ЗУРГАН

Рӧмдӧ керкаын: морт чужӧм омӧля нин тӧдчӧ, кӧть эськӧ Зурган Миронлӧн и гырысь ӧшиня керкаыс. Талун Зурган Мирон югыдсяньыс на ӧшиняс занавес ӧшӧдӧма да, кильчӧ ӧдзӧссӧ крукалӧмӧн, мыйкӧ зымгӧ-вӧчӧ кухняас. Шог мортыдлӧн сьылі кузяыс и чужӧм кузяыс пӧсьыс визувтӧ шор моз. Синкымъяссӧ сійӧ ӧшӧдӧма, ныр розьяссӧ зэвтӧма, пиньсӧ векыштӧма, вежыньтчӧм льӧбъясыс тіралӧны — аддзан кӧ, повзян быдӧн. Дерт, ӧні Зурган Мирон оз мӧвпав ен йылысь. Кутшӧм нин ӧні енъяс йылысь думайтӧм татшӧм кадӧ. Ас вылас нин весиг оз удит прамӧясӧ видзӧдлыныс-а.

Мирон дінын джоджас куйлӧ поткӧдлӧм пес. Ӧні Мирон кӧкъямысӧд пес нин заводитіс писькӧдны помсяньыс ыджыд писькӧдчанӧн. Писькӧдӧм бӧрас Мирон пессӧ сувтӧдӧ чышъян вылӧ да розяс порок кисьтӧ, а вылас тувъялӧ пу тувйӧн да тувсӧ кӧсйӧ вундыны пес помыс моз жӧ тшӧтшыда.

Сӧмын веськыд пескыд зэлыд тув тувъялігад пыр потӧ. Сизим пес нин тадзнад поті Миронлӧн, та вӧсна сійӧ скӧраліс, нёльзьӧмӧдз пӧсяліс. Ӧні Мирон пыртіс зэв увйӧсь кыдз пу пес плака да сійӧс писькӧдӧ. Ачыс мӧвпалӧ: «Тайӧ, гашкӧ, оз нин пот. Тайӧ, гашкӧ, вӧчас, мый меным колӧ».

— Ог кӧ нинӧм вӧч, менӧ, тыдалӧ, дзикӧдз личкасны найӧ, — мурӧстіс Мирон пессӧ сувтӧдігмоз.

Мирон жуйгӧдчыштіс розь письтӧм бӧрас, пуксис лажмыдик улӧс вылӧ, чышкыштіс гӧрд рожасьыс ньылӧмсӧ яя кинас да кутіс артавны гораа ёрччигтырйи:

— Сё морӧ олӧм кутіс лоны. Став уджсӧ лоӧ аслым вӧчны, весиг казакад медасьныд некод эз кут сюрны. Меным кыксё шайт вот пуктісны. Озыра пӧ олан, йӧзӧс пӧ ёна уджӧдан. А кодӧс нӧ ме уджӧда? Нёль слуга да казак вӧліны, да арнас ставныс пышйисны, колхозӧ пӧ пырам, шуӧны. Квайт мӧс вӧлі да ӧні кык нин. Вӧлӧй ӧти. Няньӧс нелямын пуд босьтісны. Кӧть эськӧ деньгатӧ и сетісны жӧ, да мый нӧ сійӧ деньгасьыд, аслым кызь пуд гӧгӧр сӧмын коли да. Дзебасад эськӧ и эм на сё-мӧд пуд да сійӧ, колӧкӧ, и сісьмас либӧ гусяласны. Сэсся воттӧ со мыйта сюйисны да и кер дорӧ уджавны кӧсйӧны ыстыны. Ог... ог кай кер дорӧ. Суседъясӧс тшӧтш ог тшӧкты кайны, да ставнымӧс небось оз мыждыны...

Мирон бура дыр таратшитчӧм синъяснас быльгис пес пом вылӧ, весиг вомсӧ вунӧдіс тупкыныс. Сэсся синкымсӧ ӧшӧдіс, дженьдӧдчис йӧжгыльтчигмоз, быттьӧ юрыс тушаас сюйыштчис, кулакъяссӧ кабыртіс, пиньяссӧ гирснитіс воча да, кокнас зымгигмоз, равӧстіс ёрччыштігтырйи:

— Ставыс тайӧ Тарас вӧсна... Ставыс сылӧн киподтуй... Сійӧс кӧ ме ас водзысь ог вешты — олӧм туй меным оз ло.

