ӦТКА ПИ

Дзимбырӧн мыськалӧм важыник керка джоджӧд тюръялӧ-котралӧ Ваньӧ, Паньӧ Микуллӧн ӧтка пиыс, вердысь-удысьыс.

Паньӧ Микул гозъя радлӧны, нимкодясьӧны пиныс вылӧ, радейтӧны сійӧс кыдзи кужӧны, лелькуйтӧны кыдзи вермӧны, дӧзьӧритӧны быд ногыс, кыдзи позьӧ дӧзьӧритны бур мам-батьлы муса, дона кагаӧс. Микул гозъя ӧти лёк ёрччан кыв оз шулыны Ваньӧ дырйи, мед оз велав сійӧ ёрччыны, непӧштӧ асьсӧ, Ваньӧӧс, кыдзкӧ видны ли, лёк кывйӧн кыдзкӧ шуны ли. Гыжъя печикӧн Ваньӧӧс оз вӧрзьӧдлы батьыс, шочиника ньӧрйӧн нӧйтӧмыс кындзи весиг оз мургы сы дырйи, оз нин эськӧ лешкы ни матькы да, а мамыс пыр моздорас вӧдитӧ Ваньӧӧс, «пӧльыштӧм вылӧ» пуксьӧдӧ, весиг оз нин Ваньӧӧн шу, а Ванюкӧн ыдждӧдлӧ. Сёйны пуксигӧн Ванюкӧс мамыс юрӧдыс шыльӧдӧмӧн пуксьӧдӧ, чеччӧм бӧрас зэв топыда кутыштлӧ, а небыд гӧн перина вылӧ водтӧдігӧн пыр зэв небыдика да меліа топӧдігтырйи чурскӧдӧ-окалӧ Ванюклысь чужӧмсӧ и, вомсӧ и, юрсӧ и, весиг мукӧддырйи коксӧ на окавлӧ, некыдз нин сэсся оз куж радейтныс да. Веськыда кӧ шуны — таысь ёна радейтныд оз и позь сэсся некыдз, некутшӧм мам оз вермы Марьяысь ёна радейтны да старайтны ассьыс писӧ. А Марьялӧн радейтӧм вылӧ шензьыны бара жӧ оз позь. Ӧд сизим во чӧж сійӧ кевмис, сизим во чӧж корис енлысь, мед сійӧ сетас пиӧс ли, нылӧс ли.

Бӧръя каднас Марья оз нин вӧлі надейтчы кага лоӧм вылас, весиг мужик вылас нин дӧзмыштлӧкодь вӧлі кага лотӧмсьыс.

Микул гозъя, позьӧ шуны, лӧсьыда олӧны. Ачыс тай, Микулыс, шулывлӧ, нажӧткатор кӧ вӧчыштлас, слабӧг пӧ, бара на олыштам, енмыд сетыштіс да... Дерт, эськӧ важӧнсӧ бать дінсьыс юксьӧм бӧрын, быдсямаыс жӧ вӧвлі да, мукӧддырйиыс тшыг нисьӧ пӧтӧсь, пася нисьӧ пасьтӧмӧсь жӧ вӧвліны, да сійӧ ӧд кольӧма нин. Ӧні судзсьӧмӧн олӧны, кык мӧс дай вӧв видзӧны, подулас нӧшта кукань на эм. Куим мортыдлы сійӧ абу нин этша, йӧв-выйсьыд он нин орлыв.

Татшӧм овмӧс чукӧртӧмсӧ Микул гозъя пыр шуӧны, ен пӧ сетіс, либӧ — ен пӧ тай со отсаліс, а кор во вит-квайт сайын вӧв кулі да мӧссӧ ош сёйліс — бара жӧ Микул вӧлі шуӧ, ен пӧ сетліс да ен и босьтіс. Марьюк пӧ, эн бӧрд, грекӧ вӧян.

