровлӧн гӧлӧсыс гораммис. — Ми, Мудьюг дівывса каторжана, сетам враглы бой... Ми долженӧсь сетны бой, медым победитны, медым Архангельскын став иностраннӧй шатияыс кутчысис юрас! Медым найӧ сэн чувствуйтісны: русскӧй коммунист дорысь ёнджыкыс нинӧм абу... Всё равно он ви! Ньӧтчыд!

— Медым дасьтыны татшӧм восстание, — сьӧкыда лолыштӧмӧн водзӧ висьталіс Егоров, — колӧ корсьны вернӧй йӧзӧс. Колӧ лӧсьӧдны топыдджык йитӧд Архангельскса подпольщикъяскӧд... И ставсӧ тайӧс ми вӧчам! — чорыда шуис сійӧ.

— Андрюша, а тэ кыдзи? — шыӧдчис Латкин дінӧ матрос. — Старикъяскӧд роктӧ он пу. Ми том йӧз... Мунам! Збыль ӧмӧй овны да кувны мортлӧн абу вӧля? Мунам, Андрей! Сюсьлун каръяс босьтӧ!

Маринкин босьтіс матросӧс пельпомӧдыс, быттьӧ кӧсйис бокӧ нуӧдны.

Прохватилов пыксис:

— Эн вӧрӧд, батя!.. Ме Андрейлы висьтала. Мед сійӧ сёрнитас. Абу ичӧтик кага.

— Ме ог лэдз тэныд агитируйтны сійӧс! — негора, но гӧгӧрвоана шуис Маринкин. — Ме тэныд вочавидза Андрей пыдди, ме тӧда, мый сійӧ висьталас...

— Ме тэнӧ чожа кывзі, Григорий, — заводитіс Андрей. — И со мый ме тэныд шуа: оз позь ёртъястӧ бедаӧ кольны. Тайӧ ӧти. А мӧд... Пышйӧм йылысь сёрниттӧдз, миянлы збыль колӧ сплотитчыны... Колӧ, медым не сӧмын тэ, ме, Егоров ёрт, не кымынкӧ морт, а уна сё заключённӧй кыпӧдчисны тюремщикъяслы паныд. Тайӧ сьӧкыдджык, но убедительнӧйджык сыысь, мый тэ задумайтӧмыд. Тані колӧ не отчаяние, а мужество. Тэ менӧ гӧгӧрвоин, Гриша?

Матрос кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но друг копыртчис, лабич улысь судзӧдіс усьӧм бескозыркасӧ да швачкис сійӧн пызанӧ. Мыйкӧ гӧгӧрвотӧма бормочитӧмӧн сійӧ петіс кухняысь, палуба вывті мунӧммоз тушанас катласигтырйи.

— Ме тӧда, кытысь татшӧм духыс Григорийлӧн, — шуис Егоровлы Жемчужный. — Мӧд баракса Козыревсянь.

— Гашкӧ и Яшкасянь, думайтігтыр вочавидзис Егоров. — Козыревӧс ме тӧда! Сійӧ ӧд миян, Шенкурскысь! Грузчик! Уськӧдчис американец вылӧ пуртӧн и веськалі Мудьюг ді вылӧ.

* * *

Январь коймӧд лунлы паныда войын Фролов муніс Красноборскӧ. Соколов бара пукаліс кӧзла вылын зон ямщиккӧд орччӧн. Кокъяс улын идзас пытшкын куйлісны зарядитӧм кык винтовка. Мӧд доддьыс, кӧні пукалісны пленнӧй американец да сійӧс колльӧдысь боец, кыссис кытӧнкӧ бӧрын. Туй вылас Фроловлы ковмис некымынысь вежны вӧвъяссӧ. Гортас сійӧ воис мӧд лун рытнас, узьтӧмӧн, мудзӧмӧн, но отличнӧй настроениеӧн.

Паськыд улича помын югвидзисны бригаднӧй штаблӧн ӧшиньяс.

Кӧдзыд руӧн кытшалӧм вӧвъяслӧн тройка кежис штабнӧй дворӧ да сувтіс сы шӧрын. Кильчӧ пос тшупӧд вылын вуджӧртіс морт.

— Воинныд?! — тӧдіс Фроловӧс да горӧдіс дежурнӧй. — Здравия желаю, комиссар ёрт!

Приветствие вылӧ вочавидзӧмӧн Фролов муніс пемыд да кӧдзыд посводзӧд да воськовтіс горничаӧ.

Драницын да Воробьев вӧлі ужнайтӧны. Найӧ эз кывлыны Фроловлысь воӧмсӧ да, сылӧн виччысьтӧг пырӧмӧн нимкодясьӧмӧн, чеччыштісны пызан сайысь.

Комиссар рад жӧ вӧлі штабӧ воӧмлы, коді ӧні кажитчис сылы рӧднӧй керкаӧн. Но радлуныс сылӧн регыд кусі, кор сійӧ тӧдмаліс выльторъяс йылысь, кодъясӧс получитӧмаӧсь сы вотӧдз кымынкӧ час сайын.

Севернӧй направление вылын неудача терпитӧм вӧсна интервентъяс вежисны планнысӧ, да найӧ вӧляӧ кывзысьысь адмирал Колчак гырысь вынъяс веськӧдіс Пермь вылӧ, водзӧ мунны зільӧмӧн, медым босьтны Вятка да Котлас. Восточнӧй фронтлӧн коймӧд армия эз выдержит тайӧ ударсӧ. Некутшӧм поддержкатӧг сійӧ кызь лун чӧж героически тышкасис белӧйяскӧд, но декабрь 24 лунӧ быть лои кольны Пермь.

Пермь усьӧм йылысь юӧр воӧм бӧрын кык час мысти Драницын получитіс кузь телеграмма Семенковскийсянь.

Коймӧд бригадалы (тадзи ӧні шусис Павлин Виноградовлӧн бригадаыс) Семенковский приказывайтіс снимитны позицияяс вылысь некымын «лишнӧй» частьяс да пыр жӧ мӧдӧдны найӧс Севернӧй фронтса мӧд участок вылӧ, Вологодскӧй кӧрттуй вылӧ, медым «ёнмӧдны железнодорожнӧй сектор». Такӧд тшӧтш бригадалы предлагайтіс «став мераясӧн ёнмӧдны обороналысь линия».

— Тайӧ миян лишнӧй частьяс? Кытысь найӧ лоины? — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн шуис Драницын Фроловлы. — «Снимитны частьяс...», «став мераясӧн ёнмӧдны...» Тайӧ жӧ сӧрӧм! — возмущайтчӧмӧн шуаліс сійӧ. — Таысь кындзи, ме ог гӧгӧрво, мыйла приказаниеыс локтӧ сысянь, а оз командармсянь.

Фролов чӧв оліс. И друг сійӧ сьӧлӧмнас почувствуйтіс мыйкӧ неладнӧтор, кутшӧмкӧ страшнӧй беда частьяс тайӧ мӧдӧдӧмсьыс.

— Восьтыны Котлас? — шӧпнитіс сійӧ да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Мыйся притча тайӧ?

Сы вылӧ страшнӧ вӧлі видзӧдны. Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧм да сэк жӧ ярмӧм.

— Тэ йитчылін Семеновскийкӧд прямӧй провод кузя? — юаліс сійӧ Драницынлысь.

— Йитчылі, — вочавидзис сійӧ, да сы чужӧм вылӧ кайисны багрӧвӧй пятнаяс. — Меным прикажитӧма не рассуждайтны. Тайӧ распоряжениеыс главкомлӧн.

Комнатаын лои лӧнь. Кыліс сӧмын, кыдзи пачын трачкакылӧны коз пу песъяс.

— А квайтӧд армияса реввоенсӧветкӧд эн йитчыв?

— Кыдзи нӧ... — шуис Воробьев. — Гринева юӧртіс меным, мый Владимир Ильич поручение серти Москваысь Восточнӧй фронт вылӧ петіс ЦК-лӧн комиссия, кодӧн юрнуӧдӧны Сталин да Дзержинский ёртъяс.

Фролов чеччыштіс.

