ЧАКОТКА ЙЫЛЫСЬ
(Деревняса дядьӧяслы да тьӧткаяслы)
Быд морт кывліс чакотка висьӧм йылысь. Быдӧн тӧдӧны — чакотка помысь зэв уна йӧз кулӧ, чакотка вермӧ вуджны мӧд мортлы, вермӧ висьмӧдны быдӧнӧс: посни челядьӧс, верстьӧ йӧзӧс.
Позьӧ веськыда шуны — чакотка кӧ эз вӧв, мортлӧн эз вӧв джын шогыс. Быдлаын висьӧны тайӧ висьӧмӧн: ӧти местаын унджык висьӧ, мӧдлаын этшаджык. Босьтам кӧть Англияӧс. Сэні Лондонас (столича) дас сюрс морт пытшкысь чакотка помысь кулӧма 1851 восянь 1860 воӧдз 28 морт, 1871 восянь 1880 воӧдз 25 морт. Францияын дас сюрс морт пытшкысь кулӧма 1888 воын 42 морт, 1918 воын 29 морт.
Став государствоас чакоткаысь кулӧма:
| 1838 восянь 1840 воӧдз | 40 морт быд воын. |
| 1845 „ 1850 „ | 27 „ |
| 1876 „ 1880 „ | 20 „ |
Миян Россияын 1913 воын статистика серти быд дас сюрс морт вылӧ вӧлі лыддьӧны чакоткаӧн кулӧм йӧзӧс:
Ленинградын — 28 морт,
Мӧскуаын — 23 морт,
Варшаваын — 23 морт,
Одессаын — 19 морт.
Артыштам кӧ ставсӧ, мыйта кулӧмаӧсь му вылас чакотка помысь, аддзам — тайӧ висьӧм вылӧ усьӧ кулӧм йӧзыс сизимӧд юкӧн. Европаын быд часын кулӧ чакотка помысь 120 морт. На пытшкысь 60 мортыс воӧ Россия вылӧ. Сідзкӧ Россияын кулӧ чакотка помысь быд минутын ӧти морт.
Германияын быд дас сюрс салдат пытшкысь висьмылӧмаӧсь чакоткаӧн:
1891 воын — 27 морт,
1908 воын — 13 морт.
Бӧръя воас 14 мортӧн висьмылӧма этшаджык.
Австрийскӧй армияын сідзжӧ салдатъяс чакоткаӧн пондісны висьны омӧльджыка: дас сизим воын — 1892 восянь 1909 воӧдз — висьӧм чині нелямын ӧти мортсянь дас квайт мортӧдз быд дас сюрс йӧз вылӧ.
Германскӧй каръясын быд сё сюрс морт пытшкысь 1877 воын вӧлі кулӧ 357 морт, 1904 воын — 191 морт.
Та серти аддзанныд: воысь воӧ чакотка помысь йӧз кулӧны этшаджык. Мый понда?
Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь, чакоткаӧн пӧ йӧз висьӧ медъёна лёк овмӧс понда, велӧдчытӧм понда да сьӧкыд уджысь.
Босьтам бара Англияса статистика. Ӧти сюрс кулӧм йӧз пиысь кулӧмаӧсь чакоткаӧн:
Руда перйысьяс .... 816 морт (медуна)
Трактирса прислугаяс .... 543 морт
Сийӧс-завод вӧчысьяс .... 316 морт
Трактир кутысьяс .... 271 морт
Сапӧг вурысьяс .... 271 морт
Парикмахеръяс .... 268 морт
Вурсьысь йӧз .... 248 морт
Прислугаяс .... 239 морт
Докторъяс .... 65 морт
Поп-дяк .... 55 морт
Тайӧ гижӧд вылысь аддзанныд уна сикас уджалысь йӧзӧс: на пиысь кодлыкӧ сюрӧ ёнджыка чорыд бусӧн лолавны (руда перйысьяслы), кодлыкӧ уджалігас морӧсас йиджӧ (сапӧг вурысьяс, вурсьысьяс, гижысьяс), кодікӧ омӧлик комнатаын олӧ да лёк сынӧдӧн лолалӧ (прислуга коддьӧм), кодъяскӧ дӧбельки вина юӧны. Ставныс асьнысӧ водз жугӧдӧны, сы понда кокниа висьмӧны чакоткаӧн. Пемыд керкаын олысьяс торъя нин ёна висьӧны чакотканад. Со кӧть босьтам:
Парижын (Францияын) 1904 воын вӧлі 90.700 керка. Йӧзыс сійӧ воас сэні куліны 101.496 морт. На пытшкысь 38.000 мортыс кулі 5263 керка пытшкысь — коймӧд юкӧныс кымын став кулӧмыслы. 5263 керка письыс джын керкаясас (2112) вӧлі лыддьӧны 11.092 пемыд вежӧс (комната). Став олысьыс 5263 керка пытшкас вӧлі 426.676 морт. Сідзкӧ быд дас сюрс морт вылӧ усьӧ 81 кулӧм морт, став Парижас — 44 кулӧм морт.