Ванюклы неважӧн тыри вит арӧс. Вира чужӧма, гӧгрӧсӧн шырӧм сьӧдов юрсиа, яякодь детина. Ӧні сійӧ мышку вылас палскӧма мамыслысь сьӧд дора еджыд чышъянсӧ ризі пыдди, водзладорас ӧшӧдӧма пелькиник ки чышкӧд, шӧри кусыньтӧмӧн, да ворсӧ попӧн, сьылӧ пыскылякодь кывнас дзуртан улӧс дорӧ сувтӧмӧн «Алилуйя» да «Богородица». Улӧссӧ Ванюк вевттьӧма руд шалльӧн да вылас сакарнича пуктӧма, дари доз пыдди, сэсся пу крест да «часослов» Евангелльӧ пыдди. «Алилуйя»-сӧ сьывны Ванюк помӧдзыс кужӧ, а «Богородицасӧ» оз, да пыр юасьӧ батьыслысь:

— Сэсся нӧ, батюшко, кыдзи? Вунӧма тай нӧ... вай висьтав...

Микул зэв старатлива велӧдас писӧ. Аслыс зэв долыд. Кыдз нӧ абу долыд? Со ӧд, Ваньӧлы вит арӧс на и эм, а кужӧ нин юрбитны зэв лӧсьыда, тшӧктывтӧг нин рыт и асыв, сёйтӧдз и сёйӧм бӧрын юрбитӧ, молитва нин кужыштӧ и. Асьсӧ, Микулӧс, тадз жӧ велӧдлывліс пӧльыс, а оз кӧ вӧлі сяммы, юрӧйӧдыс на тогӧдлас и быдӧн вӧлі, а тайӧ нӧйттӧг велалӧ. Дерт, эськӧ, уна молитваӧ кӧсйывліс Микул писӧ велӧдны. Сӧмын унасӧ ачыс оз куж. Ӧтиторйысь сӧмын дӧзмӧкодь Микул пиыс вылӧ. Ичӧтик на и эм, а быдтор юасьӧ, грекӧвӧйтӧ батьсӧ. Тӧндзи коркӧ вӧлі юалӧ, мыйла нӧ пӧ енмыс оз усь енэжсьыс да кыдзи пӧ сэтчӧ кайис сійӧ, ме нӧ тай ог вермы сэтчӧ кайныс. Мый нӧ пӧ сэсся сёйӧ сэні, кутшӧм вольпась вылын пӧ узьлӧ да кодкӧд, мамыскӧд али оз, юрбитӧ оз пӧ да. Дерт, таысь лоӧ Микуллы дӧзмыштныд. Позьӧ ӧмӧй нӧ ен йылысь тадзи сёрнитны, сійӧ ӧд зэв ыджыд грек. Коркӧ важӧн, том дырйиыс на, шуліс Микуллы поп батюшко, унатӧ пӧ тӧдныд оз позь, грек пӧ. Тадз жӧ, дерт, висьталіс сійӧ и Ванюклы. Тӧдӧ кӧ вӧлі Микул, эськӧ и мӧд ногӧн, гашкӧ, висьталіс, да оз тай вот тӧд-а.

Ньӧрйӧн велӧдӧм пыдди Ванюкӧс мӧд ногӧн батьыс велӧдӧ. Дышӧдчыны кӧ кутас Ванюк юрбитӧмысь либӧ молитва велӧдӧмысь — пыр стращайтӧ-повзьӧдлӧ сійӧс сюра мутиясӧн да бубуляясӧн. Сійӧ повзьӧдлӧмсяньыс Ванюк зэв ёна кутіс гажтӧмтчыны, керкаӧ оз кольччы ни ывлаӧ оз пет ӧтнасӧн — да мый нӧ керан. Микул тай нӧ ачыс ӧні на гажтӧмтчӧ, да кыдзкӧ олӧ. Гажтӧмтчысьыд ӧд абу ӧтнас сійӧ, вель тай унаӧн эмӧсь.