— Со кыдз?! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ зэв важнӧ.

* * *

Вятскӧй исполнительнӧй комитет помещайтчис вӧвлӧм губернскӧй присутствие зданиеын. Гырысь, массивнӧй мебеля кабинетъясӧ локтісны йӧз, кодъяс вӧлі пасьталӧмаӧсь кучик курткаяс либӧ мешӧк кодь пинжакъяс, кодъяс улысь тыдалісны русскӧй косовороткаяс. Но канцелярияясын асланыс письменнӧй пызанъяс сайын зумыда пукалісны тӧрытъя царскӧй чиновникъяс. Асланыс сюртукъяс вылысь орёла кизьяссӧ дӧраӧн вурлӧмӧн, найӧ вӧчлісны вид, быттьӧ добросовестнӧя выполняйтӧны налы поручитӧм обязанностьяс.

Контрреволюциялӧн войска двигайтчис Пермсянь Вяткаланьӧ. Декабрь помын Пермь вӧлі сдайтӧма Колчаклы. Мотовилихинскӧй заводлӧн дона механизмъяс да станокъяс да пермскӧй железнодорожнӧй узеллӧн пӧшти став овмӧсыс сюрины прӧтивник киясӧ.

Мудзӧм Коймӧд армия отступайтіс враг натиск улын. А Мӧд армия, главкомлӧн предательскӧй приказ серти, эз пыртсьы бойӧ да Коймӧд армиялы эз сет некутшӧм отсӧг.

Тайӧ грознӧй часас Москвасянь Вяткаӧ муніс ЦК комиссиялӧн поезд.

1919-ӧд вося январь витӧд лунӧ поезд воис Вятка вокзалса ляпкыдик перрон дінӧ.

Сталин петіс вагонысь Дзержинскийкӧд ӧтлаын. Вяткаса военнӧй, партийнӧй да сӧветскӧй работникъяскӧд здоровайтчӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ корис на пиысь некымынӧс ас дінас. Туйяс вылӧ вӧлі сувтӧдӧма комендантскӧй охранаысь боецъясӧс. Телефоннӧй провод сэк жӧ йитіс поездсӧ каркӧд. Сталин заводитіс уджавны Вяткаӧ воан первойя минутсянь жӧ.

Лун чӧжӧн поезд дінысь позьӧ вӧлі аддзыны быдсикас йӧзӧс. Тані вӧліны ЦК комиссияӧн корӧм ответственнӧй работникъяс, фронт штабса сотрудникъяс, военспецъяс, комиссаръяс. Локтісны татчӧ и сиктъясысь крестьяна-ходокъяс, железнодорожникъяс, вӧр пилитан да кожевеннӧй заводса рабочӧйяс. Ӧтияс пырисны Сталин дінӧ, мӧдъяс сеталісны шыӧдчӧмъяс секретарьяслы, бумагаяссӧ портфельясысь, полевӧй сумкаясысь, тулуп питшӧгъясысь либӧ прӧста гӧлень костысь кыскалӧмӧн. Сійӧ горячность сертиыс, кыдзи найӧ шыасисны секретарьяс дінӧ, тыдаліс, мыйта, надея пуктісны тайӧ йӧзыс Сталин ёрт воӧм вылӧ.

Едждымӧн зыртчӧм кожанкаа, тасма костас сьӧд маузера, омӧльтчӧм чужӧма бритчытӧм морт настойчивӧя висьталіс секретарлы:

— Ме Кунгурысь... Ме станцияса комендант! Тэ, другӧ, ставсӧ доложит, мый ме висьтала. Стогов — мерзавец. Сійӧс назначитісны эвакуация начальникӧн. Юрнас ручайтчис, мый Пермь лоӧ эвакуируйтӧма. Кӧсйысьныс мастер, сукин сын! Петкӧдіс ассьыс кӧлуйсӧ, жугавлӧм венскӧй улӧсъяс, а пушкаяс колис. Измена! Тадзи и висьтав Сталин ёртлы....

Муртса на секретарь удитіс кывзыны Кунгурса комендантӧс, а сы дінӧ локтіс нин мӧд — лаптиа да киссьӧм тулупа крестьянин. Сійӧ скӧрысь пыркӧдіс тошнас:

— Ме бедняк... А чрезвычайнӧй налогсӧ кыдзи пукталӧны? Душ лыд серти. Мый вылӧ сідзнас революцияыс? Менам сизим душ, а ни ӧти мӧс. Кулаклӧн куим душ да вит мӧс... Рихметика!

Секретарьяс дінӧ воисны пыр выль и выль йӧз. ЦК комиссиялӧн поездыс лои центрӧн не сӧмын карса став олӧмыслӧн, но и губернияыслӧн.

Волысьясӧс сэсся вӧлі лэдзӧма, но Сталин пыр на уджаліс. Пызан весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ лыддис донесениеяс, показаниеяс, докладъяс. Вӧлі нин сёр рыт. Вагонын югыда сотчис электричество. Кадысь кадӧ Сталин валитчывліс улӧс мыш вылӧ да ӧти-кык минут тадзи шойччис. Сэсся бара заводитліс уджавны.

«Вежны Коймӧд армияса командармӧс, — гижис Сталин блокнот лист вылӧ. — Корны Москваысь куим дельнӧй политическӧй работникӧс... Ветлыны Глазовӧ, Коймӧд армия штабӧ...»

Проводник вайис крепыд, муртса на заваритӧм чай. Сталин юис ньӧжйӧник, кынмӧм чуньяссӧ стӧкан бердас шонтӧмӧн. Вагонын вӧлі кӧдзыд. Бара уджавны заводитігӧн Сталин палскис пельпомъяс вылас шинельсӧ.

Аслас чёткӧй да яснӧй почеркӧн сійӧ гижис Владимир Ильичлы:

«Расследование заводитӧма. Расследование мунӧм йылысь кутам юӧртавны пӧпуттьӧ. Ӧні лыддям коланаӧн висьтавны тіянлы Коймӧд армиялӧн ӧти, нюжӧдны позьтӧм нужда йылысь. Делӧыс сыын, мый Коймӧд армияысь (лыднас 30 сюрсысь унджык) коли дас ӧти сюрс мудзӧм, истрепайтӧм салдат, кодъяс муртса кутӧны противниклысь напор...»

Сталин думыштчис: «Колӧ, медым красноармеецъяс пыр жӧ чувствуйтісны тыллысь тӧждысьӧм... Сэк налӧн настроение бурмас.»

Бара пызан вылӧ ӧшӧдчӧмӧн да перӧсӧ чернильницаӧ зургылӧмӧн сійӧ гижис водзӧ:

«Главкомӧн ыстӧм частьяс абу надежнӧйӧсь, мыйкӧ мындаыс весиг враждебнӧй миянлы. Найӧс колӧ серьёзнӧя фильтруйтны. Коймӧд армиялысь колясъяссӧ спаситӧм могысь да прӧтивниклысь Вяткаӧ ӧдйӧ мунӧмсӧ дугӧдӧм могысь (став даннӧйяс серти, кодъясӧс пӧлучитӧма фронтлӧн да Коймӧд армиялӧн команднӧй составсянь, тайӧ опасностьыс дзик реальнӧй), дзик пыр колӧ шыбитны Россияысь командарм распоряжение улӧ этша пыдди куим дзик надежнӧй полк...»

Ӧдзӧсын мыччысис секретарь.

— Сталин ёрт, — фельдъегерь воис, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.

— Бур...

Письмӧсӧ помалӧм да подпишитӧм бӧрын Сталин сетіс сійӧс секретарлы:

— Тӧдмӧдӧй Феликс Эдмундовичӧс... Корӧй тшӧтш кырымавны... А исполкомлы юӧртӧй, мый заседание лоас дас ӧти да джынйын.

Секретарь петіс.

Сталин ӧзтіс трубкасӧ да локтіс Россиялӧн стенын ӧшалан географическӧй карта дінӧ. Сійӧ дыр сулаліс сы водзын. Сэсся бӧр локтіс пызан сайӧ.

