ВАЖСЯ ЯГЫН
ВОРСЫСЬЯС:
Кирӧ Опӧ — кер пӧдрадщик, ар 50, ыджыд вожа тошка, ветлӧдлӧ ньӧжмыда, варликасьӧ, сёрнитӧ нюдза, лапйӧдлӧмӧн, небыдика.
Ӧпрӧсь — сылӧн гӧтыр. Сэтшӧм жӧ тшӧг. Верӧссьыс томджык.
Горшов Микита — поп, сёрнитігас паръяссӧ кывнас нюлӧ, быттьӧ нӧкйӧн век ляксьӧма. Тшӧг, гӧрд.
Лыюров, Петыр Степан — вӧрлэдзысь, гӧль крестьянин, ар 30 сайӧ.
Петров — политссыльнӧй, большевик.
Марья — Лыюровлӧн гӧтыр. Висьлӧс ань.
Иван — налӧн пи, ар 13.
Тямӧ — Опӧлӧн казак.
Дундоев — керлэдзысь фирмалӧн довереннӧй. Пыр читкыралӧ синъяссӧ да кӧрлӧ нырсӧ кролик моз.
Кузьма — вӧрлэдзысь.
Давид — вӧрлэдзысь.
Урадник. Тюрьмаса надзиратель.
Стражникъяс.
Паладь — Опӧлӧн слуга.
Десятскӧйяс, полицейскӧйяс.
Вӧрлэдзысьяс.
ПЕРВОЙ ДЕЙСТВИЕ
Кирӧ Опӧ ордын. Озыр керка пытшкӧс. Пызан сайын стен бокын диван, мӧдар бокас Опӧлӧн небыд креслӧ. Веськыдвылӧ — посводзӧ ӧдзӧс, паныдӧн — кухняӧ ӧдзӧс.
Тӧв. Рыт. Пызан вылын ыджыд абажура лампа. Пызан весьт стенын ӧбразъяс.
Занавес воссигӧн Кирӧ Опӧ пукалӧ креслӧ вылын да ыджыд кассӧвӧй книга вылӧ видзӧдӧмӧн тэчӧ щӧтки вылын лыдпасъяс, арталӧ уджйӧз, код вылысь уна-ӧ воӧ. Сыкӧд паныдӧн диван вылын пукалӧ гӧтырыс, кияссӧ сюркнялӧмӧн, шпыньмунлӧ, кор Опӧ ыджыдджык лыдпас пуктас.
ОПӦ (водз чуньнас щӧтки вылӧ тэчӧ). Тридцать девять рублей шестьдесят пять с половиной копеек; сто сорок четыре рубля двадцать два копеек; девяносто два рубля четыре копейки. Ставыс тані лои двести семьдесят пять рублей девяносто один с половиной копеек! (Листыштӧ бӧрӧ.) Да тані шестьсот восемьдесят два рубля три копейки. (Ещӧ бӧрӧ листыштӧ.) Да тані четыреста тридцать четыре рубля пять копеек. (Бара листыштӧ бӧрӧ.) Сэсся ставыс этатчӧдз триста тридцать два рубля нуль копеек. Ставыс лои итого тысяча семьсот двадцать три рубля девяносто девять с половиной копеек. (Видзӧдӧ ӧбраз вылӧ, пасъясьӧ.) Слава тебе, боже!
Ӧпрӧсь тшӧтш пасъясьӧ очсалігтырйи.
ӦПРӦСЬ. Тайӧ нӧ тэ, Опук, мый ӧні арталін?
ОПӦ. Мужикъяс вылысь уджйӧз.
ӦПРӦСЬ. Эта мында уджӧн сеталін? Оз кӧ мынтыны, ставыс вошӧ! Рӧзӧритчам!
ОПӦ. Оз мынтыны?! Хы! Мыйысь шогсьӧ! Оз кӧ кутны мынтыны ӧд, сӧмын на старшинаӧс да урадникӧс чукӧст. Найӧ либӧ розгааласны, либӧ мӧссӧ петкӧдасны уджйӧз мынтытӧмысь. Эн пов. Уджӧн сетӧм шайтыд век кык шайт вайӧ.
ӦПРӦСЬ. Кыйтӧм дозмӧртӧ эн на пу. Вот нуасны став мужиксӧ война вылӧ да сэк аддзан, кымын шайт ваяс уджйӧзыд.
ОПӦ. Мужикъяссӧ кӧ нуасны, бабаясыс кольӧны, найӧ мынтасны.
ӦПРӦСЬ. Мыйӧн?
ОПӦ. Уджалӧмӧн. Либӧ вӧвсӧ да мӧссӧ вузалӧмӧн. Уджйӧз. Со, купечьяс сюрс куим-нёль саяс сеталасны уджӧн да оз повны. Век барыш воӧ. Кыйсьысь кӧ уджӧн босьтӧ — став прӧмыссӧ вайӧ купечлы, донъясьтӧг сдайтӧ, а винаӧн кӧ кыйсьысьсӧ купечыд юкталас — сійӧ ещӧ на донтӧмджыка сетас.
ӦПРӦСЬ. Миянлы нӧ кыйсьысьясыс уна-ӧ уджйӧзаӧсь?
ОПӦ. Абу ньӧти. Дай оз и ков. Вӧрлэдзысьяслӧн уджйӧзыс мем сьӧлӧм вылӧ воӧджык. Тулыснас да гожӧмнас налы уджӧн сетан, а арнас найӧ ставныс вӧрлэдзны тэд медасясны, дай донтӧгджык. И гожӧмнас турун пуктӧны. И ставыс тайӧ джын дон сулалӧ!
Кост.
ӦПРӦСЬ. А мем, Опук, татшӧм олӧмыд оз кажитчы.
ОПӦ. Мый морыс нӧ тэд ещӧ колӧ? Мый оз судзсьы? Рушкуыд гуръялӧ али паськӧмыд оз судзсьы?
ӦПРӦСЬ. Мем оз кажитчы, кор тэ тӧвбыд ӧти катищесянь мӧдӧ ветлан, тулысын пуръясьысьяскӧд ноксян, гортӧ омӧля волан...
ОПӦ. Мый нӧ, гажыд тэнад бырӧ? Терпитышт! Ветлытӧг да ноксьытӧг ыджыд барыш оз во гортад пукалӧмӧн.
ӦПРӦСЬ. Мыйла нӧ оз? Со, Сыктывкарын Платон Васька век гортас да этша нӧ барышсӧ кульӧ!
ОПӦ. Тэ ногӧн, миянлы лавка колӧ восьтыны?
ӦПРӦСЬ. А мый кӧть и восьтам. Вӧрлэдзысьяскӧд ноксьӧм дорсьыд бурджык!
ОПӦ. Йӧюк! Нинӧм тэ он гӧгӧрво. Позьӧ ӧмӧй петны кутшӧмкӧ омӧлик купечӧн, кор орччӧн сэтшӧм озыръяс! Пыр ӧд найӧ пӧдтасны! Дай ичӧтикаӧн тӧргуйтӧмсьыд зэв этша воӧ. Восьтыны кӧ, колӧ ыджыд магазин. А ме вот тулыснас пароход ньӧба, пур кыскавны кута Кардорӧдз! Сійӧ медся выгӧднӧ! (Синъяссӧ куньӧмӧн креслӧ мыш вылӧ валитчӧ, тошсӧ шылькйӧдлӧ ӧтмӧдарӧ.) Первойсӧ ачым капитанавны кута. А сэсся пыра компаньёнӧ вӧр пилитан заводӧ. Со кӧні озырман туйыс! А тэ кутшӧмкӧ лавка восьтыны тшӧктан!
ӦПРӦСЬ (пыр на вомсӧ паськӧдӧмӧн кывзӧ, сэсся вочасӧн нюмдӧ). А-а-а!
ОПӦ (видзӧдлӧ жылет зепсьыс перйӧм, кузь чепйӧ домалӧм часі вылӧ). Талун Дундоевлысь кер пӧдрад босьта. Регыд сійӧ татчӧ локтас.
ӦПРӦСЬ. Донсӧ нӧ век на абу орӧдӧмаӧсь?
ОПӦ. Абу. Ме Дундоевӧс ӧти грӧш эг тшӧкты содтыны, а мужикъясӧс ышӧді, мед ичӧт дон вылӧ оз медасьны. (Опӧ варликасьӧ джодж дӧраяс кузя.) Талун Дундоевӧс на чашку чаю кори. Сэк тӧлкуйтчам. (Ӧпрӧсьлы.) Колӧ батюшкоӧс тшӧтш корлыны, сы отсӧгӧн Дундоевыд ен ногаджык донӧн сетас пӧдрадсӧ.
ӦПРӦСЬ. Час, ме пета да Палӧӧс чай пуктыны тшӧкта.
ОПӦ. Ысты татчӧ Тямӧӧс!
Ӧпрӧсь петӧ кухняӧ. Недыр мысти пырӧ Тямӧ, сувтӧ порог улӧ, сёйӧ нянь, сёрниыс омӧля артмӧ.
ТЯМӦ. Менӧ корин, Опонасей Кириллӧвич?
ОПӦ. Тэ бара нин сёян? Пӧтлытӧм рушку!
ТЯМӦ. Ме, Опонасей Кириллӧвич... (Ньылыштӧ.) Муртса на турунлаысь вои, лунтыр сёйтӧм...
ОПӦ. Поди да зіля отеч благочиннӧйӧс кор на чашку чаю!
ТЯМӦ. Горшов Митита попсӧ?
ОПӦ. Тэд сійӧ абу Горшов Митита, а Митита батюшко. Мун зіля! Сэсся мед здук мысти воласны. (Водз чуньнас лайкйӧдлӧ.) Лыюров Степан...
ТЯМӦ. Петыр Степан?
ОПӦ. Давид да Кузьма... Пӧпуттьӧ кежав мельничаӧ, додь пызь вай, вӧвсӧ сэсь босьтлы кодлыськӧ. Пеклаыс мед талун оз лок мельничасьыс, сэн мед узяс. (Аслыс моз.) Вежныс талун сійӧс некодлы: Таттянлы рӧштшӧт сеті, а Паладьлы скӧт идравны колӧ. Зіля мун!
Тямӧ петӧ кухняӧ.
ОПӦ. Лыюров Степанӧс первой колӧ медавны. Сійӧ кӧ медасяс — мукӧдыс сы бӧрся тшӧтш медасясны. Кытчӧ Лыюров — сэтчӧ и мукӧд. Ставыс сы бӧрся. А синны сійӧс сьӧкыд, асныра. Буракӧ, ссыльнӧйяскӧд ноксьӧ да ещӧ нин нырсӧ лэптӧ. Колӧ урадниклы висьтавны, мед син улас видзӧ сійӧс...
Пырӧ Тямӧ.
ТЯМӦ. Петыр Степан гӧтыр могӧн локтӧма, юалӧ, гортад абу пӧ? Мый нӧ шуа?
ОПӦ. Лыюров Степан гӧтыр? Мед нӧ пырӧ. (Тямӧ петӧ. Опӧ аслыс.) Гашкӧ нӧ, гӧтыр пырыс кыдзкӧ позьӧ небзьӧдны Лыюровсӧ...
Пырӧ Марья, сувтӧ порог улӧ, юрбитӧ ен ув пельӧсӧ. Кузь важ пальтоа. Киас йӧв туис.
МАРЬЯ. Здоровье тіянлы, Опонасей Кириллӧвич! Мог суис тіянӧдз, могмӧданныд кӧ.
ОПӦ. Верма кӧ, рад душой, нэм на некодӧс эг йӧртлыв. (Видзӧдлӧ йӧв туис вылӧ.) Мый нӧ, йӧв колӧ? Кузь пась пӧ ӧд йӧв корысь, шуӧны!
МАРЬЯ. Сійӧ. Кагаӧй, Анукӧй, бӧрдӧ, кынӧмыс сюмалӧ, а вердны йӧв войт абу. Куканьным мӧскӧ эз на во, квайт недель на колӧ виччысьны...