Ванюк быд кыв веритӧ бать-мамыслысь, ичӧт улысь зэв лӧсьыда кывзӧ налысь висьталӧмъяссӧ. Медся нин ен йывсьыд да святӧйяс йывсьыд висьталӧмыс вӧлі кажитчӧ Ванюклы. Висьталӧмъясыс Ванюклы сьӧлӧмӧдзыс йиджӧны, юр вемӧдзыс мӧрччӧны вунлытӧм вылӧ, сӧмын сійӧ пыр на оз тӧд, кыдзи енмыс олӧ да мыйджык сёйӧ. А тӧдны сійӧ оз позь — грек.

* * *

Лунъяс пыр вежласьӧны ӧта-мӧдыскӧд, вежонъяс кольӧны бӧрӧ, а олӧмыс пыр исковтӧ, визувтӧ водзӧ, дугдывтӧг уджалӧ ассьыс уджсӧ. Лунъяс вежласьӧмыскӧд тшӧтш вежласьӧ олӧмыс, кадыскӧд тшӧтш бӧрӧ кольӧны пӧрысьяс, кулӧны, гуӧ пырӧны. Сэк кості том йӧзыс йывмӧ, содӧ, быдмӧ, ёнмӧ, водзӧ мунӧ. Со мыйта выль йӧз дзользьӧны-ворсӧны школа пытшкын урӧк костын, дашкӧ, ветымын морт, ставыс шег кодь посни, ар сизим-кӧкъямысаӧсь. Найӧ йирзьӧны-ворсӧны быд ногыс: тойласьӧмӧн, чужъясьӧмӧн, конъясьӧмӧн, а кор скӧрмасны — кучкасьӧмӧн ворсӧны. Сы бӧрын унаӧн бӧрдлӧны, уналӧн нырсьыныс петлывлӧ вир, ӧткымынлӧн дӧрӧмныс косясьлӧ, а кодсюрӧлы лолывлӧ час-мӧдӧдз пельӧсын пидзӧс вылас сулавны. Пидзӧс улас мукӧддырйи нӧшта дзимбыр на овлӧ, вирӧдз розьӧдлӧ яйтӧ. Либӧ овлывлӧ и сідзи: коляс велӧдысьыд рытбыд кежлӧ школаад сёйтӧг пукавны да и зутшвидз сэні бӧрдігтырйи. Коркӧ ӧтчыд Ванюк, Паньӧ Микуллӧн, молитвасӧ эз куж книга вылӧ видзӧдтӧгыс лыддьыныс, да Закар поп сійӧс рытӧдзыс сулӧдіс дзимбыра джодж вылын, а аскинас Ванюкӧс мамыслы молитваястӧ дыша велӧдӧмсьыд висьталӧма, да батьыс мам висьталӧм бӧрас Ванюкӧс кӧмӧдіс визя гачӧн. Ёна и горзіс Ванюк кузь летороснад нӧйтігӧн, кусіньмунлас вӧлі леторосыс моз жӧ, кор батьыс швучкӧбтас сійӧс бӧк кузяыс. А ӧні, нӧйтӧм бӧрад, Ванюк молитваяс сӧмын и велӧдӧ, мукӧдпӧлӧс книгаяс зэв шоча аддзывлан сы киысь. Ванюкысь бура молитва кужысьыд ӧні некод абу. Учительыс вӧлі бара кӧсйӧ Ванюк вылӧ батьыслы норасьны, да поп-батюшко эз лэдз, шуӧ, молитвасӧ кӧ пӧ кужӧ, сэсся нинӧм оз и ков, а ӧтчыд велӧдысьыс вӧлі Ванюкӧс кольӧма рыт кежлӧ сёйтӧг школаас пукавны урӧк кужтӧмсьыс жӧ, да попыс ачыс лэдзис, видіс на нӧшта велӧдысьсӧ, а Ванюкӧс кырлӧс вылӧ сьывны тшӧтш босьтіс. Ванюк мӧд во велӧдчӧ школаын. Колян вося поланлуныс сылӧн вунӧма нин, ӧні зэв турӧб детина лоӧма, синкымув кӧ сюрас кодкӧ, пыр и саныштас чорыд кулакнас. Ичӧтдырся, куканьлӧн кодь рамлунсьыс сылӧн дукыс нин абу кольӧма. Сійӧ кадсьыс Ванюк пытшкӧ кольӧма сӧмын гажтӧмтчӧмыс да енмысь полӧмыс. Нёль вонад дзикӧдз вежсьӧма сійӧ. Сӧмын пыр на оз тӧд, век на некод эз висьтав, кыдзи енмыс енэжас олӧ.