Вагон стен сайын жувгис тӧв, нӧбаліс пурга, кӧдзыдсьыс жыньгисны телефоннӧй да телеграфнӧй проводъяс, кыліс постӧвӧйяслӧн мернӧя восьлалӧм. Кучик паськӧма фельдъегерь, сумкасӧ мунігас лӧсьӧдігтырйи, котӧртіс лымъялӧм станционнӧй туйяс кузя дугдывтӧг тутсысь паровоз дінӧ.

* * *

... ЦК комиссия поездын кык лун муніс напряженнӧй, лунын ни войын дугдывтӧм удж. Сталин ветліс карӧ — партия губкомӧ да исполкомӧ. Кыдзи и воддза лунас ЦК комиссияӧ волісны военнӧй работникъяс, комиссаръяс да командиръяс, губкомовецъяс да кыкнан исполком президиумса членъяс — Пермса и Вяткаса. Квайтӧд армияысь вӧлі корӧма делегацияӧс, кытчӧ пырис тшӧтш и Гринева.

Часысь часӧ эрдӧдчисны пыр выль и выль подробностьяс Пермь сдайтӧм кузя, лоис пыр яснӧйджык, кыдзи пермскӧй катастрофалӧн общӧй серпасыс, сідзи и сійӧ рольыс, кодӧс ворсісны сэні торъя йӧз.

Йӧз чувствуйтісны, мый сӧмын Сталин ӧтнас вермас разберитчыны таын ставас, сӧмын сійӧ вермас веськӧдны событиеяслысь потоксӧ колана руслоӧ, нуӧдны йӧзсӧ вернӧй туй кузя, шыбитны став ковтӧмсӧ, коді мешайтӧ успехлы, бырӧдны шӧйӧвошӧмсӧ, коді шымыртіс весиг сэтшӧмъясӧс, кодъяс вермӧны, кужӧны да кӧсйӧны уджавны настоящӧй ногӧн.

Переломыс тӧдчис нин мӧд лунас. Фабрикъяс и заводъяс вылын, штабъясын и войскӧвӧй частьясын, карса учреждениеясын и весиг уличьяс вылын — йӧзыс быдлаын сёрнитісны сы йылысь, мый ӧні ставыс мӧдас выльногӧн.

Настроение тӧдчымӧнъя бурмис.

* * *

Сталин сулаліс стен бердӧ лэччысьӧмӧн да киас кутіс кусыня воропа трубка. Сы вылын вӧлі ляпкыдик, сьыліас прӧст воротника, кузь руд тужурка да руд шаровары, кодлысь помъяссӧ сюйӧма небыд сапӧгъясӧ. Сьӧдвидзис шапка кодь юрси, сук усъясыс дзебисны паръяссӧ.

Кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма клеёнкаӧн да тыртӧма бумагаясӧн, пукалісны ещӧ военнӧй да штатскӧй йӧз. На пиысь Фролов аддзис Дзержинскийӧс. Пырысь вылӧ видзӧдлӧм да пызан вылысь портфельӧ бумагаяс сюйӧм бӧрын, Дзержинский шуис Сталинлы:

— Сідзкӧ, ме мӧді, Иосиф Виссарионович...

— Да, мӧдӧй, Феликс Эдмундович.

Фуражкасӧ да бекешасӧ пасьталӧм бӧрын Дзержинский петіс.

Сталин видзӧдліс Фролов вылӧ, коді нерешительнӧя сувтіс ӧдзӧс дорӧ.

— Пырӧй.

Гриневаысь да кык том военнӧйысь кындзи салонысь петісны ставӧн.

Комиссар представитчис. Сталин локтіс Фролов дінӧ, приветливӧя здоровайтчис сыкӧд да пуксьӧдіс пызан дорӧ.

— Ті ӧд, буракӧ, вӧвлӧм моряк?

— Так точно, Сталин ёрт, — чеччӧмӧн да веськӧдчӧмӧн вочавидзис Фролов.

— Пукалӧй пӧжалуйста... Но, кутшӧмӧсьджык делӧясыс Северо-Двинскӧй участок вылын?

Фролов тэрмасигтыр заводитіс висьтавны. Сталин небыдика сувтӧдіс сійӧс:

— Эн тэрмасьӧй... Кад миян эм.

Фролов кутіс висьтавны спокойнӧйджыка. Сталин кывзіс внимательнӧя, ӧткымынысь вопросъяс сеталӧмӧн, кодъяс вылӧ Фролов сэк жӧ сетіс вочакывъяс.

Комиссар доложитіс пленнӧйяслӧн показаниеяс йылысь, крестьянакӧд сёрнитӧмъяс йылысь, партизанскӧй отрядъяс йылысь, партизан Яков Макинкӧд аслас беседа йылысь.

— Макин — коммунист? — юаліс Сталин.

— Так точно, — вочавидзис Фролов. — Отрядас кызвыннас беспартийнӧй крестьянскӧй том йӧз. Эмӧсь и олӧмаяс. Но ставныс сӧветскӧй власть платформа вылынӧсь. Юрнуӧдӧны сиктса коммунистъяс.

Сталин вӧрзьӧдыштіс кисӧ:

— Коммунистъяс юрнуӧдӧны... А народ мӧдіс! Аслас опыт вылын гӧгӧрвоис, мый сулалӧны кисель берега йӧв юяс, кодъясӧс кӧсйысисны интервентъяс...

Сійӧ матыстчис пызан дорӧ, босьтіс блокнот да мыйкӧ гижыштіс сэтчӧ.

— Висьтав Сталин ёртлы, кыдзи тэнад Яковыд американскӧй сержантсӧ кыскӧма, — шуис Гринева.

— Сійӧс эз Яков кыскы, а Шишигин!

— Американскӧй сержантӧс? — интересӧн юаліс Сталин. — Но, но...

Комиссар висьталіс, кыдзи богатырь Шишигин туй вылысь кутӧма Джонсонӧс. Сталин серӧктіс.

— Сывтырнас топӧдіс? — выльысь юаліс сійӧ. — Замечательнӧ!

Сылӧн чужӧмыс сэсся бара лои серьёзнӧй, сосредоточеннӧй, и сійӧ сетіс Фроловлы вопрос, коді первойсӧ кажитчис виччысьтӧмӧн, а збыльвылассӧ вӧлі веськыда йитчӧма воддза сёрниыскӧд.

— Фролов ёрт! — шыӧдчис Сталин комиссар дінӧ. — А наступление кежлӧ ті дасьӧсь?

«Со сійӧ медся главнӧйыс», — думыштіс комиссар.

— Чайта, мый дасьӧсь Сталин ёрт. — Вочавидзигас Фролов бара сувтіс. — Сталин ёрт, — взволнованнӧя шуис сійӧ, — миян эм главкомлӧн директива, код серти Котласскӧй направлениеысь войскалысь юкӧнсӧ колӧ ыстыны железнодорожнӧй Вологодскӧй направление вылӧ. Сійӧ жӧ кадӧ миянлы прикажитӧма ёнмӧдны оборона. Но кыдзи ми вермам ёнмӧдны оборона, Главком кӧ мырддьӧ миянлысь частьяс?..

— Тӧдса история. — Сталин серӧктіс.

— Тадзӧн восьтыссьӧ линия Котлас — Северная Двина, менам бригадалӧн участок, — водзӧ висьталіс Фролов. — И эмӧсь йӧз, Сталин ёрт, кодъяс настаивайтӧны тайӧ приказсӧ олӧмӧ пӧртӧм вылын. Миянлы абу гӧгӧрвоана...

— Сӧмын абу гӧгӧрвоана? — тэрыба юаліс Сталин.

— Ми возмущайтчам, Сталин ёрт... Тайӧ ӧд Ленинлысь директивасӧ явнӧя нарушайтӧм. Тані тӧдчӧ предательство, — содтіс Фролов аслас тӧдлытӧг да кыліс, кыдзи мыш кузяыс ыркнитіс кӧдзыд.