Зурган Мирон таво арнас вузаліс куим мӧс, кык вӧв да ӧти мӧс начкис. Няньсӧ арсяньыс жӧ дзебис кытчӧсюрӧ, уна пельӧ, мед озджык сюр. Сэсся дядьӧяслы висьталіс — скӧттӧ пӧ ставсӧ нуны кӧсйӧны мырддялӧмӧн, да сы бӧрся унаӧн таргайтісны ассьыныс скӧтнысӧ. Ӧні эськӧ казялісны, да сёр нин вӧлі.

Воддза вонас гӧлиник дӧва Степан Татьӧ висьталӧм понда Миронлы вотсӧ пуктылісны ыджыдӧс. Таво Татьӧыд эз нин лысьт шыасьны Мирон вылад. Век на, буракӧ, помнитӧ, соритчӧмсьыд сылысь вӧвсӧ Мирон пищальысь лыйліс да. Миронлысь эськӧ суд судитліс жӧ 15 шайт перйыны вӧв виӧмсьыс, да сійӧ нӧ мый? Ӧні выль враг лои Миронлӧн — Васька Тарас, коммунист дай колхозса член, юралысьын ещӧ.

Тараслысь эськӧ Мирон зорӧдсӧ нин сотіс колян гожӧм и ид мусӧ тальӧдіс, дай кык ыжлысь коксӧ чегліс, — сӧмын нинӧм оз мӧрччы сылы. Пыр сійӧ асланьыс синӧ став йӧзсӧ, пыр видзӧдӧ дзескӧдны бурджыка олысьястӧ, кулакъястӧ. Сы вӧсна весиг казакъясыс Миронлӧн пышйисны, колхозӧ пырисны.

Талун Мирон горнича джоджӧдыс тапикасигмоз нӧшта на ӧти ногӧн мӧвпыштіс повзьӧдны Тарасӧс, а тайӧн кӧ оз повзьы да оз дугды аслас уджысь, код тӧдас, мый сэсся Мирон кужас вӧчны. Важся кадын кӧ, эськӧ сӧмын вӧлі урадникӧс ыстыв та дінӧ да дорышт ки-коксӧ. А ӧні? Кольӧма тай Миронлӧн сійӧ важ зарни кадыс, кок вежыньтӧмӧн лавкаын пукалӧмыс. Ӧдвакӧ нин бӧр воас сійӧ. Дас ӧкмысӧд воын Мирон вель уна эмбур да сьӧм бырӧдіс, белӧйяслы отсаліс, важ права лӧсьӧдӧм вылӧ нинӧм эз жалит — сӧмын ставыс весь лои. Лым сылігӧн белӧйясыс тшӧтш сылісны, ещӧ водзджык на.

Татшӧм мӧвпъяс муткырасисны Мирон юрын пукалігас. Мӧд пӧв рожасӧ кинас зырыштӧм бӧрын, Мирон кыпӧдчис улӧс вывсьыс, муніс пызан дорӧ джодж плакаяссӧ сьӧкыд тушанас лайкйӧдлігтырйи. Пызан вывсьыс сійӧ босьтіс порок банка, бӧр локтіс розя пес плака дінӧ, бузгис пороксӧ розяс, сэсся дась вӧчӧм тувйӧн тувъяліс сійӧс да помсӧ вундіс ножовкаӧн пес помыскӧд тшӧтшӧн. Мед вундӧм туйыс озджык тӧдчы — пес помсӧ сьӧдӧдыштіс шомӧн. Эштӧм бӧрас Мирон нӧшта на гӧгӧрбок видлаліс пессӧ биасьӧмӧн, — сэсся ывлаӧ видзӧдлӧм бӧрын пасьталіс ыджыд сьӧд тулупсӧ, шапкааліс пеля шапкасӧ да, пӧла улас кыдз пу пессӧ босьтӧмӧн, ньӧжйӧникӧн, кыйӧдчигтырйи, шыш моз петіс ывлаӧ.

* * *

Ичӧтик лампа би водзын тэрмасигтырйи Васька Тарас тэчӧ кӧлуй да сёян кыз дӧра нопйӧ. Дзузган лампа биыс муртса кельдӧдыштӧ асъя сьӧд пемыдсӧ важиник, посньыдик ӧшиня керка пытшкӧссьыс. Порог улӧдзыс омӧля и воӧ би югӧрыс, рӧмыд сэті. Лабичын пукалӧны кык мужик, Тараслӧн ёртъясыс. Пукалӧны кыкнанныс кышанаӧсь да шапкааӧсь, виччысьӧны Тарасӧс кер дорӧ кайны.

Тӧрыт рытнас собрание вылын зэв унаӧн гижсисны ударнӧй бригадаӧ да талун пемыднас кӧсйӧны кайны вӧрӧ.

Собраниесӧ вӧчны Тарас нарошнӧ лэччыліс кер лэдзанінсяньыс турун катӧдігмоз.