Звӧнитӧм бӧрын челядь ыджыд зыкӧн уськӧдчисны классӧ, пуксялісны да кутісны виччысьны. Недыр мысти ӧдзӧс воссис, да порог сайсянь тыдовтчис дзор тошка, сьӧд паськӧма, пратьӧсь юрсиа Закар поп. Челядьяс быттьӧ пружина йылынӧсь — брун сувтісны, копыртлісны юрнысӧ «драствуйте» чарӧстігмоз, сэсся Закар батюшко тшӧктӧм бӧрын бӧр пуксялісны. Закар тапиктіс пызан дорӧ, пуксис сюра улӧс вылӧ, кутіс синкым пырыс видзӧдны школьникъяс вылӧ нырсӧ кӧрыштӧмӧн, сэсся юалӧ Ванюклысь, кисӧ мыйлакӧ вылӧ чургӧдӧма сійӧ да:

— Мый нӧ, чадӧ, колӧ тэд?..

Ванюк сувтіс да полігтырйимоз юалӧ:

— Кыдзи нӧ, Закар батюшко, енмыс сёйтӧгыс енэжас олӧ?.. Кыдзи нӧ сэтчӧ кайӧма сійӧ?..

— Гажтӧм абу нӧ сылы сэні... — содтіс кодкӧ мӧд да зэв ӧдйӧ орӧдіс ассьыс юалӧмсӧ, Закарлысь вом векыштӧмсӧ да синкым ӧшӧдӧмсӧ аддзис да.

Закар зымгис яя кулакнас пызанӧ да чорыда вундіс:

— Код тіянӧс велӧдіс татшӧм сёрниас?..

Сэсся недыр мысти раммӧмӧнджык шуӧ — грек пӧ унатӧ тӧдны, енмыд пӧ дӧзмас. Сэсся дыр на татшӧм руӧн жӧ мыйсюрӧ висьтавліс челядьлы.

Ванюклы бара на эз висьтавны, мый вӧлі колӧ сылы, а та бӧрын сэсся и нэмнас некодлысь нинӧм эз юавлы та йылысь.

* * *

Сизим сыв судта, буждӧм кыркӧтш пӧлӧн шыльыда визувтӧ Печера ю, вой саридзӧ кисьтӧ ассьыс югыд васӧ. Енэжсьыс кымӧрыс ыджыд рӧмпӧштанын моз тыдалӧ паськыд ва пыдӧсас. Ывлаыс ты ва кодь лӧнь.

Тувсов войыс югыд да шоныд. Сынӧдыс ымралӧ льӧм пу дзоридз дукӧн, тыртӧ морӧссӧ Ваньӧлысь. Сійӧ пуксьӧма кыркӧтш йылӧ, войпукӧм бӧрын локтӧма да ваыс моз жӧ ёна мыйкӧ мӧвпалӧ, арталӧ, веситӧ юрас.