ОПӦ. Сетам, сетам. Нэм на, мися, мортӧс эг йӧртлыв да... Кухняын Ӧпрӧсь пуктыштас.
МАРЬЯ. Сё пасибӧ ыджыда, Кириллӧвич. (Копрасьӧ.) Ен мед сетас тіянлы кузь нэм да бур шуд.
Кост. Марья кӧсйӧ ещӧ шыасьны да оз лысьт.
ОПӦ. Тэд, буракӧ, ещӧ мыйкӧ колӧ?
МАРЬЯ. Колӧ эськӧ да, сӧмын висьтавны ог лысьт.
ОПӦ. Мый нӧ он лысьт! Вомад ӧд ог кучкы!
МАРЬЯ. Опонасей Кириллӧвич! Иванлӧн, пиӧйлӧн, кӧмкотыс абу, ывлаӧ петны ни школаӧ мунны нинӧмӧн. Ньӧбны ог вермӧй. Опрӧсинья Сопроновналӧн кӧ эм важ гынсапӧг, гашкӧ, сетад. Нэм чӧж кута енлы кевмыны тіян вӧсна...
ОПӦ (аслыс моз). Нэм чӧж на эг йӧртлыв мортӧс, кыдзи вермывлі — пыр отсавлі. Заповедьын гижӧма: «Помогай ближнему своему». А ыджыд-ӧ нӧ детинкаыд?
МАРЬЯ. Дас нёль арӧс тырӧ.
ОПӦ. М-м. Позяс, позяс. Он ӧд йӧрт...
МАРЬЯ. Сё пасибӧ кӧсйӧм вылад, Опонасей Кириллӧвич!
ОПӦ (горӧдӧ кухняӧ). Ӧпрӧсь! Ноко, вайлы татчӧ ассьыд важ гынсапӧгъястӧ!
Кост. Ӧпрӧсь шыбитӧ ӧдзӧсӧд пыдӧстӧм гынсапӧг гоз.
ОПӦ (Марьялы индӧ кинас). Босьт, шогмас на. Дӧманныд да новлас.
МАРЬЯ. Пыдӧсалам да кӧть кыз тӧвсӧ новлас. (Босьтӧ джоджысь да видлалӧ.) Сё пасибӧ. Уна-ӧ нӧ таысь ковмас, Опонасей Кириллӧвич?
ОПӦ. Мый нӧ нин таысь босьтан. Нинӧм оз ков...
МАРЬЯ (копрасигтыр). Сё пасибӧ зэв ыджыда. Не кӧ енмыд да бур йӧзыд, кыдзи олан! Сё пасибӧ...
ОПӦ. Господьлы... Коркӧ ӧд гожӧмнас куртыштны воланныд гоз-мӧд лун дай. Деньга нӧ кысь нин таысь босьтан.
МАРЬЯ (нуртӧма). Ладнӧ. Сё пасибӧ. Ен мед сетас тіянлы бур шуд. (Аслыс.) Нёль лун таысь да дас кык лун воддза уджйӧз... Дас квайт лун медмича кадас Опӧлы уджавны. (Гораа.) Пасибӧ ыджыда! (Мунӧ.)
ОПӦ. Тайӧ эськӧ бара ладнӧ. М-м-м. Лоӧ пасйыштны, мед оз вун. (Гижигмозыс вомгорулас шуалӧ.) Один бурак йӧв — один день, один пара гынсапӧг — шесть день куртны. (Пуксьӧ креслӧ вылӧ, кокъяс падвежалӧ да тошсӧ шылькнитӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ быд мортӧс шуигӧн.) М-м. Деньгаӧн уджйӧз вештӧм дорсьыд тадзи уджалӧмӧн уджйӧзсӧ вештӧмыд бурджык. Гожӧмнад страдна дырйиыд деньга вылад вермас и не сюрны уджалысьыд. А тадзтӧ быть лоӧ локны. М-м. А тырыс нин ӧкмыны кутіс мем страдна кежлӧ... Кассян Сандрӧ вылысь вит лун! (Тошсӧ шылькнитӧ ӧтарӧ), Ӧньӧ Самко — куим лун (шылькнитӧ мӧдарӧ), Лыюров Степан вылысь кызь вит лун (бара тошсӧ шылькнитӧ), Давид вылысь сизим лун (бара), Сан Педӧр вылысь квайт лун (бара), Кузьма вылысь дас лун. М-м-м. Дай тані на ещӧ эмӧсь. М-м. (Видзӧдлӧ часі вылӧ.) Сизим час! Но, морӧ, эз тай нӧ лок Горшов Мититаыс! (Чеччӧ, книга зургӧ шкапӧ.) Ак тэ, кузь юрси... Горш ки... ыджыд зеп. Регыд Дундоев локтас... А сы локтӧдз Горшовыскӧд колі тӧлкуйтны... Дерт, кӧнкӧ, Тямӧ, скӧтинаыд, эз ветлы...
Посводзсянь пырӧ поп.
ПОП. Мир вам, Опонасей Кириллӧвич! Мый нин брощитан, грекӧ вӧйтчан?
ОПӦ (дрӧгмунӧмӧн бергӧдчӧ). Тямӧӧс... казакӧс вида пыр шландайтӧмысь... Лок, батюшко, прӧйдит, милости просим!
ПОП. Благодарим Господа...
ОПӦ (варликасьӧ кухня ӧдзӧслань, горӧдӧ). Ӧпрӧсь, чаю!
ПОП. Тэнӧ пӧ, Опонасей Кириллӧвич, кутшӧмкӧ мог суӧма меӧдз? Мый нӧ, кодікӧ висьмис али мый?
ОПӦ. Эз. Слабог, батюшко, кыкнанным на здоровӧсь.
ПОП. А мый нӧ эськӧ?
ОПӦ. Вай первой пӧрччысь да шойччы. (Отсалӧ поплы пӧрччысьны.) Ме тэд веськыда висьтала ассьым могӧс...
ПОП. Дерт жӧ. Бог правду любит! Висьтав как на исповеди. (Пуксьӧны.)
ОПӦ. Кӧсъя талун ыджыд кер пӧдрад босьтны да, гашкӧ, мися, отсыштан, ёна кӧ асланьыс кутас синны Дундоевыс... А ме сайӧ, батюшкӧ, оз вош.
ПОП. Господь бог шулӧма: «Помогай ближнему своему».
ОПӦ. Сідзкӧ, гӧгӧрвоин менӧ?
ПОП. Мем уна висьтавны оз ков.
Пырӧ Ӧпрӧсь. Поднос вылын пыртӧ вина, чашкаяс да закуска. Сэсся пырӧ Паладь, пыртӧ самовар. На бӧрся моз жӧ пырӧ Дундоев.
ӦПРӦСЬ. Чай готов, Опонасей Кириллӧвич. (Поднос пуктӧм бӧрын копыртчӧ нюмдӧмӧн поплы.) Здоровье, батюшко!
ДУНДОЕВ (пыригмозыс). А ме буретш чай кежлӧ! Тӧкӧтьӧ эг сёрмы! (Казялӧ пызан вылысь вина да ныр пырыс.) А-а-а-а...
ОПӦ. Милости просим, милости просим. Лок пызан дорас. Чем пӧ богаты — тем и рады.
ДУНДОЕВ. Ог ӧткажитчы. Талун лунтыр на сёйтӧм. Лунтыр на мужикъяскӧд вермаси. (Пуксялӧны пызан сайӧ. Опӧ кисьталӧ чашкаясӧ вина.) Ыръян вӧвъяс моз ыръянитісны да кӧть гезъяв, кӧть кӧстер песты — нинӧм оз отсав. Коймӧд лун чӧж нин. Пыксисны да ӧти грӧш оз чинтыны: Лыюров ставнысӧ мутитӧ, некыдз оз сетчы...
ОПӦ. Абу тай дышыд накӧд ноксьыны. Дырджык кӧ кутан донъясьны — содтӧд корасны.
ДУНДОЕВ. Содтӧд? Оз кӧ менам вӧзъян донӧн босьтны, ме Чоййыв сиктсалы сета.
ОПӦ. О-о.. Сэні и тайӧ донсьыс оз босьтны. Тан дорысь сэн судзсянаджыка олӧны. Дай ыръянӧсьджык.
ПОП (аслыс моз). Недель-мӧд кӧ ноксян, гашкӧ, инӧ, тайӧ донсьыд иналан.
ДУНДОЕВ. Км-м.
ОПӦ. Шензьы кӧть эн. Тась ме йӧзтӧ ассьым вит чуньӧс моз жӧ тӧда. Найӧ сӧмын тешитчӧны тэ вылын. Со, куим лун тешитчисны нин дай ещӧ на кутасны. Сералӧны тай, небось пӧ сетан. (Опӧ скӧрмӧдӧ Дундоевӧс мужикъяс вылӧ. Босьтӧ киас чашка вина.) Но, вай, господа, видлыштамӧй, а то йи чужас. (Поплы.) Батюшко, вай тшӧтш. Таысь ӧд грекыд абу. Христосыд винасӧ ачыс вӧчлӧма, коркӧ пӧ ӧти пир вылын винаыс бырӧма да. Бокӧвӧй морт тані некод абу...
ПОП. Сійӧ истиннӧ! Винатӧ Исус Христос шуліс аслас вирӧн: «Примите, ядите, сие есть кровь моя...» (Юӧны.) Во оставление грехо-ов. (Видзӧдлӧ тыртӧм чашка пыдӧсас.)
ОПӦ да ДУНДОЕВ. А-аминь.
Закусывайтӧны. Кост.
ДУНДОЕВ. Но? Мый нӧ мем вӧчны, господа? Ог жӧ ме вермы тані ӧти местаын кык недель овны? Ӧд дас сиктӧ на колӧ волыны! А быдлаын кӧ тадз?
ПОП. Менам эм ӧти бур сӧвет...
ОПӦ да ДУНДОЕВ. Кутшӧм?
ПОП. Та йылысь жӧ. (Видзӧдлӧ синбӧжнас Опӧ вылӧ, сійӧ гогнитӧ юрнас.)
ОПӦ. Вай висьтав, мый сэтшӧмыс?
ПОП (Дундоевлы). Чем тіянлы тані прӧста кад воштыны да беспокоитчыны, ме ногӧн, лучше сетны кольӧм вося моз жӧ пӧдрадӧн ӧтилы.
ДУНДОЕВ. А коді нӧ босьтас пӧдрадсӧ? Со, Опонасей Кириллӧвичлы ме вӧзйылі, да ӧткажитчис.
ПОП. Он кӧ кут донъясьны, ӧні мыйӧн мужикъясыд корӧны, сійӧ донсьыс сюрас босьтысьыд.
ДУНДОЕВ. Но-о, сідз ме ог вермы. Менам сы вӧсна быдса куим лун нин воши. Дай татшӧм донӧн кӧ тані сета — быдлаын кутасны сійӧ жӧ донӧн корны. Ме тадз ог сӧглась...
ПОП. Чӧвлы пыксьыныд. Гӧгӧрво. Ме ӧд тэ вӧсна жӧ, мед тэ ӧдйӧджык да донтӧгджык вермин медавны мужикъяссӧ.
ДУНДОЕВ. Но-о...
ПОП. Но, он кӧ кывзы, ме ог и висьтав.
ДУНДОЕВ (вочасӧн коддзӧ). Висьтав, висьтав, ме кывза. Тайӧ сідз артмис.. ме ӧд талун муртса нин эг сет, муртса нин эг сӧгласитчы мужикъяскӧд. Весиг сьӧрысь деньга босьтлі. (Тапкӧдӧ морӧс зептас. Опӧ кыйӧдчӧмӧн видзӧдӧ пӧльтчӧм зеп вылас.)
ПОП. Но, вот. Тані тэ смела верман сетны пӧдрадсӧ любӧй донысь.
ДУНДОЕВ. Любӧй донысь? А сэсся мый?
ПОП. А сэсся йӧзыслы висьтавны улӧджык десять копеекӧн керйысь, шуам. Сэк тэд быдлаын медасясны явитӧм дон вылас, ӧд тэ сы вылӧ кутан ыстысьны.