Чакоткаӧн йӧз висьӧны нэмсяньыс нин. Прамӧйджыкасӧ сійӧ висьӧм йылысь сӧмын вермисны тӧдны 1882 восянь, кор немецкӧй доктор Кох аддзис ичӧтик микробӧс. Сійӧ микроб пондаыс и лоӧ тайӧ висьӧмыс. Микробыс роч ногӧн шусьӧ туберкулёзнӧй палочкаӧн. Сійӧ вермӧ висьӧдны морт кындзи мӧсъясӧс дай мукӧд скӧтӧс.
Морт пытшкын палочка вермас лоны быд местаын: пельын, юрын, тыясын, лы пытшкын, суставъясын, сювъясын.
Ты пытшкын палочкаыд овлывлӧ медтшӧкыда. Сы понда зэв уна йӧз кулӧ. Ми ӧні пондам сёрнитны сӧмын та йылысь.
Оз кӧ морт пытшкӧ веськав палочкаыс — чакоткаӧн сійӧ оз и висьмы. Кужӧмӧн позьӧ зэв дыр тайӧ висьӧмкӧд косясьны, весиг мукӧддырйи дзикӧдз бурдны.
Уналы чакоткаӧн висьӧм тӧдса, сы йылысь кузя огӧ сёрнитӧ, сӧмын кыв-мӧд шуа. Медвойдӧр висьысь морт заводитчас дзугыльтчыны, сэсся омӧльджыка пондас сёйны, уджавны, ёна кызӧдны кутас сійӧс: асланым син водзын морт сылӧ, медбӧр вылас кольӧ лы да кучик — сэсся и кулӧ. Зэв ёна велӧдчӧм йӧз корсьӧны, кыдзи эськӧ позьӧ висьӧмсӧ кокньыдджыка бырӧдны, быд ногӧн тӧдмалӧны палочкасӧ — кӧні сійӧ кокниджыка овмӧдчӧ, кӧн ӧдйӧ кулӧ, мыйӧн позьӧ сійӧс вины. Ӧні тайӧ висьӧм йылысь со мый тӧдӧны: палочка вермӧ вуджны быд ног быдӧнлы — кагалы и, гырысьлы и, пӧрысьлы и. Медъёна висьӧны да кулӧны чакоткаӧн посни челядь. Чакоточнӧй морт оланінын эм зэв уна туберкулёзнӧй палочкаыд. Сійӧ вермас быд здукӧ мӧд мортлы вуджны. Палочкаыс зэв ёна полӧ шонді югыдысь да пелька олӧмысь.
Висьысь морт кызӧдігӧн шыжыскӧд тшӧтш петӧ и чакоткаӧн висьмӧдысь палочкаясыд. Найӧ зэв ичӧтикӧсь, позьӧ аддзыны сӧмын ыдждӧдан стеклӧ пыр. Унаӧн висьысьяс сьӧлалӧны вуджан шыжсӧ нинӧм мӧвпышттӧг веськыда джоджӧ. Джоджын шыжыд косьмӧ. Ветлӧдлігӧн косьмӧм шыж таляссьӧ, пӧрӧ посни бусӧ дай кыпӧдчӧ сынӧдӧ. Бусыскӧд тшӧтш кыптӧ и чакоткаӧн висьмӧдысь палочкаыд. Морт лолалігӧн палочка веськалӧ ты пытшкӧ дай мортыд висьмӧ чакоткаӧн. Вермас морт висьмыны нӧшта мӧд ног: кызӧдігӧн висьысьлӧн вомсьыс петӧ зэв посньыдик дуль быг (кор тай несъян да дуль быг петӧ, сідзи жӧ), сынӧдын сійӧ быгйыс ӧшйӧ висьысь гӧгӧр метр кыза кымын, кыдз тай рыт-асылын кӧдзыд ру ӧшалӧ. Быг пытшкад веськалӧ тшӧтш чакотка палочкаыд дай лолалігӧн бара жӧ вермас пырны сынӧдкӧд ты пытшкӧ либӧ пуксьыны вом пытшкӧ. Он кӧ эськӧ матыстчы сэтшӧм куйлысь висьысь дінад, он висьмы, да ӧд ветлӧдлігад керка пытшкын сынӧдыс пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ вӧрӧ, дай сы понда став керка пасьталаыд паськалӧ чакотка палочкаа дуль быгйыс.