Видзӧднысӧ Тараслы ӧні эм нин ар комын вит кымын. Ён, лӧсьыд тушаыс да сьӧд синтаса мича чужӧмыс сылӧн пыр на томдырся кодьыс.

Йӧзыс Тарасӧс зэв пыдди пуктӧны, зэв пӧ сійӧ шань морт, шуӧны. Лёк кыв пӧ сылысь ньӧтчыд он кывлы, пыр пӧ сійӧ отсыштны кыдзкӧ кӧсйӧ мӧдыдлы. Дерт, Зурган Мирон коддьӧмыд оз ошкыны Тарасӧс. Ошкӧм пыдди эськӧ, вермасны кӧ, найӧ азьӧс моз шырасны сійӧс, либӧ юкмӧсӧ сюясны. Тарас дас сизимӧд восянь нин коммунистическӧй партияса член. Уна сьӧкыдтор сійӧ тӧдліс гражданскӧй война дырйи, ранитчывліс ёна и. Белӧйяскӧд тышкасигӧн сійӧ вӧлі ротнӧй командирӧн, а война помасьӧм бӧрын пыр на общественнӧй уджъяс нуис. Во-мӧд сайын сійӧ ичӧтик колхоз организуйтіс, а ӧні сійӧ колхозыс ёна нин ыдждіс да вынсяліс. Батракъяс да гӧль крестьяна Тарасӧс радейтӧны, а кулакъяс Тарас вылӧ синнаныс видзӧдны оз вермыны, пыр увтыртӧны сійӧс быд ногыс, кыдз сӧмын кужӧны...

Марья, Тараслӧн гӧтырыс, пыртіс ва да тшӧтш кутіс отсасьны мужикыслы нопсӧ сӧвтны пукалысьяскӧд варовитігмоз. Пачводзын чожгӧ варов ыргӧн самӧвар.

Марья видзӧдліс самӧвар вылӧ да шуис Олялы, квайт арӧса нылыслы:

— Мун, дитя, Олюк, пӧльышт самӧварсӧ, мед ӧдйӧджык пузяс. Час, сэсся пӧсь шом регыд лоӧ да сійӧс содтам.

Оля котӧртіс самӧвар дінӧ, пӧльыштіс трубасӧ босьтлӧмӧн, сэсся шуис мамыслы пач вом дорӧ сувтӧмӧн:

— Мам...

Кыдз тай гыпнитас-клопкысяс пач пытшкас. Йиркмунӧ пачыс. Керкаыс дрӧгмунӧ. Ори висьталӧмыс Олялӧн, пласьт уси сійӧ пачводзас. Пачыс ставнас пасьмуні. Биыс кутіс пӧтӧлӧкӧдзыс ыпъявны, нюжӧдлыны ассьыс гӧрд кывъяссӧ. Керкаыс тшынӧн тыри. Марья аддзис нылыслысь усьӧмсӧ да садя нисьӧ садьтӧм уськӧдчис сы дінӧ, весиг пӧтӧлӧкӧдзыс кайысь бисӧ эз аддзы. Пукалысь мужикъяс повзьӧмысла места вывсьыныс оз сяммыны чеччыны, быттьӧ кынмӧмаӧсь сэтчӧ.

Тарас сӧмын ӧтнас эз повзьы, эз вош, син лапнитігкості сійӧ лои ва пельса дінын, кватитіс пельса вевт вывсьыс ва тыра ведрасӧ да койыштіс пачӧ, сэсся мӧдысь гумовтіс пельсасьыс ведранас да дзикӧдз ӧлӧдіс бисӧ.

Ставыс тайӧ дзик муртса вӧлі.

Би кусӧм бӧрас вӧлисти гӧгӧрвоисны мужикъяс, мый сэні лои, асьныс пыр на пукалӧны, таратшитчӧм синъяссӧ козьлӧдлӧны нинӧм шыасьтӧг. Сэсся ӧтикыс ньӧжйӧникӧн бергӧдіс юрсӧ, синсӧ лапнитлытӧг да вомсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдліс мӧдыс вылӧ да шуис:

— Со тай...

Мӧдыс сідз жӧ, тушасӧ вӧрзьӧдтӧг, быттьӧ дзир йылын, бергӧдіс сыланьӧ юрсӧ да вомсӧ кальк-кальккерис, мыйкӧ шуны кӧсйис, сӧмын горш діныс гӧрддзасьӧма, да нинӧм эз кыв.

Тарас вӧлисти аддзис усьӧм нывсӧ да кыліс бабаыслысь бӧрдӧмсӧ.