Талун Ваньӧ тайӧ кыркӧтш йылас локтіс лолыштны да ас кежын мыйсюрӧ мӧвпыштны. Ваньӧ зэв ёна радейтӧ ас кежас олыштны, медся нин татшӧм тувсов войяснад. Ӧні сійӧ ёна нин вежсьӧма, кызь арӧс нин сылы тырӧма. Сійӧ ыджыдкодь тушаа, паськыд пельпомъяса, быдлаті снажен — зэв ён морт лоӧма. Нывъяслы збыльвылӧ кажитчӧ сылӧн вира гӧгрӧс чужӧмыс, сьӧд синкымъясыс да веськыд нырыс. А аслыс, Ваньӧлы, некод сьӧлӧм вылас оз во сиктсьыс, некод дінӧ прамӧя оз сибав, некутшӧм нывкӧд на йитчыны оз вермы. Ваньӧ юрын пыр на мӧд мӧвпъяс муткылясьӧны, пыр на оз тӧд, век на оз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ олӧмыс, век на оз аддзы олӧмыслысь веськыд туйсӧ. Быдлаын сылы паныдасьӧ пемыд, няйт, гудыр, а мукӧдлаас и пеж олӧм, ӧти югӧр оз дзурвидз некутшӧм щелльӧд югыд олӧмсьыс. А код тӧдас, гашкӧ, и абу сэтшӧмыс да? Гашкӧ, свет вылас на весиг эз чуж бур, сӧстӧм олӧм лӧсьӧдысьыс да? Ваньӧлӧн сиктын тай некод прамӧй веськыд морт абу-а. Шуӧны эськӧ прамӧйӧн сиктса мужикъяс Вась Тима Сандрӧӧс, зэв пӧ тӧлка морт сійӧ быд ногӧн: быд праздник вичкоӧ ветлӧ (а сійӧ Ваньӧлы, сьӧлӧмсянь ентӧ эскысьыдлы, медыджыдторйыс), милӧстина сетӧ корысьяслы, оз гусясь, оз ёрччы, оз тышкась, вина оз ю, сӧмын гӧтырсӧ зэв частӧ нӧйтлӧ, ӧдва нин, коньӧрлӧн, лыыс да кучикыс кольӧма, став яйсӧ нин сылысь вильӧдӧма лёк мужикыд. Позьӧ оз нӧ тайӧс тӧлканас да прамӧйнас шуныс? Оз! Ваньӧ синнас оз вермы видзӧдны бабаясӧс кедзовтысьястӧ, пон туйӧ найӧс пуктысьястӧ.

Сэсся кодсюрӧ прамӧйӧн шуӧны Йигӧ Ӧльӧксанӧс. Зэв бур морт пӧ сійӧ. Дерт, эськӧ, унаӧн жӧ видӧны сійӧс да. Тӧвартӧ пӧ мыйта колӧ да кутшӧм колӧ сетӧ уджӧн, ньӧтчыд пӧ оз йӧрт. Зачастӧ пӧ сы ордӧ лавкаад локтан да тшайӧн юкталӧ тэнӧ, век пӧ гӧсьт сы ордын. А кыдз нӧ эськӧ сійӧ озырмис? Во кызь сайын кымын на ӧд набӧрушкаӧн ветлывліс ачыс. Гашкӧ нӧ, удж помысь та ыджда лавкасӧ лӧсьӧдіс да куим керкасӧ вӧчис да? Эз. Ваньӧ тӧдӧ нин, кыдзи сійӧ озырмӧма, кытысь шедӧма сылы озырлуныс. Йигӧ Ӧльӧксан первойсӧ вӧлі зэв уна сьӧм гусялӧма шердінса ӧти купеч довереннӧйлысь да сы вылӧ и лавкасӧ восьтӧма, а бӧрвылас тӧварсӧ куим донӧн вузавліс да донтӧм донӧн йӧзсӧ зэв ёна уджӧдліс. Таысь омӧль мортыд некод нин, буракӧ, абу. Ваньӧ бара гудыртіс юрсӧ да тӧд вылас воис ӧнтая зонъяскӧд сёрнитӧмыс. Ӧнтай Мишка Гриш со мый висьталіс зончукӧрлы: «Сектантъяслӧн попныс, Пиларет, колян тӧв пыртӧма юкмӧсын Рӧдьӧ пиӧс, висьӧ вӧлӧм сійӧ да. Юкмӧсас бура дыр видзӧм бӧрын сійӧс катӧдӧмаӧсь сарайӧ да водтӧдӧмаӧсь войков кежлӧ, мед пӧ чистӧймас грекъяссьыс. Аскинас каясны сараяд видлыны, да збыльысь сійӧ чистӧймӧма, бумага кодь лоӧма, таркакылӧ кын... а пыртӧм пыддиыс Пиларетыд джын овмӧссӧ сылысь босьтӧма аслыс...».