Фроловӧс спокойнӧя кывзӧм бӧрын Сталин шуис сэтшӧм тонӧн, кутшӧмӧн сёрнитлӧны важӧн нин решитӧм делӧяс йылысь:

— Эн беспокоитчӧй... Тайӧ «приказсӧ» отменитӧма. Квайтӧд армиялы талун лоӧ сетӧма мӧд приказ: выльысь заводитны активнӧй действиеяс Архангельскӧй направлениеын. Кутшӧмӧсь туйясыс Шенкурскӧ? Кучкыны колӧ сэтчӧ, кытӧні враг оз виччысь.

Фролов чӧв оліс. Сійӧ вӧлі шемӧсмӧма тайӧ прӧстӧй мысль мудростьнас.

«Мунны Шенкурск вылӧ. Та йылысь миян некод эз думайт... Сэн позьӧ кучкыны? Тылас...»

— Шуӧны, сэні пӧ дремучӧй вӧр да собны позьтӧм лым? — комиссар вылӧ чожа видзӧдіг юаліс Сталин. — Йӧз вермасны прӧйдитны? Кыдзи тіян ногӧн?

— Прӧйдитасны, — вочавидзис Фролов.

— А пушкаяс?

— Кыскам...

Фроловлӧн косньӧдіник чужӧм вылын тыдовтчис нюмдӧм.

— Сталин ёрт! — шуис сійӧ став сьӧлӧмсяньыс. — Да ӧд рӧдимӧй лымъяд ми кӧзяеваыс асьным! Прикажитӧй.

— Американскӧй пушкаясысь он повзьӧй?

— Ог повзьӧй, Сталин ёрт! — решительнӧя да пӧся вочавидзис Фролов.

Сталин дружескӧя пуктіс кисӧ комиссар пельпом вылӧ:

— Правильнӧ, Фролов ёрт... Народ страдайтӧ... Народ виччысьӧ мездӧм... Ми нуӧдам отечественнӧй война... Йӧзмуса интервентъяс нашествиелы паныд... Миян рӧдиналӧн врагъяслы паныд... Сьӧкыдлунъяс вывті гырысьӧсь, тыш отчаяннӧй. Но рабочӧй класс ньӧтчыд эз шогсьыв. Эз шогсьыв ньӧтчыд и большевикъяслӧн партия. Америка — озыр страна, вооружение сылӧн уна. Но кӧні нӧ, не кӧ врагъяскӧд серьёзнӧй бойясын, кутас закаляйтчыны да мужайтны миян том армияным...

Сталин муніс вагон кузя.

Лоис кыдзкӧ торъя лӧнь. Том военнӧйяс, кодъяс пукалісны пызан ӧтмӧдар помын, внимательнӧя кывзісны. Гринева, юрсӧ копыртӧмӧн да сэтшӧм жӧ чожа Сталин ёртӧс кывзӧмӧн, ӧдйӧ гижаліс мыйкӧ сы водзын куйлысь тетрадьӧ. Фролов синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс Сталин вылӧ да думайтіс сы йылысь, мый талунъя сёрнисӧ сійӧ кутас помнитны нэм чӧжыс.

— Вильсон, Черчилль? — водзӧ нуӧдіс Сталин. — Найӧ арталісны сы вылӧ, мый налӧн войскаыс ӧтлаасясны Колчаккӧд... Татшӧм вӧлі налӧн планныс. А ми найӧс шыбитам ещӧ ылӧджык ӧта-мӧд дінсьыс.

Сталин видзӧдліс часі вылӧ да локтіс пызан дорӧ:

— Мый ті требуйтід, кутшӧм военнӧй имущество? Список эм?

Фролов сетіс ассьыс доклад.

— Колӧ сетны унджык, — шуис Сталин, страницаяс листалӧм бӧрын да содтіс пушкаяслысь, снарядъяслысь да патронъяслысь лыд. — Ставыс лоас... Выпишитӧй комиссар Фроловлы мандат, — прикажитіс Сталин ӧти военнӧйлы. — И тӧждысьӧй шоныд обмундирование йылысь... снабжение йылысь... и транспорт йылысь... Севернӧй участок — зэв важнӧй участок...

Гринева чеччис, сійӧ чайтіс, мый приём помасис.

— Ме тіянӧс задержитла ещӧ час четверть вылӧ, — шуис сылы Сталин. Колӧ сёрнитыштны Вологда штабса некымын работникъяс йылысь...

Сталин ёртӧс ставсьыс пӧся благодаритӧм бӧрын Фролов петіс вагонысь сэтшӧм чувствоӧн, мый быттьӧ сійӧс кыпӧдіс да нӧбӧдӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд, ён да нимкодь гы. Ывлаын тратшкакылӧ кӧдзыд. Пемыд январскӧй енэжын сярвидзисны кодзувъяс. И Фроловлы кажитчис, мый станцияса биясыс сотчӧны сэтшӧм жӧ югыда.

«Шенкурск!.. Пӧльыштны тшынӧс моз Черчилльлысь да Вильсонлысь став замыселъяссӧ...» — восторженнӧя думайтіс сійӧ, Сталин ёрткӧд аслас сёрниысь подробностьяссӧ ещӧ казьтыштӧмӧн.

Фролов локтіс станцияӧ, медым комендант ордын оформитны проезднӧй документъяс.

Туйяс вылын тшем сулалісны тыртӧм составъяс, кодъясӧс талун вайӧдӧма Глазовысь. Чусалісны стрелкаяс дінын гӧрд да нюдзвиж бияс. Тшӧкыда тутсіс маневреннӧй паровоз. Кылісны буферъяслӧн зялькнитӧмъяс, вӧвъяслӧн гӧрдлӧм, платформаяс вылӧ лэптан орудиеяслӧн сьӧкыда зутшкӧмъяс. Станция вылын ставыс висьталіс чорыд бойяс кежлӧ усиленнӧя гӧтӧвитчӧм йылысь.

Главнӧй туй вылысь муртса на вӧрзис ЦК комиссиялӧн поезд. Вагон кӧлесаяс зутшйӧдлісны кын рельсъясӧ. Фронт вылӧ мунысь тайӧ поезд вылас видзӧдлӧмӧн Фролов думсьыс сиис сылы шуд.

* * *

Парижскӧй отельяс вӧлі тырӧмаӧсь американецъясӧн да англичанаӧн. Кэ д’Орсеын обсуждайтчис русскӧй вопрос. Сійӧс обсуждайтісны «Нёльлӧн сӧветын», «Даслӧн сӧветын», «Парижскӧй мирнӧй конференция» вылын. Обсуждайтӧмын участвуйтісны эмигрантскӧй белӧй правительствояслӧн представительяс, на лыдын тшӧтш и Чайковский. Эз вӧвны сӧмын большевикъяс, буретш сійӧ йӧзыс, кодъяслӧн збыльысь вӧлі право выступайтны русскӧй народ нимсянь. Парижскӧй рабочӧйяс пасйисны тайӧс асланыс газет лист бокъясын.

Европаса да америкаса пролетариат выступайтіс русскӧй делӧясӧ быдсикас вмешательстволы паныд да явӧ выражайтіс ассьыс симпатияяс Сӧветскӧй Россия дінӧ. Английскӧй парламентӧ да американскӧй конгрессӧ ыстыссисны ӧти бӧрся мӧд гневнӧй запросъяс. Рабочӧйяс требуйтісны асланыс правительствояслысь дугӧдны Россиякӧд война.

Тайӧ, дерт, беспокоитіс Вильсонӧс да грабитӧм кузя сылысь коллегаяссӧ. Но ещӧ ёнджыка найӧ вӧлі беспокоитчӧны сӧветскӧй войска успехъясӧн, кодъяс шедӧдісны не этша внушительнӧй победа интервентъяс да налӧн белогвардейскӧй прихвостеньяс вылын 1918 во помын да 1919 во заводитчигӧн.

Шенкурс дорын англо-американскӧй войскаӧс разгромитӧм да Краснӧй Армиялӧн мукӧд фронтъяс вылын мощнӧй ударъяслӧн лунысь-лун быдмӧмыс гӧгӧрвоӧдісны Вильсонӧс да Черчилльӧс, мый налӧн асланыс вынъясӧн том Сӧветскӧй республикаӧс пӧдтыны босьтчылӧмыс дзикӧдз провалитчис. Англо-американскӧй интервенциялӧн тайӧ провалыс вӧлі сӧветскӧй народлӧн величайшӧй победаӧн, кодӧс шедӧдӧма сылӧн великӧй вождьяс Ленин да Сталин мудростьӧн, Краснӧй Армия героизмӧн, краснӧй партизанъяс мужествоӧн да отвагаӧн.