ДУНДОЕВ. К-м-м... Тайӧ, буди, вывті жӧ уна лоӧ?
ПОП. Кыдзи нӧ уна, ӧд за трудысӧ пӧдрадщикыслы колӧ жӧ. А сэсся ӧд, другӧ, и аслыд унджык кольӧ. Артышт, быд сиктын кӧ кутан сетны та мындаӧн улӧджык!
ДУНДОЕВ. Тадзтӧ, пӧжалуй, лада. Бур. Да, но коді босьтас пӧдрадсӧ?
ПОП. Сійӧ мӧд делӧ. Колӧ корсьны, мӧвпыштлыны. (Опӧ пыр на сёрнитігчӧжыс гӧститӧдчӧ винаӧн.) Колӧ проситны Опонасей Кириллӧвичӧс, гашкӧ, босьтас. Мортыс ӧд медся привычнӧй, абу нин первой. Медся надёжнӧй. Абу люпки-ляпки!
ДУНДОЕВ. Збыльысь, Опонасей Кириллӧвич, босьт вай, дай по рукам!
ОПӦ. Ог тӧд. (Шылькйӧдлӧ тошсӧ.) Мем ӧд, пӧрысь мортыдлы, сьӧкыд нин лоӧ гырысь пӧдрадъяснад ноксьыны. Гашкӧ, мӧд кодкӧ сюрас?
ДУНДОЕВ. Ме сэсся некодӧс ог тӧд...
ПОП. Некоді ӧд сэсся и абу тані. Мужикыдлы ӧд пӧдрадтӧ он сет.
ДУНДОЕВ. Вай, Опонасей Кириллӧвич, по рукам! Ме четверт вина литки сувтӧда... (Чургӧдӧ кисӧ Опӧлы, Опӧ воча сетӧ, поп орӧдӧ.)
ОПӦ. Но вай, инӧ, по рукам кӧ и по рукам. Нэм чӧж некодӧс эг йӧртлыв да пӧрысьӧ-нэмӧ ог нин йӧрт, мезда нин тэнӧ. (Юӧны. Дундоев перйӧ сьӧм вина вылӧ. Опӧ бара синбӧжнас видзӧдӧ Дундоев зептӧ.)
ДУНДОЕВ. Коді нӧ винасӧ ваяс?
ОПӦ (горӧдӧ кухняӧ). Тямӧ! Тямӧ!
Пырӧ Тямӧ, нянь сёйӧ.
ТЯМӦ. Менӧ чукӧстін?
ОПӦ. Тэ бара нин сёян?
ТЯМӦ (ньылыштӧ). Ме муртса на мельничаысь пызь вайи. Талун эг на ӧбӧдайт.
ОПӦ. Но, ладнӧ. Талун тэнӧ нимлун кузяыд прӧстита. Мун зіля ветлы кабакӧ, со деньгасӧ босьт да. (Индӧ Дундоев вылӧ.) Ньӧб четверт вина, нимлунтӧ видзны кутам!
ДУНДОЕВ (румкаӧ кисьтӧ вина да сетӧ Тямӧлы). На, юышт тайӧс!
ТЯМӦ (видзӧдӧ Опӧ вылӧ, оз лысьт босьтны румкасӧ). Ме, Опонасей Кириллӧвич, ог тӧд...
ОПӦ. Юышт нӧ, Тямпаньӧй!
ТЯМӦ (юӧ). Опонасей Кириллӧвич, мужикъясыд локтісны нин. Кухняын виччысьӧны.
ДУНДОЕВ. О-о-о! (Кода.) Тӧдан м-мый, Опонасей Кириллӧвич. Ме ветла ачым... винаысла, а ті сэк кості... Тӧлкуйтыштӧй мужикъясыдкӧд... Ладнӧ?
ОПӦ. Ладнӧ, сӧмын эн дыр ветлы. (Тямӧлы.) Мед пырӧны.
Дундоев мунӧ параднӧй ӧдзӧсӧд. Тямӧ петӧ кухняӧ. Опӧ да поп пуксьӧны пызан сайӧ. Пырӧны: Лыюров, Кузьма, Давид да Тямӧ, сувтӧны порог улӧ, шапканысӧ кианыс кутӧны.
ПЫРЫСЬЯС. Здоровье тіянлы!
ОПӦ. Милости просим... Прӧйдитӧй водзӧ... Пӧрччысьӧй... Пуксьӧй пызан саяс на чашку чаю. Тямӧ, вай лӧсьӧд улӧсъяссӧ! (Опӧ кисьталӧ чашкаясӧ вина. Улӧсъяс пызан дорӧ сувтӧдӧм бӧрын Тямӧ лӧсьӧдчӧ петны кухняӧ.) Тэ, Тямпаньӧй, эн пет, а тшӧтш лок пызан саяс. Талун ӧд тэнад нимлун. Сы кузя и кори гӧстьяссӧ. (Тямӧ нюмдӧ да тшӧтш пуксьӧ.)
ПОП (сувтӧ, вина чашкасӧ киас босьтӧмӧн, ачыс код, кывйыс омӧля артмӧ). Нэм чӧж эг юлы да талун Тямӧлысь нимлунсӧ лоӧ поздравитны. Ен мед сетас кузь нэм, медым водзӧ кывзыны ассьыд бур кӧзяинсӧ, а сэсся мед ен сетас... бур гӧтырӧс.
Ставыс нюмдӧны, сэсся юӧны. Лыюров видзӧдлӧ поп вылӧ, Опӧ вылӧ да аслыс шуӧ: «Мыйла друг ковмӧма Тямӧлысь нимлунсӧ видзны?» Опӧ кисьтӧ вина чашкаясӧ да ачыс сувтӧ.
ОПӦ. Часлы ме дай поздравита Тямпаньӧйӧс нимлуннас... Бурсиа водзӧ менӧ бура кывзыны... а ме сайӧ оз вош. Но, вайӧ чокнитчамӧй! (Юӧны, закусывайтӧны.) Нимлун кузяыс ме кӧсъя Тямӧлы татшӧм пӧдарки вӧчны: гӧтрасиг кежлас ньӧба керка, мед сэтчӧ позьӧ веськыда вичкосянь пируйтны пырны. Сэсся сэки жӧ сета Рыжкоӧс. Арлыда нин эськӧ, но ён на, ветлӧдлӧ на...
ЛЫЮРОВ (Кузьмалы, мед мукӧдыс оз кывны). Мый водзын тадзи Опӧыс козьнасьӧ?
ПОП. А мӧссӧ мед гӧтырыс ваяс...
ДАВИД. Сразу крестьянин лоӧ, кок йылӧ сувтас.
ПОП. Татшӧм бур кӧзяинтӧ бура и кывзыны колӧ. Татшӧм бурыд свет вылас абу...
ОПӦ. Нэм чӧж некодӧс эг йӧртлыв дай водзӧ ог думайт. Мыйӧн верма — пыр отсышта... Но, чашкааным наридз кутӧма чужны. Юыштамӧй нимлун кузя да сортӧвӧй лэдзӧм кузя...
КУЗЬМА. Таво, буди, нинӧм оз артмы сортӧвӧй лэдзӧмнад. Дундоевкӧд куим лун донъясим да ӧти кывйӧ эг воӧй...
ДАВИД. Вывті улӧ личкӧ. Уджалӧмсьыд нинӧм оз во, ставыс аслад сёйӧмӧ петӧ, семьяыд тшыг кольӧ.
ЛЫЮРОВ. Донсӧ кӧ оз содты, ми ог медасьӧй.
ОПӦ. Дундоевыд мем сетіс сортӧвӧй пӧдрадсӧ. (Мужикъяс чуймӧны. Вина чашка тыра киясныс лэччӧны пызан вылӧ. Опӧ ставныс вылӧ видзӧдӧ синъяссӧ читкыртӧмӧн.) Ме тіянлы вӧзъян донсьыс киӧ босьті пӧдрадсӧ. (Кост. Мужикъяс ӧта-мӧд выланыс видзӧдлӧны, сэсся ставныс Опӧ вылӧ. Опӧ нюдзиника да небыдика мужикъяслы). Тіянлы тшӧтш лоӧ босьтны мыйдакӧ. Аслым ӧд за трудысӧ ме ог уна босьт, десять копеекӧн керйысь сӧмын.
КУЗЬМА. Тэ, буди, сералан миян вылын, Опонасей Кириллӧвич?! Тайӧ доныд ӧд вӧлӧс вердны оз тырмы!
ЛЫЮРОВ. Мыйӧс нӧ, Опонасей Кириллӧвич, сэтшӧм донтӧгыс босьтін? Дундоевыс ӧд миянлы содтӧ нин вӧлі, костыс зэв нин ичӧт вӧлі.
ОПӦ. Дундоев талун рыт мунӧ. Ставӧс проклинайтӧ — куим лун пӧ прӧста воши. Скӧрмӧма да оз кӧсйы вӧлі ӧти пу вылӧ весиг тась медавны. Пасибӧ ещӧ — тайӧ донсьыс сетіс. Эз кӧ сет, и сійӧ эз сюр. А кытысь нӧ нажӧткатӧ корсян?
ПОП (ёна код). Ме ногӧн — ставыс ладнӧ вӧчӧма. Опонасей Кириллӧвич кӧ пӧдрадсӧ эз босьт, кысь эськӧ сюри тіянлы нажӧткаыс? Дай тіянлы сійӧ ен нога донӧн сетӧ. Ӧд мыйта ковмас сылы мырсьыны да тӧждысьны, а кольӧдӧ сӧмын дас урӧн.
ДАВИД. Эз кӧ Опонасей Кириллӧвич пӧдрадсӧ босьт, сэк эськӧ миянлы унджык воис.
КУЗЬМА. Дерт жӧ. А ӧні мый?
ЛЫЮРОВ. Татшӧм дон вылад, Опонасей Кириллӧвич, оз позь кутчысьны. Тшыг кулам.
ОПӦ. Вывті жӧ тай кутінныд... Некодӧс на ме эг йӧртлыв, коді нуждаӧ воӧма, дай тіянӧс ог йӧрт. Талун жӧ верма сетны пызь мешӧкӧн морт вылӧ, а аски кутшӧмсюрӧ припасъяс. Ньӧжйӧникӧн коркӧ мынтад...
ЛЫЮРОВ. Ме, Опонасей Кириллӧвич, татшӧм дон вылӧ ог медась, лучшӧ Богословӧ уджавны муна. Кер дорас уджавны мем некодкӧд. Гӧтыр пыр висьӧ дай ичӧт кагаа...
ПОП. А пиыд нӧ? Мужик детина нин да!
ЛЫЮРОВ. Сылы сӧмын на дас куим арӧс, школаын велӧдчыны колӧ.
ПОП. Школатӧ ӧд позьӧ и эновтлыны тӧлысь-мӧд кежлӧ.
ЛЫЮРОВ. Ог. Ме ог. Мукӧд кыдз кужасны, а ме ог.
ОПӦ. А ме нӧ эськӧ мый кута керны та ыджда пӧдраднас, быдӧн кӧ кутас шуны: «Ме ог!» Ме ӧд тіян вӧсна жӧ босьті.
ЛЫЮРОВ. Ме сӧмын ас весьт шуа.
КУЗЬМА. Ачыд ӧд тӧдан, Опонасей Кириллӧвич, татшӧм ичӧт донӧн та ыджда пӧдрадтӧ босьтігад.
ОПӦ. М-м-м. Дерт, ме ог дзикӧдз йӧрмы. Пӧдрадтӧ ме и тіянтӧг тырта, ачым. Но сэк тіянлы жӧ лёкджык лоӧ. Ӧти-кӧ, нажӧтканыд тіян оз ло, а мӧд-кӧ. (Ставӧн скӧра видзӧдӧны Опӧ вылӧ.) Мӧд-кӧ, тіянлысь уджйӧзнытӧ ковмас суд пыр перйыны да сы вылӧ медавны уджалысьясӧс. Мый керан, жаль эськӧ да. Ӧд сэк тіянлысь овмӧснытӧ донтӧм донӧн вузаласны. (Мужикъяс йӧжгыльтчӧны. Опӧ ӧтмӧдарӧ тошсӧ шылькйӧдлӧ.) Первой вӧлтӧ. Сэсся мӧстӧ. А оз кӧ судзсьы...