Сёрнитігӧн чакоткаӧн висьысь мортлӧн бара жӧ вермас резсьыны дуль быг. Вомгорулӧ, ньӧжйӧник сёрнитігӧн дуль быг медъёна петӧ. Зэв сьӧкыда висьысь йӧзлӧн, кодъяс оз нин вермыны сёрнитны гора, медъёна петӧ дуль быгйыд. Дуль быг кӧ пуксяс кӧлуйяс вылӧ, сэтчӧ косьмӧ, лемасьӧ. Он кӧ ёна вӧрӧшит сэтшӧм кӧлуй, косьмӧм дуль быгйыд оз кӧлуйысь торъяв, кыпты сынӧдӧ. Пондан кӧ кӧлуйсӧ керка пытшкын пыркӧдны, лемасьӧм дуль быгйыд торъялӧ дай веськалӧ сынӧдӧ; лолалігӧн вермас пырны ты пытшкӧ дай висьмӧдны мортӧс.
Чакотка вермӧ вуджны дулльӧн, окасигӧн.
Эмӧсь чакоткаӧн висьысь мӧсъяс. Налӧн чакотка палочкаясыс эм йӧв пытшканыс; сэтшӧм йӧлысь морт бара жӧ вермас висьмыны.
Сэсся чакотка вермӧ вуджны шочиника кучик пыр, эм кӧ кутшӧмкӧ дой сэні, гозъя костын кӧйдыс пыр, кодныслӧн кӧ висьӧ чакоткаӧн кӧйдыс артманіныс.
Ӧні аддзанныд: чакоткаӧн морт вермӧ висьмыны зэв кокниа.
Асьным ми вермам видзчысьны чакоткаӧн висьӧмысь.
Мый колӧ вӧчны? Со мый:
Колӧ ставнымлы вермасьны чакоткаыскӧд. Этша йӧзӧн тайӧ висьӧмтӧ он вермы бырӧдны, зэв уна йӧз висьӧ да. Некутшӧм ногӧн оз позь сьӧлавны дультӧ джоджӧ. Мыйла оз позь — асьныд ӧні тӧданныд. Висьысь йӧзлы колӧ новлӧдлыны сьӧрас ичӧтик сьӧласян доз. Несъялігӧн да кызӧдігӧн вомтӧ колӧ тупкыны чышъянӧн.
Тшӧкыдджыка керка пытшкӧстӧ колӧ чышкавны ва рузумӧн, мед эз вӧв бус. Ӧшиньястӧ гожӧмын колӧ восьтавлыны, мед керка пытшкад пырас ывлавывса сынӧдыс. Куритчӧмысь колӧ дугдыны, коді оз вермы нин, мед олан керкаын оз куритчы.
Мед эськӧ ӧшиньясыд керкааныд видзӧдӧны лунвылӧджык да эз вӧвны зэв посниӧсь: кымын югыд керка — сымын долыд овны. Кӧрт пачьяс колӧ вежны кирпич пач вылӧ, мед вӧлі пыр керка пытшкӧсад ӧтмоз шоныд. Колӧ бурджыка сёйны. Оз ков кынмӧдчыны.
Посни кагаясӧс висьысь йӧзлы некутшӧм ногӧн оз позь окавны. Кодъяслӧн мӧскыдлӧн висьӧ нёньясыс — челядьӧс колӧ вердны пузьӧдӧм йӧлӧн.
Верстьӧ йӧзлы колӧ мӧвпыштны диспансер* йылысь, гашкӧ мыйкӧ и артмас.
Врач Вакнин.
* Диспансер — больнича, кӧні врачьяс сетӧны сӧветъяс да отсалӧны бурдӧдчыны сӧмын куш чакоткаӧн висьысь йӧзлы.