Сёрнитісны ставныс ньӧжйӧникӧн, гӧлӧссӧ некод эз лэптыв: куим мужик соснысӧ пуджӧмӧн тэчисны пач Тараслы. Ачыс Тарас пельсаӧ гудраліс ляти, сідз жӧ сойсӧ пуджӧма да зумыштчӧма, шог чужӧма. Тшынӧдӧм керка джоджыс тырӧма кирпич торпыригӧн да стружки ёгӧн. Кӧтшас лабичын пукалӧны дас кымын нывбаба да вит-ӧ-квайт мужик.

Мукӧдыс муртса пыраласны, пыртасны кирпичьяс да бара мунӧны. Ӧшинь дор лабичын ичӧтик горт кок улын пукалӧ Марья синъяссӧ чышкалігтырйи.

Квайт арӧса визув Оля куйлӧ гортйын. Ӧнтай асывнас сылы инмӧма тувнас пель бокас да кувтӧдзыс лоӧма.

Васька Ӧкуль бура дыр чӧв пукаліс, дыр мыйкӧ мӧвпаліс, чышъян пельӧссӧ курччалігтырйи, сэсся, юрсӧ бергӧдігтырйи ставныс вылӧ видзӧдӧмӧн, нуртӧминика шуис:

— Коді бара тадзсӧ вӧчис-а?

— Лэптӧ тай небось лолыс кодлӧнкӧ. Кагатӧ босьтіс да виис... — содтіс мӧд.

— Кагалы вылӧ, тыдалӧ, абу нин лӧсьӧдӧма тайӧ... — нурбыльтіс Самко.

— Тӧдмалам кӧ эськӧ, сюрӧ жӧ кӧнкӧ да...

— Ёна тӧдмалӧмъяс оз ков. Тӧдӧмысь, татшӧмтор кулакъяс кындзи некод эз вӧч, — шуис Петыр Ёгор, джоджас видзӧдӧмӧн, быттьӧ джоджсьыс, кирпич торъяс костсьыс, корсис морт виысьсӧ.

— Ачыд нӧ эськӧ, Тарас, кодӧсджык чайтан? — бара надзӧникӧн юаліс Самко.

Тарас юрсӧ лэптыштіс ляти гудралігкостіыс да видзӧдліс Самко вылӧ.

Друг ӧдзӧсыс воссис да порог вомӧн воськовтіс ыджыд сьӧд тулупа, пеля шапкаа морт. Шуйга сойсӧ сійӧ сюйӧма тулуп соскас, а веськыдсӧ абу. Пукалысьяс да уджалысьяс ставныс юрнысӧ бергӧдісны ӧдзӧсланьӧ, синнысӧ чӧвтісны пырысь вылӧ, быттьӧ мурталісны сійӧс. Аддзисны Зурган Миронӧс. Чужӧмыс Миронлӧн век на понлӧн кодь скӧр: синкымъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь, вомыс векыштчӧма, синсьыс би петӧ.

Мирон воськовтіс куим-ӧ-нёльысь, сувтіс джодж шӧрас Тараслы воча да шуис кирган кодь гӧлӧснас:

— Со ӧд, Тарас, ентӧ вунӧдін дай накажитіс тэнӧ, ме тай тэд кымынысь шулі: мися, эновтчы, дугды йӧйтавныд, енмыд тэнӧ ньӧти оз лэпты. Со гожӧмнас на зорӧдыд сотчис, ид мутӧ талялісны, ыж кокыд чеги... А тэ пыр кӧсъян асьтӧ енмысь вылӧ пуктыны...

Пукалысьяс весиг эз лолыштны, синкым пырыс видзӧдісны Мирон вылӧ, пач тэчысьяс дугдісны жӧ уджалӧмсьыс. Ставныслӧн вирыс пузьыны кутіс. Юалігмоз видзӧдлӧны Тарас вылӧ, быттьӧ шуӧны сылы:

— Мыйла нӧ он тодмышкав татшӧм злӧдейсӧ. Мый нӧ видзӧдан?

Тарас бура дыр чӧв оліс да синкым пырыс жӧ видзӧдліс Мирон вылӧ. Сэсся ньӧжйӧникӧн веськӧдчис да шуис раминик гӧлӧсӧн:

— Не ті вок коддьӧмыс кӧ, сэк абутӧм енъясыд оз кӧвъясьны да. Не ті кӧ эськӧ, ми важӧн нин выль ног олім сиктад. Ті сӧмын пемыд йӧзлы енъяснад да виӧмнад грӧзитанныд. Сӧмын та вӧсна тэд кевмысьны огӧ мунӧй. Регыд нин ми асьным овмӧд...

Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Мирон пуркнитіс, вештыштіс тулуп пӧласӧ. Югнитіс пурт... Сатшкысис Тараслы сьӧлӧмас, орӧдіс сылысь медбӧръя сёрнисӧ.