ДАВИД (усьӧм гӧлӧсӧн). Гашкӧ, Опонасей Кириллӧвич, ӧти пять копеек содтан?
ОПӦ. М-м-м. Кӧть эськӧ аслым и нинӧм нин оз коль... Но ньӧтчыд на некодӧс эг йӧртлыв, нуждаӧ кӧ воӧмаӧсь — пыр отсавлі... Мед но сідз лоӧ. Содта нёль ур. (Кост.) Пызьнадтӧ ӧні жӧ позьӧ босьтны. А позьӧ и гортӧдзыд нуны. Тямӧ, доддяв Каркотӧ да ну войтырыслы морт ӧти пызь мешӧкӧн. (Мужикъяслы.) Аски волад припасла да чер-пилала.
Ставӧн петӧны попысь кындзи. Кост. Опӧ бӧр пырӧ, ки мышъяссӧ зыралӧмӧн.
ОПӦ. А-а-а. Тайӧ эськӧ бара ладмис. Тайӧяс кӧ медасисны — мукӧдсӧ оз нин ло сьӧкыд. Сюрс куим бара зептын лоӧ, хе-хе-хе. (Видзӧдлӧ вугралысь поп вылӧ.) Но, батюшко, тэ тай нӧ узян нин?
ПОП (дрӧгмунӧ-садьмӧ). Вугыртсьӧма тай. Колӧ нин гортӧ...
ОПӦ. Гортад удитан на. (Перйӧ шкапысь гӧрд вина.) Вай тайӧс видлыштам! (Поп бӧр пуксьӧ. Опӧ кисьталӧ рюмкаясӧ. Юӧны.)
ПОП. А-ак! Чӧскыд и лекарство тайӧ! Чистӧ кристос вир!
ОПӦ. На здоровье, батюшко, на здоровье!
ПОП. А тэ, Опонасей Кириллӧвич, кывлін?
ОПӦ. Мыйсӧ?
ПОП. Фронт вывсьыд!
ОПӦ. Мый нӧ?
ПОП. Его высочество государь-император Николай Александрович ветлӧма наследникыскӧд позиция вылӧ. Наследник цесаревич Алексей Николаевичлы преподнеситӧмны зӧлӧтӧй крест. Сэсся миян босьтӧмаӧсь кык кар, 5000 пленнӧй да зэв уна ӧружие. Прӧтивниклысь шырзьӧмаӧсь дзонь полкъяс!
ОПӦ. Сідзкӧ, регыд государь-император Николай Ӧлександровичлы выль титул содӧ.
ПОП (горзӧ, восны кӧсйӧ). Ы-ы-ы. Лоӧ мунны. Аски вола.
ОПӦ. На дорогу-тӧ, батюшко, юышт. Шоныдджык лоӧ. (Сетӧ гӧрд вина рюмка, сэсся пасьтӧдӧ сійӧс.)
ПОП. Прӧсти талун кежлӧ.
ОПӦ. Прӧсти, батюшко, прӧсти. Пасибӧ ыджыда. Ме сайӧ оз вош.
ПОП. Пасибӧ аслыд. (Мунӧ кухня пыр.)
Кост. Параднӧй посводзын кылӧ зӧрӧдчӧм шы. Опӧ восьтӧ ӧдзӧссӧ да петӧ, регыд сойбордӧдыс пыртӧ Дундоевӧс.
ДУНДОЕВ. Ӧдва и вои. Кабакын шуӧны... Он пӧ вермы... пӧлӧвинка ректыны... голисьыс... лолыштлытӧг... А ме верми...
ОПӦ. Талун муналісны нин, да литкитӧ буди аски... Вод, шойччы. Мудзин ӧд. (Кисьтӧ чашкаӧ вина.) Ю тайӧс, мед он прӧстудитчы. Ывлаыс кӧдзыд, кынмӧмыд!
Дундоев юӧ. Опӧ пӧрччӧдӧ сійӧс, водтӧдӧ диван вылӧ. Дундоев пыр жӧ ланьтӧ. Опӧ чинтӧ бисӧ, недыр сулалӧ Дундоев вылӧ видзӧдӧмӧн, сылысь шкоргӧмсӧ кывзӧ.
ОПӦ. Ланьтіс. Нинӧм оз кыв, кӧть асьсӧ ну. (Кок чунь йылас матыстчӧ Дундоев дінӧ, морӧс зепсьыс кыскӧ бумажник да мунӧ. Би пемдӧ.)
Занавес.
МӦД ДЕЙСТВИЕ
Лымйӧн тырӧм пушкыра пожӧмъяс костӧ лым пиӧ вӧйӧмны лыс чомъяс. Чомъяс водзвылын ыджыд ноддя-бипур — вӧрлэдзысьяслӧн шонтысянін, пусянін, косьтысянін, сёянін и узьланін. Ывлаыс рӧмыд. Енэжын тыдалӧны кодзувъяс. Первойсӧ усьӧ шочиник лым. Ноддя гӧгӧр вӧрлэдзысьяс — Опӧлы пӧдрад тыртысьяс. Ноддя дорын жӧ Лыюров пила кеслӧ, Иван сывдӧ пӧртйын лым. Занавес восьтігӧн вӧрлэдзысьяс нуртӧминика сьылӧны «шондібанӧй» мотивӧн.
Шондібанӧй, олӧмӧй,
Том олӧмӧй, том гажӧй.
Том олӧмӧй, том гажӧй,
Том пӧра коллялӧмӧй,
Том пӧра коллялӧмӧй,
Кер дорын уджалӧмӧй.
Кер дорын уджалӧмӧй,
Сортӧвӧй кер вӧчӧмӧй.
Сортӧвӧй кер вӧчӧмӧй,
Опӧлы кер вӧчӧмӧй.
Опӧлы кер вӧчӧмӧй,
Кын нянь вылын олӧмӧй.
Кын нянь вылын олӧмӧй,
Кын паськӧмъяс новлӧмӧй.
Кын паськӧмъяс новлӧмӧй,
Ноддя дорын узьлӧмӧй.
Ноддя дорын узьлӧмӧй,
Уджйӧз улӧ вӧйӧмӧй.
Уджйӧз улӧ вӧйӧмӧй да
Шондібанӧй олӧмӧй.
Вӧрлэдзысьяс заводитӧны коді сёйны, коді паськӧм косьтыны, коді шонтысьны, ас костаныс сёрнитігтырйи.
ИВАН. Батьӧ, вай сёйыштам, кынӧмӧй сюмалӧ.
ЛЫЮРОВ. Регыд, пиӧ, регыд. Менам эштӧ нин. (Видзӧдлӧ бипур весьтын ӧшалан пӧрт вылӧ.) Мун, Иванушко, эстысь туй боксьыс чистӧй лымсӧ ещӧ содтышт. (Иван босьтӧ мӧтыр йылысь саӧсь пӧрт да котӧртӧ лымла. Регыд бӧр локтӧ да пӧрт ӧшӧдӧм бӧрын норасьӧ батьыслы.)
ИВАН. Батьӧ, менам кокӧй кынмӧ. Гынсапӧгӧй розя, лым пырӧ.
ЛЫЮРОВ. Час, пиӧ, дӧмышта бӧрти.
ИВАН. Ставыс нин киссьӧма, да кыті дӧман! Выльӧс ньӧб.
ЛЫЮРОВ. Выль вылас ӧд деньга колӧ. Ещӧ тай эм, Кирӧ Опӧыд сетіс да.
ИВАН. Сет кӧть эн татшӧм киссьӧмтӧ. Кокӧс менсьым сӧмын кынтіс.
ЛЫЮРОВ (пиласӧ видлалӧ да пуктӧ бокӧ). Сёйыштам, инӧ. Мун чомсьыс нянь кудтӧ вай.
Иван котӧрӧн ветлӧ нянь кудла, перйӧ кын нянь торъяс, пуктӧ би дінӧ сывдыны. Нянь кудйысь жӧ перйӧ пу паньяс. Босьтӧны морт ӧти кын нянь кусӧкӧн да йирӧны ва панялігтыр.
ИВАН. Ваыс тшын дука. Ме, лучшӧ, лым сёя.
ЛЫЮРОВ. Лым сёйны эн лысьт. Висьман. Велалан, да оз ло тшын дука. На, солышт няньтӧ да сідз сёй. Чӧскыдджык.
ИВАН. Чӧскыд кыдъя няньыд!
ЛЫЮРОВ. Кыдтӧмсӧ Кирӧ Опӧ сёйӧ. Вот кор ми ог кутӧй Кирӧ Опӧлы уджавны, сэки и кыдтӧм нянь кутам сёйны.
Кост. Сёйӧны. Вӧрсянь, первой ылісянь, а сэсся пыр матысмӧ, кылӧ ойгӧм шы. Степан да Иван сувтӧмӧн кывзӧны. Пуяс сайын кылӧ додь дзуртӧм шы, Кузьмалӧн да Тямӧлӧн гӧлӧс. Вӧрлэдзысьяс тшӧтш чуймӧны, видзӧдӧны вӧрӧ.
КУЗЬМА. Тпрр-у-у! Верма ог нӧ?
ТЯМӦ. Ой, надзӧнджык, доймӧ.
КУЗЬМА (чукӧстӧ). Лыюров! Степан! Лок, зон, отсышт!
ЛЫЮРОВ. Мый нӧ лоид? (Мунӧны Иванкӧд. Чомйысь петӧ Давид да тшӧтш мунӧ. Чеччалӧны ещӧ вӧрлэдзысьяс да кымынӧнкӧ тшӧтш мунӧны.)
КУЗЬМА. Тямӧлӧн кокыс керассьӧма.
Недыр мысти локтӧны чом дорӧ, Лыюров, Давид да Кузьма вайӧны Тямӧӧс. Тямӧлӧн еджыд гынсапӧг нырыс вирӧсь. Вӧрлэдзысьяс отсалӧны Тямӧӧс чомйӧ вайны. Иван сюмӧдӧ биасьӧ да бедь йылын югдӧдӧ чомсӧ. Кылӧ Тямӧлӧн ойзӧм, торъя нин сэк, кор сылысь коксӧ пӧрччӧдӧны, да кылӧ сёрни.
ЛЫЮРОВ. Кузьма, вай пуртнад вожӧд гынсапӧг гӧленьсӧ, оз позь пӧрччӧдныс!
ДАВИД. Мый нӧ сэсся новлас, вожӧдан кӧ гынсапӧгсӧ?
КУЗЬМА. Гынсапӧгтӧ бӧр позьӧ вурны...
ЛЫЮРОВ. Вай зільджыка. Кӧртав топыда пидзӧс велдорӧдыс, вирыс озджык пет. А ранасӧ, час, менам дӧрӧмӧн кӧрталам.
ДАВИД. Дӧрӧмтӧгыд али мый кольччан?
ЛЫЮРОВ. Дӧрӧм вӧснаыд ог кув.
КУЗЬМА. Ранаас пуктыны пӧим вай, Иван, озджык пежась.
Иван котӧртлӧ пӧимла бипурйӧ, пыртӧ ки тырыс. Тямӧлӧн ойзӧм гораммӧ.
ДАВИД. На этійӧ нямӧднас ещӧ гартӧй. Озджык кынмы.
ЛЫЮРОВ. Ёна доймӧ?
ТЯМӦ. Доймӧмтӧ эськӧ терпита нин, да зэв ӧд дыр оз бурд.
КУЗЬМА. Регыдӧн, дерт, тайӧ оз бурд. Менам тай нӧ войдӧр во таысь омӧльджыка на керыштчывліс, да квайт недель чӧж лои пӧжны.
ТЯМӦ. Тэ ӧд кӧть и куйлін, да эн тшыг вӧв. Гӧтырыд вӧлі уджалӧ, дай вокыд отсаліс. Ой... А ме мый кута сёйны? Ме ӧд ӧтнам, некод абу.