Англо-американскӧй захватчикъяслы, кодъяс эз ӧткажитчыны большевизмӧс бырӧдан асланыс планъясысь, быть лои вежны тактиканысӧ. Сійӧ кадас, кор францияса премьер-министр Клемансо сулаліс интервенция явӧ нуӧдан форма вылын, англияса премьер-министр Ллойд-Джорж да америкаса президент Вильсон лыддисны коланаӧн дзебны ассьыныс збыль намерениеяссӧ. Вильсон, коді водзджык оз вӧлі аддзы некутшӧм позянлун большевикъяскӧд переговоръяс нуӧдӧм вылӧ, ӧні кыпӧдіс идея нуӧдны русскӧй вопрос кузя мирнӧй конференция, кӧні эськӧ участвуйтісны и большевикъяс. Конференция должен вӧлі чукӧрмыны Принцевӧй діяс вылын. Сійӧс чукӧртӧмӧн Вильсон арталіс сувтӧдны да орӧдны сӧветскӧй наступление. Таысь кындзи вӧлі решитӧма корны Принцевӧй діяс вылӧ представительясӧс став сідз шусяна «российскӧй правительствоясысь» да сетны налы большевикъяскӧд ӧткодь права. Татшӧм ногӧн Вильсон кӧсйис закрепитны Россияӧс торйӧдлӧм, мӧд ног шуӧмӧн, узаконитны буретш сійӧс, мый сійӧ эз вермы шедӧдны аслас став бандакӧд войнасӧ явӧ нуӧдӧмӧн. Ленин ас кадӧ разгадайтіс Вильсонлысь тайӧ коварнӧй плансӧ. Бӧрвылас Принцевӧй діяс вылысь конференциясӧ вӧлі провалитӧма интервентъясӧн аснаныс.

Уинстон Черчилль — няйт, закулиснӧй антисӧветскӧй игралӧн ӧти главнӧй участник — сідзжӧ вӧлі Парижын.

...Риц-отель аппартаментъясӧ, кӧні оліс Черчилль, пырис Мэрфи. Сылы недыр ковмис виччысьыштны, Черчилль вӧлі сёрнитӧ Вильсонкӧд. Беседа помалӧм да президентӧс колльӧдӧм бӧрын Черчилль корис Мэрфиӧс ас дінас.

Мэрфи чувствуйтіс асьсӧ нелӧсьыда. Талун быть колӧ вӧлі ыстыны парламентӧ военнӧй действиеяс йылысь доклад. Консультантӧс смущайтіс докладын статья, кодӧс вӧлі сиӧма Шенкурскӧй операциялы. Сійӧ эз вермы корсьны туяна формулировка. Оз позь вӧлі прӧста гижны, мый англичанаӧс да американецъясӧс ставнысӧ жугӧдісны сӧветскӧй войска.

— Ме вӧзъя тайӧ статьясӧ формулируйтны тадзи, — мигреньӧн висьысь моз чужӧмсӧ чукрӧдлӧмӧн шуис Мэрфи: — «Прӧтивниклӧн вына атакаяс вайӧдісны миянӧн Шенкурск эновтӧмӧ». Туяс?

Вочакыв виччысигас Мэрфи кунис синъяссӧ. «Дзик пыр Уинстон чеччыштас, — думыштіс сійӧ, — кутас резны дульнас». Но Черчилль друг серӧктіс. Жабалӧн кодь банбокъясыс министрлӧн тірзисны.

— Зэв лӧсьыд! Тайӧ ӧти фразанас ми тупкам уна сюрс горш... Митингъяс, резолюцияяс! Ӧні ми вермам висьтавны миян рабочӧй союзъяслы: «Мый нӧ тіянлы колӧ? Ми ӧд Шенкурсксьыд мунім». Да, да, ми мунім... А мыйла да кыдзи, — таӧдз некодлы мог абу...

«Ӧчереднӧй блеф», — думыштіс Мэрфи.

— Но положение зэв серьёзнӧй, — шуис сійӧ гораа. — Ме сёрниті Ватсонкӧд, английскӧй миссияса секретаркӧд, коді муртса на воис Парижӧ Архангельсксянь. — Мэрфи ышловзис. — Большевикъяслӧн военнӧй действиеясӧн ӧні веськӧдлӧ Сталин... Краснӧй Армия лои грознӧй вынӧн. Партизанскӧй движение быдмӧ часысь часӧ. Большевизмлӧн микроб действуйтӧ весиг миян салдатъяс вылӧ.

Черчилль нюжӧдіс наръяссӧ.

— Кывзӧй, ті... Кассандра! — сигара окуроксӧ вазаӧ шыбитіг, серӧктӧмӧн шуис сійӧ. — Буретш тайӧ гожӧмнас ми помалам большевикъяскӧд.

— Ті, Уинстон, век абу логичнӧйӧсь, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Мэрфи. — Бурторйӧ тайӧ оз вайӧд.

Черчилль сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.

— Тӧрыт конференция вылын ті висьталід речь Принцевӧй діяс йылысь, мир йылысь... А талун дасьтанныд нападениелысь выль план? Кӧні тан логикаыс? Збыльысь ӧмӧй ставыс вежсис сӧмын сы вӧсна, мый тіян дінӧ воліс Вильсон!

— Да! Америка ставсӧ кутӧ этадзи топӧдӧмӧн. — Черчилль петкӧдліс чабыртӧм кулакъяссӧ. — Но делӧыс абу таын! Ме и ачым ньӧтчыд ог ӧткажитчы аслам планъясысь... Ньӧтчыд, Мэрфи! Ме ог вежсьы, вежсьӧны сӧмын кывъяс... Ме и аски кута сёрнитны мир йылысь. Конференция вылын ме висьтала, мый ми решитім сетны Россияӧс аслас судьбалы... Мед аслас сӧк пиын пуӧ! Но Европа положениелысь ме петкӧдла сэтшӧм серпас, мый ставыслӧн юрсиыс сувтлас. Военнӧй интервенция требуйтны ме ог кут. Ен мед видзас! Но менӧ кывзӧм бӧрын ставныс гӧгӧрвоасны, мый тайӧ могсӧ отличнӧя вермас выполнитны антибольшевистскӧй армия белогвардеецъясысь, эстонецъясысь, финнъясысь, полякъясысь, румынъясысь, грекъясысь. Тайӧс ме шедӧда, Мэрфи. «Даслысь сӧвет» ме пӧрта Антанталӧн военнӧй штабӧ. Ме ӧзта выль войналысь костёр. Тайӧ лоас сійӧ жӧ интервенция, но мӧд соус улын.

Кияснас ӧвтчигтырйи Черчилль котраліс кабинет кузя.

Дженьыд кокъяса тшӧг существо пессис пушистӧй ковёр вылын, креслӧясӧ зурасьлӧмӧн. Сылӧн вӧлі сэтшӧм отвратительнӧй видыс, мый весиг Мэрфи, коді унатор нин аддзыліс аслас нэмӧн, сайӧдіс синъяссӧ кинас да валитчис диван мыш вылӧ...