Кыдз нӧ тайӧс шуан прамӧйнад, морт виысьтӧ? Либӧ вичкоса поптӧ кӧть босьтан. Век бура овны велӧдӧ, а ачыс юӧ, быд вой картіасьӧ, во-мӧд сайын вӧлі ӧти том нылӧс мырдӧналӧма. Мыйла нӧ сійӧ ачыс оз пов грексьыс? Али сылы да мукӧд озыръясыслы абу грекыс?

Ок, эськӧ, кодкӧ кӧ Ваньӧлы висьталас та йылысь ставсӧ, кодкӧ кӧ висьталас сылы олӧм йывсьыс! Джын овмӧссӧ эськӧ сетіс сылы Ваньӧ. Сӧмын сэтшӧм мортыс, буракӧ, абу.

Юрсӧ копыртыштӧмӧн, дӧзмӧмкодьпырысь Ваньӧ чеччис кыркӧтш йылысь да довгис гортланьӧ.

Чукильӧсь уличаа сикт кузя зёлькакылӧны кӧлӧкӧла вӧлаяс, кымӧр моз кыпӧдӧны туй вывсьыс бус кодь лымсӧ. Мегыръясӧ ӧшлӧм уна сикас лентаясыс летӧны, кыдз тай визув ваын ватурун нюклясьӧ — тірӧ налим бӧж моз. Корадоддьын пукалысь том йӧзлӧн сідзжӧ пӧртмасьӧмӧн летӧны шапкаясаныс сутшйӧдлӧм лентаясыс. Пукалысьяс вира чужӧмаӧсь, ус ни тош, лазгӧдчӧм синмаӧсь, гажаа гирзьӧны-сералӧны — ставныс кодӧсь. Тайӧ рекрутъяс гуляйтӧны медбӧръясӧ, шогнысӧ юӧмӧн пальӧдӧны, сарлы «верой и правдой» служитны мунны кӧсйӧны да. Рекрутъяс костын додь мышвылас лэдзчысьӧмӧн пукалӧ Ваньӧ да тшӧтш отсалӧ ёртъясыслы сьывныс да серавныс. Эрд вывсянь видзӧдігад — рекрутъяс ставныс сьылӧны, гажӧдчӧны, сералӧны, ставныслы долыд, а пытшканыс кӧ видзӧдлан — быдӧнлӧн ӧти мӧвп: кыдз эськӧ мынтӧдчыны сарлы служитӧмысь.

Ваньӧ сӧмын ӧтнас оз лысьт тадзтӧ мӧвпавныд, грекысь полӧ да. Сылӧн вӧлі урчитӧма аслыс, сарсӧ нӧ ен пуктӧма да быть пӧ сылы служит да синтӧ моз жӧ видз сійӧс. Тайӧ мӧвпъяснас Ваньӧ воліс призыв вылӧ да сійӧн жӧ и салдатас муніс. Салдатын олігӧн Ваньӧ зэв шоча вӧлі ветлывлӧ ыджыд кар вылӧ, зэв омӧля талявліс сэсь из пыдӧса паськыд уличаяссӧ; вичкоӧ сӧмын быд праздник вӧлі ветлӧ.

Быд сьӧкыдторсӧ Ваньӧ вӧлі паныд кыв шутӧг терпитӧ: видӧмсӧ и, нӧйтӧмсӧ и, узьтӧмсӧ и, тшыгъялӧмсӧ и, кынмӧмсӧ и тойӧссьӧмсӧ.