КУЗЬМА. Эн на шогсьы. Гашкӧ, Опӧыд оз на вӧтлы.
ДАВИД. Куим во чӧж нин прӧста уджаліс, да оз жӧ вӧтлы бурдӧдігкості, абу ӧд зверь Опӧыс.
ЛЫЮРОВ. Тшыг ог кольӧй. Сӧмын регыдджык колӧ пельшӧр дінӧ волыны, сійӧ ӧдйӧджык бурдӧдас.
ДАВИД. Ывлаыс кӧдзыд да кынмас пельшӧр дінӧдз мунігас. Абу ӧд матын.
ЛЫЮРОВ. Но, мыйкӧ ӧд аддзам на жӧ шоныдтор. Турунӧн вевттян да оз кынмы.
Вӧрлэдзысьяс пыр на сулалісны чом дорын, ас костаныс сёрнитісны. Сэсся вочасӧн локталӧны би дорӧ, пуксялӧны гӧгӧрыс мыръяс вылӧ, сывдӧны шпоракылан кын паськӧмнысӧ, куритчигтырйи. Иван коксӧ пӧрччӧмӧн шонтӧ би весьтын. Тямӧ лӧньӧ.
ИВАН. Батьӧ, Тямӧыд нӧ кыдзи коктӧгыс кутас овны?
ЛЫЮРОВ. Бурдас.
ИВАН. А Кирӧ Опӧыд нӧ вӧтлас оз Тямӧтӧ?
ЛЫЮРОВ. Ме ог тӧд.
ИВАН. Тямӧтӧ кӧ Кирӧ Опӧыд вӧтлас, ті сійӧс нӧйтӧй, пу бокӧ кӧрталӧй да.
ЛЫЮРОВ. Дугды, йӧюк!
ИВАН. Мый нӧ эськӧ ачыс быдӧнӧс ӧбӧдитӧ. Меным киссьӧм гынсапӧг жӧ сетіс и.
ДАВИД. Дугды, Иван. Кирӧ Опӧыд кывлас да сера гачӧн кӧмӧдас дай гынсапӧгтӧ бӧр мырддяс.
КУЗЬМА. Тайӧ, зон, томсянь лежнӧг кодь. Быдмас да сюсь и морт петас.
ДАВИД. Вывті кӧ сюсявны кутас — тюрьма пыдӧссӧ ёна жӧ ковмас сісьтыны.
ЛЫЮРОВ. Тюрьмаад быдӧн верман сюрны. Ӧнись Петыр тай нӧ вель рам морт вӧлі, некодлы паныд кыв эз шулыв, а урадникыд куим тӧлысь пукӧдіс, причистая ӧбразӧн мунысьяскӧд паныдасигӧн шапкасӧ абу удитӧма пӧрччыны да.
КУЗЬМА. Сійӧтӧ, дерт, сідз. Тюрьмаад сюрны абу дыр. Босьтӧй Васька Семӧтӧ. Кирӧ Опӧ жӧ сійӧс нӧйтӧма вӧлі да ачыс и урадникӧс корӧма. Тӧлысь-мӧд морттӧ пукӧдісны.
ИВАН. Асьныд ещӧ доръянныд Опӧсӧ.
ЛЫЮРОВ. Тэ, Иван, дугды, том на.
Кост. Бура дыр ставӧн чӧв олӧны, шонтысьӧны би дорын, сувтӧны водзӧн, кинысӧ чургӧдӧмӧн, мышкӧн бергӧдчывлӧны.
ЛЫЮРОВ. Уджйӧзысь мынтӧдз меным колӧ ещӧ вит та мында вӧчны, а сійӧ вӧчигкості бара уджйӧзув вӧя, грекӧ вӧйӧм моз.
ДАВИД. Уджалам да мынам. Грексьыд тай нӧ висьтасян-даръясян да мынан.
ЛЫЮРОВ. Уджйӧзсьыд висьтасьӧм-даръясьӧмнад он мын. Уджалӧмнас на он мын. Ме тай мый дон арнас босьтла Опӧлысь уджӧн — тӧвбыд уджала да тулыснас бара жӧ сы мында уджйӧзӧй-а.
ДАВИД. Война вылӧ нуасны да мынам. Сэк оз ковмы мынтыны. Царь-батюшко прӧститас.
ЛЫЮРОВ. Ӧдвакӧ. Вель нин тай унаӧс нуисны война вылас, да некодӧс на эз прӧститны-а...
ДАВИД. Кыдзкӧ ӧд ен да бур йӧз олам.
КУЗЬМА. Кор нин тайӧ войнаыс помасяс? Кор дугдасны йӧзсӧ шырзьыны?
ДАВИД. Кор ен шуас, сэк и помасяс.
КУЗЬМА. Тэ ногӧн, войнасӧ ен сетіс?
ДАВИД. Митита поп тай шуӧ, муыс пӧ зэв грека лои, да енмыс пӧ йӧз вирнас мыськӧ.
ЛЫЮРОВ (дразнитӧ). Шуӧны, тури пӧ кос пу йылын пукалӧ, да сійӧ нӧ збыль жӧ?
ДАВИД. Мый вӧсна нӧ эськӧ войнаыс? Тэ да ме пестім сійӧс али мый?
ЛЫЮРОВ. Тэд да мем войнасьыс нинӧм. А мем вот ӧти морт висьталіс, мый вӧсна войнаыс мунӧ. (Вӧрлэдзысьяс кытшӧн топӧдчӧны Лыюров бердӧ, сійӧ чинтӧ гӧлӧссӧ.) Нимсӧ ме сылысь ог тӧд, сӧмын висьталіс, большевик пӧ ме, питерса заводысь рабочӧй. Кӧзяинным пӧ вӧлі миянлы 40 копеек лун мынтӧ, а уджавны тшӧктӧ 14 час. Сэсся ми пӧ ставӧн ӧтпырйӧ дугдім уджалӧмысь, мед кӧзяинным удждоннымӧс содтас, забастовка пӧ вӧчим. А заводас вӧлӧм уджалӧ йӧзыс сюрс вит сайӧ. Менӧ пӧ бӧрйисны заводса комитетӧ да полиция сыысь арестуйтіс. Сы вӧсна жӧ и татчӧ ыстӧмаӧсь ссылкаӧ.
ДАВИД. Сідзкӧ нӧ, большевикыд — прӧстӧй уджалысь? А ме чайті кутшӧмкӧ чинӧн сійӧс.
КУЗЬМА. Война йывсьыд нӧ мый висьталіс?
Вӧрлэдзысьяс пӧвстын оживление.
ЛЫЮРОВ. Война мунӧ озыръяс вӧсна. Найӧ панӧмаӧсь войнасӧ, мед ещӧ ёнджыка озырмыны, мед унджык йӧзӧс нартитны. Капиталистъяс да помещикъяс пестӧны войнасӧ, медым ёнджыка озырмыны уджалысь йӧзлысь пӧсьсӧ пычкӧмӧн да вирсӧ кисьтӧмӧн.
КУЗЬМА. Тайӧ, ме ногӧн, збыль. Озыръясыд асьныс оз мунны война вылас, сӧмын ми воксӧ вӧтлӧны сэтчӧ, а асьныс пыр унджык барыш кульӧны.
ДАВИД. Митита поп тай нӧ шуӧ — за веру, царя и отечество пӧ воюйтам.
КУЗЬМА. А тэ кывзы сылысь. Попыс и купечыс, и капиталистыс ӧд ӧти позйысьӧсь. Кирӧ Опӧыд, и Горшов Мититаыд, и Дундоевыд, и старшинаыд, и урадникыд — ставныс ӧткодьӧсь.
ДАВИД. На йылысь нӧ мый шуан? Найӧ, дерт, ӧткодьӧсь.
КУЗЬМА. Сэсся нӧ сійӧ, большевикыд, висьталіс эз, кор войнаыс помасяс.
ЛЫЮРОВ. Войнаыд пӧ пыр лоӧ, кытчӧдз лоӧны озыръяс, капиталистъяс, кытчӧдз властьыс царь киын, кытчӧдз властьсӧ оз босьтны уджалысь йӧз асьныс. (Лыюров таті шӧпкӧдігмоз сёрнитӧ.) Войнаыслы пӧ колӧ война явитны. Сӧмын ме тайӧс эг бура гӧгӧрво. А гӧгӧрвои со мый: фабрик-заводса рабочӧйяскӧд ӧтвылысь колӧ кыпӧдчыны ӧружьеа киӧн став озырыслы паныд да власьтсӧ босьтны уджалысь йӧзлы асланыс киӧ. Кор став уджалысь йӧзыс кыпӧдчас да ассьыс власть лӧсьӧдас, сэк и войналы пом лоӧ. Ленин тадзи велӧдӧ, шуис сійӧ.
КУЗЬМА. Ленин?
ДАВИД. Коді нӧ сійӧ Лениныс?
ЛЫЮРОВ. Сійӧ и эм миянӧс мездысьыс.
ИВАН. Батьӧ, а Лениныд нӧ зэв ён, богатыр?
ЛЫЮРОВ. Ме сійӧс эг на аддзыв. А тэ эн больгы. Водзӧ эн паськӧд.
ИВАН. Ме ӧд абу нин ичӧт, медым больгыны.
ДАВИД (аслыс моз). Збыльысь ӧд, буракӧ, за веруыд да за царяыд — ылӧг.
Кост.
КУЗЬМА. А мый, Степан, ми кӧ дугдам Опӧлы уджавны? Кутам содтӧд корны?
ЛЫЮРОВ. Сёрнитламӧй, кыдзи мукӧдыс видзӧдӧны. Колӧ, мед ставӧн ӧтпырйӧ дугдісны. А куим-ӧ-нёльнад кӧть и дугдан — тӧлк оз ло.
КУЗЬМА. Тэ кыдз думайтан, Давид?
ДАВИД. Ме нӧ мый. Кыдз унджыкыс.
ВӦРЛЭДЗЫСЬ. Уджалӧмсьыс нӧ дугдам да мый кутам сёйны? Тані кӧть нянь вылад воыштӧ.
ЛЫЮРОВ. Уджалӧмсьыс ми ог пыр кежлӧ дугдӧй, а сӧмын мыйкӧ дыра кежлӧ, кытчӧдз Опӧыс донсӧ оз содты. Ставным ӧд гӧгӧрвоам, мый тайӧ дон вылӧ оз позь уджавны, кынӧмным оз пӧт.
ДАВИД. Тадзтӧ, пӧжалуй, позьӧ. Ставӧн кӧ ӧтпырйӧ дугдам уджавныс, Опӧыдлы быть лоӧ содтыны донсӧ.
ЛЫЮРОВ (вӧрлэдзысьяслы). Сідзкӧ, вайӧ веськыда решайтамӧй Опӧлысь содтӧд дон корны. Ӧткӧн шыасьӧмъяс вылад Опӧыд весиг ус пӧвсӧ оз вӧрзьӧдлы. Унаысь нин сылы кевмысьлім да некутшӧм тӧлк эз босьт. Сувтамӧй ӧтвылысь! Оз кӧ содты донсӧ — дугдам уджалӧмысь! Гортӧ лэччам!
ДАВИД. А гашкӧ, бурӧн ещӧ сёрнитлам Опӧыскӧд да милӧсьт вӧчас.
Вӧрлэдзысьяс костын кыптӧ сёрни. Недыр мысти вӧрсянь кылӧ кӧлӧкӧльчик шы. Ставӧн кывзӧны.
ИВАН. Вӧла, кылӧ, локтӧ! Кӧлӧкӧл шыыс Кирӧ Опӧлӧн!
ДАВИД. Ветламӧй вӧлсӧ лэдзавны!
Давид да ещӧ кык-куим вӧрлэдзысь мунӧны Кирӧ Опӧлысь вӧв лэдзавны. Вӧрсянь кылӧ Кирӧ Опӧлӧн гӧлӧс: «Тпру! Тпру, мися!» Кӧлӧкӧл зиль-зёльмунӧ да лӧньӧ, сӧмын ӧткымынысь тонькнитлӧ. Сэсянь жӧ кылӧ Давидлӧн гӧлӧс.