...Коли тӧлысь кымын. Черчиллькӧд ӧти обычнӧй деловӧй беседа дырйи Мэрфи нинӧм шутӧг сетіс сылы московскӧй газет «Известия», код дінӧ вӧлі пуктӧма Сталин ёрт статьялысь перевод:

«Тӧлысь нёль сайын союзнӧй империализм, коді победитіс ассьыс австро-германскӧй соперникъясӧс, резкӧя да определённӧя сувтӧдіс вопрос «русскӧй делӧясӧ» вооруженнӧй вмешательство йылысь (интервенция!). «Анархическӧй» Россиякӧд некутшӧм переговоръяс! «Прӧстмӧм» войскалысь юкӧнсӧ вуджӧдны Россияӧ, сюйны найӧс скоропадскийяслӧн да красновъяслӧн, деникинъяслӧн да бичераховъяслӧн, колчакъяслӧн да чайковскӧйяслӧн белогвардейскӧй частьясӧ да революциялысь очагсӧ — Сӧветскӧй Россияӧс — топӧдны «кӧрт кытшӧ» — татшӧм вӧлі империалистъяслӧн план. Но тайӧ планыс жугаліс революция гыясӧ. Европаса рабочӧйяс, кодъясӧс шымыртӧма революционнӧй движениеӧн, восьтісны яростнӧй кампания вооруженнӧй вмешательстволы паныд. «Прӧстмӧм» войска окажитчис дзик туйтӧмӧн революциякӧд вооруженнӧй тыш нуӧдӧм вылӧ. Таысь на унджык, восставшӧй рабочӧйяскӧд паныдасьӧмӧн найӧ асьныс «заразитчисны» большевизмӧн. Сӧветскӧй войскаӧн Херсон да Николаев босьтӧм, кӧні Антанталӧн войска ӧткажитчис рабочӧйяскӧд воюйтӧмысь, торъя красноречивӧя висьталӧ та йылысь. А сёрнитны кӧ предполагайтан «кӧрт кытш» йылысь, то сійӧ не сӧмын эз ло «смертельнӧйӧн», но сійӧ получитіс ещӧ вель уна трещина. Веськыд, сайӧдтӧм интервенция план окажитчис, татшӧм ногӧн, явнӧ «нецелесообразнӧйӧн». Тайӧн и висьтавсьӧны Ллойд-Джоржлӧн да Вильсонлӧн большевикъяскӧд переговоръяс нуӧдны «позьӧм» йылысь бӧръя заявлениеясыс...»

«Но сайӧдтӧм интервенцияысь ӧткажитчӧмыс диктуйтсис не сӧмын тайӧ обстоятельствонас. Сійӧ висьтавсьӧ ещӧ сыӧн, мый тыш мунігас тыдовтчис выль комбинация, вооруженнӧй вмешательстволӧн выль, сайӧдӧм форма, збыль, ёна сложнӧйджык восьса вмешательствоысь, но зато ёна «удобнӧйджык» «цивилизованнӧй» да «гуманнӧй» Антанталы». «...Мый вылӧ империализмлы «ӧпаснӧй» восьса интервенцияыс, коді сэтчӧ жӧ требуйтӧ гырысь жертваяс, кор эм позянлун организуйтны национальнӧй флагӧн сайӧдӧм да «дзик безопаснӧй» интервенция йӧз щӧт вылӧ, «посни» народъяс щӧт вылӧ?..»

Черчилль лыддис дыр, быттьӧ эз верит аслас синъяслы. Сэсся нервнӧя вештыштіс листъяссӧ бокӧ. Мэрфилы кажитчис, мый патронлӧн чужӧмыс ещӧ ёнджыка вижӧдіс. Письменнӧй пызан вылӧ газетсӧ пуктысь киыс тӧдчымӧн дрӧгмуні, кыдзи шулерлӧн, кодӧс эрдӧдісны нечестнӧя ворсӧмын.

Мэрфи видзӧдіс Черчилль вылӧ сідз, быттьӧ став виднас висьталіс: «Ме тіянӧс предупреждайтлі, тайӧс колӧ вӧлі виччысьны».

Недыр чӧв олісны. Сэсся Черчилль эз выдержит.

— Весасьӧй татысь! — горӧдіс сійӧ аслас кирган гӧлӧсӧн. — Ті радейтад ваявны выльторъяс, кодъясысь дзуртӧны нервъяс. Энӧ мешайтӧй меным!

* * *

1919 вося августын генерал Айронсайд решитіс докажитны, мый вылӧ сійӧ туйӧ. Тайӧ решениесӧ вӧлі примитӧма Черчилльлӧн веськыд приказание серти.

Первойсӧ интервентъяслы удайтчис босьтны Севернӧй Двина вылысь кымынкӧ сикт да кӧрттуй вылысь Плесецкая станция. Но тайӧ мнимӧй победаясыс вывті дона сувтісны. Интервентъяс виртӧммӧдісны асьнысӧ. Та бӧрын налӧн лоины ӧти бӧрся мӧд поражениеяс. Сентябрь коймӧд лунӧ Краснӧй Армия заводитіс наступайтны Двина вылын. Интервентъяс кутісны исковтны бӧрӧ, и тайӧ нин эз вӧв отступление, а пышйӧм.

Фролов да Драницын веськӧдлісны бойясӧн. Валерийлӧн батальон участвуйтіс Ивановскӧй дорын славнӧй сражениеын. Тайӧ бояс отличитчис Андрей, коді кымынкӧ красноармеецкӧд уськӧдчис прӧтивниклӧн блокгауз вылӧ.

Ивановскӧйӧс штурмуйтӧмкӧд ӧттшӧтш заводитчис Борок сиктӧс штурмуйтӧм. Сэні действуйтісны Бородин полкысь кык батальон. Сэні жӧ, Макин командование улын, действуйтісны Шеговарыын наберитӧм боецъяс.

Вражескӧй гарнизонъясӧс, кодъяс сулалісны Слюдка да Чудиновая сиктъясын, вӧлі сідзжӧ разгромитӧма. Бронниковлӧн флотилия на вылӧ веськӧдіс ассьыс став бисӧ, а сэсся Фролов пыртіс бойӧ резервнӧй полкъяс.

Ленинлысь да Сталинлысь воля олӧмӧ пӧртӧмӧн Краснӧй Армия наступайтіс зэв ыджыд воодушевлениеӧн. Прӧтивник, кодӧс пӧдтіс Краснӧй Армиялӧн ӧдйӧ действуйтӧмыс, натиск выныс, стрелковӧй да артиллерийскӧй атакаяслӧн превосходствоыс, — эновталіс ассьыс позицияяссӧ, коляліс бой местаясӧ не сӧмын усьӧмъясӧс, но и раненӧйясӧс.

Краснӧй Армиялы ыджыд отсӧг сетісны партизанскӧй отрядъяс. Крестьяна кыпӧдісны гуясысь пулемётъяс, винтовкаяс, кыйсян ружьеяс, дзебсялісны засадаясӧ, немвиччысьтӧг лыйлісны пышйысь вражескӧй войскаӧс да тадзӧн пыртісны на пӧвстӧ ещӧ ыджыдджык паника.

Англо-американскӧй войска сибдіс нюръясӧ, вӧйи вуджанінъясын, сійӧс вӧтлісны вӧръясысь да бырӧдісны туйяс вылын. Сӧветскӧй войскалӧн дугдывтӧм ударъясӧн жугӧдӧм да дзикӧдз деморализуйтӧм бӧрын сійӧ эз нин вермы думайтны сопротивление йылысь да уськӧдчис бӧрӧ, Архангельск дорӧ.

1920-ӧд вося февраль 5-ӧд лунӧ Севернӧй фронтса войскалы вӧлі лыддьӧма воззвание:

«Ёртъяс! Краснӧй Армияӧн став фронтъяс вылын шедӧдӧм победаяс восьтӧны миянлы туй. Юденич абу. Колчакӧс дзикӧдз нӧйтӧма. Деникин олӧ бӧръя лунъяс. Но абу на став сӧветскӧй му весалӧма разбойникъясысь. Войвывса крестьяна ещӧ йӧзмуса капиталистъяс ярмо улынӧсь на.

Севернӧй Двина вывса бойясын Краснӧй Армияӧн жугӧдӧм американецъяс да англичана тэрмасьӧмӧн колисны Архангельск, народнӧй гневысь, народнӧй местьысь полӧм вӧсна. Найӧ тэрмасисны мунны ещӧ и сы вӧсна, мый америкаса да англияса пролетариат вӧліны интервенциялы паныд, и сэні кӧть вооруженнӧй революционнӧй тышыс и абу, но рабочӧйяс вермисны повлияйтны асланыс капиталистическӧй правительствояс вылӧ. Найӧ выступайтӧны интервенциялы паныд.