Ӧтчыд ёртыскӧд гуляйтігӧн Ваньӧ кывліс рабочӧйлысь висьтасьӧм. Сійӧ шуис висьталігас, енмыд пӧ абу, сійӧс пӧ озыр йӧз лӧсьӧдлӧмаӧсь гӧль йӧзӧс нартитӧм понда, да ёна и скӧрмис сы вылӧ Ваньӧ. Дерт, бара, матынджык кӧ вӧлі висьталысьыс, пель бокас сылы шлочкӧбтіс ыджыд кулакнас, сӧмын йӧз пырсяыс эз вермы матӧстчыныыс сы дінӧ. Татшӧм кывъяссӧ Ваньӧ первой на талун кыліс да войбыд эз узь, войбыд сійӧ пельын тіньгис висьталӧмыс, войбыд та йылысь мӧвпъясыс кунсук пельса моз пуисны сійӧ юрын.

Сы бӧрын мыйкӧдыра мысти ӧти асывводзӧ казармаын мыйкӧ зэв ёна шызисны, быд бокын шышӧдчӧны, весиг стенъясыс тшӧтш варовитӧны:

— Вой-на... немеч уськӧдчӧма Россия вылӧ...

Петкӧдісны ставнысӧ ывлаӧ, бура дыр мунісны да сувтісны ыджыд пласт вылӧ:

— Паки и паки... — кыліс «батюшколӧн» гӧлӧс.

Ставныс шапкатӧмӧсь, сьӧлӧмсяньныс клонгӧны пидзӧсчань вылын, быттьӧ руд турунысь вӧчӧм сусланъяс, сярвидзӧны орччӧн руд шынеля салдатъяс. Салдатъяс водзвылын, шпориясӧн зёлькӧдчигтырйи, вальмасьӧ ӧти-мӧд кок вылас бӧчка кодь кыз офицер, кузь усъяссӧ гартігтырйи. Неылын сэтшӧм жӧ брынвидзӧ-сулалӧ мӧд.

Ваньӧлы пыдӧдз мӧрччис поплӧн проповедьын висьталӧм кывъясыс: «врага покори, убий». Проповедяс жӧ поп шуис, енмыд пӧ отсалас немечьясӧс вермыны да тіянӧс пӧ биысь и ваысь видзас...

Молебен бӧрын Ваньӧясӧс первой поездын, а сэсся подӧн нуӧдісны позиция вылӧ медводзӧ, йӧртісны окопъясӧ. Ваньӧлӧн первойсӧ кынмывліс сьӧлӧмыс, весиг лыйныс оз вӧлі сяммы полӧмысла. Пельясыс сылӧн дзик тупкысисны винтовка трачкӧдчӧм, пулемёт таркӧдӧм да пушка грымгӧм шысьыс. Посньыдик пуляясыс сідзи и дзивкйӧдлӧны юр весьттіыс, снарадъясыс муркйӧдлӧмӧн клопйӧдлӧны-потласьӧны да резӧны кӧрт зэрӧн. Снарад потӧмсьыс муыс дрӧгмунлӧ; сынӧдыс тіралӧ, тырӧ тшынӧн, нинӧм он аддзы...

Недыр лыйсьӧм бӧрын ротаса командирыс горӧдіс: «Нас-туу-па-ать!.. Выходи из окопов!..».

Бырспетісны салдатъяс окопъясысь, гӧрбыльтчыштӧмӧн котӧртісны водзӧ «ура» горзігтырйи. Немеч пыр ӧтарӧ ӧддзӧдӧ лыйсьӧмсӧ, сідзи и резӧ пуляяснас, шырзьӧ роч салдатъясӧс, быттьӧ конъявлӧ котӧртігкостіныс. Ваньӧлӧн друг лядьвейыс чӧсмолтіс, сэсся пӧся визьнитіс, да Ваньӧ уси, чеччыны оз вермы.

Роч салдатъяс пыр шочмӧны, гежӧсмӧны, а сэсся кутісны пышйыны бӧр. Ваньӧӧс куйлан колисны... Сюри пленӧ... Веськалі больничаӧ.