ДАВИД. Вӧлтӧ нӧ, Опонасей Кириллӧвич, лэдзалам огӧй?
ОПӦ. Ог. Турунышт. Тямӧыс нӧ кӧні?
ДАВИД. Тямӧыд, Опонасей Кириллӧвич, доймис, кокыс керыштчис, да чомйын куйлӧ...
ОПӦ. Мый нӧ, уджавныс дыш лои? Дышъясысь кындзи ӧд коктӧ ассьыд некод жӧ оз керав!
ДАВИД. Эз дыш вӧсна, Опонасей Кириллӧвич. Быд лун войӧдз уджалӧ. Талун тай пемыдад прӧступитчӧма-а.
Пуяс костті локтӧны чомъяс дорӧ. Кирӧ Опӧ ыджыд сьӧд тулупа, пеля шапкаа, сера гынсапӧга, муртса тапиктӧ медводзын.
ОПӦ (казялӧ Тямӧлысь вожӧдӧм вирӧсь гынсапӧг да аслыс моз). Дзонь и бур гынсапӧг на вӧлі, да кералӧма, вирӧсьтӧма-тшыкӧдӧма.
ИВАН. Татшӧм тулупнад, кӧнкӧ, небось, абу кӧдзыд!
ВӦРЛЭДЗЫСЬ. Сёрмӧмыд тай, Опонасей Кириллӧвич!
ОПӦ. Быд ногыс лолӧ. Кер лэдзӧмыд абу пӧсь пирӧгӧн чай юӧм!
ИВАН (аслыс, Кирӧ Опӧ вылӧ букышӧн видзӧдӧмӧн). Доддяд гуляйтӧмыд на ӧд абу кер лэдзӧм!
Би дорӧ Опӧ киняувсьыс лым вылӧ пуктӧ неыджыд ящик да шонтӧ кияссӧ би весьтын, кепысьяссӧ пӧрччӧмӧн. Вӧрлэдзысьяс кытшалӧны Опӧӧс, куритчӧны.
ОПӦ. Ёна и радейта би дорын шонтысьны.
ДАВИД. Шонтысь, шонтысь, Опонасей Кириллӧвич. Ывлаыс кӧдзыд, да кынмин, кӧнкӧ.
Опӧ ящиксьыс перйӧ вина суля, чашка, бипур вылӧ пуктӧ сывдыны шаньгаяс да черинянь.
ДАВИД. Тэ нӧ, Опонасей Кириллӧвич, талун водзӧ на мунны кӧсъян? Вӧлтӧ тай эн и лэдзав?
ОПӦ. Ме Еджыд кыркӧтшӧдз талун муна. Асывнас колӧ Педуллысь кер примитны, а луннас — Мегӧ ёльысь. (Кисьтӧ чашкаӧ вина, юӧ.)
ЛЫЮРОВ. Тямӧтӧ, Опонасей Кириллӧвич, колӧ ӧдйӧджык пельшӧр дінӧ нуны. Тані вермас дзикӧдз коктӧммыны. Еджыд кыркӧтшӧдзыс тэ подӧн ветлан, а вӧлнад Иван нуас Тямӧтӧ...
ОПӦ (синкым пырыс видзӧдӧ Лыюров вылӧ). Тэ менӧ эн велӧд и менам вӧв вылын эн ыджыдав. Сювйыд вӧсни на мем индавныс. Окота кӧ, верман аслад вӧлӧн кыскавны дыш пӧлудьсӧ.
ЛЫЮРОВ. Тямӧыс тэнад казак, тэ и должен тӧждысьны сы вӧсна.
ОПӦ. Кор мем уджаліс — менам казак вӧлі, а дугдіс уджалӧмысь — ачыс олас. Менам вӧлыс абу сійӧс гуляйтӧдны лӧсьӧдӧма.
Вӧрлэдзысьяс пӧвстын кыптӧ шум.
ЛЫЮРОВ. Эновтӧй, ме аслам вӧлӧн лэччӧда!
ДАВИД. Миянлысь нӧ, Опонасей Кириллӧвич, кор кутад примитны керсӧ?
ОПӦ. Тіянлысь? (Шылькйӧдлӧ тошсӧ.) Мӧдысьджык. Пӧдрадныд тырӧ да сэк.
КУЗЬМА. Миян, зон, Опонасей Кириллӧвич, пӧдрадыд дыр на оз тыр. Уджйӧзнымӧс вештымӧн на эз ло вӧчӧма...
ОПӦ. Вот кор уджйӧзнытӧ вештымӧн лоӧ, сэки и примита. А ӧні керйыс донтӧммӧ да примитӧмнас нинӧмла тэрмасьны. Тӧданныд ӧд, война. Заграничаӧ керйыс оз инась.
КУЗЬМА. Донтӧммӧ?
ОПӦ. Донтӧммис нин. Десять копеек нин уси.
Вӧрлэдзысьяс чуймӧны, зумыштчӧны.
ДАВИД. Тайӧ нӧ тэ збыль висьталан, Опонасей Кириллӧвич?
КУЗЬМА. Сэсся нӧ ӧнісянь и кутан чинтыны десять копеексӧ?
ОПӦ. Мыйла нӧ ӧнісянь? Ме ӧд эг на примитлы тіянлысь кернытӧ. Кутшӧм дон лоӧ примитігас, сэтшӧмӧн и мынта... Гашкӧ, усьӧ на доныс да. (Опӧ идралӧ сёянсӧ ящикас да пасъясьӧ.) «Слава тебе, боже. Благодарим тебя, господи!»
ЛЫЮРОВ (аслыс моз, скӧрысь). Тадз кӧ, ме сэсся тані не уджалысь. Тырмас! Он кӧ содты донсӧ, мыйӧн Дундоевыд тэд сетіс, да он кӧ аски примит вӧчӧм керсӧ — ме аски жӧ лэчча гортӧ.
КУЗЬМА. Ме лэчча жӧ. Прӧста уджалӧмысь тӧлк оз ло.
Вӧрлэдзысьяс костын кыптӧ шум. Кылӧны торъя гӧлӧсъяс: «Коді нӧ прӧста кутас уджавны! Ставӧн лэччамӧй, мед Опӧыс ачыс керсӧ вӧчӧ! Оз кӧ донсӧ содты — аски жӧ ставӧн лэччам! Тшыг кулан тані!»
ОПӦ (равӧстӧ). Уджйӧзнытӧ нӧ мыйӧн вештад?
Вӧрлэдзысьяс друг лӧньӧны.
ДАВИД. Уджйӧзтӧ ӧд, Опонасей Кириллӧвич, гашкӧ, локтан арӧдз прӧститлан?
ОПӦ. Татшӧм кадӧ прӧститӧмъяс йылысь сёрни оз вермы лоны. Ӧд меным аслым овны колӧ.
ЛЫЮРОВ. Прӧстит кӧть эн, мем сёровно нинӧмӧн мынтыны: кер лэдзӧмӧн оз мын, деньга абу, овмӧс абу.
ОПӦ. Вӧлтӧ вузалан, да мынас, а оз кӧ, и мӧстӧ лоӧ сетны.
Кост. Мужикъяс зумыштчӧны, вӧйӧны асланыс шуштӧм мӧвпъясӧ. Сёрни быри. Опӧ босьтӧ ящиксӧ, лӧсьӧдчӧ мунны.
ЛЫЮРОВ. Ёртъяс! Дон содтӧм пыдди Опӧ кӧсйӧ миянлысь медбӧръя кучикнымӧс кульны, тшыгйӧн вины асьнымӧс и семьянымӧс. Тырмас миянлысь вир пычкыны! Дугдамӧй уджавны талунсянь жӧ! Лэччамӧй гортӧ!
КУЗЬМА. Лэччамӧй! Тырмас Опӧлысь зепсӧ тыртны!
Вӧрлэдзысьяс пузьӧны, кытшалӧны Опӧӧс, ставӧн ӧтпырйӧ сёрнитӧны: «Лэччамӧй! Тшыг вины ог сетчӧй! Мед ачыс коссӧ синлас! Дон содтытӧг ог уджалӧй!» Опӧ пыр бӧрыньтчӧ вӧрлань, сэсся ӧдйӧ мунӧ. Вӧрлэдзысьяс мунӧны сы бӧрся. Кылӧны гӧлӧсъяс: «Доддясямӧй да тшӧтш лэччамӧй!» Мунӧны доддясьны.
ЛЫЮРОВ (Кузьмалы). Вай Тямӧӧс нуам доддьӧдз!
Кузьма да ещӧ кыкӧн пырӧны Лыюровкӧд чомйӧ петкӧдны Тямӧӧс, нуӧны доддьӧ. Сійӧ ойзӧ. Кылӧ кӧлӧкӧл шы да Опӧлӧн вӧлӧс вӧтлӧм. Кӧлӧкӧл шы вочасӧн лӧньӧ. Сцена вылӧ кольӧны Давид да Иван.
ДАВИД. Со кутшӧм вӧлӧма тайӧ небыд кывъя Опӧыс.
ИВАН. Но, вот. А тэ вӧлі Опӧсӧ пыр доръян, бур мортӧн лыддян. Татшӧм нӧ и эм бур мортыд? Тямӧтӧ эз босьт. Донтӧ эз содты. Кертӧ эз примит. Гынсапӧгтӧ мем киссьӧмӧс сетіс...
Занавес.
КОЙМӦД ДЕЙСТВИЕ
Вӧчсьӧ Лыюров ордын. Гӧль керка пытшкӧс. Неыджыд пызан гӧгӧр пукалӧны: Петров, Кузьма, Лыюров, Давид да ещӧ кык вӧрлэдзысь. Сцена пыділаньын зыбка сайын пукалӧ Марья. Сэні жӧ Иван. Ӧшиньяс занавесалӧмаӧсь пальтоясӧн, мед би югӧр оз тыдав ывлаӧ. Петров лыддьӧ Ленинӧс да разъясняйтӧ.
ПЕТРОВ (ичӧтик книжкаӧ чуньнас индӧмӧн). Ленин и тані веськыда висьталӧ, кутшӧм тайӧ войнаыс да мый вӧсна сійӧ мунӧ. Со, Ленин гижӧ, мый тайӧ войнаыс медся реакционнӧй война, капиталистическӧй рабство ёнмӧдӧм вӧсна ӧнія кадся рабовладелецъяслӧн война. Англия да Франция воюйтӧны Германияӧс грабитӧм вӧсна, сылысь колонияяссӧ мырддьӧм вӧсна. Англия да Франция вӧчисны договор Италиякӧд да Россиякӧд Турцияӧс да Австрияӧс грабитӧм да юкӧм кузя. Россияса царскӧй монархия нуӧдӧ грабительскӧй война, зільӧ босьтны Галиция, мырддьыны Турциялысь муяссӧ, пӧкӧритны Персияӧс да Монголияӧс. Германия воюйтӧ Англиялысь да Франциялысь колонияяссӧ грабитӧм вӧсна. Со, тадзи донъялӧ Ленин ӧнъя войнасӧ, кыдзи империалистическӧй грабительскӧй войнаӧс.
КУЗЬМА. Сідзкӧ, Россия и Англия, Франция и Германия — ставыс кӧсйӧны венны, победитны, грабитны мӧда-мӧдсӧ...
ПЕТРОВ. Кӧть коді вермас, а рабочӧйясӧс да крестьянаӧс пыр кутасны нартитны. Войнаыс мунӧ капиталистъяслысь зепсӧ тыртӧм вӧсна. Колӧ дугдыны рабочӧйяслы да крестьяналы ӧта-мӧднысӧ лыйлӧмысь. Колӧ...
КУЗЬМА. Мир колӧ, Петров ёрт!
ПЕТРОВ. Мир сетны капиталистъяс оз вермыны. Кытчӧдз лоӧны капиталистъяс, кытчӧдз властьыс найӧ киын — война пыр лоӧ. Война помалан туйыс сӧмын ӧти. Сійӧ туйсӧ индӧ Ленин: путкыльтны буржуазнӧй правительствояссӧ, и медводз — Россияын царь правительствоӧс, босьтны властьсӧ рабочӧйяслы да крестьяналы асланыс киӧ. Сӧмын тадз позьӧ завоюйтны мир, сӧмын тадзи воссьӧ туй социализмӧ!