Черчилль ошйысис, мый сентябрын усьӧ Петроград, а декабрь кежлӧ — Москва. Но Черчилльлӧн, Вильсонлӧн, Ллойд-Джоржлӧн, империализм хищникъяс да зверьяс пиысь тайӧ медлёкъясыслӧн планъясыс киссисны, лоины жугӧдӧмаӧсь Краснӧй Армияӧн. Ленин висьталӧм серти ми выиграйтім ставмувывса капитализмлы паныд тяжбасӧ.

Коли Миллер да англо-американскӧй офицеръяслӧн группа. Капиталлысь вӧля выполняйтӧмӧн найӧ ещӧ нартитӧны на миянлысь рӧднӧй Войвыв. Войвылын ми долженӧсь победитны сідзжӧ! Мед сӧветскӧй страналӧн помсянь помӧдз развевайтчӧны гӧрд знамяяс! Нуӧй найӧс Белӧй море дорӧ. Йӧткыштӧй мореӧ насильникъясӧс, дзикӧдз да нэм кежлӧ мездӧй Войвыв йӧз муысь воысьяслӧн да интервенция лакейяслӧн иго улысь. Архангельскын тіянӧс виччысьӧны рабочӧйяс, крестьяна. Водзӧ, ёртъяс! Архангельскӧ!»

* * *

Ледокол «Минин» сулаліс рейд вылын. Сы дінсянь йияс пӧвстті нюжаліс Двина устьеӧ сьӧд туй. Вӧлі зэв кӧдзыд. Сьӧкыд морскӧй буксир поддерживайтіс фарватер, коді ӧдйӧ вевттьысис йиӧн.

«Мининлӧн» ныр да бӧж палуба вылын пулеметъяс дінын сулалісны иностраннӧй солдатъяс. Тайӧ вӧлі иноземнӧй корпуслӧн колясыс. Асланыс шинельяс пиын найӧ зэв ёна кынмисны. Команда пыдди ледокол вылын уджалісны белогвардейскӧй морскӧй офицеръяс.

Асьсӧ диктаторӧн йӧзӧдӧм бӧрын Миллер овмӧдчис «Минин» вылын.

Ледокол вылын отоплениеыс оз вӧлі действуйт, офицеръяс эз кужны лӧсьӧдны сійӧс. Пароходлӧн кыз кӧрт бортъясысь ыргис кӧдзыд, каюта стенъяс гыӧрзисны, иллюминаторъяс кынмисны, ӧдзӧсъясын ыргӧн вугъясӧ ӧпаснӧ вӧлі инмӧдчыны куш киӧн.

Но медся страшнӧйнас, дерт, вӧліны фронтсянь юӧръяс.

Миллер дінӧ докладӧн локтысь полковник Брагин висьталӧм серти полкъяс ӧти бӧрся мӧд вуджисны большевикъяс дорӧ, а крестьяна бунтуйтісны.

Татшӧм доклад кывзӧм бӧрын диктатор горӧдіс, мый сійӧ оз кӧсйы кольччыны власть бердӧ и дась сійӧс сетны кӧть кодлы, кӧть меньшевикъяслы.

— Бур, ваше превосходительство, — нурбыльтіс Брагин. — А ми нӧ кыдзи?

— Нинӧм ог тӧд.

— Армия...

— Кутшӧм армия? — равӧстіс Миллер.

Иностраннӧй офицеръяс асьныс кыскисны ледокол вылӧ ассьыныс чемоданъяс да жалуйтчисны Миллерлы, мый карын беспӧрядок, весиг носильщикъяс абуӧсь.

— Квартираясын коли уна дона кӧлуй, вайны сійӧс некутшӧм позянлун абу. Слабог кӧть асьным ловйӧн мынім. Карын олысьяс горзісны: «Тырмас, уна нин грабитінныд!» Ті сӧмын думыштӧй, кутшӧм наглость!..

...Архангельск уличьяс кузя ветлісны йӧз чукӧръяс гӧрд флагъясӧн.

Рабочӧйяслӧн процессия, кодӧн юрнуӧдісны Чесноков, Потылихин, Греков, «Интернационал» сьылігтырйи локтіс тюрьма дінӧ да жугӧдіс воротасӧ. Охрана некутшӧма эз водзсась.

— Восьтӧй камераяс! — горзісны рабочӧйяс. — Кӧнӧсь политическӧйяс? Политическӧйяссӧ лэдзӧй!

Тюрьма двор ӧдйӧ тыри йӧзӧн. Повзьӧм надзирательяс котралісны ключьясӧн изъя коридоръяс кузя да восьталісны камераяс.

Тюрьма ызгис.

Омӧльтчӧм да мучитчӧм йӧз, кодъяс вылын тӧдчисны ёна нӧйтӧмлӧн туйяс, уськӧдчисны Чесноков дінӧ:

— Седой! Аттьӧ!.. Мый тайӧ? Восстание? Ставыс помасис?

— Регыд помасяс, ёртъяс! Петӧй ӧдйӧджык... Пасьтасьӧй! Чолӧмала тіянӧс рабочӧйяс да крестьяна нимсянь... Мездӧмӧн!..

— Кӧлуйнымӧс вайӧ! — горзісны заключеннӧйяс надзирательяслы.

Потылихинӧс кытшалісны мездӧм морякъяс, портса служащӧйяс, рабочӧйяс.

— Максимыч! Рӧднӧй! Краснӧй Армия локтіс?

— Матыстчӧ.

— Олӧм! Вӧля! Вокъяс!.. — кодкӧ нимкодьысла бӧрддзис.

Шурочка котӧртіс нывбабаяс камераӧ.

— Татчӧ, ёртъяс, татчӧ!

Дворсянь кыліс победнӧй, торжествующӧй сьыланкыв:

Вставай, подымайся, рабочий народ,

Вставай на врагов люд голодный...

— Ёртъяс, воис отомститан час! Эн разӧдчӧй, ёртъяс!.. — горзіс коридорын зэв ёна омӧльтчӧм, турунвиж чужӧма морт.

— Кӧні Силин Дементий? — юаліс Греков ӧти надзирательлысь.

— Одиночкаын.

— Восьты.

Кор одиночкаысь ӧдзӧсыс воссис, нырӧ кучкис пӧдтан сісь дук.

Куш наръяс вылын, сісь трапьеӧн вевттьысьӧмӧн, куйліс морт. Пӧдушка пыдди юр улас сылӧн вӧлі няйт рӧгӧза. Тайӧ эбӧстӧм стариксьыс Греков сьӧкыда тӧдіс Дементий Силинӧс.

— Свобода, Дементий! Чеччы! — горӧдіс сійӧ.

— Мый сэтшӧмыс?.. — муртса кывмӧн шӧпнитіс Силин.

— Чеччы! Тюрьма мездам! Да мый нӧ тэкӧд?

— Ме ог вермы мунны.

— Мый нӧ лои?

— Ставсӧ жуглісны... Киясӧс, кокъясӧс чегъялісны. Пытайтісны. Лёгкӧйяс, тымус, вӧрк... ставсӧ...

Сійӧ пӧдіс. Напряжениесьыс сылӧн чужӧмыс тыри пӧсь войтъясӧн.

— Ларри... Корсис Седойӧс. Кӧсйис менсьым нетшыштны, кӧні сійӧ. Первой кокъясӧс да киясӧс чегъяліс. Сэсся нӧйтіс. «Ловъя труп пӧ вӧча, выдайтан!» Ме полі йӧймӧмысь... Кори лыйлыны... Эз! Эстшӧм сука!..

— Энлыв, Дементий, энлыв, рӧднӧй! Эн выншась. Дзик пыр чукӧста йӧзӧс нӧсилкаӧн, больничаӧ мӧдӧдам тэнӧ...

Став аддзылӧмсьыс шайпаймунӧмӧн Греков котӧртіс тюрьмаса канцелярияӧ. Ӧдзӧс дорас сулаліс бледӧдӧм, взволнованнӧй Чесноков.

— Ужас! — шуис сійӧ. — Камерасӧ тыртӧмаӧсь шойясӧн... Штабельӧн тэчӧмаӧсь, керъясӧс моз. Медбӧръя лунас... Массовӧй лыйлӧм... Юрсиыд сувтлӧ.