Ваньӧ во гӧгӧр оліс пленын, уджаліс ӧти помещик ордын, кужӧ нин сёрнитны на ногӧн.

Ӧтчыд сійӧ муніс найӧ вичкоӧ. Сэні попыс буретш проповедь висьтавны заводитӧма да роч поп моз жӧ шуӧ ратникъяслы: «Врага покори, убий», ен пӧ отсалас тіянлы рочьясӧс вермыны, видзас тіянӧс биысь и ваысь. Ваньӧлы эз кажитчы рочьясӧс вермӧм йывсьыд сёрниыс да бӧр петіс, а мунігас мӧвпавны кутіс:

— Мыйла нӧ тайӧяс енмыслысь отсӧгсӧ корӧны?.. Кыдз нӧ кыкӧс, рочӧс да немечӧс, вермас отсавны. Кыкӧс отсалӧм дорсьыд, кык бана шаньга моз олӧмсьыд, йӧзтӧ шырзьӧм дорсьыд кӧ войнасӧ дзикӧдз бырӧдас, бурджык лоӧ, дзонь во саяс нин ӧд пурсьӧны, гӧль йӧзыдлысь вирсӧ кисьтӧны, а озырджыкъясыд пыр вина юӧны да гажӧдчӧмӧн олӧны... Сэсся тай нӧ заповедяд гижӧма «не убий» пӧ, а татчӧс попъясыс и миян попъяс кыкнанныс вины тшӧктӧны... Ӧдвакӧ, тыдалӧ, енмыд эм...

Машинаясӧн нянь идралігӧн эськӧ ӧти немеч шуліс жӧ, ачыд кӧ пӧ ёнджыка мырсян да наука серти уджалан — некутшӧм ен пӧ оз ков сэк, сӧмын Ваньӧ эз прамӧя кывзыв татшӧм сёрниястӧ. А ӧні каитчӧ кывзытӧмсьыс.

Ӧні Ваньӧӧс унаысь позьӧ аддзыны пленнӧйяс костысь сёрни да книга лыддьӧмъяс кывзӧмӧн, медся нин сылы кажитчӧ вӧлі ен йылысь, му йылысь да морт лоӧм йылысь сёрнитӧмъяс. Ӧні Ваньӧ ачыс нин мӧвпыштлӧ, гашкӧ пӧ, збыльысь енмыд абу да, мыйкӧ пӧ тай местаыс сылы овныс некытчӧ эз кут кольны-а. Енэжад сынӧдыс лыда километр судта сӧмын, а водзас нинӧм абу да, дерт нин, оз вермы сэн овныд...

Революция бӧрын гортӧ локтігас Ваньӧ веськаліс ӧти вичкоӧ. Сэні буретш вӧлі восьтӧмаӧсь да мощи видлалӧны. Ваньӧ аслас синмӧн видзӧдіс, кыдзи святӧй мощи зарни паськӧм пытшкысь уна сикас лыторъяс, сісь пу торъяс, ватаяс да уна мукӧд шылльӧ-мылльӧ перъялісны.

Мӧд карын Ваньӧ аслас синмӧн жӧ аддзыліс, кыдзи кӧлӧкӧльнясянь поп чукӧр лыйлӧны вӧлі пулемётъясӧн рабочӧйяссӧ, ачыс муртса тшӧтш сэтчӧ эз сюр...

* * *

Гражданскӧй война помасьӧм бӧрын Ваньӧ олӧ гортас, уджалӧ-мырсьӧ видз-му дорын агрономъяс индалӧм серти, Коммунаӧ котыртчӧмӧн. Ӧні Коммуна му вылын жургӧ трактор, уджалӧны машинаясӧн. Джын сиктыс нин регыд лоӧ Коммунаын. Енлы эскӧмысь Ваньӧ пытшкӧ весиг бусыс нин абу кольӧма. Ас выннаныс, наука серти найӧ выль ӧтувъя югыд олӧм дорӧны, социализмӧ мунӧны.