КУЗЬМА. Кокни шуны: путкыльтны царь правительствоӧс. А кыдзи?
ПЕТРОВ. Первой колӧ, мед салдатъяс, рабочӧйяс, вӧрлэдзысьяс, став гӧль крестьяна гӧгӧрвоисны, мый ми талун сёрнитім. Кор гӧгӧрвоасны — ӧтувтчасны. Сэк миян лоӧ вын, сэк ми вермам шыбитны озыръясӧс да босьтны асланым киӧ власть. Вот тась разӧдчамӧй да кутамӧй сёрни нуӧдны вӧрлэдзысьяс пӧвстын, крестьяна пӧвстын, война вылӧ мобилизуйтӧмаяс пӧвстын. Со (мыччӧ листовка чукӧр), босьтӧй этайӧ да разӧдӧй, мед лыддьӧны уджалысь йӧз! (Вӧрлэдзысьяс босьтӧны листовкаяс, видлалӧны, сэсся дзебӧны питшӧганыс, гынсапӧг гӧленьяс костас.) Сӧмын разӧдӧй гусьӧн, мед он сюрӧй урадниклы! (Кост.) Та вылын талун помалам. Разӧдчӧй ӧткӧн-ӧткӧн. Аски рыт чукӧртчам мойдны Кузьма ордӧ тайӧ жӧ кадын. А ӧні ещӧ Лыюровлысь кывзам, мый сійӧ тӧдмаліс.
ЛЫЮРОВ. Миян делянкаын уджалысьяс пиысь некод бӧр оз мун вӧрӧ, и кытчӧдз Опӧ дон оз содты — ставӧн гортын лоӧны. Мегӧ ёльысь да Парма шор дорысь талун ставыс жӧ петісны вӧрысь. Аски петасны Джуджыд кыркӧтшысь. Тавой ме да Кузьма каям Сьӧд йирӧ да Еджыд кыртаӧ. Ме чайта, аски некод оз кут уджавны. Рытнас талун ми Давидкӧд ветлім Кирӧ Опӧ ордӧ. Содтӧд донсӧ сетӧ зэв этша. Ми ӧткажитчим, эг сӧгласитчӧй. Сійӧ грӧзитӧ тюрьмаӧн. Тайӧ пӧ бунт. Локтас пӧ полиция да ставныдтӧ розгаалас дай овмӧснытӧ мырддяс.
ДАВИД. Да, да, а уджавныд пӧ заставитам.
ПЕТРОВ. Кор ставӧн ӧтвылысь сувтам, сэк миянӧс нинӧм вӧчны оз вермыны.
КУЗЬМА. Сӧгласитчыны Опӧкӧд оз позь.
ЛЫЮРОВ. Ещӧ ӧти выльтор эм: фирма пуктӧма Кирӧ Опӧӧс дӧвереннӧйӧн.
СТАВӦН. Но-о!
ДАВИД. Ачыс ошйысис. Висьталіс, Дундоев пӧ джагӧдчӧма.
СТАВӦН. Но-о? (Шензьӧны.)
Друг заводитӧны чорыда йигӧдчыны кильчӧ ӧдзӧсӧ. Иван юалӧ ӧдзӧс восьтӧмӧн: «Коді сэн?» Воча кылӧ скӧра: «Восьт ӧдзӧссӧ!» Иван бӧр пӧдлалӧ керка ӧдзӧссӧ, бергӧдчӧ батьысланьӧ.
ИВАН. Батьӧ! Гӧлӧсыс урадниклӧн! Ог восьтӧй!
Ставӧн повзьӧныкодь. Чеччӧны.
ПЕТРОВ. Чӧла! Листовкаяс дзебӧй!
Ставӧн уськӧдчӧны дзебны, коді порог улӧ корӧсь сайӧ, Лыюровлысь Иван дзебӧ зыбкаӧ, Петров сюйыштӧ ӧбразъяс сайӧ. Йигӧдчӧны ещӧ ёнджыка.
МАРЬЯ. О, господи, ӧдзӧссӧ кисьтасны!
ПЕТРОВ. Петны некыдз. Пуксямӧй, мойдны кутам.
Сэк кості кильчӧ ӧдзӧс гальс-воссьӧ. Урадник пырӧ полицейскӧйяскӧд да десятникъяскӧд. Кузьма заводитӧ гораа мойдны.
КУЗЬМА. Соловей-рӧзбойник горӧдіс, равӧстіс, да Илья Муромеч улын му дрӧгмуні. Илья Муромеч зёлькнитіс поводъяссӧ: «Мый тэ, турун мешӧк, полан татшӧм равзыссьыс!», да кыдз тай лыяс ньӧввужсьыс, соловей-рӧзбойник шлёп усьӧ дуб йылысь. Илья Муромеч кӧрталіс сійӧс седлӧ бердас...
УРАДНИК (недыр сулалӧ, кывзӧ тшӧтш мойдӧмсӧ, гӧгӧрвотӧма видзӧдӧ, сэсся стрӧга). Мый тані войнас чукӧртчӧмныд да вӧчад?
ЛЫЮРОВ. Он мӧй аддзы, мойдӧм кывзам.
УРАДНИК. Видзӧдлам, кутшӧм мойд мойдад. (Полицейскӧйяслы.) Шобны ставнысӧ! (Полицейскӧйяс уськӧдчӧны, но некод ордысь нинӧм оз аддзыны. Урадник нервнӧя ветлӧдлӧ джодж кузя.) Шобны керка пытшкӧссӧ! (Полицейскӧйяс бара уськӧдчӧны шобны. Недыр мысти аддзӧны самӧвар труба розьысь листовкаяс. Урадник гижӧ протокол. Сэсся Лыюровлы.) Кытысь тайӧ?
ЛЫЮРОВ. Туй вылысь аддзи.
УРАДНИК. А мый могысь ас ордад видзан? Гӧгӧрвоан, мый таысь тэнӧ вермасны Сибирӧ ыстыны?
ЛЫЮРОВ. Гӧгӧрвоа. Сійӧн ас ордын и видза, мед некодлы оз сюр да мед некодӧс та вӧсна оз ыстыны. Тэд кӧ нуи, ӧд и тэнӧ вермисны Сибирӧ ыстыны, а мем труба розь тупкыны буретш ладмис... (Вӧрлэдзысьяс серавлӧны.)
УРАДНИК. Ланьт! Тешитчыны кӧсъян ме вылын! Висьтав, коді сетіс?
ЛЫЮРОВ. Висьталі тай, мися, туй вылысь сюри.
Пырӧ Кирӧ Опӧ, сы бӧрся Паладь.
ОПӦ. Гажа рыт тіянлы! (Урадниклы.) Извинит менӧ, господин урадник. Ме Степан Петрович дінӧ локті. (Индӧ сы вылӧ тошнас.) Уджйӧзыдла! (Питшӧгсьыс книга перйӧ.)
ЛЫЮРОВ. Кутшӧм уджйӧз? Аддзан, урадник Сибирӧн грӧзитӧ. Локта да сэк мынта.
ОПӦ. Код тӧдас локтӧмтӧ, колӧкӧ, и он лок. А ӧні кӧ вештан — вештӧма лоӧ.
ЛЫЮРОВ. Ӧні ог вешты.
ОПӦ. Сідзкӧ, он кӧсйы вештыны?
ЛЫЮРОВ. Мыйӧн нӧ вешта?
ОПӦ. Сідзкӧ, он вешты?
ЛЫЮРОВ. Той кучикнам ӧд ог вешты. Ог, дерт.
ОПӦ (урадниклы). Кывлін? Ог пӧ вешты! (Паськӧдӧ бумага да сетӧ урадниклы.) Эта серти старшина тшӧктіс опишитны овмӧссӧ Степан Лыюровлысь да сетны мем уджйӧз улас. А со (восьтӧ книгасӧ) татчӧ гижӧма сылысь уджйӧзсӧ. Ставыс 200 шайт.
ЛЫЮРОВ. Кыксё шайт! Кысь нӧ сы мындаыс лои?
ОПӦ. Мый босьтін — ставсӧ менам стӧча гижӧма.
ЛЫЮРОВ. Ме сы мында дон эг босьтлыв. Лишка гижӧмыд.
УРАДНИК. Эм приказ старшиналӧн. Вӧчам опись. (Пуксьӧ пызан сайӧ, гижӧ юасьӧмӧн.) Вӧлыд эм?
ОПӦ. Эм, дерт.
УРАДНИК. Лыюров! Мӧс эм?
ЛЫЮРОВ. Эм, тыра кукань.
УРАДНИК. Ыжыд кымын?
ЛЫЮРОВ. Ӧти.
УРАДНИК. Самӧвар эм?
ЛЫЮРОВ. Абу.
УРАДНИК (Опӧлы). Вӧлсӧ да мӧссӧ верман нуны. А мый оз судзсьы — аски лӧсьӧдам. (Лыюровлы стрӧга.) А тэ вай пасьтась зіля! Мунам мекӧд! И ті тшӧтш ставныд.
Лыюров и мукӧд пасьтасьӧны. Лыюров видзӧдӧ бӧрдысь пи вылас, синъяссӧ чышкыштӧ ассьыс, топыда кутлӧ да окыштӧ писӧ. Зыбка сайысь чеччӧ Марья, бӧрдігтырйи ӧшӧдчӧ Лыюровлы сьыліас.
ОПӦ (Паладьлы). Вӧлсӧ ме ачым нуа, а мӧссӧ тэ нуӧд. (Урадниклы.) Пасибӧ ыджыда, беспокоиті тіянӧс. Пырав на чашку чаю. (Мунӧ Паладькӧд.)
УРАДНИК. Но, вай зіля! Мем некор виччысьны! (Полицейскӧйяслы юрнас индӧ Лыюров вылӧ. Найӧ уськӧдчӧны босьтны сійӧс. Мукӧдыс сідз петӧны.)
ЛЫЮРОВ (ещӧ кутлӧ гӧтырсӧ. Горшыс быттьӧ гӧрддзассьӧма). Прӧщай... (Сійӧс кыскӧны ӧдзӧслань. Лыюров ещӧ на бергӧдчывлӧ, но сійӧс лёкысь петкӧдӧны ывлаӧ.)
Керкаын бӧрдан кольӧны Марья да Иван. Кост. Пырӧ поп. Код.
ПОП. Мир вам и благоденствие! Паныд сюрины раб божий Степан да мукӧд. Пыри юавны, кытчӧ найӧ мунісны. Эз-ӧ война вылӧ за веру и царя? Морлы и благӧслӧвитныд эг удит. Сёрмышті. (Видзӧдлӧ дульсмӧм синнас Марья вылӧ.) А тэ, раба божья Марья, эн печалитчы. Ме сійӧс правлениеын благӧслӧвита. Ӧні жӧ сэтчӧ котӧрта. А аски тіянын молибен сьыла. Уна ог босьт ӧти молибенсьыд. Ыжтӧ кӧ сетан, и шань. Господь благӧслӧвитас. А представитчас кӧ война вылас за веру и царя — сэк ен босьтас сійӧс на лоно аврамово. Аминь.
Мунӧ. Бара немӧй сцена. Бӧрдӧны Марья да кагаыс.
ИВАН (аслыс моз). Мамӧ, эн бӧрд. Батьӧс, гашкӧ, бӧр на лэдзасны. А оз кӧ — быдма да ставныслы водзӧс сета...
Занавес.
НЁЛЬӦД ДЕЙСТВИЕ
Тюрьмаын. Сценаыс юксьӧ кык пельӧ: ӧтарыс — камера, мӧдарыс — вель паськыд да кузь коридор. Сцена пыділаньӧ коридорыс векняммӧ да чукыльтӧ бокӧ. Коридорын, камера ӧдзӧс дорын сулалӧ стражник. Мӧдар бокас ичӧтик пызан сайын залӧ паныдӧн пукалӧ тюрьмаса надзиратель, мыйкӧ пасъялӧ книгаӧ. Камераын пӧтӧлӧк бердас решёткаа ичӧтик ӧшинь. Стен пӧлӧныс нар, ичӧтик пызан да ӧти табурет. Занавес восьтігӧн позьӧ ывла югыдсӧ лэдзны сӧмын ӧшиньӧдыс, мед пукалысьяс тӧдчӧны сӧмын силуэтӧн, и югдӧдны чужӧмъяссӧ сӧмын сэк, кор пукалысьяс заводитӧны сёрнитны.