Троицкӧй проспект кузя ньӧжйӧник муніс толпа. Юргис «Интернационал». Дӧлалісны гӧрд флагъяс. Тӧдтӧм йӧз кутлісны мӧда-мӧднысӧ, бӧрдісны да поздравляйтісны чужеземнӧй игоысь мездӧмӧн.

Кажитчис, мый ӧні некод оз думайт нинӧм мӧдтор йылысь, победа шуд йылысь кындзи. Но вооруженнӧй рабочӧйяслӧн группаяс сувталісны нин складъяс дорӧ, занимайтӧны штаблысь здание, банк, телеграф, захватывайтісны грузӧвикъяс. Тайӧн ставнас веськӧдліс Чесноков.

Миллер пышйис немвиччысьтӧг, войын, ставысь дзебсьӧмӧн, сідз жӧ, кыдзи и Айронсайд. Водзвылас муніс «Минин», а сы бӧрысь яхта «Ярославна», кытчӧ вӧлі тырыс пырӧмаӧсь штабникъяс да архангельскӧй буржуазия. Соломбаласа том рабочӧйяс петісны берег дорӧ да сетісны кымынкӧ залп ледокол кузя, коді вӧлі путкылялӧ йисӧ верст джын сайын. Но ледоколсӧ кутны позянлуныс эз вӧв.

Сійӧ жӧ войнас квайтӧд армияса радистъяс примитісны юӧр: Архангельскын кыпӧдчисны рабочӧйяс, Миллер пышйис.

Аскинас квайтӧд армиялӧн войска музыкаӧн да знамяясӧн пырис Архангельскӧ. Став кар пасьтала вӧлі ӧшлӧма гӧрд флагъяс. Боецъясӧс толпа встречайтіс ыджыд шумӧн. Кар весьтын юргис дугдывтӧм «ура». Боецъяслӧн да Краснӧй Армияӧс встречайтысьяслӧн приветственнӧй шумыс сорласис.

— Мед олас Сӧветскӧй власть! Мед олас Краснӧй Армия!.. Ленин... Сталин... Ур-ра!.. Аттьӧ, ёртъяс... Рӧднӧйяс, чолӧм!.. Ур-а!.. Мед оласны Сӧветъяс нэм чӧж да нерушимӧя! Аттьӧ Ленинлы... Сталинлы... Ура!..

Портса рабочӧйяс да служащӧйяс петісны набережнӧй вылӧ. Блохин, кизявтӧм шинеля, шапкатӧм, окасис боецъяскӧд да горзіс:

— Миян босьтіс! Тувъялісны бандитъясӧс! Молодцы! Портовикъяссянь привет!

Соборнӧй площадь вылын трибуна гӧгӧр выстроитчисны уна сё знамя. Троицкӧй проспектсянь да Двина набережнӧйӧдз бушуйтіс народнӧй море.

Трибуна вылын сулалісны армиялӧн представительяс, на лыдын Гринева да Фролов, Маймакса да Соломбала заводъясысь представительяс.

Архангельскын олысьяс 1918 во бӧрын первойысь на аддзисны Краснӧй Армияӧс. Стройнӧйӧсь, штыкъясныс рӧвнӧйӧсь, сьӧкыд пушкаяс, богатырьяслӧн восьлалысь радъяс, исправнӧй шинеляӧсь, полушубокаӧсь, пеля шапкааӧсь, папахааӧсь... Тайӧ вӧлі буретш сійӧ армияыс, кодӧс кӧсйис аддзыны народ, — дисциплинированнӧй, ён, победоноснӧй.

Митинг вылын выступитіс Чесноков. Сійӧ пӧрччис ассьыс сьӧд чукрасьӧм шляпасӧ, чуньяснас кутчысис трибуна барьерӧ. Сылӧн гӧлӧсыс юргис зумыда да вынӧн:

— Колины страшнӧй, виркиссян кадъяс. Пӧшти кызь тӧлысь чӧж тані властвуйтісны интервентъяс: американецъяс, англичана... Сӧветскӧй йӧз аддзисны мирӧвӧй господство вылӧ тайӧ претендентъясыслысь збыль чужӧмсӧ. Миянӧс угнетайтісны, мучитісны, грабитісны, лыйлісны, виисны тшыгйӧн.

Чесноков ӧвтыштіс кинас:

— Медбур йӧзным, миян драгоценнӧй йӧзным пӧгибнитісны. Вечнӧй слава, вечнӧй память геройяслы! Народ найӧс ньӧтчыд оз вунӧд. Тайӧ вирсьыс ми ньӧтчыд ог прӧститӧй...

Гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны, чуньясыс ёнджыка кутчысисны барьерӧ.

— Грӧзитӧмӧн, ылӧдлӧмӧн, повзьӧдлӧмӧн кӧсйисны интервентъяс кыскыны асладораныс миянлысь народӧс, рабочӧйясӧс да крестьянаӧс. Нинӧм эз артмы. Страшнӧй бедствие уси миян юр вылӧ. Но рабочӧй массаяс стойкӧя венісны сійӧс. Найӧ дорйисны социализм! Найӧ тышкасисны мир вӧсна, пролетариатлӧн международнӧй солидарность вӧсна... Гӧгӧрвоӧны вӧлі, мый тайӧс вӧчӧны не сӧмын аслыныс, но и став человечестволы! Со мый вӧсна народ колис большевикъяскӧд.

— Вернӧ!.. — горӧдісны йӧз пытшкын.

— Народ сопротивляйтчис, — водзӧ висьталіс Чесноков. — Империалистъяс эз вермыны заставитны Войвывса уджалысь йӧзӧс ни воюйтны, ни уджавны. Весиг массӧвӧй лыйлӧмъяс эз повзьӧдны сӧветскӧй йӧзӧс. Неважӧн Ленин ёрт шуис, мый Англия да Америка дикӧя зарвитчисны... Кыдзи аслас кадӧ германскӧй империализм... пӧльтчис Европалӧн куим четверть вылӧ, госсяліс, а сэсся поті, лёк дук лэдзӧмӧн. Тайӧ туй кузяыс жӧ лэбӧ англо-американскӧй империализм. Но и сылӧн сэтшӧм жӧ лоӧ судьбаыс. Югыд будущӧй виччысьӧ миянӧс, ёртъяс! Слава миян большевикъяс партиялы, слава Краснӧй Армиялы да Краснӧй флотлы!

Чесноковӧс войска кывзіс торжественнӧй чӧв-лӧньын.

Потылихин сулаліс Гриневакӧд орччӧн трибуна дінын, видзӧдіс Чесноковлӧн волнуйтчан чужӧмӧ да сідзжӧ волнуйтчис, кыдзи и сійӧ.

— Ме шуа сійӧс жӧ, мый талун сёрнитӧны ставӧн Архангельск уличьяс вылын! — горӧдіс Чесноков. — Народ нимсянь аттьӧ миян великӧй вождьяслы, Краснӧй Армияӧс создайтысьяслы! Аттьӧ Ленинлы, аттьӧ Сталинлы!

Площадь кузя мургис уна сюрс лыда толпалӧн ошкана шы да гымыштіс гора красноармейскӧй «ура».

Тайӧ вӧлі 1920 вося февраль 21 лунӧ.

* * *

1946 вося мартын «Правда» корреспонденткӧд беседаын Сталин ёрт сетіс достойнӧй отповедь Сӧветскӧй Союзлӧн заклятӧй враглы, выль война пестысь Уинстон Черчилльлы. «Ме ог тӧд, — шуис Сталин ёрт, — удайтчас-ӧ господин Черчилльлы да сылӧн другъяслы организуйтны мӧд мировӧй война бӧрын выль военнӧй поход «Восточнӧй Европалы» паныд. Но тайӧ кӧ налы удайтчас, — мый абу вероятнӧ, ӧд уна миллион «прӧстӧй йӧз» сулалӧны мир делӧ стража вылын, — то увереннӧя позьӧ шуны, мый найӧс лоӧ нӧйтӧма сідз жӧ, кыдзи найӧс вӧлі нӧйтӧма водзті...»