Камераын пукалӧны Петров, Лыюров да Кузьма. Кияссӧ и кокъяссӧ налысь дорӧма кандалаӧн.
Занавес восьтігӧн пукалысьяс негораа сьылӧны.
Замучен тяжёлой неволей,
Ты славною смертью почил;
В борьбе за народное дело
Ты голову честно сложил.
Служил ты недолго, но честно
На благо родимой земли,
И мы, твои братья по делу,
Тебя на кладбище снесли.
Наш враг над тобой не глумился —
Кругом тебя были свои.
Мы сами, родимый, закрыли
Орлиные очи твои.
Камераын сьылігӧн надзиратель первойсӧ чеччыштлӧ, кӧсйӧ ӧлӧдны сьылӧмысь, но бӧр пуксьӧ да синъяссӧ кылӧдӧмӧн кывзӧ. Сьылӧм помасьӧм бӧрын пукалысьяс лӧньӧны, быдӧн вӧйӧны асланыс мӧвпъясӧ. Надзиратель черепсидзӧ, быттьӧ садьмӧ, бара заводитӧ пасъявны книгаӧ. Ӧти кыв гижас да ручкасӧ пуктӧмӧн, уссӧ гартігмоз, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, видзӧдӧ гижӧд вылас, быттьӧ метитӧ, вомгорулас брощитӧ. Сэсся видзӧдлас пӧтӧлӧкӧ да бара кыв гижас и брощитӧ.
НАДЗИРАТЕЛЬ. Кутшӧм туйтӧм йӧз, преступникъяс (индӧ юрнас камераӧ), а кыдзи сьылӧны, сьӧлӧмӧдзыд йиджӧ! (Бара гижӧ кыв.) «Вашему высокопревосходительству». (Гартӧ уссӧ, пӧтӧлӧкӧ видзӧдӧмӧн брощитӧ.) Некутшӧм пӧрядок эз кут лоны. Политическӧй ӧпаснӧй преступникъясӧс ӧти камераӧ (индӧ юрнас камера ӧдзӧсӧ) куим-ӧ-нёльӧс тшӧктӧны сюйны! Хы! Став тюрьмаыс пӧ тыр! Хы! (Гижӧ.) «Господину генерал-губернатору». (Видзӧдлӧ гижӧд вылас, пуктӧ ручкасӧ и брощитӧ.) Хы! Быттьӧ выль тюрьма вӧчны оз позь! Прӧстӧйтор оз гӧгӧрвоны! Ӧд тюрьма кӧ оз судзсьы, некытчӧ кӧ йӧртны преступникъясӧс — колӧ выль тюрьмаяс вӧчны, сэні и ставыс. (Водзӧ гижӧ, вылын индӧм ногӧн.)
Тюрьмаын пукалысьяс заводитӧны тыдавны ёнджыка, лоис югыдджык.
КУЗЬМА. Петров! Вай нӧ водзӧ, пролетарскӧй революция йывсьыд. Тэ ӧнтай висьталін, мый революция лоас первой ӧти странаын, заводитін висьтавны та кузя Ленинлысь велӧдӧм, но эн удит помсьӧдныс...
ПЕТРОВ (аслыс моз, негораа). 1915 воын Ленин индіс, мый капитализм развивайтчӧ неравномернӧя. Тайӧ неравномерность законсьыс Ленин вӧчис вывод, мый социалистическӧй революция вермас первой победитны ӧти странаын либӧ некымынын, а оз став странаясас ӧтпырйӧ...
НАДЗИРАТЕЛЬ (кылӧ камераысь сёрни, локтӧ ӧдзӧс дорӧ, вештыштӧ пӧдансӧ да горӧдӧ ӧдзӧс розьӧдыс). Ланьтӧй! Кымынысь тіянлы шуӧма: сёрнитны оз позь! Бара карцер ковмис?
Петров лӧньӧ, недыр чӧв олӧны, а сэсся, мыйӧн надзиратель мунӧ ӧдзӧс дорысь, бара шӧпкӧдчӧны.
НАДЗИРАТЕЛЬ. Ӧпаснӧй преступникъясыд пыр тӧдчӧны, ӧтарӧ кутшӧмкӧ революция йылысь сёрнитӧны. Тайӧясӧс кӧть нэмсӧ тюрьмаын пукӧд, оз исправитчыны. Пыр ӧткодьӧсь лоӧны. (Гижӧ недыр, пӧтӧлӧкӧ видзӧдлӧмӧн, уссӧ гартӧ.) Кымынысь ме шулі начальниклы: торйӧдны колӧ тайӧясӧс! А сійӧ воча: местаыс абу. Весиг тюрьматӧ вӧчны эз кутны удитны.
Коридорӧд локтӧ стражник, надзиратель пызан вылӧ пуктӧ тубрас, каблукъяснас кольскигмоз честь сетӧ.
СТРАЖНИК. Передача Лыюровлы, писяньыс. (Мунӧ бӧр.)
НАДЗИРАТЕЛЬ. Х-м. Видзӧдлам, мый вайӧма. (Разьӧ тубрас, перйӧ сэсь ичӧтик нянь тупӧсь. Первой исалӧ, сэсся киас легӧдӧ, сьӧктасӧ тӧдмалӧ.) Нянь дука. Абу зэв сьӧкыд. Бомба лоны оз вермы. Позьӧ сетны. (Перйӧ тубрасысь чипан колькъяс.) Х-м. Татӧг оласны. (Пуктӧ пызан йӧрас.) А ещӧ мый? Папирос? (Перйӧ папирос, видлалӧ, ӧтикӧс ӧзтӧ да куритӧ, мукӧдсӧ пуктӧ пызан йӧрас.) Татӧг оласны жӧ. А-а. Со и письмӧ! (Разьӧ ичӧтик бумага лист, лыддьӧ.) М-м. Гижӧма кык лун сайын. М-м. «Олан-вылан, бать, ыста ичӧтика сёянтор. Дыр нин тэнӧ корси. Шуӧны, тэ пӧ тайӧ тюрьмаас, но аддзӧдлыны оз лэдзны. Гиж, здоров абу. Тэнад пи Иван». (Бергӧдӧ письмӧсӧ увлань юрӧн.) А гашкӧ, татчӧ ещӧ мыйкӧ гижӧма? (Видзӧдлӧ югыд водзын.) Нинӧм, буракӧ, сэсся абу. Позьӧ сетны. (Тубрасысь босьтӧ пара белье, дыр видлалӧ. Сэсся няньсӧ да письмӧсӧ тубыртӧ белье пытшкас, мунӧ ӧдзӧс дорӧ, восьтӧ ыджыд ключӧн.) Лыюров! Тэд передача писяньыд! Босьт!
Пукалысьяс ставӧн нимкодя чеччӧны, Лыюров ӧдйӧ босьтӧ передача, локтӧ став дінӧ, лыддьӧ письмӧ. Надзиратель недыр видзӧдӧ розьӧд, сэсся бӧр пуксьӧ местаас, куритӧ папироссӧ.
ЛЫЮРОВ. Ай да Иванушко. Абу вунӧдӧма, корсьӧма. (Радысла сёрнитныс оз вермы, кутлӧ и окалӧ письмӧсӧ.) А кӧнӧсь нӧ мукӧдыс? Мый нин кӧні вӧчсьӧ? Ӧти кыв абу гижӧма. Кӧнкӧ, оз лэдзны. Час нӧ гӧсьнечсӧ юкам да сёям. Пуртыд абу вундыштныд, а чегъялӧмӧн оз ло ӧтыжда торъясыс.
КУЗЬМА. Аддзӧмыд тай мыйысь шогсьыны. Чег.
ЛЫЮРОВ. Чегны, тыдалӧ, лоӧ. (Ньӧжйӧникӧн чегӧ. Нянь пытшкас шӧрвыяс письмӧ. Лыюров ӧдйӧ разьӧ да лыддьӧ, шӧпкӧмӧн моз.)
«Дона бать. Тэнӧ арестуйтӧмсянь ме пыр на олі казакын Кирӧ Опӧ ордын. Зэв сьӧкыд вӧлі. Уна нӧйтӧм лои терпитны Кирӧ Опӧсянь. Тэ кӧнкӧ он на тӧд, а миянӧс суис ыджыд шог: мамӧ кулі, а сы бӧрын и Анук кувсис...» (Лыддигас Лыюров пыр вежсьӧ чужӧм вылас, гӧлӧсыс дрӧжжитны кутӧ, а бӧръя кывъяс шуӧм бӧрас письмӧыс усьӧ кисьыс. Лыюров ёна переживайтӧ. Ставӧн бура дыр чӧв олӧны. Сэсся Кузьма заводитӧ лыддьыны водзӧ, аслыс моз.)
КУЗЬМА. «Ме коли ӧтнам. Керканымӧс Опӧ босьтіс уджйӧзысь да вузаліс. Ме пышйи и сэсь да тані ола ӧні, уджала заводын. Батьӧ, эн шогсьы. Ставсьыс вештам!»
ПЕТРОВ (недыр чӧв олӧм бӧрын сувтӧ, зёлькнитӧ чепнас, кулаксӧ лэптӧмӧн). Правильнӧ, шогсьыны оз ков. Усьӧны эсійӧ чепъясыс! Рабочӧйлӧн гадя киыс шыбитас капиталлысь властьсӧ! Пролетарскӧй революция победитас! (Ичӧтик кост бӧрын заводитӧ сьывны):
«Смело, товарищи, в ногу,
Духом окрепнем в борьбе» да с.в.
Лыюров да Кузьма тшӧтш сувтӧны. Сьылӧмыс пыр гораммӧ.
НАДЗИРАТЕЛЬ (чеччыштӧ пызан сайсьыс. Зымӧдӧ ӧдзӧсӧ). Ланьт! Карцер! (Восьтӧ ключӧн ӧдзӧс томансӧ.) Ланьтӧй! Марш карцерӧ! (Ывласянь кылӧ сьылӧм.)
«Долго в цепях нас держали,
Долго нас голод томил,
Чёрные дни миновали,
Час искупленья пробил».
Надзиратель синъяссӧ таращитӧмӧн кывзӧ. Коридорсянь кылӧ «Ура!» Сэсся котӧрӧн пырӧны винтовкаа рабочӧйяс, медводзын Иван, киас гӧрд знамя. Надзиратель повзьӧ да чепӧсйӧ камера пытшкӧ, веськыда нар улӧ. Пукалысьяс петӧны. Иван уськӧдчӧ Лыюров дінӧ.
ИВАН. Батьӧ!
ЛЫЮРОВ. Иван!
Пукалысьяс окасьӧны рабочӧйяскӧд, ньӧжйӧникӧн петӧны коридор кузя тюрьмаысь. Коридорын зык лӧньӧм бӧрын надзиратель бауӧн петӧ койка улысь, синъясыс кольча кодьӧсь.
НАДЗИРАТЕЛЬ. Воис, буракӧ, революцияыд! Пом воис! И кутшӧм ӧдйӧ!
Сэки жӧ Тямӧ да Давид рабочӧйяскӧд вайӧдӧны тюрьмаӧ Кирӧ Опӧӧс, индӧны камераӧ.
ТЯМӦ. Дыр нин тэ миянлысь вир юин! Ноко, пырав эстчӧ, а водзӧ видзӧдлам...
Кирӧ Опӧ камера шӧрӧ сувтӧ, видзӧдлӧ ӧшинь решётка вылӧ, шамыртӧ тошсӧ да ньӧжйӧникӧн шылькнитӧ веськыда улӧ, а оз нин ӧтмӧдарӧ.
Занавес.
Пом.
